PDF (Dibbits, H.C. (1998) Vertrouwd bezit. Materiële cultuur in

Heeft deze maat verdubbeleerd,
En tot een ieders welbehaagen,
De viermaal tafeling geleerd. 70
De opkomst van het nieuwe koffie- en theeritueel resulteerde bij de jonge
generatie, zo stelt Jan Luiken hier, in een verdubbeling van het aantal collectief
genoten rustmomenten per dag. Collectief, want de bereiding van koffie
en thee is een bewerkelijke zaak en het is alleen al uit praktisch oogpunt
handig om dat, net als bij de maaltijd, voor meer mensen tegelijk te doen.
De nieuwe warme dranken konden niet worden meegenomen en dus alleen
thuis worden geconsumeerd. In De gedebaucheerde en betoverde koffy- en
thee-wereld werd in 1701 misprijzend opgemerkt ‘dat men al Koffy en Thée-
Tenten, in de laatste Veld-legers heeft sien opregten, ’t welk voor geen soldaat
en past, die zich met een kouwden dronk moet konnen behelpen’. 71
In laat-achttiende-eeuwse beschouwingen werd het thee- en koffiedrinken
dikwijls bestempeld als een buurtritueel voor vrouwen ‘van lagere
rang’. 72 Volgens Le Francq van Berkhey waren de vrouwen ‘van lagere rang’
in Maassluis en Vlaardingen (‘even als die uit de Overmaasche’) ‘al vry wat
aan de Thee en Coffy-Tafel verbonden; daar ze niet zelden, onder elkander
snappende en praatende, den tijd onnut doorbrengen; schoon ze zig anders,
ten opzichte van den handel, niet traag betoonen: dewijl de winzugt haar ook
beheerscht, en ze voor ’t overige gemeenlyk spaarzaam zyn’. 73
Nu bestonden in de plaats die koffie en thee innamen in het ritme van alledag
aanzienlijke verschillen. In het verbeterhuis van Arnhem, waar de
grootvader van Christoffel Baerken in 1750 heen werd gestuurd, kon men tegen
betaling ’s ochtends koffie en in de namiddag thee met een pijpje tabak
krijgen. De weduwen in de Maassluise naai-instelling dronken daarentegen
’s ochtends thee. Ook Le Francq van Berkhey had oog voor verschillen. Volgens
hem was het tijdstip van de theeconsumptie vooral sociaal bepaald: het
meest gebruikelijk was om thee in de namiddag te drinken, maar het precieze
tijdstip verschilde, aldus Le Francq, ‘naar de verschillende inrigting der
Huishoudingen’. Ambachtslieden zouden doorgaans kort na de middagmaaltijd
theedrinken, terwijl bij de burgerij de gebruikelijke theetijd tussen
half vier en half vijf lag. Koffie zou daarentegen vooral ’s ochtends worden
gedronken. ‘Onder de groote lieden’ zou het daarentegen weer modieus zijn
om ’s morgens thee in plaats van koffie te drinken. 74 Er zijn talloze voorbeel-
66. Moelker, Het dorp aan de rivier de Ghypse, 1976, p. 68. 67. Le Francq van Berkhey,
Natuurlyke historie van Holland, 1773, deel iii.3, p. 1713. 68. ‘De levenswijs der subalterne
nederl. officieren en soldaten omstr. 1776-83, geschetst in een pamflet van dien tijd’, 177.
69. Den Boer, ‘Nieuwerkerks regenten in burger- en kerkstaat’, 1975. 70. Luiken, Het
Leerzaam Huisraad, 1711, pp. 160-161. 71. De gedebaucheerde en betoverde koffy- en theewereld,
1701, p. 477. Zie ook Thema Thee, 1978, p. 37. 72. Voor tal van voorbeelden zie
Voskuil, ‘De verspreiding van koffie en thee in Nederland’, 1988; Thema thee, 1978;
Reinders e.a., Koffie in Nederland, 1994. 73. Le Francq van Berkhey, Natuurlyke historie
van Holland, 1773, deel iii.2, p. 767. 74. Ibidem.
163