PDF (Dibbits, H.C. (1998) Vertrouwd bezit. Materiële cultuur in

voor het eerst verschenen schoolboekje (blijkens de titelpagina zowel
bestemd voor ‘jonge kinderen’ als ‘oude persoonen’) kon men trapsgewijs
leren lezen, schrijven en rekenen. Niet alleen werd daarbij uitgelegd hoe ‘de
Penne wel te snijden / te houden / ende te voeren’, maar er werd ook getoond
hoe ‘alderhande Couleuren van Inckt te maken’ en ‘Gout en Silver uyt
der Penne te schrijven’. De leesteksten, aangeboden vanaf de zevende ‘trap’,
bestonden uit ‘Gebeden, Danck-seggingen, en Christelijcke Spreucken’.
Net als de meeste andere schoolboeken was ook dit boekje gedrukt in
verschillende lettertypen: de civilité-letter (die het dichtst stond bij de
geschreven letter en die vooral voor schoolboekjes veel werd gebruikt), het
gotische schrift, het romeinschrift en de cursief. 17
Of de leerlingen aan het eind van hun schooltijd ook daadwerkelijk al
deze verschillende lettertypen vloeiend konden lezen is echter de vraag: het
meest vertrouwd zal hun naast de civilité-letter van de schoolboekjes vooral
het gotische schrift van de bijbel zijn geweest.
Doesburg kende als Gelders provinciestadje een veel gevarieerder aanbod
van onderwijsinstellingen dan het dorp Maassluis. Naast enkele matresseof
kleuterschooltjes waren er in de stad in elk geval verscheidene Nederduitse
scholen, een Franse school en een Latijnse school. 18 Anders dan in
Maassluis was het onderwijs in Doesburg voornamelijk een zaak van de
magistraat en niet van de kerkenraad of de classis. Weliswaar drong de classis
er herhaaldelijk bij de magistraat op aan tot opheffing van de diverse illegale
katholieke scholen over te gaan, veel effect lijkt dit niet te hebben
gehad. 19 Onduidelijk is dan ook hoe we de aanwezigheid van een twintigtal
bedeboeken en schoolboeken, een rekenboek en enkele postillen (bijbeluitleggingen)
in de in 1638 opgemaakte boedel van Beertien Bomer en Jan van
Warendorp moeten zien. Betrof het hier de schoolboeken van de kinderen,
waren het de ouders die de boeken gebruikten voor zelfonderricht, of hield
de familie Van Warendorp (catechisatie)school aan huis? De familie moet in
13. Vgl. Bekkering e.a. (ed.), De hele Bibelebontse berg, 1989; De Booy, De Weldaet der
scholen, 1977; en idem, Kweekhoven der wijsheid, 1980; en Buijnsters en Buijnsters-Smets,
Bibliografie van Nederlandse school- en kinderboeken 1700-1800, 1997. 14. Dit zal zijn
geweest: Klein woordenboek, zijnde een kort en klaar onderwijs in de Nederlandze Spel- en
Leeskonst […] Alles tezaamen gebracht en opgestelt door Martinus Heugelenburg. Zie ook
De Booy, Kweekhoven der wijsheid, 1980, p. 258 (noot 17, alwaar verwezen wordt naar
een uitgave uit 1727 in het Gemeentearchief Amsterdam). 15. Geciteerd volgens de editie
uit 1764 in Van Toorn en Spies, ‘Christen Jeugd, leerd Konst en Deugd’, 1989, p. 119.
16. Ibidem, 127. De remplaçanten gingen niet meer over de Spaanse, maar over de ‘Franse
tirannie’. Zie: Buijnsters, ‘De patriot als schoolmeester’, 1988. 17. Van Toorn en Spies,
‘Christen Jeugd, leerd Konst en Deugd’, 1989, pp. 114-115. 18. Over de onderwijsinstellingen
in Doesburg zie Van Petersen, De lange schoolweg, 1984; idem, ‘De Latijnse school
te Doesburg 1580-1815’, 1985; Ophof-Maass, ‘Kostscholen te Doetinchem en Doesburg
aan het einde der 18e en het begin der 19e eeuw’, 1982, en meer algemeen: Bastiaanse en
Evers, ‘Ontwikkelingen binnen het onderwijs aan de Gelderse Latijnse scholen in de 17de
en 18de eeuw’, 1986. 19. Van Petersen, De lange schoolweg, 1984, p. 33.
221