PDF (Dibbits, H.C. (1998) Vertrouwd bezit. Materiële cultuur in

232
zie kleurafbeelding
op p. 215
In het vroegmoderne West-Europa bestond een grote verscheidenheid
van dergelijke ‘multifunctionele’ handboekjes. Dat we ze noch in de Maassluise
boekwinkel, noch in andersoortige winkels tegenkomen is niet zo
verwonderlijk; de distributie van deze ‘blauwboekjes’ (zoals dit met goedkoop
blauw papier omwikkeld drukwerk ook wel werd genoemd) vond overwegend
via marskramers plaats. Ook werden ze wel tegen een kleine gift
door gildenleden uitgedeeld, bijvoorbeeld ter gelegenheid van nieuwjaar.
De verkoop van almanakken was, net als tegenwoordig het geval is bij agenda’s,
sterk seizoensgebonden. Ook dat zou in dit geval kunnen verklaren
waarom we geen almanakken in de inventaris van het Maassluise boekverkopersechtpaar
Goemaen-De Bije (1696) aantreffen: de goederen werden in
maart geïnventariseerd.
Voor de almanakken geldt hetzelfde als voor de liedboekjes: de grote
oplagecijfers en de lage prijs veronderstellen een breed lezerspubliek, maar
ons zicht hierop is beperkt. 42 Een rond 1670 door Van Overbeke opgetekende
anekdote suggereert in elk geval dat de almanak niet alleen voor geletterden,
maar ook voor ongeletterden een begeerd bezit vormde:
Een brillekraemer riep: ‘Brillen, brillen om klaer te leesen etc.’ Een
boer daerontrent staende, haelde sijn almenack uyt sijn sack en
besocht al de brillen. Als hij swoer dat hij er geen vinden kost daer hij
door lesen kost, seyde de brillekraemer: ‘Maer vrient, ken je oock wel
leesen?’ R. ‘Neen ick.’ 43
Als we Van Overbeke serieus moeten nemen, droegen zelfs analfabeten een
almanak op zak. Voor sommigen zullen deze ‘blauwboekjes’ gewoon leuke
‘hebbedingetjes’ zijn geweest. Waarschijnlijker is dat ook analfabeten heel
goed raad wisten met een almanak. Speciaal voor ongeletterden was in de
meeste almanakken immers beeldmateriaal opgenomen dat visuele informatie
bood over maanstanden en seizoenswisselingen; astrologische wetenswaardigheden
die boeren onder meer gebruikten om vast te stellen wanneer
er gezaaid moest worden.
Ook Le Francq van Berkhey bracht het gebruik van de almanak in
verband met ongeletterdheid en boeren. In een geletterde samenleving als
Holland, aldus Le Francq van Berkhey, zat er voor de ongeoefende schrijver
niets anders op dan zich te leren behelpen ‘met een Boeren Almanach, en een
Boeren krytje’. 44
De lezers van Le Francq van Berkhey zullen direct begrepen hebben wat
hij met een ‘boerenalmanak’ bedoelde. Wij kunnen slechts veronderstellen
dat het hier een almanak betrof waarbij de oorspronkelijke functie, namelijk
een kalender met astrologische informatie, een centrale plaats innam. In
verlichte kringen, waartoe ook Le Francq van Berkhey behoorde, werd het
gebruik van astrologische kennis voor de dagelijkse praktijk en zeker als bron
van kennis over de toekomst immers beschouwd als iets van ‘ongeletterden’