PDF (Dibbits, H.C. (1998) Vertrouwd bezit. Materiële cultuur in

publieke kerk tegenover dergelijke samenkomsten was zeker niet onverdeeld
positief; ze konden gemakkelijk tot afzondering van de kerkelijke
gemeenschap leiden. Inderdaad ontstond er in de loop van de zeventiende
eeuw een subcultuur die zich kenmerkte door individualisering, verinnerlijking
en bevindelijkheid; een meer de wereld mijdende variant van de met
hoofdletters aangeduide kerkelijke beweging van de Nadere Reformatie. Zij
kan volgens Frijhoff worden beschouwd als een vorm van ‘volkspiëtisme’
tegenover het ‘officiële’ piëtisme van de predikanten en de overheid. In
beide gevallen draaide het, globaal gesteld, niet zozeer om de leer, maar
vooral om een hervorming van de zeden. 72
De piëtisten hechtten veel waarde aan het bezit van stichtelijke lectuur.
Het vormde een belangrijk onderdeel van hun identiteit; men sprak wel van
‘het boeckjesvolck’. Sommige piëtisten schenen daarbij zelfs stichtelijke
handboeken boven de bijbel te verkiezen. 73
We hoeven niet de illusie te koesteren dat we de verschillende stromingen
binnen de Nadere Reformatie keurig voorgeschoteld krijgen in de
inventarissen. Wel kunnen we díe groep Maassluise nalaters apart nemen
waarin het boekenbezit zich juist heel nadrukkelijk beperkte tot een klein
aantal uitsluitend stichtelijke werken. Het betreft hier heel duidelijk een
nieuwe groep boekenbezitters; terwijl in de zeventiende eeuw alleen de
notabelen in het bezit waren van een kleine handbibliotheek die in de ogen
van de notaris in elk geval het beschrijven waard was, zijn er in de achttiende
eeuw ook onder andere lagen van de bevolking lezers te vinden met een eigen
kleine boekerij naast de obligate bijbel en wat kerkgoed. Het gaat hier om
vissers, stuurlieden, kleine zelfstandige ondernemers, maar ook om weduwen
en ongehuwde juffrouwen uit de kleine burgerij. Sommigen hebben
niet meer dan één of twee, anderen een twintig- of dertigtal stichtelijke
werken. Het was deze groep die Le Francq van Berkhey op het oog zal
hebben gehad toen hij over de Maassluizers en hun streekgenoten schreef:
‘In ’t stuk van Godsdienst zyn zy zeer bedreeven, en yverige voorstanders.
Ja, indien men eene aanmerkelyke onderzoeklievendheid, buiten onze groote
Steden, vry algemeen wil zoeken, zal men ’t naauwlyks ergens meerder
vinden dan by de vermogendsten van Maaslandsluis en Vlaardingen, benevens
die van Schiedam en Delfshaven.’ 74
Gedeelde belangstelling toonde deze groep voor het werk van Wilhelmus
à Brakel, een belangrijke vertegenwoordiger van de Nadere Reformatie,
waarbij het accent lag op de stichtelijke hervorming van de dagelijkse religieuze
praktijk, met name in het huisgezin. 75 Brakel werd zeker niet uitslui-
69. Van Petersen, De lange schoolweg, 1984, p. 135. 70. Op ’t Hof, ‘Piety in the wake of
trade’, 1996, p. 250. 71. Hermssen, De uitneemende kracht van Christus liefde, 1757.
Vgl. Van Lieburg, Levens van vromen, 1991. 72. Frijhoff, Wegen van Evert Willemsz., 1995,
354-361. 73. Van Lieburg, ‘Piëtistische lectuur in de zeventiende en achttiende eeuw’,
1989. 74. Le Francq van Berkhey, Natuurlyke historie van Holland, 1773, deel iii.2, p. 762.
75. De Jong e.a., Het eigene van de Nederlandse Nadere Reformatie, 1992; Groenendijk,
De nadere reformatie van het gezin, 1984, p. 44.
243