Webdossier Nelson Mandela en Nederland Mandela vrij!
Webdossier Nelson Mandela en Nederland Mandela vrij!
Webdossier Nelson Mandela en Nederland Mandela vrij!
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Webdossier</strong> <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong><br />
2<br />
<strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>!<br />
Campagnes br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>Mandela</strong> voor het voetlicht<br />
Internationaal Instituut voor Sociale Geschied<strong>en</strong>is<br />
2011
© Richard H<strong>en</strong>geveld, Amsterdam 2011<br />
Foto’s voorpagina deel 2<br />
Actie op de Dam in Amsterdam: verzamel<strong>en</strong> van handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> voor de <strong>vrij</strong>lating van <strong>Nelson</strong><br />
<strong>Mandela</strong>, najaar 1980 (foto: José Melo)<br />
Protest bij de Zuid-Afrikaanse ambassade in D<strong>en</strong> Haag, 1984 (foto: Jan Stegeman)<br />
Selectie van actiebuttons uit collectie IISG
Solidair met e<strong>en</strong> (o n) bek<strong>en</strong>de gevang<strong>en</strong>e<br />
Activist<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de pluimage zett<strong>en</strong> zich dec<strong>en</strong>nia lang in voor de <strong>vrij</strong>lating van e<strong>en</strong><br />
aanvankelijk helemaal niet zo bek<strong>en</strong>de gevang<strong>en</strong>e in Zuid-Afrika. Waarom ded<strong>en</strong> zij dat? Hoe<br />
wist<strong>en</strong> zij ertoe bij te drag<strong>en</strong> dat <strong>Mandela</strong> het symbool werd van alle politieke gevang<strong>en</strong><strong>en</strong> in het<br />
apartheidsland, én dat hij in de beeldvorming ook in <strong>Nederland</strong> c<strong>en</strong>traal kwam te staan in de<br />
toekomstdroom voor dat land na de val van het gehate systeem?<br />
<strong>Nederland</strong>se k<strong>en</strong>nismaking met <strong>Mandela</strong><br />
In de jar<strong>en</strong> vijftig van de vorige eeuw maakt<strong>en</strong> maar weinig <strong>Nederland</strong>ers zich druk over de<br />
toestand in Zuidelijk Afrika. Door e<strong>en</strong> kleine groep werd, in het verl<strong>en</strong>gde van eerdere acties, in<br />
1960 het eerste perman<strong>en</strong>te <strong>Nederland</strong>se comité opgericht dat zich keerde teg<strong>en</strong> de Zuid-<br />
Afrikaanse apartheidspolitiek: het Comité Zuid-Afrika (CZA).<br />
De man die sam<strong>en</strong> met de destijds bek<strong>en</strong>de dominee Buskes de stoot gaf tot de oprichting van dit<br />
comité, Karel Roskam, had e<strong>en</strong> tijdje in Zuid-Afrika gewoond, om – nota b<strong>en</strong>e met e<strong>en</strong> studiebeurs<br />
van de Zuid-Afrikaanse regering – te werk<strong>en</strong> aan zijn proefschrift over apartheid <strong>en</strong> discriminatie.<br />
Zo maakte hij daar in 1959 k<strong>en</strong>nis met de binn<strong>en</strong>landse protestbeweging teg<strong>en</strong> de apartheid <strong>en</strong><br />
met de leiders van deze beweging. E<strong>en</strong> van h<strong>en</strong>: de in <strong>Nederland</strong> nog onbek<strong>en</strong>de <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong>.<br />
<strong>Mandela</strong> maakte in de jar<strong>en</strong> vijftig carrière in het Afrikaans Nationaal Congres (ANC), e<strong>en</strong> al sinds<br />
1912 bestaande zwarte verzetsbeweging. Op het mom<strong>en</strong>t dat Roskam de jonge advocaat <strong>Mandela</strong><br />
in Zuid-Afrika meemaakte, stond deze als e<strong>en</strong> van de vel<strong>en</strong> terecht in het Hoogverraadproces<br />
teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groep vooraanstaande apartheidsteg<strong>en</strong>standers. Zoals Roskam het later vertelde was<br />
het hem destijds al snel duidelijk dat <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> e<strong>en</strong> boei<strong>en</strong>de, indrukwekk<strong>en</strong>de<br />
persoonlijkheid was, die wist wat hij waard was, die wist wat hij wilde.<br />
Kerstkaart aan gevang<strong>en</strong> leiders<br />
Roskam had <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> in die tijd nooit hor<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong>; zoals zo<br />
veel apartheidsteg<strong>en</strong>standers was ook <strong>Mandela</strong> getroff<strong>en</strong> door e<strong>en</strong><br />
‘banning order’. Zijn organisatie, het ANC, werd in 1960 door de Zuid-<br />
Afrikaanse regering verbod<strong>en</strong>. De ANC-leiding ging to<strong>en</strong> ondergronds<br />
verder. <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> werd befaamd als de ‘Zwarte Pimpernel’: hij<br />
organiseerde e<strong>en</strong> grote staking teg<strong>en</strong> het minderheidsbewind, hield<br />
ondanks het spreekverbod redevoering<strong>en</strong> <strong>en</strong> gaf interviews, <strong>en</strong> wist<br />
daarbij steeds uit hand<strong>en</strong> van de veiligheidspolitie te blijv<strong>en</strong> – tot hij in<br />
1962 werd gearresteerd, gevang<strong>en</strong> gezet <strong>en</strong> veroordeeld. De aanklacht:<br />
het organiser<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> staking, <strong>en</strong> het ‘zonder paspoort verlat<strong>en</strong> van<br />
het land’.<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -1-
E<strong>en</strong> klein jaar later werd<strong>en</strong> ook <strong>vrij</strong>wel alle overige ANC-kopstukk<strong>en</strong> opgepakt. Dat werd het begin<br />
van het ‘Rivonia-proces’. Ook <strong>Mandela</strong> stond in dit proces opnieuw terecht, want inmiddels was de<br />
aanklacht uitgebreid. Bewijz<strong>en</strong> war<strong>en</strong> opgedok<strong>en</strong> dat <strong>Mandela</strong> e<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>de rol had gespeeld in het<br />
organiser<strong>en</strong> van gewap<strong>en</strong>d verzet teg<strong>en</strong> de apartheid.<br />
Het archief van het Comité Zuid-Afrika is bewaard geblev<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daarin is correspond<strong>en</strong>tie te vind<strong>en</strong><br />
uit het begin van de jar<strong>en</strong> zestig die het comité voerde met de Engelse Anti-Apartheid Movem<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> het ANC-kantoor in Lond<strong>en</strong>. Van het ANC in ballingschap ontving het CZA in oktober 1963 het<br />
verzoek om de internationale campagne voor de <strong>vrij</strong>lating van de politieke gevang<strong>en</strong><strong>en</strong> in Zuid-<br />
Afrika te ondersteun<strong>en</strong>. Het ANC noemde daarbij met name Walter Sisulu, de leider van de<br />
ondergrondse beweging op het mom<strong>en</strong>t van de arrestaties in Rivonia, ‘<strong>en</strong> <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong>, Sisulu’s<br />
voorganger als ondergronds leider’. <strong>Mandela</strong>, die in zijn eerdere proces al was veroordeeld tot vijf<br />
jaar, riskeerde in het Rivonia-proces nu de doodstraf.<br />
Het Comité Zuid-Afrika in actie<br />
Eerder al, in februari 1963, had het CZA (in de woord<strong>en</strong> van<br />
Roskam zelf ‘e<strong>en</strong> verzameling keurige dames <strong>en</strong> her<strong>en</strong>’) de<br />
<strong>Nederland</strong>se regering in e<strong>en</strong> telegram gevraagd e<strong>en</strong> protest te<br />
lat<strong>en</strong> hor<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de behandeling van Winnie <strong>Mandela</strong>, de<br />
echtg<strong>en</strong>ote van de gevang<strong>en</strong> ANC-leider. Zij was niet<br />
gearresteerd, maar werd wel sterk in haar bewegings<strong>vrij</strong>heid<br />
belemmerd. De <strong>Nederland</strong>se regering voelde er niets voor: zij<br />
wilde zich niet bemoei<strong>en</strong> met ‘interne aangeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
andere mog<strong>en</strong>dheid’. Dit soort acties van het CZA werd<strong>en</strong><br />
meestal ondernom<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met het Stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>comité Zuid-<br />
Afrika (Stucoza), al jar<strong>en</strong> nauw met het comité verbond<strong>en</strong>.<br />
In datzelfde jaar, op 1 mei 1963, was in Zuid-Afrika verscherpte ‘anti-sabotagewetgeving’<br />
aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. De politie kreeg de mogelijkheid iemand zonder aanklacht steeds opnieuw 90 dag<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong>zame opsluiting te houd<strong>en</strong>. Tot op de <strong>Nederland</strong>se voorpagina’s was duidelijk waarom deze<br />
wet er juist nú werd door gejaagd: de leider van het met het ANC rivaliser<strong>en</strong>de verbod<strong>en</strong> Pan-<br />
Afrikanistisch Congres (PAC), Robert Sobukwe, zou begin mei 1963 <strong>vrij</strong>kom<strong>en</strong> na drie jaar<br />
gevang<strong>en</strong>schap op Robb<strong>en</strong>eiland. Op grond van de nieuwe wet kon hij og<strong>en</strong>blikkelijk weer word<strong>en</strong><br />
vastgezet. ‘Robert Soboekwe niet <strong>vrij</strong> - Reacties negers gevreesd’, kopte Het Parool op 2 mei 1963.<br />
Met <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong>, die nog maar e<strong>en</strong> half jaar had uitgezet<strong>en</strong> van zijn straf van vijf jaar, had dit<br />
allemaal niets te mak<strong>en</strong>; hij werd in de <strong>Nederland</strong>se krant<strong>en</strong> ook niet g<strong>en</strong>oemd. In <strong>Nederland</strong><br />
kwam<strong>en</strong> de comités CZA <strong>en</strong> Stucoza in het geweer teg<strong>en</strong> de nieuwe apartheidswet. E<strong>en</strong> delegatie<br />
trok naar de Zuid-Afrikaanse ambassade in D<strong>en</strong> Haag <strong>en</strong> mocht daar nog net aan de deur e<strong>en</strong><br />
protest afgev<strong>en</strong>, dat was mede ondertek<strong>en</strong>d door e<strong>en</strong> flink aantal <strong>Nederland</strong>se stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>- <strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong>organisaties (Trouw: ‘Bij het verlat<strong>en</strong> van de tuin zei ds. Buskes: “Ik b<strong>en</strong> nog nooit zo<br />
gauw naar Zuid-Afrika he<strong>en</strong> <strong>en</strong> terug geweest als nu.”’) Er is e<strong>en</strong> foto van gemaakt, die wel wordt<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -2-
Nam<strong>en</strong>s het comité heeft de heer R. Klijnsma het adres aan de receptionist afgegev<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gevraagd aan de zaakgelastigde over te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> dat het comité dring<strong>en</strong>d <strong>vrij</strong>lating van<br />
Soboekwe verlangt.<br />
Ge<strong>en</strong> <strong>Mandela</strong>, maar Sobukwe in e<strong>en</strong> bericht over het protest in D<strong>en</strong> Haag (Algeme<strong>en</strong> Handelsblad, 2 mei 1963).<br />
gepres<strong>en</strong>teerd als weergave van ‘de eerste actie van het CZA teg<strong>en</strong> de veroordeling van <strong>Mandela</strong>’ –<br />
maar dat klopt dus niet.<br />
Opstelwedstrijd<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -3-<br />
Protestdelegatie CZA, stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> bij de<br />
Zuid-Afrikaanse ambassade in D<strong>en</strong> Haag, 2 mei<br />
1963. Geheel links CZA-lid Ed van Thijn met naast<br />
hem Stucoza-voorzitter Chris van Draan<strong>en</strong> <strong>en</strong> Hanke<br />
van d<strong>en</strong> Boogerd, ook van Stucoza. 5e v.l. de CZA-<br />
voorzitter, PvdA-kamerlid Joop Voogd. Op de rug gezi<strong>en</strong><br />
CZA-oprichter <strong>en</strong> ere-voorzitter dominee Buskes. Karel<br />
Roskam was inmiddels verhuisd naar Nigeria<br />
De Zuid-Afrikaanse regering probeerde op haar beurt de publieke opinie in <strong>Nederland</strong> te bewerk<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> actie die CZA <strong>en</strong> Stucoza begin 1963 in het verkeerde keelgat schoot was e<strong>en</strong> opstelwedstrijd,<br />
uitgeschrev<strong>en</strong> onder <strong>Nederland</strong>se scholier<strong>en</strong>. Er viel e<strong>en</strong> prijs te winn<strong>en</strong> met opstell<strong>en</strong> over<br />
onderwerp<strong>en</strong> als: ‘Zuid-Afrika als land van emigratie’ of ‘Indrukk<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> film over Zuid-Afrika’.<br />
De comités stuurd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> brief aan de <strong>Nederland</strong>se lerar<strong>en</strong>,<br />
met de vraag hun leerling<strong>en</strong> af te rad<strong>en</strong> aan dit Zuid-Afrikaanse<br />
project mee te do<strong>en</strong>. Of anders e<strong>en</strong> paar onderwerp<strong>en</strong> toe te voeg<strong>en</strong><br />
– wat te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van: ‘De moordpartij te Sharpeville’, of ‘De<br />
gevang<strong>en</strong>isstraf <strong>en</strong> het huisarrest van het gezin van de<br />
<strong>vrij</strong>heidsstrijder <strong>Mandela</strong>’...<br />
Actie rond Rivonia-proces<br />
Eind 1963 kwam het CZA naar aanleiding van de eerdere verzoek<strong>en</strong><br />
van de kant van het ANC in beweging. E<strong>en</strong> aantal vooraanstaande<br />
<strong>Nederland</strong>ers, hiertoe uitg<strong>en</strong>odigd door e<strong>en</strong> comité van aanbeveling<br />
met CZA-voorzitter Buskes als secretaris <strong>en</strong> oud-premier W. Drees<br />
als voorzitter, deed e<strong>en</strong> schriftelijk beroep op de Zuid-Afrikaanse<br />
regering. E<strong>en</strong> grotere groep academici, kunst<strong>en</strong>aars <strong>en</strong> ander<strong>en</strong><br />
werd vervolg<strong>en</strong>s in januari 1964 gevraagd hun handtek<strong>en</strong>ing te<br />
zett<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de apartheidswetgeving <strong>en</strong> vóór <strong>vrij</strong>heid voor<br />
Sisulu, <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> de andere gevang<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Briefkaart van campagne voor de<br />
<strong>vrij</strong>lating van politieke gevang<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
in Zuid-Afrika, met portrett<strong>en</strong> van<br />
Rivonia-beklaagd<strong>en</strong> Sisulu <strong>en</strong><br />
<strong>Mandela</strong>, mei 1964 (archief CZA)<br />
Niet iedere<strong>en</strong> reageerde ev<strong>en</strong> <strong>en</strong>thousiast. ‘Gelukkig is Zd Afrika nog ge<strong>en</strong> tweede Congo’,<br />
verwoordde e<strong>en</strong> van de aangeschrev<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn, destijds niet ongewone, angstgevoel<strong>en</strong>s. Kijk e<strong>en</strong>s
naar het geweld in het net onafhankelijk geword<strong>en</strong> voormalig Belgisch Congo, <strong>en</strong> je ziet wat ervan<br />
komt als je Afrikan<strong>en</strong> de <strong>vrij</strong>e hand geeft, zo was de red<strong>en</strong>ering.<br />
CZA, Stucoza <strong>en</strong> de Algem<strong>en</strong>e Stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ver<strong>en</strong>iging Amsterdam (ASVA) belegd<strong>en</strong> begin 1964 e<strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong>bare protestvergadering teg<strong>en</strong> het Rivonia-proces waar onder andere de advocaat Harold<br />
Wolpe sprak, e<strong>en</strong> Rivonia-beklaagde die uit de gevang<strong>en</strong>is was ontsnapt. De ‘World Campaign for<br />
the Release of South African Political Prisoners’ stuurde in april 1964, vlak voor het dreig<strong>en</strong>de<br />
doodvonnis in het proces, <strong>en</strong>kele pleitbezorgers naar <strong>Nederland</strong>. Het CZA arrangeerde gesprekk<strong>en</strong><br />
met onder andere vakc<strong>en</strong>trales, kerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> politieke partij<strong>en</strong>, maar niet iedere<strong>en</strong> bleek het de<br />
moeite waard te vind<strong>en</strong> de Zuid-Afrikan<strong>en</strong> te ontvang<strong>en</strong>.<br />
<strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong>, e<strong>en</strong> van de grote leiders van het Afrikaanse volk, zei in 1962 to<strong>en</strong> hij voor de<br />
rechtbank terecht stond inzake zijn anti-apartheidsactiviteit<strong>en</strong>: M<strong>en</strong> kan niet van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
verlang<strong>en</strong> dat zij niets do<strong>en</strong>, niets zegg<strong>en</strong>, niet ager<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> ongerechtigheid, niet protester<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> onderdrukking <strong>en</strong> niet strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> plaats in e<strong>en</strong> rechtvaardige sam<strong>en</strong>leving.<br />
Woord<strong>en</strong> van advocaat <strong>en</strong> ANC-lid Harold Wolpe op de op<strong>en</strong>bare protestvergadering in Amsterdam, 6 februari 1964.<br />
Rumoer, <strong>en</strong> ambassade in rust<br />
Op 12 juni 1964 viel het vonnis in het Rivonia-proces: <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>vrij</strong>wel al zijn<br />
Demonstrant<strong>en</strong> op het<br />
Amsterdamse Spui<br />
(foto uit De Waarheid)<br />
‘De leuz<strong>en</strong>schilderaars vergist<strong>en</strong> zich in de<br />
l<strong>en</strong>gte van de pui [die] bij het kantoor van<br />
de Holland-Afrikalijn behoort: de koei<strong>en</strong><br />
van letters kwam<strong>en</strong> ook op de etalage van<br />
e<strong>en</strong> buur.’ (Het Parool, 13 juni 1964)<br />
medebeklaagd<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>slang. To<strong>en</strong> dat in <strong>Nederland</strong> bek<strong>en</strong>d<br />
werd, bleef het niet langer bij keurige protestdelegaties,<br />
vergadering<strong>en</strong> <strong>en</strong> telegramm<strong>en</strong>.<br />
’s Avonds demonstreerd<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> bij het gebouw van de Holland-<br />
Afrika Lijn, e<strong>en</strong> scheepvaartbedrijf op het Spui in Amsterdam. Zij<br />
voerd<strong>en</strong> leuz<strong>en</strong> als ‘Vrijheid voor <strong>Mandela</strong>’ <strong>en</strong> deeld<strong>en</strong>, zoals de<br />
communistische krant De Waarheid de volg<strong>en</strong>de dag meldde, in de<br />
winkelstrat<strong>en</strong> in de omgeving ‘manifestjes’ uit. De nacht daarop zag<br />
de hulpconciërge van de Holland-Afrika Lijn om half drie e<strong>en</strong> paar<br />
jong<strong>en</strong>s van e<strong>en</strong> jaar of zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> wegr<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, die de etalage hadd<strong>en</strong><br />
‘beklad met anti-Verwoerd-leuz<strong>en</strong>. (...) Op het trottoir de naam van<br />
de negerleider <strong>Mandela</strong>.’ (Het Parool, 13 juni).<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -4-
In die jar<strong>en</strong>, zo valt onder andere nog terug te zi<strong>en</strong> in het Amsterdamse politiearchief, werd<strong>en</strong><br />
zulke actievoerders vooral gezocht in kring<strong>en</strong> van communistische jonger<strong>en</strong>. Het breed<br />
sam<strong>en</strong>gestelde CZA zei te bestaan uit verteg<strong>en</strong>woordigers van ‘de belangrijkste democratische<br />
Joop Voogd in 1975 (foto:<br />
Bert Wall<strong>en</strong>burg)<br />
(Het Vrije Volk, 10 april).<br />
politieke groepering<strong>en</strong> <strong>en</strong> geestelijke stroming<strong>en</strong>’, maar in het to<strong>en</strong>malige<br />
spraakgebruik van de verzuiling hoord<strong>en</strong> communist<strong>en</strong> daar niet bij. In<br />
april 1964 wilde CZA-voorzitter Voogd wel toelicht<strong>en</strong> waarom kamerled<strong>en</strong><br />
van de Communistische Partij <strong>Nederland</strong> (CPN) niet gevraagd was e<strong>en</strong><br />
verklaring mee te ondertek<strong>en</strong><strong>en</strong>: ‘Niet omdat ik wil twijfel<strong>en</strong> aan de<br />
oprechtheid van hun afkeer jeg<strong>en</strong>s de apartheidspolitiek in Zuid-Afrika,<br />
wel omdat het vel<strong>en</strong> – waaronder mijzelf – moeilijk valt teg<strong>en</strong> aantasting<br />
van de <strong>vrij</strong>heid <strong>en</strong> de rechtsstaat aldaar te protester<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met h<strong>en</strong>,<br />
die in hun eig<strong>en</strong> politieke stelsel niet in beginsel die grondrecht<strong>en</strong><br />
erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, die wij voor de gekleurd<strong>en</strong> in Zuid-Afrika juist will<strong>en</strong> bereik<strong>en</strong>.’<br />
In juni werd de CPN, net als alle andere partij<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> week na de uitspraak in het Rivonia-proces<br />
wel uitg<strong>en</strong>odigd aanwezig te zijn bij het aanbied<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> protest aan de Zuid-Afrikaanse<br />
ambassade. Onder hun protestbrief hadd<strong>en</strong> CZA <strong>en</strong> Stucoza dit keer de handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> verzameld<br />
van 28 organisaties van vooral jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met in totaal <strong>en</strong>kele honderdduiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
led<strong>en</strong>. In de brief werd de ambassade gevraagd haar invloed aan te w<strong>en</strong>d<strong>en</strong> opdat de Rivonia-<br />
vonniss<strong>en</strong> ‘niet word<strong>en</strong> t<strong>en</strong> uitvoer gelegd’. Maar ambassadeur Mr. H.A. Rust hield zich op 19 juni<br />
ziek; de deur werd letterlijk <strong>en</strong> figuurlijk voor de neus van de protesteerders dichtgegooid. De<br />
Volkskrant: ‘De delegatie heeft het adres to<strong>en</strong> maar in de briev<strong>en</strong>bus gedeponeerd’.<br />
Indrukwekk<strong>en</strong>de woord<strong>en</strong><br />
In de vroege jar<strong>en</strong> zestig was het nog heel goed mogelijk over Zuid-Afrika te prat<strong>en</strong> zonder daar<br />
ook maar één keer de naam <strong>Mandela</strong> bij te lat<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>. In 1964 kwam in ons<br />
land de vertaling uit van de autobiografie van de op dat mom<strong>en</strong>t nog veel<br />
bek<strong>en</strong>dere ‘gebande’ voorzitter van het ANC, Nobelprijswinnaar Chief Albert<br />
Luthuli. We kom<strong>en</strong> er de nam<strong>en</strong> in teg<strong>en</strong> van Oliver Tambo, Walter Sisulu <strong>en</strong><br />
andere bek<strong>en</strong>de ANC-leiders, maar in de tekst <strong>en</strong> in de actuele toelichting<strong>en</strong><br />
van vertaalster (<strong>en</strong> voormalig CZA-lid) Margrit de Sablonière ontbreekt elke<br />
verwijzing naar <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> of naar het proces teg<strong>en</strong> de ‘Zwarte<br />
Pimpernel’. Chief Albert Luthuli (1898-1967)<br />
(foto: Eli Weinberg)<br />
In de veruit belangrijkste <strong>Nederland</strong>se anti-apartheidspublicatie uit de jar<strong>en</strong> zestig, de pocket<br />
Apartheid. Feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> comm<strong>en</strong>tar<strong>en</strong> van de actie ‘E<strong>en</strong> ton d’r op’ (1966), kreeg <strong>Mandela</strong> al wel bijna<br />
ev<strong>en</strong>veel aandacht als Luthuli. Uitgebreid werd<strong>en</strong> de, later zo beroemd geword<strong>en</strong>, indrukwekk<strong>en</strong>de<br />
slotwoord<strong>en</strong> aangehaald die <strong>Mandela</strong> in het Rivonia-proces had uitgesprok<strong>en</strong>. Het boekje ontle<strong>en</strong>de<br />
citat<strong>en</strong> uit <strong>Mandela</strong>’s verdedigingsrede aan het weekblad De Gro<strong>en</strong>e Amsterdammer, dat in 1964<br />
<strong>Mandela</strong>’s woord<strong>en</strong> had afgedrukt al vóór het vonnis was uitgesprok<strong>en</strong>.<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -5-
Door CZA <strong>en</strong> Def<strong>en</strong>ce and Aid Fund <strong>Nederland</strong> werd in ons land e<strong>en</strong> uitgave uit 1964 over <strong>Mandela</strong><br />
verspreid van het International Def<strong>en</strong>ce and Aid Fund (IDAF), met e<strong>en</strong> titel ontle<strong>en</strong>d aan <strong>Mandela</strong>’s<br />
procesrede: ‘I am prepared to die’. Die rede, in het <strong>Nederland</strong>s voorgelez<strong>en</strong>, werd in 1971 door e<strong>en</strong><br />
dat jaar opgerichte Stichting International South African Refugee Aid in Capelle aan de IJssel<br />
uitgebracht op grammofoonplaat; op de achterkant klonk<strong>en</strong> Zuid-Afrikaanse <strong>vrij</strong>heidslieder<strong>en</strong>. Bij<br />
de plaat kreg<strong>en</strong> de kopers ‘e<strong>en</strong> gratis boekje met nadere informatie over <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> over<br />
de strijd in Zuid-Afrika’.<br />
<strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> alle andere gevang<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>vrij</strong>!<br />
Het ‘keurige’ CZA zou eind 1971 plaatsmak<strong>en</strong> voor de radicalere Anti-Apartheids Beweging<br />
<strong>Nederland</strong> (AABN). Tot het eind toe bleef het lot van <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> zijn vrouw Winnie het<br />
comité ter harte gaan. To<strong>en</strong> Winnie <strong>Mandela</strong> sam<strong>en</strong> met 21 ander<strong>en</strong> opnieuw werd gearresteerd,<br />
direct nadat e<strong>en</strong> Zuid-Afrikaanse rechtbank h<strong>en</strong> had <strong>vrij</strong>gesprok<strong>en</strong>,<br />
zond het CZA e<strong>en</strong> protestbrief naar de Zuid-Afrikaanse regering.<br />
‘Dit protest is in e<strong>en</strong> aantal krant<strong>en</strong> gepubliceerd’, meldde het CZA<br />
in e<strong>en</strong> van zijn laatste activiteit<strong>en</strong>overzicht<strong>en</strong>.<br />
In 1974, ti<strong>en</strong> jaar na Rivonia, blies de Engelse anti-apartheids-<br />
beweging de ‘World Campaign for the Release of South African<br />
Political Prisoners’ nieuw lev<strong>en</strong> in, nu onder de naam: ‘Free <strong>Nelson</strong><br />
<strong>Mandela</strong> and All Political Prisoners in Southern Africa’. In <strong>Nederland</strong><br />
liet vooral de AABN zich hierdoor vanaf midd<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig<br />
aanspor<strong>en</strong> om actief te word<strong>en</strong> op het gebied van de politieke<br />
gevang<strong>en</strong><strong>en</strong>. Er kwam<strong>en</strong> nieuwe nam<strong>en</strong> bij, want steeds volgd<strong>en</strong><br />
nieuwe process<strong>en</strong> <strong>en</strong> (dood)vonniss<strong>en</strong>; maar bij alle acties bleef<br />
in <strong>Nederland</strong> óók de naam <strong>Mandela</strong> telk<strong>en</strong>s klink<strong>en</strong>.<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -6-<br />
Portrett<strong>en</strong> van <strong>Mandela</strong> bij picketline<br />
voor de <strong>vrij</strong>lating van Bram Fischer bij<br />
Zuid-Afrikaanse ambassade D<strong>en</strong><br />
Haag, 7 februari 1975. Fischer was<br />
<strong>Mandela</strong>’s advocaat geweest <strong>en</strong> zat<br />
inmiddels zelf lev<strong>en</strong>slang vast (foto:<br />
Bert Wall<strong>en</strong>burg)<br />
Bij demonstraties <strong>en</strong> picketlines stond<br />
<strong>Mandela</strong>’s naam bov<strong>en</strong>aan de lijst van<br />
gevang<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> steeds werd zijn portret<br />
meegedrag<strong>en</strong>. Op e<strong>en</strong> grote manifestatie<br />
in 1975 – e<strong>en</strong> van de sprekers was de<br />
ANC-presid<strong>en</strong>t, <strong>Mandela</strong>’s oude<br />
strijdmakker <strong>en</strong> collega-advocaat Oliver<br />
Tambo – hing<strong>en</strong> overal in de<br />
Amsterdamse Koopmansbeurs grote<br />
Manifestatie ‘Vrijheid voor alle politieke gevang<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
in Zuid-Afrika’, Koopmansbeurs Amsterdam, 26<br />
september 1975 (foto: Bert Wall<strong>en</strong>burg)
portrett<strong>en</strong> van bek<strong>en</strong>de gevang<strong>en</strong><strong>en</strong>; <strong>Mandela</strong>’s portret had e<strong>en</strong> ereplaats naast het podium. En in<br />
brochures bleef zijn indrukwekk<strong>en</strong>de procesrede aangehaald word<strong>en</strong>.<br />
Soweto: Zuid-Afrika in the picture<br />
Maar de beweging teg<strong>en</strong> de apartheid kwam pas goed op stoom na het bloedbad in Soweto. In die<br />
stad sloeg de apartheidspolitie op 16 juni 1976 e<strong>en</strong> protestbetoging neer teg<strong>en</strong> de verplichte<br />
invoering van het Afrikaans in het onderwijs. De krant De Waarheid haalde twee dag<strong>en</strong> later<br />
Winnie <strong>Mandela</strong> aan, ‘bek<strong>en</strong>d strijdster teg<strong>en</strong> de apartheid <strong>en</strong> echtg<strong>en</strong>ote van de op Robb<strong>en</strong>eiland<br />
gevang<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>de <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong>’; mevrouw <strong>Mandela</strong><br />
zei dat de taalkwestie alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aanleiding was, want<br />
in feite ging het om ‘e<strong>en</strong> opstand van de gehele<br />
bevolking teg<strong>en</strong> de apartheidspolitiek van het Vorster-<br />
bewind.’<br />
Solidariteitsdemonstratie met opstand in<br />
Soweto, 28 augustus 1976, Amsterdam<br />
(foto: Hans van d<strong>en</strong> Boogaard)<br />
Vaak, zo kond<strong>en</strong> <strong>Nederland</strong>ers e<strong>en</strong> paar jaar later lez<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> boekje uit de Actuele Onderwerp<strong>en</strong>-<br />
serie over <strong>Mandela</strong>, werd tijd<strong>en</strong>s de opstand in Soweto de naam van <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> geroep<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
op de mur<strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong>. Op het mom<strong>en</strong>t van de opstand zat hij al veerti<strong>en</strong> jaar gevang<strong>en</strong>. Het<br />
<strong>Mandela</strong> zestig jaar<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -7-<br />
ANC was bij de Soweto-<br />
opstand als organisatie<br />
niet direct betrokk<strong>en</strong>,<br />
maar de meeste van de<br />
vele duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong><br />
die het land uit vluchtt<strong>en</strong>,<br />
kwam<strong>en</strong> wel bij datzelfde<br />
ANC in ballingschap<br />
terecht.<br />
Picketline tijd<strong>en</strong>s aanbied<strong>en</strong><br />
handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> voor <strong>vrij</strong>lating<br />
‘Pretoria 12’ aan minister Van der<br />
Klaauw, D<strong>en</strong> Haag 17 januari<br />
1978 (foto: Bert Zijlma)<br />
In juli 1978 werd <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> op Robb<strong>en</strong>eiland zestig jaar. Ook in <strong>Nederland</strong> werd dit<br />
aangegrep<strong>en</strong> om aandacht te vrag<strong>en</strong> voor de apartheid in Zuid-Afrika. De VARA-tv zond e<strong>en</strong><br />
programma van twintig minut<strong>en</strong> uit over <strong>Mandela</strong>, in het kader van, zoals de kijkers werd verteld,<br />
e<strong>en</strong> felicitatie-actie van ‘de anti-apartheidsbeweging, het ANC <strong>en</strong> Amnesty International’. Het<br />
publiek werd gevraagd <strong>Nelson</strong> of Winnie <strong>Mandela</strong> e<strong>en</strong> kaart te stur<strong>en</strong>. De belangrijkste<br />
initiatiefnemers van de hernieuwde internationale actie war<strong>en</strong> het C<strong>en</strong>trum teg<strong>en</strong> de Apartheid van<br />
de Ver<strong>en</strong>igde Naties <strong>en</strong> de Britse anti-apartheidsbeweging.
Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s in Engeland bracht het International Def<strong>en</strong>ce and Aid Fund (IDAF) e<strong>en</strong> brochure uit ter<br />
geleg<strong>en</strong>heid van <strong>Mandela</strong>’s zestigste verjaardag: ‘The Struggle is My Life’, met onder andere weer<br />
zijn complete procesrede. De anti-apartheidsorganisaties verspreidd<strong>en</strong> deze ook in <strong>Nederland</strong>. De<br />
eerdere IDAF-brochure ‘I am prepared to die’ zou later door DAF <strong>Nederland</strong> <strong>en</strong> de kerkelijke anti-<br />
apartheidsgroep Kairos vertaald word<strong>en</strong> uitgebracht onder de titel ‘Voor e<strong>en</strong> <strong>vrij</strong> <strong>en</strong> democratisch<br />
Zuid-Afrika. <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> voor zijn rechters (1964)’.<br />
Maar ev<strong>en</strong>goed kon het in die dag<strong>en</strong> nog steeds gebeur<strong>en</strong> dat de naam <strong>Mandela</strong> niet g<strong>en</strong>oemd<br />
werd. Zoals in e<strong>en</strong> ‘Apartheidsquiz’, e<strong>en</strong> bewerking uit 1978 van e<strong>en</strong> andere IDAF-uitgave door de<br />
Boycot Outspan Aktie (BOA) <strong>en</strong> Novib. In 55 pagina’s met 75 vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>veel hecht<br />
doortimmerde antwoord<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> wél de nam<strong>en</strong> voorbij van PAC-leider Sobukwe <strong>en</strong> nog e<strong>en</strong><br />
paar politieke gevang<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> ‘gebande’ person<strong>en</strong>, zoals ds. Beyers Naudé, maar nerg<strong>en</strong>s die van<br />
<strong>Mandela</strong>.<br />
Nieuwe impuls uit Zuid-Afrika<br />
Omslag AABN-brochure <strong>Mandela</strong>, Mbeki, Mahlangu... Gevang<strong>en</strong><strong>en</strong> van de<br />
apartheid <strong>vrij</strong>! Herdruk uit 1978 van AABN-brochure Gevang<strong>en</strong><strong>en</strong> van de<br />
apartheid. In de titel versch<strong>en</strong><strong>en</strong> nu ook nam<strong>en</strong>: Robb<strong>en</strong>eilander Govan<br />
Mbeki had e<strong>en</strong> Amsterdams eredoctoraat gekreg<strong>en</strong>, voor Solomon<br />
Mahlangu dreigde de doodstraf, <strong>en</strong> <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> ...was gewoon de<br />
belangrijkste apartheidsgevang<strong>en</strong>e<br />
Door Rob Schröder <strong>en</strong> Lies Ros voor de AABN ontworp<strong>en</strong><br />
affiche ter geleg<strong>en</strong>heid van <strong>Mandela</strong>’s 60e verjaardag in 1978.<br />
Ros: ‘De foto is van Eli Weinberg, die van de strijdbare<br />
jonger<strong>en</strong> van Joost Gunt<strong>en</strong>aar <strong>en</strong> de tralies zijn die van Het<br />
Bolshuis op de Roz<strong>en</strong>gracht, onze to<strong>en</strong>malige werkruimte. E<strong>en</strong><br />
lekker ouderwetse fotomontage.’ Schröder <strong>en</strong> Ros war<strong>en</strong> van<br />
het Amsterdamse collectief Wild Plakk<strong>en</strong>, twintig jaar lang<br />
misschi<strong>en</strong> wel de productiefste anti-apartheidsontwerpers<br />
Aandacht voor de apartheid zónder <strong>Mandela</strong>: na 1980 kon dat nauwelijks meer voorkom<strong>en</strong>. In<br />
Zuid-Afrika zelf had ook in 1962 al e<strong>en</strong> Free <strong>Mandela</strong> Committee bestaan; op 9 maart 1980 ging in<br />
dat land e<strong>en</strong> nieuwe campagne voor <strong>Mandela</strong>’s <strong>vrij</strong>lating van start, to<strong>en</strong> de zwarte krant Sunday<br />
Post e<strong>en</strong> handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>actie begon.<br />
Het apartheidsbewind had gedacht van e<strong>en</strong> gevaarlijke lastpost be<strong>vrij</strong>d te zijn door <strong>Mandela</strong> op het<br />
afgeleg<strong>en</strong> Robb<strong>en</strong>eiland op te sluit<strong>en</strong>. Aanvankelijk leek het ook alsof de wereld hem zou verget<strong>en</strong>,<br />
maar bij de actie van de Sunday Post werd duidelijk dat <strong>Mandela</strong> in elk geval in eig<strong>en</strong> land niet<br />
verget<strong>en</strong> was. De handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> steunbetuiging<strong>en</strong> van allerlei organisaties stroomd<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>.<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -8-
De internationale beweging teg<strong>en</strong> de apartheid zou hier snel op inspel<strong>en</strong>, maar in eerste instantie<br />
was de hele campagne e<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>landse Zuid-Afrikaanse aangeleg<strong>en</strong>heid. Tek<strong>en</strong><strong>en</strong>d is de grote<br />
olieboycotconfer<strong>en</strong>tie waarvoor het ANC, de VN, anti-apartheidsorganisaties <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> in maart<br />
1980 in <strong>Nederland</strong> bije<strong>en</strong>kwam<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> kleine week na het startsein van de Sunday Post. In vele<br />
speeches werd<strong>en</strong> de rec<strong>en</strong>te ontwikkeling<strong>en</strong> in het apartheidsland belicht – maar in ge<strong>en</strong> ervan<br />
werd gerept over de toch opmerkelijke campagne voor <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> die zojuist in Zuid-Afrika<br />
was begonn<strong>en</strong>.<br />
Verreweg het grootste deel van ons volk beschouwt <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> nog steeds als leider<br />
nummer één van ons volk (...). <strong>Mandela</strong> beschikt over e<strong>en</strong> voor dit land ongek<strong>en</strong>de aanhang<br />
Uit redactionele oproep tot ondersteuning petitie voor <strong>vrij</strong>lating <strong>Mandela</strong>, Sunday Post, 9 maart 1980. De krant kreeg vanwege<br />
het initiër<strong>en</strong> van de actie e<strong>en</strong> verschijningsverbod.<br />
Wij hebb<strong>en</strong> <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> nodig, want<br />
hij zal bijna zeker onze eerste zwarte<br />
premier zijn<br />
E<strong>en</strong> in het licht van de latere geschied<strong>en</strong>is bescheid<strong>en</strong><br />
voorspelling van Desmond Tutu, in 1980 in <strong>Nederland</strong><br />
aangehaald in AABN-aktiekrant ‘Het volk zal reger<strong>en</strong>’.<br />
Bisschop Tutu steunde de Sunday Post-actie.<br />
56.000 handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -9-<br />
Desmond Tutu in <strong>Nederland</strong>,<br />
1984 (foto: Jan Stegeman)<br />
Maar ook buit<strong>en</strong> Zuid-Afrika zou het niet lang meer dur<strong>en</strong>, of <strong>Mandela</strong> groeide uit tot e<strong>en</strong> van de<br />
speerpunt<strong>en</strong> in de anti-apartheidscampagne. Dat gold in andere land<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het gold in <strong>Nederland</strong>.<br />
Zoiets werd nooit zomaar ondernom<strong>en</strong>, maar altijd mede in overleg met het ANC in ballingschap.<br />
Toch was het ook weer ge<strong>en</strong> e<strong>en</strong>richtingsverkeer. Juist onder invloed van alle campagnes begon de<br />
ANC-leiding sinds 1978 pas op te schuiv<strong>en</strong>. Eerst praatte het ANC over ‘<strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> andere<br />
politieke gevang<strong>en</strong><strong>en</strong>’, maar geleidelijk aan ging de organisatie e<strong>en</strong> campagne bepleit<strong>en</strong> voor<br />
<strong>Mandela</strong> alléén. In augustus 1982 kwam Oliver Tambo met e<strong>en</strong> eerste op<strong>en</strong>bare oproep aan de<br />
internationale geme<strong>en</strong>schap: er moest vaart gezet achter de ‘Free<br />
<strong>Mandela</strong> Campaign’.<br />
In <strong>Nederland</strong> was de allereerste actie naar aanleiding van de<br />
Sunday Post-campagne nog bedoeld voor ‘James Mange <strong>en</strong> <strong>Nelson</strong><br />
<strong>Mandela</strong>’ (soms nog gevolgd door: ‘<strong>en</strong> alle politieke gevang<strong>en</strong><strong>en</strong>’).<br />
Die actie vond plaats in juni 1980; de AABN w<strong>en</strong>dde zich sam<strong>en</strong><br />
met derti<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong>organisaties met e<strong>en</strong> petitie tot minister Van<br />
der Klaauw van Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong>.<br />
Mange was e<strong>en</strong> jonge ANC-militant, de eerste die ter dood<br />
werd veroordeeld voor het beram<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> aanslag<br />
waarbij ge<strong>en</strong> slachtoffers viel<strong>en</strong> (eind 1979)<br />
Maar na de zomervakantie van 1980 startte de AABN in sam<strong>en</strong>werking met Kairos e<strong>en</strong> nu geheel<br />
op <strong>Mandela</strong> gerichte handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>actie. E<strong>en</strong> brede campagne met ‘zwijgmars<strong>en</strong>’, e<strong>en</strong> Landelijk
Aktieweek<strong>en</strong>d, e<strong>en</strong> <strong>Mandela</strong>-t<strong>en</strong>toonstelling in Bunnik <strong>en</strong> nog veel meer. Handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
verzameld in wereldwinkels, op de CDA-partijraad, op markt<strong>en</strong> <strong>en</strong>zovoort. Binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar<br />
maand<strong>en</strong> onderschrev<strong>en</strong> 45 organisaties, waaronder alle progressieve partij<strong>en</strong> plus het CDA, de<br />
vakc<strong>en</strong>trales FNV <strong>en</strong> CNV, kerk<strong>en</strong>, de Raad van Kerk<strong>en</strong>, jonger<strong>en</strong>organisaties <strong>en</strong><br />
solidariteitscomités de campagne. Meer dan 56.000 <strong>Nederland</strong>ers zett<strong>en</strong> hun handtek<strong>en</strong>ing.<br />
Aansprek<strong>en</strong>d campagnedoel<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -10-<br />
Handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> ophal<strong>en</strong> op de Dam in<br />
Amsterdam, najaar 1980. Het portret van<br />
<strong>Mandela</strong> deed bij de AABN al di<strong>en</strong>st sinds<br />
1976 (foto: José Melo)<br />
Cassettebandje in het kader van de actie ‘NELSON MANDELA<br />
VRIJ’ uit 1980 van de AABN, met fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>Mandela</strong>’s<br />
procesrede <strong>en</strong> e<strong>en</strong> uit Robb<strong>en</strong>eiland gesmokkelde oproep<br />
van <strong>Mandela</strong> uit juni 1980, gelez<strong>en</strong> door H<strong>en</strong>k van Uls<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
verder Zuid-Afrikaanse <strong>vrij</strong>heidslieder<strong>en</strong><br />
De Werkgroep Kairos, Christ<strong>en</strong><strong>en</strong> teg<strong>en</strong> apartheid, die ook zeer actief was in de olie- <strong>en</strong> Shell-<br />
boycotcampagne, was e<strong>en</strong> van de organisator<strong>en</strong> van de handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>actie. Dat de actie van de<br />
Sunday Post werd ondersteund door de Zuid-Afrikaanse Raad van<br />
Kerk<strong>en</strong> was allicht van belang voor de Kairos-achterban. Hoe dan<br />
ook meldde Kairos in zijn jaaroverzicht over 1980 dat ‘akties <strong>en</strong><br />
publikaties gericht op zo konkrete problem<strong>en</strong> als politieke<br />
gevang<strong>en</strong><strong>en</strong> (“<strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>!”) e<strong>en</strong> groot deel van onze doelgroep<br />
eerder zull<strong>en</strong> aansprek<strong>en</strong> dan de strijd teg<strong>en</strong> de macht<strong>en</strong> in onze<br />
eig<strong>en</strong> maatschappij (zoals de oliemaatschappij<strong>en</strong>)’.<br />
Maar zo gewoon was het destijds voor CDA-promin<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nog niet<br />
om hun handtek<strong>en</strong>ing te zett<strong>en</strong> onder e<strong>en</strong> Zuid-Afrika-petitie.<br />
<strong>Mandela</strong> was ook nog lang niet de allemansvri<strong>en</strong>d die hij later<br />
werd. En of je vóór <strong>Mandela</strong> was of niet voor <strong>Mandela</strong>, ook dat<br />
werd pas later e<strong>en</strong> ijkpunt. E<strong>en</strong> kritisch lid keek in 1986 in het<br />
blad van Kerk <strong>en</strong> Vrede terug op de houding van de eig<strong>en</strong> organisatie teg<strong>en</strong>over de omstred<strong>en</strong><br />
Zoeloe-leider Buthelezi: veel te lang was die veel te welwill<strong>en</strong>d bekek<strong>en</strong>. Dat had toch zeker na<br />
1980 afgelop<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zijn, want to<strong>en</strong> was Buthelezi immers door de mand gevall<strong>en</strong>: hij had<br />
geweigerd de ‘Free <strong>Mandela</strong> Campaign’ te ondersteun<strong>en</strong>!
In aanwezigheid van ANC-voorzitter Oliver Tambo (l)<br />
luistert Relus ter Beek, PvdA-kamerlid <strong>en</strong> voorzitter van de<br />
vaste kamercommissie voor Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong>, naar<br />
Conny Braam (AABN) bij de aanbieding van de ruim<br />
56.000 verzamelde handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> voor de <strong>vrij</strong>lating van<br />
<strong>Mandela</strong>, Tweede Kamer, 26 november 1980. Direct links<br />
<strong>en</strong> rechts van Ter Beek Erik van d<strong>en</strong> Bergh (Kairos) <strong>en</strong> Aad<br />
Kik (ICCO) (foto: Bert Zijlma)<br />
Vroege jar<strong>en</strong> tachtig<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -11-<br />
Bij dezelfde geleg<strong>en</strong>heid v.l.n.r. Zukile Nomvete (ANC) <strong>en</strong> Hetty<br />
Baartman, Robert Dorsman <strong>en</strong> Gerrit Schellingerhout van Kairos.<br />
Kairos <strong>en</strong> ICCO hadd<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk het bezoek van Tambo aan<br />
<strong>Nederland</strong> georganiseerd. E<strong>en</strong> gesprek met premier Van Agt zat er<br />
niet in: op di<strong>en</strong>s kantoor had m<strong>en</strong> nog nooit van Tambo gehoord.<br />
Minister van Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> Van der Klaauw was bereid tot niet<br />
meer dan e<strong>en</strong> ‘uiterst formeel <strong>en</strong> gereserveerd’ gesprek (de<br />
bewoording<strong>en</strong> zijn van Tambo); alle<strong>en</strong> minister voor Ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking<br />
De Koning maakte graag tijd <strong>vrij</strong> voor de ANCvoorzitter,<br />
die e<strong>en</strong> dag na de aanbieding van de handtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> op<br />
e<strong>en</strong> persconfer<strong>en</strong>tie krachtig pleitte voor e<strong>en</strong> olieboycot: ‘Zo’n<br />
olieboycot door <strong>Nederland</strong> is het belangrijkste doel waarvoor ik hier<br />
gekom<strong>en</strong> b<strong>en</strong>.’ (foto: KZA)<br />
Met dit alles bleef het in <strong>Nederland</strong> voorlopig grot<strong>en</strong>deels bij die <strong>en</strong>e grote actie van 1980. In 1981<br />
stond in e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk programma met e<strong>en</strong> ‘pakket van 32 konkrete voorstell<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> nieuw<br />
<strong>Nederland</strong>s Zuidelijk Afrika-beleid’ van de vier belangrijkste anti-apartheidsorganisaties, het<br />
Komitee Zuidelijk Afrika (KZA), Kairos, AABN <strong>en</strong> BOA, als punt 21: ‘<strong>Nederland</strong> zet zich aktief in<br />
voor de <strong>vrij</strong>lating van alle politieke gevang<strong>en</strong><strong>en</strong> in Zuid-Afrika <strong>en</strong> Namibië’ – in elf dichtbedrukte<br />
st<strong>en</strong>cilvelletjes was dit het <strong>en</strong>ige wat ook maar vaag in de buurt kwam van de eis ‘<strong>Mandela</strong> moet<br />
<strong>vrij</strong>!’.<br />
Maar wat minder in het oog lop<strong>en</strong>de actie werd wel gevoerd. Zo werd burgemeesters, met e<strong>en</strong><br />
aanbeveling van minister van Binn<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> Van Thijn, in 1982 gevraagd e<strong>en</strong> petitie voor<br />
<strong>Mandela</strong>’s <strong>vrij</strong>lating te tek<strong>en</strong><strong>en</strong> (e<strong>en</strong> initiatief uit Engeland, verspreid via de VN, <strong>en</strong> hier uitgevoerd<br />
door AABN <strong>en</strong> Werkgroep Zuidelijk Afrika Groning<strong>en</strong>). Ook in 1982 riep het VN-kantoor in Brussel<br />
de hulp in van Kairos bij de lop<strong>en</strong>de VN-campagne rond <strong>Mandela</strong>. De Ver<strong>en</strong>igde Naties wilde zo<br />
veel mogelijk promin<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de vraag om zijn <strong>vrij</strong>lating lat<strong>en</strong> ondertek<strong>en</strong><strong>en</strong>. ‘Gezi<strong>en</strong> de korte periode<br />
waarbinn<strong>en</strong> deze aktie afgerond moet word<strong>en</strong> (half december) wordt beslot<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> medewerking<br />
te verl<strong>en</strong><strong>en</strong>’, noteerde het Kairosbestuur eind oktober.<br />
De Kairos-m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong>groep werkte in dat jaar aan e<strong>en</strong> boekje over <strong>Mandela</strong>, dat in 1984 zou<br />
uitkom<strong>en</strong>. En in 1983 werd Kairos actief rond de 65e verjaardag van <strong>Mandela</strong>. Deze was inmiddels<br />
overgebracht van Robb<strong>en</strong>eiland naar ‘de gevang<strong>en</strong>is van Pollsmoor, waar volg<strong>en</strong>s ontvang<strong>en</strong>
ericht<strong>en</strong> zijn situatie onhoudbaar zou zijn’, aldus het Kairos-<br />
jaarverslag. Verzoek<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gericht aan het Europees parlem<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> de Europese ministerraad ‘om t<strong>en</strong> gunste van <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> zijn<br />
medegevang<strong>en</strong><strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>beide te kom<strong>en</strong>. Aan burgemeester Van<br />
T[h]ijn van Amsterdam werd gevraagd ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s te protester<strong>en</strong>, aan<br />
welk verzoek hij door e<strong>en</strong> ingezond<strong>en</strong> brief in NRC/Handelsblad<br />
gevolg gaf.’<br />
Optred<strong>en</strong> ANC-theatergroep Amandla in het<br />
Trop<strong>en</strong>museum bij AABN-hoorzitting over Zuid-Afrika’s<br />
agressie jeg<strong>en</strong>s de volker<strong>en</strong> van Zuidelijk Afrika, december<br />
1983 (foto: Inge Goijaerts)<br />
Gister<strong>en</strong> (...) vierde e<strong>en</strong> bijzonder m<strong>en</strong>s zijn 65ste verjaardag (...). In <strong>Nederland</strong> kunn<strong>en</strong> wij het<br />
woord Apartheid, het woord Robb<strong>en</strong>eiland zonder acc<strong>en</strong>t uitsprek<strong>en</strong>. De universiteit van<br />
Amsterdam verle<strong>en</strong>de Govan Mbeki (...) e<strong>en</strong> eredoctoraat. Het Pretorius-plein werd in<br />
Amsterdam vernoemd tot Steve Biko-plein. Talloze Amsterdammers gev<strong>en</strong> elke keer weer blijk<br />
van hun betrokk<strong>en</strong>heid met de strijd teg<strong>en</strong> het regime van Zuid-Afrika. Al met al dus red<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oeg om als burgemeester van de hoofdstad van <strong>Nederland</strong> middels deze brief teg<strong>en</strong> de<br />
Zuidafrikaanse regering te zegg<strong>en</strong>: laat de nog lev<strong>en</strong>de veroordeeld<strong>en</strong> van het A.N.C. <strong>vrij</strong>, laat<br />
<strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> in zijn 66ste lev<strong>en</strong>sjaar, na 21 jaar gevang<strong>en</strong>is, weer e<strong>en</strong> <strong>vrij</strong> m<strong>en</strong>s word<strong>en</strong>!<br />
Ingezond<strong>en</strong> brief Ed van Thijn, inmiddels burgemeester van Amsterdam, in NRC Handelsblad, 19 juli 1983. Lang vóór zijn<br />
burgemeesterschap was Van Thijn al lid van het Comité Zuid-Afrika, als burgemeester zou hij <strong>Mandela</strong> in 1990 in Amsterdam<br />
verwelkom<strong>en</strong>.<br />
Ontsnappingsplan in <strong>Nederland</strong><br />
De Anti Apartheidskrant van de AABN meldde in 1993 dat docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> vermetel plan om<br />
<strong>Mandela</strong> van Robb<strong>en</strong>eiland te be<strong>vrij</strong>d<strong>en</strong>, twaalf jaar in e<strong>en</strong> <strong>Nederland</strong>se kluis hadd<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>. Op<br />
oudejaarsavond 1981 zou e<strong>en</strong> helicopter <strong>Mandela</strong> oppikk<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>landse verteg<strong>en</strong>-<br />
woordiging in Kaapstad br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> paar kilometer verderop, waar hij politiek asiel zou vrag<strong>en</strong>.<br />
Omdat de ANC-inlichting<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st vermoedde dat<br />
Pretoria er lucht van had gekreg<strong>en</strong>, werd de actie<br />
afgeblaz<strong>en</strong>. AABN-voorzitster Conny Braam<br />
smokkelde de papier<strong>en</strong> mee uit het to<strong>en</strong>malige ANC-<br />
hoofdkwartier in Lusaka (Zambia). In 1993 zijn ze<br />
aan het Mayibuye C<strong>en</strong>tre in Kaapstad geschonk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
daar t<strong>en</strong>toongesteld.<br />
Zelf was Braam van 1986 tot 1990 in het diepste<br />
geheim betrokk<strong>en</strong> bij de ANC-operatie om leiders uit<br />
ballingschap in vermomming in Zuid-Afrika terug te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Via het beveiligde communicati<strong>en</strong>etwerk<br />
Montage uit:<br />
The Star Johannesburg,<br />
Mei 1993<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -12-
dat voor deze ‘Operatie Vula’ werd opgezet kon zelfs <strong>Mandela</strong> in die tijd vanuit de gevang<strong>en</strong>is<br />
contact onderhoud<strong>en</strong> met de ANC-leiding in ballingschap.<br />
<strong>Mandela</strong> steeds bek<strong>en</strong>der<br />
Midd<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> tachtig kwam de apartheid in <strong>Nederland</strong> pas goed terug in de schijnwerpers. Dat<br />
kwam opnieuw vooral door de ontwikkeling<strong>en</strong> in Zuid-Afrika zelf. De binn<strong>en</strong>landse beweging teg<strong>en</strong><br />
de apartheid groeide er, <strong>en</strong> de repressie door het minderheidsbewind nam toe. Het optred<strong>en</strong> van<br />
politie <strong>en</strong> leger wekte wereldwijd afschuw.<br />
Protest bij Britse ambassade in D<strong>en</strong> Haag<br />
teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bezoek van Botha aan Engeland,<br />
mei 1984. Niet met het apartheidsbewind<br />
moest word<strong>en</strong> gepraat, maar met <strong>Mandela</strong>,<br />
want ‘Botha = apartheid’, ‘<strong>Mandela</strong> = volk van<br />
Zuid-Afrika’ (foto: Jan Stegeman)<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -13-<br />
Het Komitee Zuidelijk Afrika bracht in het kader van de boycot van de<br />
Zuid-Afrikaanse Krugerrand e<strong>en</strong> door Lucebert ontworp<strong>en</strong> ‘<strong>Mandela</strong>p<strong>en</strong>ning’<br />
uit. KZA’er Gert de Boer overhandigde de eerste op 21 oktober<br />
1984 aan Sindiso Mf<strong>en</strong>yana (ANC, Lusaka) (foto: Jan Stegeman)<br />
Ook in <strong>Nederland</strong> nam de anti-apartheidscampagne e<strong>en</strong> hoge vlucht, <strong>en</strong> de figuur <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong><br />
speelde daarbinn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>de rol. De verschill<strong>en</strong>de anti-apartheidsgroep<strong>en</strong> zorgd<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong><br />
steeds groter publiek de naam <strong>Mandela</strong> leerde k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.<br />
Zo versche<strong>en</strong> in 1984 het al eerder g<strong>en</strong>oemde, voor e<strong>en</strong> breed<br />
publiek bestemde boekje over <strong>Mandela</strong> in de Actuele Onderwerp<strong>en</strong>-<br />
reeks, geschrev<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> Kairos-medewerker. Omroep-<br />
medewerkers, onder wie VARA-comm<strong>en</strong>tator <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kwart eeuw<br />
daarvoor gangmaker van het Comité Zuid-Afrika Karel Roskam,<br />
steund<strong>en</strong> de ANC-z<strong>en</strong>der Radio Freedom, <strong>en</strong> mede in dat kader werd<br />
in sam<strong>en</strong>werking met de AABN begin 1985 e<strong>en</strong> radioportret van<br />
<strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> uitgezond<strong>en</strong> <strong>en</strong> op cassette verspreid.<br />
[<strong>Mandela</strong>’s] optred<strong>en</strong> [in de rechtbank] kan slechts vergelek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> met dat van Georgi<br />
Dimitrof teg<strong>en</strong> Goering in het Rijksdagbrandproces.<br />
Vooral in AABN-kring blev<strong>en</strong> de verwijzing<strong>en</strong> naar de Tweede Wereldoorlog populair (<strong>Mandela</strong>: ‘Ik zal terugker<strong>en</strong>’, Zuidelijk<br />
Afrika Nieuws juni 1986).
<strong>Mandela</strong> 70: hoogtepunt<br />
Het ANC, de VN <strong>en</strong> andere internationale licham<strong>en</strong>, de solidariteitsbeweging wereldwijd <strong>en</strong> ook in<br />
<strong>Nederland</strong> (de laatste breed opgevat: van anti-apartheidsgroep<strong>en</strong>, politici, partij<strong>en</strong>, vakbond<strong>en</strong>,<br />
kerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> tot <strong>en</strong> met sympathiser<strong>en</strong>de journalist<strong>en</strong>), dit hele sam<strong>en</strong>stel werkte in de loop<br />
van de jar<strong>en</strong> tachtig aan e<strong>en</strong> grotere bek<strong>en</strong>dheid van de strijd teg<strong>en</strong> de<br />
apartheid, <strong>en</strong> al deze inspanning<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong> succes af te werp<strong>en</strong>.<br />
Het hoogtepunt in <strong>Nederland</strong> kwam op 11 juni 1988, to<strong>en</strong> 50.000<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in Amsterdam teg<strong>en</strong> de apartheid demonstreerd<strong>en</strong>, op<br />
dezelfde dag dat in Lond<strong>en</strong> <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong>’s zev<strong>en</strong>tigste verjaardag<br />
werd gevierd met e<strong>en</strong> wereldwijd door meer dan e<strong>en</strong> miljard tv-<br />
kijkers gevolgd ‘Free <strong>Mandela</strong>’-popconcert.<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -14-<br />
Poster Kairos uit 1987<br />
Op affiches, stickers <strong>en</strong> flyers voor de Nationale Anti-Apartheidsmanifestatie van het Breed Overleg<br />
Teg<strong>en</strong> Apartheid figureerde <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong>’s portret promin<strong>en</strong>t. Zijn naam stond er niet e<strong>en</strong>s meer<br />
Lofdicht<strong>en</strong><br />
bij, want inmiddels k<strong>en</strong>de iedere<strong>en</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> wist<br />
iedere<strong>en</strong> hoe hij eruitzag.<br />
De Zuid-Afrikaanse anti-apartheidsdominee Allan Boesak sprek<strong>en</strong>d op de<br />
nationale manifestatie op 11 juni 1988, met <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> op de<br />
poster (foto: John Brouwer de Koning)<br />
Iedere<strong>en</strong> k<strong>en</strong>de <strong>Mandela</strong>, <strong>en</strong> iedere<strong>en</strong> bewonderde hem. Voor de activist<strong>en</strong> was het wel ev<strong>en</strong><br />
w<strong>en</strong>n<strong>en</strong>... Met gem<strong>en</strong>gde gevoel<strong>en</strong>s, zo zou het blad van de AABN jar<strong>en</strong> later schrijv<strong>en</strong>, keek ‘de<br />
beweging’ naar wat zijzelf losmaakte. Maar liefst 150.000 m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> reageerd<strong>en</strong> in 1988 op e<strong>en</strong><br />
oproep om de jarige <strong>Mandela</strong> e<strong>en</strong> groet te stur<strong>en</strong>. ‘Wek<strong>en</strong>lang lag het kantoor bezaaid met<br />
lofdicht<strong>en</strong> <strong>en</strong> boodschapp<strong>en</strong> van keurige families uit de provincie, bewoners van bejaard<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>,<br />
christelijke zondagschol<strong>en</strong> <strong>en</strong> kadett<strong>en</strong> aan de politie-opleiding. De actie toonde aan hoezeer de<br />
anti-apartheid zich had uitgezaaid over werkelijk alle sector<strong>en</strong> van de sam<strong>en</strong>leving’.<br />
Maar ‘de actie toonde dus ev<strong>en</strong>zeer e<strong>en</strong> achterban van keurige, niet zeld<strong>en</strong> christelijk bevlog<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, die hemelsbreed verschild<strong>en</strong> van het clubje aanstichters, dat in de actie toch vooral e<strong>en</strong><br />
mogelijkheid zag om de apartheidspropaganda e<strong>en</strong> nieuwe hak te zett<strong>en</strong>.’ Ook internationaal
Het <strong>Nederland</strong>se Breed Overleg Teg<strong>en</strong> Apartheid<br />
(BOTA) feliciteert <strong>Mandela</strong> in e<strong>en</strong> advert<strong>en</strong>tie in de<br />
New Nation, Zuid-Afrika, 14 juli 1988<br />
maakte het <strong>Nederland</strong>se gebaar g<strong>en</strong>oeg indruk om e<strong>en</strong><br />
plaats te krijg<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de biografie van <strong>Mandela</strong><br />
(Higher than Hope, geschrev<strong>en</strong> door Fatima Meer). In<br />
e<strong>en</strong> Zuid-Afrikaanse krant, de New Nation, werd zelfs<br />
e<strong>en</strong> getal g<strong>en</strong>oemd van 170.000 briev<strong>en</strong> <strong>en</strong> kaart<strong>en</strong> uit<br />
<strong>Nederland</strong>. Hoeveel het er ook war<strong>en</strong>, met <strong>en</strong>ige hulp<br />
heeft AABN-<strong>vrij</strong>willigster Dineke Posthumus op 16 juli<br />
1988 elf postzakk<strong>en</strong> vol, zo’n 200 kilo, persoonlijk in<br />
Soweto afgeleverd bij Winnie <strong>Mandela</strong>.<br />
in Zuid-Afrika ontmoette Posthumus ook <strong>Mandela</strong>’s<br />
advocaat Ayob, die haar e<strong>en</strong> door <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> zelf op<br />
Robb<strong>en</strong>eiland bestudeerd exemplaar liet zi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
<strong>Nederland</strong>s studieboek over letterkunde – waarmee hij maar wilde zegg<strong>en</strong>: <strong>Mandela</strong> zou alle<br />
verjaarsw<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> lez<strong>en</strong>, ook als ze in het <strong>Nederland</strong>s war<strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong>!<br />
Op de rechter foto: Dineke Posthumus (r) br<strong>en</strong>gt Winnie <strong>Mandela</strong> 150.000 felicitaties. Zie ook de bokshandscho<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
waarmee Mike Tyson z’n wereldtitel veroverde: nog e<strong>en</strong> cadeautje voor <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> (foto’s: Anne Vaillant [l]; AFP [r])<br />
<strong>Mandela</strong> zelf ontmoet<br />
Bij diezelfde 70ste verjaardag van <strong>Mandela</strong> tog<strong>en</strong> de <strong>Nederland</strong>se anti-apartheidsblad<strong>en</strong> naar de<br />
ANC-verteg<strong>en</strong>woordiger in <strong>Nederland</strong> om hem uit te hor<strong>en</strong> over zijn persoonlijke herinnering<strong>en</strong> aan<br />
de jarige. Hier was iemand die <strong>Mandela</strong> van nabij had meegemaakt!<br />
Kumar Sanjay had <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> in 1962 voor het eerst ontmoet, op e<strong>en</strong> ondergrondse<br />
bije<strong>en</strong>komst in Natal, zo vertelde hij aan Amandla, het blad van KZA, Kairos <strong>en</strong> BOA. <strong>Mandela</strong> was<br />
to<strong>en</strong> net terug van zijn buit<strong>en</strong>landse reis, waarop hij was ontvang<strong>en</strong> op de hoogste niveaus. ‘Die<br />
ontmoeting was buit<strong>en</strong>gewoon inspir<strong>en</strong>d <strong>en</strong> opwind<strong>en</strong>d. Hij was e<strong>en</strong> reus in de letterlijke betek<strong>en</strong>is<br />
van het woord (...). Maar zeker ook in de figuurlijke betek<strong>en</strong>is was hij e<strong>en</strong> reus, e<strong>en</strong> leider van ons<br />
be<strong>vrij</strong>dingsleger <strong>en</strong> van de beweging.’<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -15-
Maar twee dag<strong>en</strong> na zijn ontmoeting had Sanjay de vette<br />
kopp<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>: ‘De Zwarte Pimpernel van Afrika gearresteerd’.<br />
E<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme schok: ‘De ondergrondse raakte zijn leider kwijt op<br />
het mom<strong>en</strong>t dat we eig<strong>en</strong>lijk nog maar gro<strong>en</strong>tjes war<strong>en</strong>,<br />
amateurs in de gewap<strong>en</strong>de strijd.’ Later, op Robb<strong>en</strong>eiland,<br />
zou Sanjay <strong>Mandela</strong> opnieuw ontmoet<strong>en</strong>, to<strong>en</strong> beid<strong>en</strong> daar<br />
gevang<strong>en</strong> zat<strong>en</strong>.<br />
<strong>Mandela</strong> getek<strong>en</strong>d<br />
‘Freedom for <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> 70 Years<br />
— 26 Years Imprisonm<strong>en</strong>t’<br />
KZA-poster uit 1988<br />
De AABN was eind 1987 in haar nopjes met e<strong>en</strong> affiche, uitgebracht ter geleg<strong>en</strong>heid van de grote<br />
confer<strong>en</strong>tie over Culture in Another South Africa (CASA). Daarop was e<strong>en</strong> gedaanteverandering te<br />
zi<strong>en</strong> van het soort waarop tek<strong>en</strong>aar Joost Veerkamp <strong>en</strong> fotograaf Marty Kuik<strong>en</strong> destijds het pat<strong>en</strong>t<br />
hadd<strong>en</strong> (‘Grimer<strong>en</strong> voor beginners’). In e<strong>en</strong> serie in weekblad Vrij <strong>Nederland</strong> bouwd<strong>en</strong> ze, om e<strong>en</strong><br />
voorbeeld te noem<strong>en</strong>, in e<strong>en</strong> paar plaatjes kardinaal Simonis om in ayatollah Khomeiny. De affiche<br />
veranderde presid<strong>en</strong>t Botha nogal hardhandig in <strong>Mandela</strong>. AABN-activist<strong>en</strong> herinner<strong>en</strong> zich hoe, tot<br />
hun schrik, sommige ANC’ers die de CASA-confer<strong>en</strong>tie in Amsterdam bijwoond<strong>en</strong> de pr<strong>en</strong>t minder<br />
kond<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong> – uiteindelijk werd ‘our leader’ hier toch in wel erg direct verband gebracht met<br />
de gehate teg<strong>en</strong>stander...<br />
De goede kant op: van apartheidspresid<strong>en</strong>t<br />
P.W. Botha naar ANC-kopstuk <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong><br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -16-<br />
Hoe <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> eruitzag wist langzamerhand heel <strong>Nederland</strong>.<br />
Maar... was dat wel zo? Hij zat al e<strong>en</strong> kwart eeuw gevang<strong>en</strong>. Zijn<br />
portret mocht binn<strong>en</strong> Zuid-Afrika helemaal niet getoond word<strong>en</strong>.<br />
Elders moest m<strong>en</strong> het do<strong>en</strong> met de laatst bek<strong>en</strong>de foto’s; die<br />
stamd<strong>en</strong> uit de jar<strong>en</strong> zestig. Eind 1988 werd voor het eerst<br />
geprobeerd het achterhaalde beeld bij te stell<strong>en</strong>. Conny Braam,<br />
destijds AABN-voorzitster, vertelt dat ze teg<strong>en</strong>over <strong>Mandela</strong>’s<br />
advocaat e<strong>en</strong> keer liet vall<strong>en</strong> hoe graag ze e<strong>en</strong>s zou will<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
hoe de man er vandaag uitzag. ‘Ik was gefascineerd door deze<br />
Ismail Ayob: die zág hem! Die ging naar de gevang<strong>en</strong>is, zat met<br />
hem aan tafel. To<strong>en</strong> keek hij zo ev<strong>en</strong> omhoog <strong>en</strong> zei: nou,<br />
misschi<strong>en</strong> kan ik wel wat regel<strong>en</strong> voor je.’<br />
Advocaat Ayob liet e<strong>en</strong> kunst<strong>en</strong>aar e<strong>en</strong> ‘compositietek<strong>en</strong>ing’ mak<strong>en</strong>, gebaseerd op de bek<strong>en</strong>de<br />
oude foto’s <strong>en</strong> getuig<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die de gevang<strong>en</strong>e de laatste tijd hadd<strong>en</strong> mog<strong>en</strong><br />
bezoek<strong>en</strong>, <strong>en</strong> verraste Braam daarmee. Zij regelde publicatie in het weekblad Vrij <strong>Nederland</strong>.
E<strong>en</strong> half jaar later durfde de Zuid-Afrikaanse pers de wet te<br />
trotser<strong>en</strong> <strong>en</strong> publiceerde ook zij het hier afgebeelde verbod<strong>en</strong><br />
‘<strong>Nederland</strong>se’ portret van de actuele <strong>Mandela</strong>.<br />
<strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> Botha<br />
De grote anti-apartheidsorganisaties hield<strong>en</strong> met grote regelmaat<br />
fonds<strong>en</strong>wervingsacties onder de vaste donateurs <strong>en</strong> ander<strong>en</strong>. Het<br />
was de goede gewoonte<br />
daar telk<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> motto<br />
voor te kiez<strong>en</strong> (in december<br />
1987 zamelde het KZA nog<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -17-<br />
geld in onder de leus: WINNIE MANDELA VRAAGT UW STEUN).<br />
Midd<strong>en</strong> 1989 werd geworv<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> CADEAU VOOR NELSON<br />
MANDELA.<br />
Briev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> verspreid onder de lezers van<br />
blad<strong>en</strong> als het eig<strong>en</strong> KZA/Kairos/BOA-blad<br />
Amandla, De Gro<strong>en</strong>e Amsterdammer <strong>en</strong> het<br />
led<strong>en</strong>blad van de PPR. Op 19 juli kond<strong>en</strong> KZA-<br />
verteg<strong>en</strong>woordigers ANC- presid<strong>en</strong>t Oliver<br />
Tambo e<strong>en</strong> cheque overhandig<strong>en</strong> ter waarde<br />
van 250.000 guld<strong>en</strong>.<br />
In diezelfde julimaand van 1989 publiceerde, in Zuid-Afrika zelf, het kritische Afrikaanstalige Vrye<br />
Weekblad e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing van <strong>Mandela</strong> – net e<strong>en</strong> beetje anders dan het portret uit Vrij<br />
<strong>Nederland</strong> – <strong>en</strong> schreef daarbij: ‘Só lyk die man op wie miljo<strong>en</strong>e Suid-Afrikaners se hoop vir ’n<br />
nuwe, vreedsame toekoms rus. Die man wat saam met PW Botha tee gedrink het <strong>en</strong> toe<br />
teruggestuur is tronk toe.’<br />
Bij apartheidspresid<strong>en</strong>t ‘PW’ Botha op theevisite geweest, <strong>en</strong> dan weer de gevang<strong>en</strong>is in gestuurd...<br />
‘Is this the face PW saw?’ vroeg het weekblad South, e<strong>en</strong> van de blad<strong>en</strong> die het ‘<strong>Nederland</strong>se’<br />
portret van <strong>Mandela</strong> afdrukte. Het was inmiddels ge<strong>en</strong> geheim meer: na eerdere oriënter<strong>en</strong>de<br />
bezoek<strong>en</strong> van minister van Justitie Coetsee aan <strong>Mandela</strong> in de Pollsmoor-gevang<strong>en</strong>is, werd<strong>en</strong> de<br />
onderhandeling<strong>en</strong> nu gevoerd op het allerhoogste niveau. Zuid-Afrika’s ‘gevang<strong>en</strong>e nummer 1’<br />
onderhandelde over de voorwaard<strong>en</strong> waaronder hij zou instemm<strong>en</strong> met zijn <strong>vrij</strong>lating. En hij deed<br />
dat met presid<strong>en</strong>t P.W. Botha, in de ambtswoning van de laatste.<br />
Welkom <strong>Mandela</strong><br />
Hoe <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> er echt uitzag na 27 jaar verborg<strong>en</strong> te zijn geweest voor de buit<strong>en</strong>wereld:<br />
daar kwam de wereld niet lang daarna achter. Op 11 februari 1990 liep hij, hand in hand met zijn<br />
vrouw Winnie, als <strong>vrij</strong> man de Victor Verster-gevang<strong>en</strong>is uit. Overal war<strong>en</strong> welkomstcomités voor<br />
<strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> opgericht; zo ook in <strong>Nederland</strong>. De drie belangrijkste <strong>Nederland</strong>se anti-<br />
apartheidsorganisaties bog<strong>en</strong> zich sam<strong>en</strong> met het <strong>Nederland</strong>se ANC-kantoor over de manier
waarop <strong>Mandela</strong>, liefst spoedig, in <strong>Nederland</strong> zou word<strong>en</strong><br />
ontvang<strong>en</strong>, <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> keur van bek<strong>en</strong>de <strong>Nederland</strong>ers<br />
bereid gevond<strong>en</strong> toe te tred<strong>en</strong> tot het Welkom <strong>Mandela</strong><br />
Comité.<br />
De eerste kans kreeg dit comité to<strong>en</strong> <strong>Mandela</strong> e<strong>en</strong> maand na<br />
zijn <strong>vrij</strong>lating e<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>stop maakte op Schiphol. Het comité<br />
organiseerde e<strong>en</strong> persconfer<strong>en</strong>tie, maar die moest word<strong>en</strong><br />
afgeblaz<strong>en</strong>: te vermoei<strong>en</strong>d voor de 71-jarige. Wel zorgde het<br />
comité voor e<strong>en</strong> bloemetje, <strong>en</strong> kond<strong>en</strong> regeringsambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>,<br />
de Zuid-Afrikaanse ambassadeur Nothnagel <strong>en</strong> KZA-voorman<br />
Sietse Bosgra met hem prat<strong>en</strong>. Heel ev<strong>en</strong> was er tijd voor de<br />
toegestroomde persfotograf<strong>en</strong>.<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -18-<br />
‘AABN-KZA informatie over de<br />
gezam<strong>en</strong>lijke akties’, 3e jrg. nr. 1, 1990<br />
Sam<strong>en</strong> ‘live’ getuige van <strong>Mandela</strong>’s <strong>vrij</strong>lating op 11<br />
februari 1990: de veteran<strong>en</strong> uit het eerste Comité<br />
Zuid-Afrika Stella Hilsum (mede-oprichtster in<br />
1957) <strong>en</strong> Ed van Thijn (lid in de jar<strong>en</strong> zestig), met<br />
voorzitster Conny Braam <strong>en</strong> andere led<strong>en</strong> van de<br />
AABN in het AABN-kantoor op de Amsterdamse<br />
Lauriergracht (foto: Jan Stegeman)<br />
Ik heb veel mooie mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in mijn lev<strong>en</strong> achter de rug <strong>en</strong> daar hor<strong>en</strong> deze zeker bij.<br />
KZA-voorman Sietse Bosgra in Trouw, 13 maart 1990. Bosgra mocht ev<strong>en</strong> met <strong>Mandela</strong> prat<strong>en</strong> to<strong>en</strong> deze, op weg naar Oliver<br />
Tambo in Zwed<strong>en</strong>, op 12 maart 1990 e<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>stop maakte op Schiphol.<br />
Zwarte <strong>en</strong> blanke muziek<br />
Het was uiteindelijk de <strong>Nederland</strong>se minister van Financiën, PvdA’er Wim Kok, die <strong>Mandela</strong> naar<br />
<strong>Nederland</strong> wist te hal<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s di<strong>en</strong>s rondreis door Europa. Eig<strong>en</strong>lijk zou <strong>Nederland</strong> pas in oktober<br />
aan de beurt zijn, maar maar op <strong>vrij</strong>dagavond 15 juni 1990 al landd<strong>en</strong> de <strong>Mandela</strong>’s op het<br />
marinevliegkamp Valk<strong>en</strong>burg.<br />
Zaterdag 16 juni was de grote dag voor anti-apartheids-<strong>Nederland</strong>, dat zijn held inmiddels wel<br />
moest del<strong>en</strong>: met de regering, met de koningin, met de Partijraad van de PvdA in vergadering<br />
bije<strong>en</strong>, met heel wat belangrijke <strong>Nederland</strong>ers die nu graag in het gezelschap van <strong>Mandela</strong> gezi<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong>. Maar zaterdagocht<strong>en</strong>d was er in D<strong>en</strong> Haag tijd voor solidariteits- <strong>en</strong> bewonersorganisaties<br />
<strong>en</strong> voor de Ver<strong>en</strong>iging Ons Suriname, die e<strong>en</strong> boeket overhandigde met e<strong>en</strong> lint met daarop: ‘Jullie<br />
strijd teg<strong>en</strong> apartheid is onze strijd teg<strong>en</strong> racisme’. De pers wist allang waar het echte zwaartepunt
lag. De Volkskrant sprak van e<strong>en</strong> ‘ingefrommelde’ ontmoeting met ‘het Haagse actiewez<strong>en</strong>’ (‘Met<br />
e<strong>en</strong> bewonder<strong>en</strong>swaardig geduld verneemt de Zuidafrikaanse leider (...) dat het Shell-hoofdkantoor<br />
<strong>vrij</strong>dag door honderd<strong>en</strong> demonstrant<strong>en</strong> werd geblokkeerd’).<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -19-<br />
Lied ‘Rolihlahla <strong>Mandela</strong>’ uit de map<br />
van het CASA-koor<br />
’s Middags stond<strong>en</strong> op het Amsterdamse<br />
Leidseplein 20.000 m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> klaar om<br />
<strong>Mandela</strong> toe te juich<strong>en</strong>. Hij werd op het<br />
balkon van de Stadsschouwburg door<br />
burgemeester Ed van Thijn geïntroduceerd<br />
met e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudig: ‘Amsterdammers, daar<br />
is-t-ie dan!’ (ook wel overgeleverd als: ‘Hier<br />
zijn ze’). Ook op dat balkon stond onder<br />
ander<strong>en</strong> Marcel LaRose van de Surinaamse<br />
welzijnsver<strong>en</strong>iging Kwakoe uit de Bijlmer,<br />
die aan het Algeme<strong>en</strong> Dagblad vertelde op<br />
het ontvangstcomité ‘nogal wat druk’ te<br />
hebb<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> om e<strong>en</strong><br />
Surinaams orkestje voor de <strong>Mandela</strong>’s te<br />
mog<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> spel<strong>en</strong>, terwijl als<br />
vanzelfsprek<strong>en</strong>d werd aanvaard dat het<br />
blanke CASA-koor het ‘zwarte’ volkslied<br />
Nkosi Sikelele zong. In LaRose’s woord<strong>en</strong>:<br />
‘De anti-apartheidsstrijd in <strong>Nederland</strong> is door<br />
de jar<strong>en</strong> he<strong>en</strong> door blanke organisaties gevoerd, <strong>en</strong> die zijn uitgegroeid tot bolwerk<strong>en</strong> waarin wij<br />
moeilijk aan bod kom<strong>en</strong>. Het verandert nu e<strong>en</strong> beetje <strong>en</strong> dat is goed, nu we de laatste fase van de<br />
strijd ingaan.’<br />
Daar kwam <strong>Mandela</strong>, ik kon hem zi<strong>en</strong>. Het plein zinderde. De toespraak ging eig<strong>en</strong>lijk totaal aan<br />
me voorbij. De dirig<strong>en</strong>t was zo z<strong>en</strong>uwachtig dat hij tijd<strong>en</strong>s de toespraak iedere twee minut<strong>en</strong> de<br />
toonsoort aangaf <strong>en</strong> het koor zoemde gedwee met hem mee. Ik wond me er vreselijk over op,<br />
<strong>en</strong> maande het koor tot stilte. Het hielp niet, ze zoemd<strong>en</strong> door. (...) Nog éénmaal kreg<strong>en</strong> we de<br />
juiste toon van onze dirig<strong>en</strong>t. We rechtt<strong>en</strong> onze rug, bald<strong>en</strong> de vuist<strong>en</strong> van de rechterhand tot<br />
borsthoogte <strong>en</strong> zong<strong>en</strong> de mooiste Nkosie ooit. <strong>Mandela</strong> balde ook zijn vuist <strong>en</strong> zong mee. De<br />
honderdduiz<strong>en</strong>d m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> ons war<strong>en</strong> doodstil <strong>en</strong> kek<strong>en</strong> vol bewondering <strong>en</strong> ontzag<br />
naar bov<strong>en</strong>.<br />
CASA-koorlid Nelieke Korpershoek legde voor de Parool-rubriek ‘Ik weet nog goed’ haar herinnering<strong>en</strong> aan 16 juni 1990 vast<br />
(Het Parool, 27 oktober 2008).<br />
Kwijl<strong>en</strong>d op balkon<br />
Gem<strong>en</strong>gde gevoel<strong>en</strong>s ook bij de ‘blanke’ anti-apartheidsorganisaties. Woordvoerder Peter Hermes<br />
van de Anti-Apartheids Beweging <strong>Nederland</strong> (later werd hij de eerste directeur van het <strong>Nederland</strong>s<br />
instituut voor Zuidelijk Afrika): ‘Het ANC-kantoor in <strong>Nederland</strong> had ons gevraagd om te beschrijv<strong>en</strong>
wie er zou kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar ze staan. Dat hebb<strong>en</strong> we heel neutraal gedaan. Er ging wel wat gelobby<br />
aan vooraf over de sam<strong>en</strong>stelling van het gezelschap dat met hem zou lunch<strong>en</strong>. Je d<strong>en</strong>kt wel:<br />
“bah, moet hij er nu ook zo nodig bij?” Maar je kunt ook profijt hebb<strong>en</strong> van de aanwezigheid van<br />
sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Dat spel spel<strong>en</strong> wij gewoon mee’ (Trouw, 23 juni 1990).<br />
AABN-voorzitster Conny Braam uitte zich in dezelfde krant minder diplomatiek: ‘...het ANC is altijd<br />
verketterd, dat weet ik als ge<strong>en</strong> ander. Heel grof b<strong>en</strong>aderd, arrogant, gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> groep van<br />
terrorist<strong>en</strong>, als e<strong>en</strong> club van ongeletterde zwart<strong>en</strong> die Moskou achterna r<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. En nu staan zelfs<br />
verteg<strong>en</strong>woordigers van de rechterzijde kwijl<strong>en</strong>d bij hem op het balkon (...). Van die Weisglas<br />
dacht ik echt: “gatverdamme, wat moet jij hier?” Die man heeft zich vele jar<strong>en</strong> ingespann<strong>en</strong> om<br />
het ANC schade te berokk<strong>en</strong><strong>en</strong> met de meest<br />
schandelijke insinuaties.’ En in weekblad Forum van<br />
21 juni 1990: ‘Bij het et<strong>en</strong> gebeurde weer hetzelfde.<br />
Dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> als CDA’er Aarts <strong>en</strong> Weisglas helemaal<br />
over <strong>Mandela</strong> he<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>, nee, dat was niet prettig.<br />
Ik zei teg<strong>en</strong> Andrée van Es [pacifistisch-socialistisch<br />
Tweede-Kamerlid]: dit stoort me. Waarop Andrée<br />
ev<strong>en</strong> is gaan zegg<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong>eer <strong>Mandela</strong> toch wel<br />
moest kunn<strong>en</strong> et<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> vlog<strong>en</strong> ze allemaal weg,<br />
schitter<strong>en</strong>d vond ik dat.’<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -20-<br />
Conny Braam <strong>en</strong> <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> in de Meervaart,<br />
16 juni 1990 (foto: Pieter Boersma)<br />
Het Leidseplein stond vol, zo ver het oog reikte zag je opgehev<strong>en</strong> verwachtingsvolle gezicht<strong>en</strong>.<br />
Kinder<strong>en</strong> zat<strong>en</strong> op schouders, trams stond<strong>en</strong> stil, auto’s werd<strong>en</strong> omgeleid, het plein droeg voor<br />
ev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> andere naam, cafés war<strong>en</strong> opgesierd met vlagg<strong>en</strong> van de <strong>vrij</strong>heid, drie oude dames<br />
hadd<strong>en</strong> witte duiv<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> kooi bij zich. Er hing e<strong>en</strong> ingehoud<strong>en</strong> stilte, niemand sprak luid of<br />
ruziede, er huilde zelfs ge<strong>en</strong> baby. To<strong>en</strong> steeg er e<strong>en</strong> oorverdov<strong>en</strong>d gejuich op. Het<br />
gracht<strong>en</strong>water voerde de vreugdekret<strong>en</strong> met zich mee <strong>en</strong> verspreidde die tot ver buit<strong>en</strong> de<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van de stad. De witte duiv<strong>en</strong> vlog<strong>en</strong> nu hoog bov<strong>en</strong> de hoofd<strong>en</strong>. Ik huilde. <strong>Nelson</strong><br />
<strong>Mandela</strong> versche<strong>en</strong> op het balkon van de Stadsschouwburg in mijn Amsterdam.<br />
In ‘Het Amsterdam van Conny Braam’ (Het Parool, 13 december 2004) beschreef de romanschrijfster, die tot 1994 voorzitster<br />
was van de AABN, ‘het allermooiste mom<strong>en</strong>t dat ik heb beleefd in de stad’.<br />
Activist<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> activist<strong>en</strong><br />
Later die zaterdagmiddag sprak Conny Braam zelf <strong>Mandela</strong> toe in Amsterdam-Osdorp. Hij was<br />
daarhe<strong>en</strong> meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door Wim Kok omdat de PvdA-partijraad er vergaderde.<br />
Verteg<strong>en</strong>woordigers van kerk<strong>en</strong>, vakbond<strong>en</strong>, de Lagere Overhed<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> Apartheid, Surinaamse<br />
organisaties, medefinancierings- <strong>en</strong> ontwikkelingsorganisaties, oud-verzetsstrijders <strong>en</strong> anti-<br />
apartheidsactivist<strong>en</strong> verzameld<strong>en</strong> zich in de schaduw van de PvdA-bije<strong>en</strong>komst in ‘e<strong>en</strong> klein<br />
kamertje, stamp<strong>en</strong>d vol. Het werd ope<strong>en</strong>s het bek<strong>en</strong>de rokerige actiegroep<strong>en</strong>gebeur<strong>en</strong>. Aan de<br />
andere kant dacht ik: ach lekker ook, zo zijn wij, zo hebb<strong>en</strong> we het al die jar<strong>en</strong> gedaan. En ik d<strong>en</strong>k<br />
dat hij zich er ook wel in thuis voelt, want hij k<strong>en</strong>t dit ook heel goed. Het ANC had ook altijd te<br />
kleine rokerige ruimtes’, aldus Braam (Forum, 21 juni 1990).
Ik heb <strong>Mandela</strong> hier in Amsterdam ontmoet, voor de eerste keer, ik had er alles voor over om<br />
hem ev<strong>en</strong> te sprek<strong>en</strong>. Ook al was het midd<strong>en</strong> in de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>massa <strong>en</strong> weet ik niet of hij wel<br />
gehoord heeft wat ik zei. Ik weet ge<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s of hij iets terugzei.<br />
Stella Hilsum, mede-oprichtster van het allereerste Comité Zuid-Afrika in de jar<strong>en</strong> vijftig, over haar ontmoeting met <strong>Mandela</strong><br />
geïnterviewd in 1990 door De Anti Apartheidskrant (’30 jaar antiapartheidsbeweging’).<br />
Ik regelde de techniek, op het podium. <strong>Mandela</strong> begon zijn toespraak in het Afrikaans. Ik weet<br />
nog dat de aanwezig<strong>en</strong> stomverbaasd war<strong>en</strong>, omdat dat de taal van zijn onderdrukker was.<br />
Martin Keereweer, theatertechnicus, in 2010 terugblikk<strong>en</strong>d op de bije<strong>en</strong>komst in zijn theater de Meervaart in Amsterdam-<br />
Osdorp (Het Parool, 4 maart 2010).<br />
\<br />
Braams teg<strong>en</strong>voeter in het Komitee Zuidelijk Afrika,<br />
Sietse Bosgra, die <strong>Mandela</strong> kort tevor<strong>en</strong> al <strong>en</strong>ige mal<strong>en</strong><br />
had gesprok<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s di<strong>en</strong>s bezoek aan het Europees<br />
Parlem<strong>en</strong>t in Straatsburg, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar maand<strong>en</strong><br />
daarvoor bij <strong>Mandela</strong>’s tuss<strong>en</strong>stop op Schiphol, was<br />
onder de indruk als ieder ander: ‘Nu je hem buit<strong>en</strong> de<br />
gevang<strong>en</strong>is ziet, d<strong>en</strong>k je: hij is e<strong>en</strong> hele bijzondere<br />
persoonlijkheid’. Maar zijn tevred<strong>en</strong>heid over het<br />
bezoek gold vooral de druk die ervan was uitgegaan<br />
op de <strong>Nederland</strong>se politiek: voorlopig zou word<strong>en</strong><br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -21-<br />
<strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> Stella Hilsum in<br />
de Meervaart, 16 juni 1990<br />
(foto: Pieter Boersma)<br />
vastgehoud<strong>en</strong> aan de sancties teg<strong>en</strong> Zuid-Afrika. ‘Voor zijn <strong>vrij</strong>lating hebb<strong>en</strong> we er binn<strong>en</strong> de anti-<br />
apartheidsbeweging over gepraat dat juist die <strong>vrij</strong>lating e<strong>en</strong> verkeerd signaal kan zijn. Van “het is<br />
achter de rug, we hebb<strong>en</strong> gewonn<strong>en</strong>”...’ (de Volkskrant, 18 juni 1990).<br />
Het Amsterdamse olie-embargo-onderzoeksbureau het Shipping Research Bureau <strong>en</strong> zijn<br />
moederorganisaties KZA <strong>en</strong> Kairos war<strong>en</strong> juist in deze periode minder opgetog<strong>en</strong> over de ‘anti-<br />
apartheidsgeme<strong>en</strong>te’ Amsterdam. Met het <strong>en</strong>e na het andere olietransport werd via de<br />
Amsterdamse hav<strong>en</strong> in die dag<strong>en</strong> het olie-embargo doorbrok<strong>en</strong>. Naar later uitkwam vertrok juist<br />
e<strong>en</strong> uur voordat Amsterdam <strong>Mandela</strong> op het Leidseplein verwelkomde, uit de hav<strong>en</strong> alweer e<strong>en</strong><br />
tanker naar het apartheidsland. Ook precies op de dag van <strong>Mandela</strong>’s <strong>vrij</strong>lating, 11 februari, had<br />
hier e<strong>en</strong> tanker heimelijk b<strong>en</strong>zine gelad<strong>en</strong> voor Zuid-Afrika. <strong>Mandela</strong> was <strong>vrij</strong>, Zuid-Afrika nog niet;<br />
de economische druk op het apartheidsbewind moest word<strong>en</strong> gehandhaafd.<br />
Als e<strong>en</strong> vorst werd hij verwelkomd, vanaf het bordes wuiv<strong>en</strong>d naar de m<strong>en</strong>igte <strong>en</strong> geflankeerd<br />
door VVD- <strong>en</strong> CDA-politici die zich nimmer voor de strijd teg<strong>en</strong> de apartheid hadd<strong>en</strong> beijverd.<br />
Hun opportunistische houding, zegt Luirink, stak minst<strong>en</strong>s zo erg als de weigering om Conny<br />
Braam uit te nodig<strong>en</strong> voor het staatsbanket ter ere van <strong>Mandela</strong>. D<strong>en</strong> Haag had begrep<strong>en</strong> dat ze<br />
van plan was om de plechtigheid bij te won<strong>en</strong> aan de zijde van e<strong>en</strong> man die niet haar wettige<br />
echtg<strong>en</strong>oot was – <strong>en</strong> to<strong>en</strong> hoefde ze niet meer te kom<strong>en</strong>.<br />
Vrij <strong>Nederland</strong> blikte in 2004 terug, sam<strong>en</strong> met onder andere AABN-veteraan Bart Luirink (‘Boe-zeggers teg<strong>en</strong> Apartheid. Ti<strong>en</strong><br />
jaar na de overwinning: actieveteran<strong>en</strong> over hun zwart-witte verled<strong>en</strong>’, 10 juli 2004).
Kleinzielig <strong>en</strong> kleinzerig?<br />
Conny Braam <strong>en</strong> Sietse Bosgra: als de kopstukk<strong>en</strong> van de grote anti-apartheidsorganisaties e<strong>en</strong><br />
keer sam<strong>en</strong> op één podium zat<strong>en</strong>, schreef de AABN bij e<strong>en</strong> foto daarvan: ‘Zeld<strong>en</strong> vertoond...’ In<br />
het boek De vinger op de zere plek over de geschied<strong>en</strong>is van het KZA repp<strong>en</strong> de auteurs van<br />
‘talloze’ speld<strong>en</strong>prikk<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de beide organisaties, van de teg<strong>en</strong>stelling die ook bij bezoek<strong>en</strong> van<br />
<strong>Mandela</strong> aan <strong>Nederland</strong> opspeelde. Waarom moest Bosgra er zo nodig als <strong>en</strong>ige bij zijn, to<strong>en</strong><br />
<strong>Mandela</strong> op Schiphol e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de tuss<strong>en</strong>landing maakte? Waarom reageerde de AABN zo<br />
gestok<strong>en</strong> to<strong>en</strong> e<strong>en</strong> foto hiervan in NRC Handelsblad versche<strong>en</strong>? Wat was het voor ‘ordinair<br />
gekissebis’ (De Gro<strong>en</strong>e, 12 oktober 1994) dat de AABN, to<strong>en</strong> <strong>Mandela</strong> werd geïnaugureerd als<br />
presid<strong>en</strong>t, niet meedeed met e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk feestje met het ANC-kantoor <strong>en</strong> de andere<br />
organisaties, maar haar eig<strong>en</strong> feestje hield?<br />
Sietse Bosgra (KZA) met <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> op Schiphol, 24<br />
april 1991; deze foto van KZA-fotograaf Bob van der<br />
Wind<strong>en</strong> stond dezelfde dag nog op pagina 3 van NRC<br />
Handelsblad (‘Teg<strong>en</strong>over Bosgra <strong>en</strong> twee hoge ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong><br />
van Buit<strong>en</strong>landse Zak<strong>en</strong> maakte de ANC-leider onder meer<br />
zijn teleurstelling k<strong>en</strong>baar over de opheffing van sancties’)<br />
In de pers werd de teg<strong>en</strong>stelling soms nogal opgeblaz<strong>en</strong>, maar de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> van to<strong>en</strong> haast<strong>en</strong><br />
zich te meld<strong>en</strong> dat de kloof nooit werkelijk onoverbrugbaar is geweest, <strong>en</strong> dat het gescheid<strong>en</strong><br />
voortbestaan van verschill<strong>en</strong>de clubs met e<strong>en</strong> gelijk doel ook voordel<strong>en</strong> heeft gehad. Bij elkaar<br />
kond<strong>en</strong> ze, ieder met de eig<strong>en</strong> vertakking<strong>en</strong> in de maatschappij, meer bereik<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong><br />
gefuseerde club had gekund. Tot e<strong>en</strong> echte fusie tuss<strong>en</strong> de beide richting<strong>en</strong> is het pas gekom<strong>en</strong> bij<br />
de oprichting van het <strong>Nederland</strong>s instituut voor Zuidelijk Afrika (NiZA, later Niza) in 1997.<br />
Steun voor verkiezing<strong>en</strong><br />
<strong>Mandela</strong> was onvoorwaardelijk <strong>vrij</strong>gelat<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat betek<strong>en</strong>de voor de anti-apartheidsorganisaties<br />
dat er e<strong>en</strong> eind kwam aan e<strong>en</strong> langdurige campagne. Maar <strong>Mandela</strong> mocht <strong>vrij</strong> zijn, hij had in Zuid-<br />
Afrika als tweederangsburger nog steeds ge<strong>en</strong> stemrecht. Het was maar één van de problem<strong>en</strong> die<br />
lev<strong>en</strong>sgroot blev<strong>en</strong> bestaan. Zolang de apartheid niet was opgehev<strong>en</strong>, blev<strong>en</strong> de solidariteits-<br />
organisaties zich inzett<strong>en</strong> voor Zuid-Afrika, teg<strong>en</strong> de apartheid <strong>en</strong> voor steun aan het strev<strong>en</strong> naar<br />
afschaffing daarvan, dus: voor <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> zijn medestanders.<br />
E<strong>en</strong> hoogtepunt vormde de fonds<strong>en</strong>wervingsactie in het voorjaar van 1994, vlak voor de<br />
verkiezing<strong>en</strong> die in Zuid-Afrika na langdurig onderhandel<strong>en</strong> nu eindelijk zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>.<br />
Het doel was ondersteuning van het ANC <strong>en</strong> van het verkiezingsproces – onder meer door ‘voter<br />
education’ voor de overgrote meerderheid van de inwoners van Zuid-Afrika, voor wie het de eerste<br />
keer was dat zij hun democratische stem kond<strong>en</strong> uitbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Fonds<strong>en</strong>werving, publiciteit: e<strong>en</strong> kolfje naar de hand van de door de wol geverfde actiecomités.<br />
‘Geef <strong>Mandela</strong> e<strong>en</strong> stem’ hadd<strong>en</strong> zij de campagne will<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>, maar <strong>Mandela</strong> zelf zou in het<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -22-
kader van de actie naar <strong>Nederland</strong> kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> in e<strong>en</strong> avondvull<strong>en</strong>d tv-<br />
programma verschijn<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zo’n programma mocht niet de indruk wekk<strong>en</strong><br />
op de hand van één partij te zijn. Het werd ‘Geef Zuid-Afrika e<strong>en</strong> eerlijke<br />
kans’. De tribunes in de Hilversumse tv-studio war<strong>en</strong> op 17 februari 1994<br />
gevuld met anti-apartheidsactivist<strong>en</strong> van diverse pluimage, terwijl de<br />
camera’s gericht war<strong>en</strong> op de hoogwaardigheidsbekleders, vedett<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
artiest<strong>en</strong> die <strong>Mandela</strong> mocht<strong>en</strong> begroet<strong>en</strong>.<br />
Onwrikbare solidariteit<br />
Begin 1994, kort voor de verkiezing<strong>en</strong> waarin de ANC-leider met ruime<br />
meerderheid tot presid<strong>en</strong>t werd verkoz<strong>en</strong>, werd bij het afscheid van de<br />
Amsterdamse burgemeester Van Thijn e<strong>en</strong> videoboodschap van <strong>Mandela</strong><br />
getoond. Deze laatste bracht in herinnering hoe Van Thijn ‘in de donkere<br />
dag<strong>en</strong> van de apartheid’ ervoor had gezorgd dat het ANC in Amsterdam<br />
e<strong>en</strong> kantoor kon op<strong>en</strong><strong>en</strong>. ‘Voor de onderdrukte inwoners van Zuid-Afrika<br />
werd Amsterdam e<strong>en</strong> symbool voor de betrokk<strong>en</strong>heid van de <strong>Nederland</strong>ers<br />
bij hun be<strong>vrij</strong>ding. Ik weet hoe onwrikbaar deze betrokk<strong>en</strong>heid is <strong>en</strong> dat de<br />
Amsterdammers <strong>en</strong> alle <strong>Nederland</strong>ers hun bijdrage zull<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> lever<strong>en</strong><br />
aan de strijd voor recht <strong>en</strong> democratie in mijn land.’<br />
Solidair geblev<strong>en</strong>, ook met <strong>Mandela</strong> als<br />
presid<strong>en</strong>t. KZA-actiebriefkaart (‘Met uw<br />
geld word<strong>en</strong> townshipbewoners opgeleid tot<br />
bouwvakkers’), gratis verspreid via onder<br />
meer cafés<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -23-<br />
Affiche van Purmer<strong>en</strong>ds<br />
Komitee ANC-75<br />
Het was e<strong>en</strong> van de geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> waarbij <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong><br />
blijk gaf van zijn waardering voor de solidariteit die hem voor,<br />
tijd<strong>en</strong>s <strong>en</strong> na zijn gevang<strong>en</strong>schap vanuit <strong>Nederland</strong> t<strong>en</strong> deel<br />
was gevall<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> maand later had Van Thijn de video bij zich<br />
to<strong>en</strong> hij de t<strong>en</strong>toonstelling ‘<strong>Nederland</strong> teg<strong>en</strong> Apartheid’ op<strong>en</strong>de,<br />
maar hij relativeerde <strong>Mandela</strong>'s woord<strong>en</strong>: ‘Lat<strong>en</strong> we onszelf<br />
niet op de borst slaan. In de strijd teg<strong>en</strong> apartheid hebb<strong>en</strong><br />
maar <strong>en</strong>kele <strong>Nederland</strong>ers vooraan gestaan <strong>en</strong> dat Amsterdam<br />
dat symbool werd, is aan h<strong>en</strong> te dank<strong>en</strong>’ (Trouw, 15 maart<br />
1994: ‘Van Thijn: <strong>Nederland</strong> nooit massaal teg<strong>en</strong> apartheid’).<br />
Het Komitee Zuidelijk Afrika, de Anti-Apartheids Beweging<br />
<strong>Nederland</strong> <strong>en</strong> de Eduardo Mondlane Stichting (EMS) ging<strong>en</strong><br />
uiteindelijk op in het <strong>Nederland</strong>s instituut voor Zuidelijk<br />
Afrika (NiZA). Dat kreeg in 2000 – zoals NiZA op zijn site<br />
wist te meld<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> cadeau van scheid<strong>en</strong>d Zuid-Afrikaans<br />
ambassadeur Carl Niehaus, ‘als dank voor de dec<strong>en</strong>nialange steun uit <strong>Nederland</strong> aan de strijd<br />
teg<strong>en</strong> de apartheid’ – het exclusieve recht e<strong>en</strong> lezing<strong>en</strong>serie te tooi<strong>en</strong> met de naam ‘<strong>Mandela</strong>-<br />
lezing<strong>en</strong>’. In 2003 <strong>en</strong> 2005 werd<strong>en</strong> in Amsterdam zulke <strong>Mandela</strong>lezing<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>, geïnspireerd<br />
op het gedachtegoed van <strong>Mandela</strong> over vrede <strong>en</strong> verzo<strong>en</strong>ing. NiZA’s ‘unieke recht om in<br />
<strong>Nederland</strong>, als <strong>en</strong>ige land ter wereld, onder deze naam lezing<strong>en</strong> te gev<strong>en</strong>’ (het afscheidscadeau
van Niehaus had de instemming van <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> het ANC,<br />
aldus t<strong>en</strong> overvloede de NiZA-site) mag met e<strong>en</strong> korrel zout<br />
word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Jaarlijkse ‘<strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> Lectures’<br />
kwam<strong>en</strong> er óók in Zuid-Afrika (Johannesburg, vanaf 2003:<br />
aftrap door VS-presid<strong>en</strong>t Bill Clinton, in aanwezigheid van<br />
<strong>Mandela</strong> zelf), <strong>en</strong> verder onder meer aan de P<strong>en</strong>nsylvania<br />
State University (vanaf 2005), aan de University of South<br />
Australia (vanaf 2008), <strong>en</strong>… in D<strong>en</strong> Haag, georganiseerd door<br />
de ‘Stichting Standbeeld <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong>’ (vanaf 2008).<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -24-<br />
<strong>Mandela</strong> aan de gevel van het NiZA-gebouw in<br />
Amsterdam, ter viering van ti<strong>en</strong> jaar democratie in<br />
Zuid-Afrika, 27 april 2004<br />
Is solidariteit nog e<strong>en</strong> hoekste<strong>en</strong> van de organisatie? – Niet zoals t<strong>en</strong> tijde van de antiapartheidsstrijd.<br />
To<strong>en</strong> was je erg solidair met be<strong>vrij</strong>dingsbeweging<strong>en</strong>, met e<strong>en</strong> grote mate van<br />
loyaliteit. Niza is niet meer solidair met politieke groepering<strong>en</strong>. We gaan ge<strong>en</strong> politieke partij<strong>en</strong><br />
steun<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong> ANC, ook ge<strong>en</strong> <strong>Mandela</strong>.<br />
Amandla interviewde eind 1996 Peter Hermes over de ophand<strong>en</strong> zijnde fusie van di<strong>en</strong>s uit de AABN voortgekom<strong>en</strong> Instituut<br />
voor Zuidelijk Afrika met het KZA <strong>en</strong> de EMS. Van het in 1997 gevormde <strong>Nederland</strong>s instituut voor Zuidelijk Afrika werd Hermes<br />
de eerste directeur.<br />
<strong>Mandela</strong> niet verget<strong>en</strong><br />
‘<strong>Mandela</strong>lezing<strong>en</strong>’ word<strong>en</strong> in <strong>Nederland</strong> inmiddels niet langer georganiseerd door de<br />
rechtsopvolgers van de voormalige solidariteitsorganisaties – die hebb<strong>en</strong> hun koers al lang verlegd.<br />
Toch kruipt de herinnering aan de c<strong>en</strong>trale plaats die <strong>Nelson</strong><br />
<strong>Mandela</strong> jar<strong>en</strong>lang in het werk van die organisaties heeft vervuld<br />
nog wel e<strong>en</strong>s tevoorschijn. Zoals to<strong>en</strong> door het <strong>Nederland</strong>s<br />
instituut voor Zuidelijk Afrika het initiatief werd g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
eerdere versie van dit webdossier. Of to<strong>en</strong> ter geleg<strong>en</strong>heid van het<br />
twintigste jubileum van <strong>Mandela</strong>’s <strong>vrij</strong>lating ZAM Africa Magazine<br />
(de verre opvolger van het actieblad Amandla) de recht<strong>en</strong> verwierf<br />
voor publicatie <strong>en</strong> expositie in <strong>Nederland</strong> van e<strong>en</strong> serie<br />
docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit <strong>Mandela</strong>’s persoonlijke archief.<br />
Marl<strong>en</strong>e Dumas schilderde in 2004 haar Portrait of a young <strong>Nelson</strong><br />
<strong>Mandela</strong> (‘Would you trust this man with your daughter?’). De<br />
befaamde uit Zuid-Afrika afkomstige kunst<strong>en</strong>ares, die <strong>vrij</strong>wel elk<br />
jaar Elseviers ‘top-100 van <strong>Nederland</strong>se kunst<strong>en</strong>aars’ aanvoert,<br />
stemde ermee in dat haar werk in 2008 de omslag sierde van het boek Voor <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong>.<br />
Verhal<strong>en</strong> <strong>en</strong> voetnot<strong>en</strong> uit <strong>Nederland</strong> bij zijn neg<strong>en</strong>tigste verjaardag onder redactie van AABN-<br />
veteraan <strong>en</strong> hoofdredacteur van ZAM Africa Magazine Bart Luirink. En daarbij stelde ze e<strong>en</strong><br />
aantal g<strong>en</strong>ummerde <strong>en</strong> gesigneerde lithografische afdrukk<strong>en</strong> ter beschikking om de kas te<br />
spekk<strong>en</strong> van Luirinks blad. Het originele kunstwerk schonk ze als verjaarscadeau aan de 90-
jarige <strong>Mandela</strong>. ‘Het schilderij krijgt vermoedelijk e<strong>en</strong> plaats in het gebouw van The <strong>Nelson</strong><br />
<strong>Mandela</strong> Foundation. Luirink: “Maar als hij het thuis bov<strong>en</strong> de schoorste<strong>en</strong> wil hang<strong>en</strong> mag dat<br />
natuurlijk ook.”’ (NRC Handelsblad, 17 juli 2008).<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -25-<br />
E<strong>en</strong> na dec<strong>en</strong>nia nog immer bloei<strong>en</strong>de loot<br />
van de solidariteitsbeweging is het artistsin-resid<strong>en</strong>ce-programma<br />
van de Stichting<br />
Thami Mnyele. In 1995 werkte de Zuid-<br />
Afrikaanse kunst<strong>en</strong>aar Progress Matubako<br />
in het Amsterdamse atelier van de stichting<br />
aan e<strong>en</strong> werk waarin <strong>Mandela</strong> c<strong>en</strong>traal<br />
stond. Op de expositie ter ere van het 20jarig<br />
bestaan van de stichting (maart-april<br />
2011, CBK Zuidoost) kreeg het werk e<strong>en</strong><br />
promin<strong>en</strong>te plaats
Verantwoording<br />
Literatuur<br />
Voor het schrijv<strong>en</strong> van de geschied<strong>en</strong>is van <strong>Nederland</strong> <strong>en</strong> <strong>Mandela</strong> zoals verteld in twee onderdel<strong>en</strong><br />
van het NiZA/IISG-webdossier ‘<strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong>’ is ruimhartig geput uit onder meer<br />
de volg<strong>en</strong>de publicaties:<br />
Fulco van Aurich e.a., Lauriergracht 116. Anti-Apartheids Beweging <strong>Nederland</strong> 1971-1994.<br />
Amsterdam: Anti-Apartheids Beweging <strong>Nederland</strong>, 1994.<br />
Erik van d<strong>en</strong> Bergh, Het stormt in mijn hart. <strong>Nederland</strong> – Zuid-Afrika: Selectieve bibliografische<br />
notitie (South African Embassy: Information Series No. 14). D<strong>en</strong> Haag: Ambassade van Zuid-<br />
Afrika, 2000.<br />
Jos van Beurd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Chris Huinder, De vinger op de zere plek. Solidariteit met Zuidelijk Afrika<br />
1961-1996. Amsterdam: Uitgeverij Babylon-De Geus, 1996.<br />
Stefan de Boer, Van Sharpeville tot Soweto. <strong>Nederland</strong>s regeringsbeleid t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van apartheid<br />
1960-1977. D<strong>en</strong> Haag: SDU Uitgevers, 1999.<br />
Gertjan Doeleman (inleiding <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stelling), Anton Dekker <strong>en</strong> Kier Schuringa (redactie), <strong>Nelson</strong><br />
Rolihlahla <strong>Mandela</strong> (Bidoc-dossier). Amsterdam: NiZA, 2002.<br />
Richard H<strong>en</strong>geveld, <strong>Nederland</strong> teg<strong>en</strong> apartheid (webdossier). Amsterdam: NiZA, 2006; herzi<strong>en</strong>e<br />
versie IISG, 2009 www.iisg.nl<br />
Ineke van Kessel, <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> in e<strong>en</strong> not<strong>en</strong>dop. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2010.<br />
Carry van Lakerveld (red.), <strong>Nederland</strong> teg<strong>en</strong> Apartheid. D<strong>en</strong> Haag/Amsterdam: Sdu Uitgeverij<br />
Koninginnegracht <strong>en</strong> Amsterdams Historisch Museum, 1994.<br />
Maart<strong>en</strong> Kuit<strong>en</strong>brouwer, De ontdekking van de Derde Wereld. Beeldvorming <strong>en</strong> beleid in <strong>Nederland</strong>,<br />
1950-1990. D<strong>en</strong> Haag: Sdu Uitgeverij Koninginnegracht, 1994.<br />
Rob Roz<strong>en</strong>burg, De bloedband D<strong>en</strong> Haag-Pretoria. Het <strong>Nederland</strong>se Zuid-Afrikabeleid sinds 1945.<br />
Amsterdam: Komitee Zuidelijk Afrika, 1986.<br />
Hans Spinder, ’25 jaar Kairos’, in: M<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> verzo<strong>en</strong>ing in Zuid-Afrika. Publikatie ter<br />
geleg<strong>en</strong>heid van 25 jaar Kairos. Utrecht: Werkgroep Kairos, 1995, 5-22.<br />
Archiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tatie<br />
Internationaal Instituut voor Sociale Geschied<strong>en</strong>is, Amsterdam (archief ANJV, archief Van Thijn,<br />
docum<strong>en</strong>tatie CZA, diverse krant<strong>en</strong> <strong>en</strong> periodiek<strong>en</strong>)<br />
<strong>Nederland</strong>s instituut voor Zuidelijk Afrika, Amsterdam (archief AABN, archief CZA, archief KZA,<br />
jaargang<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de anti-apartheidsperiodiek<strong>en</strong> 1960-1996, knipseldocum<strong>en</strong>tatie,<br />
brochures, foto-, video-, audio- <strong>en</strong> postercollecties) – thans IISG, Amsterdam<br />
Archief Gerrit Schellingerhout, Voorschot<strong>en</strong>/Amsterdam – thans IISG, Amsterdam<br />
Archief Shipping Research Bureau, Amsterdam – thans IISG, Amsterdam<br />
Stadsarchief Amsterdam (politiearchief 5225, microfiches dagblad<strong>en</strong>)<br />
Amsterdams Historisch Museum/Carry van Lakerveld (video <strong>Mandela</strong>/Van Thijn)<br />
ANP Historisch Archief/ANP Foundation www.anp-archief.nl (typoscript<strong>en</strong> Radionieuwsdi<strong>en</strong>st)<br />
Instituut voor Beeld <strong>en</strong> Geluid, Hilversum www.geschied<strong>en</strong>is24.nl (tv-interview <strong>Mandela</strong> 1961)<br />
Op<strong>en</strong>bare Bibliotheek, Amsterdam (microfiches dag- <strong>en</strong> weekblad<strong>en</strong>)<br />
Universiteitsbibliotheek Universiteit van Amsterdam (Handeling<strong>en</strong> Tweede Kamer)<br />
Aluka www.aluka.org (gedigitaliseerde anti-apartheidsperiodiek<strong>en</strong> uit NiZA/IISG-collectie e.m.)<br />
Eig<strong>en</strong> collectie (krant<strong>en</strong>knipsels e.m.)<br />
Dank voor hun bereidheid in hun geheug<strong>en</strong> te grav<strong>en</strong> aan onder ander<strong>en</strong>:<br />
Erik van d<strong>en</strong> Bergh, Sietse Bosgra, Cor Gro<strong>en</strong><strong>en</strong>dijk, Aad Kik, Bart Luirink, Lies Ros, Karel Roskam<br />
(† 2010), Kier Schuringa, Peter Sluiter, Co<strong>en</strong> Stork, Ted Strop-von Meij<strong>en</strong>feldt, Ed van Thijn <strong>en</strong><br />
Bob van der Wind<strong>en</strong>. Gebruik werd ook gemaakt van de volledige typoscript<strong>en</strong> van door Anton<br />
Coops (NiZA) in 2004/2005 voor het webdossier ‘<strong>Nederland</strong> <strong>en</strong> <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong>’ gehoud<strong>en</strong><br />
interviews met Conny Braam, Karel Roskam <strong>en</strong> Co<strong>en</strong> Stork.<br />
IISG-webdossier <strong>Nelson</strong> <strong>Mandela</strong> <strong>en</strong> <strong>Nederland</strong> ‒ <strong>Mandela</strong> <strong>vrij</strong>! -26-