PDF (Dibbits, H.C. (1998) Vertrouwd bezit. Materiële cultuur in

ting aan iedereen een voorbeeld; de kerkelijke rituelen plaatsten het licht in
het centrum van de religieuze symboliek. 87 Juist in een wereld waarin
verlichting schaars was en het onderscheid tussen dag en nacht veel scherper
dan tegenwoordig, moet verlichting tot de verbeelding hebben gesproken.
Het is niet ondenkbaar dat mét het minder ostentatieve gebruik van kaarsen
en lampen binnen de gereformeerde kerk verlichting voor het kerkvolk ook
een andere (minder statusverhogende en meer utilitaire?) betekenis kreeg.
Gemakkelijk verplaatsbare lichtbronnen zoals kandelaars, lampen en
wandblakers waren het meest gangbaar. Slechts bij een enkeling kwam het
licht van boven, van de aan de zoldering bevestigde luchters en koperen
kronen. Bij de meeste nalaters werden de kandelaars, lampen en blakers
overigens niet verspreid over de verschillende vertrekken aangetroffen,
maar vaak bij het andere tin- en kopergoed in een kast. Had men ergens licht
nodig, dan nam men dit mee van het ene naar het andere vertrek. Zorgden de
kronen aan het plafond voor een gelijkmatige verdeling van het licht over de
hele ruimte, bij het gebruik van lage lichtbronnen moest men dicht bijeen
zitten om elkaar te kunnen zien. 88
Het is heel waarschijnlijk dat er in de loop van de achttiende eeuw sprake
was van een toenemende behoefte aan goede verlichting in huis, althans in
bepaalde kringen. In elk geval werd er aan het eind van de achttiende eeuw
druk gezocht naar technische verbeteringen op het gebied van verlichting.
Een voorbeeld van een laat-achttiende-eeuwse innovatie is te zien op een
anonieme prent getiteld Het oude en nieuwe licht (zie p. 120). De plafondlamp
wordt hier als tegenhanger van de ouderwetse olielamp getoond: terwijl men
bij het schijnsel van de olielamp alle moeite moet doen om nog iets te kunnen
zien, zorgt de moderne lamp voor een goed verlichte ruimte.
De hierboven genoemde prent is een schoolvoorbeeld van de wijze waarop
de vormgeving van het dagelijks leven ingezet kan worden in een publiek
debat. Het is een intrigerende prent, temeer daar zij blijkens een latere
afdruk sommige kijkers uitnodigde tot een visuele aanpassing: niet alleen het
oorspronkelijke onderschrift werd veranderd van ‘het oude, en het nieuwe
licht’ in ‘het oude waare, en nieuwe valsche licht’, maar er werd ook het een
en ander in de afbeelding toegevoegd. Naar wordt aangenomen waren deze
toevoegingen bedoeld als een hekeling van de nieuwe ideeën in de lutherse
kerk, aangeduid als ‘het nieuwe licht’. Anders dan wel is verondersteld, zal
de eerste zeker niet slechts tot doel hebben gehad het verschil tussen oude en
nieuwe verlichting te tonen in positieve zin. 89 Gezien de bijbeltekst in het
83. Zie Van der Poel, ‘Gebrandschilderd glas in Nederlandse boerderijen’, 1967.
84. Weatherill, Consumer behaviour and material culture in Britain, 1660-1760, 1988,
pp. 76-83. 85. Zie ook Cieraad, ‘Nederland: een bewoond gordijn’, 1997. Cieraad besteedt
vooral aandacht aan de symbolische betekenis(sen) van gordijnen op (onder andere) zeventiende-eeuwse
schilderijen. 86. Roche, Histoire des choses banales, 1997, p. 138. 87. Ibidem,
p. 132. 88. Plettenburg, Licht in huis, 1968, p. 95. 89. Ibidem, p. 73.
119