PDF (Dibbits, H.C. (1998) Vertrouwd bezit. Materiële cultuur in

Maassluise familie Van der Hout (1706) in het voorhuis, waar wijn en bier
geschonken werden en tabak werd verkocht. In die kruiddoos kunnen kruiden
gezeten hebben om de smaak en de geur van tabak te verbeteren, maar er
kunnen ook kruiden in gezeten hebben met een hallucinogene werking. 39
In de loop van de zeventiende eeuw moet het gebruik van tabak als genotmiddel
snel terrein hebben gewonnen; de vraag moet in elk geval zodanig
zijn geweest dat steeds meer boeren, met name in Oost-Utrecht en Gelderland,
de stap aandurfden om tot de tabaksteelt over te gaan. 40
Algemeen geaccepteerd was het gebruik van tabak zeker niet. In 1692
verscheen in Amsterdam een handreiking met de ‘open’ titel Nuttelijcke
Consideratiën of sedige aenmerkingen over het Hedendaags Tabak-suigen, of en
hoe verre hetselve geoorloofd zij of niet. Economisch profijtelijk of niet, het
tabaksgebruik werd nooit geheel van zijn negatieve connotaties gezuiverd.
Eerder lijkt er sprake te zijn geweest van een ritualisering van het tabaksgebruik;
de ene roker was de andere niet. Zo kwamen naast de pijpen met korte
stelen ook pijpen met lange stelen in gebruik die alleen al door hun vorm een
zekere elegantie afdwongen: bij de eerste de beste onverhoedse beweging
braken de lange pijpestelen. De korte pijp was voor zeelieden. Zo wilde niet
alleen de beeldvorming het, maar ook de praktijk: in wijken waar zeelieden
woonden worden doorgaans relatief meer ongemerkte of grofgemerkte, ongepolijste,
korte pijpen opgegraven. 41
Was roken uitsluitend een mannenaangelegenheid? Bekend is een
passage in het dagboek van Huygens waarin hij zijn verbazing uitte over het
feit dat in 1688 in Engeland vrouwen op straat zomaar zonder enige gêne
stonden te roken. 42 Niet het gebruik van tabak door vrouwen wekte echter
vermoedelijk zijn verbazing, maar meer de context waarin dit gebeurde,
namelijk op straat, en op het moment dat de koning hen passeerde. Genreschilderijen
met daarop rokende vrouwen zijn betrekkelijk zeldzaam, maar
het is bekend dat we dergelijke schilderijen niet zonder meer als een afspiegeling
van de werkelijkheid mogen beschouwen.
De geneesheer Cornelis Bontekoe schreef in 1686 een verhandeling over
tabak, Verhandeling wegens de deugden en kragten van de tabak. Volgens hem
waren het vooral plattelandsvrouwen voor wie de pijp een onmisbaar attribuut
vormde. Vrouwen uit Noord-Holland en Gouwland ‘dampten dat het
eene aard had’, ook buitenshuis, met hun vuurslagen en tondeldozen steeds
36. Voor het volledige gedicht (met daarin een directe verwijzing naar Maassluis) zie
Scheurleer, Van varen en vechten, 1914, deel ii, pp. 347-353. 37. Voor voorbeelden naast
Brongers, Nicotiana Tabacum, zie ook Schotel, Het Oud-Hollandsch huisgezin, 1904.
38. Roessingh, Inlandse tabak, 1976. Bilzekruid is een zeer giftige soort van de nachtschadefamilie,
ook wel ‘dolkruid’ of ‘malwillempjeskruid’ genaamd. 39. Over kruiden
door de tabak zie ook: Schama, Overvloed en onbehagen, 1988, 203-205. 40. Bijvoorbeeld
ook in de omgeving van Doesburg, terwijl in het stadje zelf diverse families (waaronder ook
inventarisnalaters) zich met de handel in tabak bezighielden. 41. Gaskell, ‘Tobacco, social
deviance, and Dutch art in the seventeenth century’, 1997, p. 77. 42. Zie o.a. Brongers,
Nicotiana Tabacum, 1964, p. 195.
153