PDF (Dibbits, H.C. (1998) Vertrouwd bezit. Materiële cultuur in

het ritueel
Koffie en thee waren beide innovaties uit de Oost, maar het gebruik van het
schoteltje en het kopje met het oor was een westerse uitvinding. Zoals Schivelbusch
in zijn beschouwing over de culturele betekenis van genotmiddelen
opmerkte is het koffie- en theedrinken – anders dan het drinken van alcoholica
– een ritueel van een verzameling individuen, waarbij bij ieder afzonderlijk
onderdeel van het servies weer een andere handeling hoorde. 62
Men kan zich afvragen of dit voor onwennigheid of juist voor groepsvorming
met ingewijden dan wel buitenstaanders zorgde. Opvallend is wel hoe
vaak het theeritueel op het porselein en aardewerk zelf is afgebeeld, alsof het
tegelijk met de kopjes werd doorgegeven. In sommige kringen hield men
alles bij het oude. De Engelsman Thomas Lediard, die sinds 1725 als secretaris
in Bremen verbleef, beschreef in een van zijn brieven een ‘Gastereij’ bij
een aanzienlijke familie. Aan het einde van een vier uur durende maaltijd,
waarbij iedere gast meer dan twintig glazen wijn zou hebben gedronken,
werd een koffietafel opgericht: ‘unter andern Besonderheiten konte ich eine
nicht unbeobachtet lassen, welche mir gar zu seltsam vorkam, dass nemlich
so wol Frauens als Mannspersonen nicht allein einander Gesundheit in
Thee und Caffee zutranken, sondern auch auf Gesundheit eine Pomeranze
zerschnitten oder eine eingemachte Birne oder Pflaume assen.’ Opmerkelijk
genoeg is de reiziger niet zozeer verbaasd over het feit dat men elkaar onder
het theedrinken toedrinkt, maar over het feit dat men ook zoete lekkernijen
‘op elkaars gezondheid eet’. 63
In de historiografie gaat doorgaans de meeste aandacht uit naar het publieke
debat over de nieuwe genotmiddelen zelf, waarin de schadelijke of
deugdelijke effecten op de gezondheid uitgebreid aan bod kwamen en het
onmatig gebruik van tabak, koffie, thee en ook chocolade als strijdig met de
christelijke moraal en goede zeden werd afgekeurd. 64 De contemporaine literatuur
is rijk aan voorbeelden. Volgens de geneesheer Blankaart, wiens werken
ook in het vissersdorp werden gelezen, waren twaalf of twintig kopjes
thee ‘al slobberende gedronken’ geen probleem: het zuivert het lichaam en
houdt de mens gezond. ‘Hoe meer hoe liever gedronken’, aldus zijn pleidooi
voor de thee in het in 1683 verschenen boekje De borgerlyke tafel. 65
Anderen zagen de nieuwe warme dranken vooral als genotmiddelen en
probeerden ze bij de jeugd weg te houden. In het in 1732 opgestelde reglement
van een weeshuis in Purmerend werd dan ook als regel gesteld: ‘soo sal
ook in ’t weeshuijs van niemant mogen worden gedronken, coffij, thee of
chocolade, wie dat hij sij, oudt ofte jongh, onder wat voorwensel het sij en
61. Wellicht liet men de koffie elders malen. Een andere mogelijkheid is dat de koffie niet
werd gemalen maar gestoten in vijzels. Zie Cannegieter (ed.), Groot Gelders Placaet-Boeck,
[1740], deel iii, p. 897b, 1699: ‘… en van die geene die haer […] geneeren met het verkoopen
en uytslijten van drooge Coffy, hetzy in Boontjes ofte gestooten…’ 62. Schivelbusch,
Das Paradies, der Geschmack und die Vernunft, 1990, p. 187. 63. Geciteerd in: Seling-
Biehusen, ‘Kaffeetrinken in Bremen’, 1994, p. 25. 64. Zie onder andere Thema Thee, 1978.
65. Blankaart, De borgerlyke tafel, 1683, pp. 85-87.
161