PDF (Dibbits, H.C. (1998) Vertrouwd bezit. Materiële cultuur in

216
ttoegang tot het boek
Zowel in Doesburg als in Maassluis waren veel consumenten van boek en
papier van het soort van meestersmid Thomassen. In de tweede helft van de
zeventiende eeuw werden bij ten minste tachtig procent van de Maassluise
nalaters sporen van geletterdheid aangetroffen, en een eeuw later was er in
het verstedelijkte vissersdorp vrijwel geen enkele nalater te vinden zonder
enig drukwerk of schrijfgerei in huis. De Doesburgse inventarissen geven
een vergelijkbaar beeld, althans bij de burgers. De in het stadje woonachtige
boeren lijken samen met enkele voerlieden en de keuterboeren uit de directe
omgeving een aparte groep te vormen; bij hen viel er op lees- en schrijfgebied
blijkbaar niets te inventariseren of te verkopen. Nu zeggen deze gegevens
betrekkelijk weinig over het potentiële lezerspubliek. In huishoudens
waar boeken en schrijfwaren werden aangetroffen zal niet iedereen hebben
kunnen lezen, en in huishoudens waar geen sporen van geletterdheid werden
aangetroffen zullen sommigen wel degelijk vertrouwd zijn geweest met
het gedrukte woord.
Een analyse van het lokale onderwijs zou enig zicht kunnen geven op het
potentiële lezerspubliek. Een probleem is echter het fragmentarische karakter
van de bronnen op dit gebied. Over het onderwijsaanbod in het zeventiende-eeuwse
Maassluis is nagenoeg niets bekend. We mogen ervan uitgaan
dat er in elk geval enkele matresse- of kleuterschooltjes waren. Daarnaast
was er vanaf 1675 het weeshuis, waar enige vorm van elementair onderwijs
werd gegeven. Weesjongens kregen hier les in stuurmanskunst en boekhouden
en werden zo op een loopbaan in het visserijbedrijf voorbereid. 9
Wat betreft het midden van de achttiende eeuw zijn we redelijk geïnformeerd
over het onderwijsaanbod in Maassluis. Blijkens een verslag dat de
diaconie maakte naar aanleiding van een visitatie op de Maassluise scholen,
telde het dorp in 1764 dertien éénmansschooltjes, met een totaalaantal van
440 kinderen. 10 Voor kinderen tot zeven jaar waren er de ‘kleine schooltjes’.
Deze werden geleid door vrouwen. Het leerlingenaantal varieerde tussen de
twaalf en 25, met als uitschieter de school van Annetje Engelbrechts, waar
vijftig kinderen werden zoetgehouden. De wat oudere jeugd kon kiezen uit
drie schooltjes onder leiding van een meester, met elk vijftig tot honderd
leerlingen.
Naast deze reguliere schooltjes werd in Maassluis ten minste nog op acht
locaties schoolgehouden zonder dat de diaconie daar toestemming voor had
gegeven. In totaal kregen hier nog eens 98 kinderen onderwijs. Kennelijk waren
er ouders die er de voorkeur aan gaven hun kinderen school te laten gaan
bij een juffrouw die geen toestemming had van de diaconie, terwijl er tegelijk
een ‘gepermitteerde school’ was die haar deuren moest sluiten wegens gebrek
aan leerlingen. Vermoedelijk boden de illegale schooltjes een niet door
de gereformeerde kerk onderschreven lesprogramma. Onduidelijk blijft dan
echter waarom na de visitatie van 1764 besloten werd om aan zes van de acht