PDF (Dibbits, H.C. (1998) Vertrouwd bezit. Materiële cultuur in

124
een toenemende publieke zelfbeheersing en individualisering. 3
Op het gebied van eten en drinken is deze ontwikkeling heel goed traceerbaar,
althans waar het de in etiquetteboekjes voorgeschreven norm betreft.
Werd het aanvankelijk heel gewoon gevonden om soep te drinken uit een
gemeenschappelijke kom of uit pollepels die voor meer mensen dienden,
rond het midden van de zestiende eeuw zou men het als welvoeglijk zijn gaan
beschouwen om iedereen een eigen lepel te geven. Ruim een eeuw later
moest iedereen ook een eigen bord krijgen. Tevens moest men er volgens de
etiquetteboekjes rekening mee houden dat sommige mensen zelfs niet meer
van een gerecht wilden eten waar anderen al met hun lepel in gezeten
hadden. Men hoorde daarom eerst de lepel af te vegen aan een servet of het
bedienend personeel om een schone lepel te vragen. Uiteindelijk deed men
er goed aan, wilde men de regels van de wellevendheid niet overtreden, om
de soep met een speciale opscheplepel op te dienen.
Naast etiquetteboekjes zijn er tal van andere normatieve bronnen waarin
eet- en drinkgewoonten ter sprake komen. Zo verscheen in de jaren 1732-
1735 het driedelige Nederlands displegtigheden, vertoonende de plegtige gebruiken
aan den dis, waarin Van Alkemade en Van der Schelling ‘de christelijke
burger’ nadrukkelijk aanspoorden om de ‘goede manieren’ slechts in acht te
nemen voorzover die niet strijdig waren met de regels van de gezonde rede
en de christelijke godsdienst. 4 Van zowel wereldlijke als kerkelijke zijde
werden in de zeventiende en achttiende eeuw om uiteenlopende redenen tal
van ordonnanties uitgevaardigd die betrekking hadden op eten en drinken.
In dit hoofdstuk zullen we kijken naar de manieren waarop in de dagelijkse
praktijk vorm en betekenis werden gegeven aan de maaltijd, het gebruik
van tabak en het drinken van alcohol of van de nieuwe warme dranken
koffie en thee. Hoe verhielden deze zich tot de geschreven norm? Uitgaande
van de veronderstelling dat voorwerpen niet door iedereen op dezelfde wijze
werden gebruikt, moeten we behalve naar het bezit ook naar de verschillende
vormen van gebruik kijken. Behalve de hoedanigheid van de objecten zelf en
de context waarin zij voorkomen bieden de boedelbeschrijvingen hiervoor
zelf al een paar duidelijke aanwijzingen. In het voorgaande kwamen al
verschillende vormen van ‘pronkgebruik’ ter sprake; het betrof hier ook
serviesgoed. Een enkele keer wordt expliciet in de inventarissen aangegeven
dat bepaalde bezittingen ‘voor dagelijks gebruik’ waren. Voor het eerst
komen we zo’n aanduiding tegen bij de Doesburgse luitenant Bettinck in
1659. Een eeuw later duikt een dergelijke aanduiding opnieuw een paar keer
op in Maassluis. Duidelijk is dat het hier geen toevallige preoccupatie van
één notaris of diens klerk was. Hetzelfde geldt voor expliciete verwijzingen
naar vormen van gebruik, gekoppeld aan kalenderfeesten, zoals het paasgoed
(bij een joodse koopman in 1789) en de zogeheten nieuwjaarsijzers. Het
is echter pas bij een meer systematische analyse van de inventarissen in
combinatie met andere bronnen dat duidelijk wordt hoe in de loop van de
zeventiende en achttiende eeuw een proces van differentiatie plaatsvond