. De mogelijkheid van een inschrijving Institutionele Psychotherapie ...

De mogelijkheid van een inschrijving
Institutionele Psychotherapie
in een therapeutische gemeenschap
Freek Dhooghe
Jo Smet heeft me gevraagd een atelier in te leiden rond het werken met de ideeën van de Institutionele
Psychotherapie in een therapeutische gemeenschap. Het lijkt me interessant dat ik eerst een inleiding en
beschrijving geef van het werk in de therapeutische gemeenschap La Traversière en onze manier om de
Institutionele Psychotherapie als leidraad te gebruiken, en dat we daarna tijd nemen om tot een uitwisseling
te komen. Het is mijn bedoeling om ongeveer een half uur te spreken, zodat we daarna de tijd hebben om
aan eenieder die dat wenst het woord te laten.
La Traversière: een historische schets
Ikzelf ben klinisch psycholoog en lid van de
Belgische School van Psychoanalyse. Door een
speling van het lot ben ik tijdens mijn studies aan
een stage begonnen van vier maanden in La Borde,
waar ik van dichtbij de Institutionele Psychotherapie
heb mogen ervaren zoals ze daar in Frankrijk vorm
heeft gekregen. Dat is nu zo’n tien jaar geleden. Het
tweede deel van mijn stage heb ik in Kortenberg
gedaan, waar ik een zeker inzicht heb gekregen in
de psychiatrische kliniek. Mijn eerste ervaring met
een therapeutische gemeenschap heb ik opgedaan
in Brussel in La Maison de Wolvendael tijdens mijn
burgerdienst en voor een korte tijd als volwaardig
teamlid. Vanwege belangrijke mistoestanden
hebben we toen de beslissing genomen zelf een
therapeutische gemeenschap op te richten in Waals-
Brabant. Zes jaar geleden is ons dat ook gelukt, en
zijn we volwaardig erkend geworden door het RIZIV.
Reeds van in het begin heeft La Traversière zich
laten inspireren door de Institutionele
Psychotherapie, maar ook door het Szondiaanse
denken, zoals uitgewerkt door Jacques Schotte in
Louvain-la-Neuve, en door de Psychoanalyse in het
algemeen.
De notie van therapeutische gemeenschap ontstond
meer dan twintig jaar geleden, toen vooral
psychologen op zoek gingen naar een alternatief
voor de klassieke psychiatrische hospitalen. Zij
werden vanaf die tijd erkend door het RIZIV. Deze
gemeenschappen worden beschouwd als een soort
van tussenstap tussen een hospitalisatie en wat dan
genoemd wordt, resocialistie. We kunnen misschien
later terugkomen op het specifieke kader van deze
gemeenschappen, maar het lijkt me wel belangrijk te
vermelden dat de verwachtingen van het RIZIV zijn
dat een therapeutische gemeenschap binnen een
bepaalde termijn (niet meer dan twee jaar voor ons)
aan resocialisatie doet, waarbij ze het team de
vrijheid geven een eigen therapeutisch programma
op te bouwen. Zij staan vooral op een medische
aanwezigheid, en een respekteren van een in
onderhandeling bepaalde verdeelsleutel van de
subsidies. Dankzij deze therapeutische vrijheid heeft
elke therapeutische gemeenschap zijn eigen
therapeutische benadering.
La Traversière: concreet
La Traversière is gelegen in Nijvel en dus franstalig.
In het team werken er dertien mensen, één
psychiater, klinisch psychologen, maatschappelijk
assistenten, opvoeders, een secretaresse, een
klusjesman, een kokkin... La Traversière opvangt
gemiddeld vijftien patiënten, dit houdt in dat we
achttien bedden hebben. Er zijn twee huizen die via
de tuin verbonden zijn, gelegen dicht bij de stad,
maar toch rustig in een bewoonde straat. Er is een
grote tuin rond het gebouw, wat vooral in de zomer
een positieve invloed heeft op de sfeer. In die
omgeving zijn er een aantal mogelijkheden, zoals
het houden van dieren, een groententuin, langs
verschillende kanten het terrein opkunnen, niet te
dicht bij buren, maar ook niet te ver af. Het station is
vlakbij, wat een grote mobiliteit geeft.
De instelling is verplicht om altijd één persoon
aanwezig te hebben. Bijna iedereen in het team doet
nachten en weekendwerk. Dit maakt dat elke
persoon in het team een bepaald aantal uren een
soort van permanentie doet en instaat voor het
welzijn van de instelling. Naast deze uren kan
éénieder naar vrije wil één tot meerdere ateliers of
activiteiten animeren. Bepaalde vergaderingen zijn
verplicht, ook naargelang de verschillende
specialiteiten, andere vergaderingen zijn vrij. Een
groot aantal uren gaan naar de verschillende
specialisaties, zoals individuele gesprekken en
therapeutische momenten voor psychologen,
begeleiding in sociale démarches door de
maatschappelijk assistenten, eten maken voor de
kokkin, enzoverder. Voor de begeleiding van elke
patiënt wordt er een miniteam opgericht van
minstens twee mensen, die samen het werk
verdelen en coördineren. Eén maal per twee weken
.
P 36

wordt er tijdens de klinische vergadering het werk
van de miniteams overlopen.
Patiënten die bij ons willen komen doorlopen een
vorm van kandidatuur, voordat de
kandidatuurvergadering, bestaande uit verschillende
mensen van het team, een antwoord formuleert. De
tijd van deze kandidatuur varieert van enkele weken
tot enkele maanden. Ze kunnen kiezen tussen een
verblijf van zes maanden, niet verlengbaar, of een
verblijf van één jaar, verlengbaar tot maximaal twee
jaar. Het systeem van kortere verblijven van
maximaal zes maand hebben we opgestart in de
hoop een zekere dynamiek te installeren, maar we
dienen nog een evaluatie te maken van het effect
van dit soort verblijven. Op de procedure van de
kandidatuur zou ik later nog iets dieper willen
ingaan. De patiënten die naar ons komen zijn
meestal doorverwezen door de klinieken. Sommige
patiënten komen rechtstreeks van thuis, maar
hebben dan wel meestal al een hospitalisatie achter
de rug. Het gaat om patiënten ouder dan 18 jaar. De
gemiddelde leeftijd is zo’n achtentwintig jaar. Hert
gaat voornamelijk om psychotische problematieken,
de laatste tijd iets meer neurotische stoornissen en
enkele verslaafden, alhoewel we bij deze laatste
groep merken dat we niet zo goed werken. Onze
bedoeling is om een zo heterogeen mogelijke
variatie aan problematieken te kunnen opvangen,
om een soort van evenwicht te vinden in de
pathologieën. We merken bijvoorbeeld dat wanneer
we teveel neurotische stoornissen hebben, de boel
licht ontvlambaar wordt. Met teveel depressieven
hebben we het omgekeerde effect. We zien dat bij
de meeste patiënten er zich ook een heleboel
sociale problemen hebben opgestapeld, ze hebben
geen werk, kennen nauwelijks nog mensen, behalve
dan hun ouders of andere patiënten, en hebben
vaak de neiging om van de ene kliniek naar de
andere te gaan, zonder zich sociaal nog te
engageren.
Vaak hebben de ouders een heleboel
verantwoordelijkheden overgenomen, zoals het
beheer van hun geld, hun was. Het vraagt veel werk
om inzicht te krijgen in hun sociaal statuut, waarbij
verschillende diensten stukjes van het antwoord
hebben, en de patiënt zelf vaak slecht op de hoogte
is.
Institutionele Psychotherapie in La Traversière.
Een manier om het vandaag over Institutionele
Psychotherapie te hebben is te vertrekken vanuit de
tegenstelling tussen een voorwerp of een persoon
zijn. In de hoop van niet in een soort van karikatuur
te vervallen, kan het een rode draad zijn om te
achterhalen waar Institutionele Psychotherapie naar
verwijst, en misschien datgene wat ons als clinici
kan leiden. Mensen kunnen om vele redenen door
zichzelf of door anderen tot voorwerp gemaakt
worden. Het is niet altijd eenvoudig om uit te maken
waarom en hoe dat proces tot stand gekomen is.
Toch is de vaststelling algemeen dat bij vele
patiënten dit in erge mate het geval is. Wat echter
vooral opvalt is het gebrek aan persoonlijke
positionering, en uiting van een authentiek
verlangen. We kunnen vertrekken van het idee dat
dit juist het ziek zijn uitmaakt van de psychiatrische
patiënten. Men zou dan stellen dat patiënt X
bijvoorbeeld als een automaat reageert want hij is
psychotisch. Het lijkt me dat de klinische realiteit
complexer is. Wat we kunnen vaststellen is dat een
instelling bepaalde effecten kan induceren. Zoals in
een familie waar een autoritaire vader met geweld
zijn gezag onderhoud, en uiteindelijk de hond alle
agressie te verwerken krijgt als laatste in de schakel,
op die manier kan de patiënt de laatste in de schakel
zijn. Het milieu waarin men iemand brengt, induceert
dus bepaalde effekten. Een reden temeer om dat
milieu ook te verzorgen en negatieve effecten te
vermijden. In een therapeutische setting kan dat dan
betekenen dat men poogt ook de mensen van het
team als personen en niet als voorwerpen te
beschouwen. Een moeilijkheid is het feit dat
wanneer men jaren lang als voorwerp verplaatst is
geweest, of men dat het zo georganiseerd heeft van
verplaatst te worden, men dit niet zomaar verandert.
Men moet er zelf klaar voor zijn, het is de persoon
zelf die bepaalt. Men kan dus mensen uitnodigen,
men kan ze niet verplichten.
Men dient dit debat rond voorwerp en persoon niet
verkeerd te begrijpen. Men zou al vlug geneigd zijn
te zeggen dat het voorwerp aan de kant van de
realiteit staat, die dingen die nu eenmaal moeten, en
het persoonlijke aan de kant van de dromers. Al te
vaak wordt een instelling bijvoorbeeld vanuit een
administratieve logika georganiseerd. Men laat dan
de uurroosters door één persoon organiseren, want
dan is alles centraal en praktisch geregeld. Al
diegenen die met persoonlijke veranderingen durven
aankomen worden beschouwd als diegenen die
geen rekening houden met de werkelijkheid, of
alleszins een gevaar voor het goede functioneren.
Het discours van een goede organisatie, waar alles
vlot verloopt, zonder problemen, is een discours dat
mogelijks andere mogelijkheden uitsluit. Het lijkt me
dat we hier een domein kunnen opentrekken, het
domein van het persoonlijke, het unieke, het eigene,
al datgene wat maakt dat mensen mensen zijn,
datgene wat misschien een voorwaarde is om een
therapeutisch proces te kunnen laten aanvatten.
Een beeld dat mij voor ogen staat, ook beseffend
dat dit een karikatuur is, zijn de muren van de
hospitalen die proper en netjes zijn. De kuismachine
laat alles hygiënisch achter, maar er kunnen zich bij
wijze van spreken geen sporen inschrijven van wat
er zich de vorige dagen heeft afgespeeld. Wilt dit
zeggen dat men beter alles vuil laat worden? Ik denk
niet dat we in een ander extreem moeten vervallen.
Het persoonlijke lijkt me te liggen in datgene wat
achterblijft, wat zich ingeschreven heeft, de sporen
die iemand maakt (dit hoeft niet letterlijk te worden
.
P 37

egrepen). Het zijn deze sporen die maken dat we
iemand kunnen ontmoeten, in zijn of haar sporen, de
persoonlijke stijl, het eigen levensverhaal.
Institutionele Psychotherapie houdt zich bezig met
het creëren van de mogelijkheden van het kunnen
achterlaten van inscripties, een noodzakelijke
voorwaarde om terug een eigen persoonlijke
geschiedenis te kunnen schrijven, een voorwaarde
om een eigen persoonlijk project te kunnen
opbouwen. Dat deze inschrijving niet voldoende is,
daar zijn we ons terdege van bewust. Maar zonder
deze inschrijving, lijken ons al de andere pogingen
een hachelijke onderneming. Dit betekent ook niet
dat wij er van uit gaan dat enkel via Institutionele
Psychotherapie deze mogelijkheden kunnen
gecreëerd worden. Het is natuurlijk zo dat deze
dynamiek voor de psychosen en de neurosen
anders verloopt, maar feit blijft dat zolang er niet iets
gebeurd waardoor de patiënt zich persoonlijk
engageert of geëngageerd voelt, zelfs onbewust, er
niets kan gebeuren. Deze dynamiek geldt niet enkel
voor patiënten maar ook voor het team. Men kan het
vergelijken met een groententuin waar men werkt
aan een goede voedingsbodem om de plantjes te
kunnen laten groeien.
Institutionele gereedschappen en strate-gieën
Bij dit werk van het uitnodigen tot een persoonlijke
inschrijving hanteren we verschillende
“gereedschappen” die we met wisselend succes
ontlenen aan de Institutionele Psychotherapie. Het
woord gereedschappen dient hier niet verkeerd
begrepen te worden. Het is niet zoals in een garage
waar we de tang bovenhalen om een vijs vast te
draaien. Het gaat wel om bepaalde strukturen die
vanuit hun manier van funktioneren, meer dan
andere strukturen de eigenschap hebben een
openheid te creëren. Daar waar de logica van het
voorwerp tot iets gesloten leidt en enkel op zichzelf
draait, is de logica van deze structuren gericht op
openheid en uitwisseling.
Het eerste gereedschap wat ik zou willen bespreken
is het idee van een “Club”, het tweede het idee van
een “Grille”, het derde het idee van een rolverdeling
in de huiselijke taken. Dit zijn allemaal
gereedschappen die ook in La Borde gebruikt
worden. Wij hebben ze naar onze setting toe
vertaald. Indirect hiermee in verband staan onze
strategieën om in te spelen op de sfeer, de
“ambiance”, en het idee van een continue ontvangst.
Het idee van een “Club”
In Frankrijk bestaat er sinds 1901 het recht voor
patiënten om ondanks een internering zich te
kunnen verenigen samen met mensen van het
personeel of mensen van buiten het hospitaal. In
verschillende klinieken in Frankrijk zijn die Clubs
goed uitgebouwd, en ze bestaan als onafhankelijke
strukturen, los van elke medisch-administratieve
inmenging van de kliniek. In La Borde organiseert
deze Club onder meer alle ateliers en activiteiten,
een regelmatig contact met een dorp in de Ivoorkust,
de opleiding van mensen in de Institutionele
Psychotherapie. In België kan men zeggen dat een
gelijkaardige struktuur mogelijk is door een aparte
v.z.w. op te richten. In La Traversière hebben we
nog geen aparte v.z.w. kunnen oprichten omdat we
de financiële middelen nog niet gevonden hebben,
maar het ligt wel in onze bedoeling dit ooit te
verwezenlijken.
We hebben echter wel het idee van de Club gebruikt
om onze ateliers en activiteiten te organiseren. Het
geld dat via het budget voorzien is voor alle ateliers
en activiteiten wordt samengebracht en als volledige
som jaarlijks aan één vergadering gegeven. Deze
vergadering heet l’Arc en Ciel en komt maandelijks
samen. Elke maand zijn alle patiënten welkom, alle
mensen van het team en ook mensen van buitenaf.
Elk hebben ze één stem bij een eventuele
beslissing. Om niet in een chaos te werken zijn er
drie functies toegekend aan patiënten: de voorzitter,
de secretaris en de schatbewaarder. Elk zijn ze
gesecundeerd door een vice-voorzitter, vicesecretaris
en vice-schatbewaarder, mensen die uit
het team komen en zich voor enkele jaren in deze
functie engageren. Zij zorgen met zijn zessen voor
de continuïteit en organiseren maandelijks een
voorbereidende vergadering. De grote vergadering
heeft een autonomie naar het budget toe dat hun
jaarlijks wordt toegekend. Enige verplichting: het
geld voor activiteiten of ateliers gebruiken, en dus
elke franc moet via een ticketje kunnen verantwoord
worden.
Er zijn enkele spelregels. Om echt van een atelier te
spreken dienen twee mensen uit het team zich
garant te stellen voor het functioneren van het
atelier. Door met twee te zijn garanderen ze een
continuïteit op langere termijn en een minimale
uitwisseling om na te denken over het werk dat er
daar gebeurt. Er kunnen echter ook bepaalde
activiteiten opgestart worden, waarbij die
verplichting niet geldt. Er zijn verschillende ateliers
die geleid worden door mensen die niets met La
Traversière te maken hebben. Men geeft geen geld
voor persoonlijke aankopen, wel voor
groepsactiviteiten. De financies worden geregeld
door de schatbewaarder en vice-schatbewaarder die
één maal in de week een vergadering organiseren
waar mensen terecht kunnen die geld willen voor
hun activiteiten. In principe heeft elk atelier zijn of
haar eigen schatbewaarder, die het geld van dat
atelier beheert.
Deze manier van organiseren is dus zeker niet de
meest praktische, er kan een heleboel mislopen.
Bijvoorbeeld de mensen die elke week gaan
paardrijden zijn niet in staat hun les te betalen indien
hun schatbewaarder geen geld voorzien heeft. Heel
deze structuur creëert een concrete dynamiek
.
P 38

tussen de mensen. Ateliers of activiteiten worden
niet van bovenaf opgelegd, volgens een vast
uurschema, maar ontstaan uit een ontmoeting van
een aantal mensen. Ateliers of activiteiten die geen
mensen meer in beweging brengen kunnen worden
stilgelegd. Bijvoorbeeld een atelier decoratie krijgt
een budget van twintig duizend franc. Na enkele
maanden stelt men vast dat er nog niets is
gedecoreerd. Op de vergadering is er iemand die dit
ter sprake brengt. Er wordt gevraagd dat diegenen
die zich indertijd geëngageerd hadden eens
samenkomen om hun project te herbekijken.
Eventueel op een volgende vergadering wordt er
dan een beslissing genomen, over het al of niet
voortbestaan.
Patiënten hebben de mogelijkheid verschillende
verantwoordelijkheden op zich te nemen. Ze
kunnen een functie in de vergadering verwerven.
Zoals een patiënte die jarenlang de leiding had in
een lesgeversbureau dat ze zelf had opgericht, zij is
nu voorzitster en leidt maandelijks deze vergadering.
Anderen kunnen schatbewaarder worden van één
atelier. Men heeft ook het recht niet te komen naar
deze vergaderingen, of gewoon aanwezig te zijn
zonder te spreken. Patiënten komen hier vaak ook
terecht indien ze zelf iets willen aanbrengen. Iemand
wil zijn rijbewijs halen en vraagt of er een
tussenkomst kan zijn in de onkosten voor de
examens. Iemand anders wil een varken. Nog
iemand anders vindt dat er veel te veel geld verspild
wordt.
Ook mensen uit het team komen naar deze
vergaderingen. Wanneer iemand een nieuw atelier
wil opstarten en een financiële tussenkomst wil,
bijvoorbeeld om te gaan paardrijden, moet deze
persoon langs deze vergadering om een voorstel
voor te leggen. Er wordt dan gekeken of er
voldoende mensen geïnteresseerd zijn om aan zo’n
projekt mee te doen. Er dient een tweede persoon
uit het team gevonden te worden om het als een
atelier op te starten.
Met momenten zijn er ook mensen van buitenaf die
naar deze vergaderingen komen. De wijkagent
bijvoorbeeld, of er wordt iemand uitgenodigd om in
te schatten of er een atelier yoga kan opgestart
worden.
Heel deze structuur induceert een uitwisseling van
geven en nemen gebaseerd op een concrete
realiteit. Er is enerzijds het geld. Doorheen de
discussies over het financiële spreekt men over
hetgene gebeurt, of niet gebeurt, wie er meedoet,
wie niet. Anderzijds is er de hele uitwisseling rond
de praktische organisatie. Wanneer, met wie, waar.
De ene groep verwijst naar de ander, via de mensen
wordt er informatie uitgewisseld over de andere
groepen. Bijvoorbeeld: “Christine heeft me gevraagd
om vandaag te komen, om jullie te zeggen dat we
volgende week naar Londen gaan. Ze wil weten wie
er mee gaat?” Dit hele circuit maakt dat mensen
uitgenodigd worden om zich in dat soort uitwisseling
te situeren. In heel dit systeem van doorverwijzing
creëert men de mogelijkheid voor elkeen zich
voortdurend te herpositioneren. “Nee, ik kom niet,
het interesseert me niet.” “Dat is al drie jaar dat ik dit
atelier organiseer, ik ben het beu, ik wil een nieuw
atelier beginnen.” Dit gebeuren is natuurlijk een bron
van praktische problemen, concrete conflicten
tussen mensen. Niet alles loopt op rolletjes, het is
vaak zelfs verwonderlijk hoe de boel toch draait. De
ateliers of activiteiten zijn alleszins minder artificieel
dan ergotherapie van negen tot vijf. Eenieder kan
inspraak hebben in wat, waar en met wie
georganiseerd wordt. Een atelier dat ontstaat komt
zelden uit de lucht, maar ontstaat in een
samenkomen van verschillende individuele
verlangens. In dit gebeuren kan men achteraf de
sporen van elkeen opzoeken en herkennen. Het
atelier groententuin loopt samen met het lentegevoel
natuurlijk, maar ook met Didier, die ontzettend van
de natuur houdt en tuinspecialist is, Evelyne die de
keuken organiseert en verse groente wil, Yves-Marie
die zo wie zo van alles wat puur is houdt. Het is
echter dezelfde Yves-Marie die het poortje openzet
opdat de geiten kunnen ontsnappen en dus een
potentieel gevaar opleveren voor de groententuin.
Men kan het verblijf van iemand in La Traversière
beschrijven doorheen het circuleren doorheen alle
ateliers of activiteiten. Dit circuleren is niet een
gratuit circuleren. Men is of wordt drager van een
verantwoordelijkheid, het geld voor het atelier
paardrijden, de bewaarder van de notities van het
krantje, lid van het dierenatelier en dus
geïnterpelleerd wanneer de geiten uit hun omheining
ontsnapt zijn. Patiënten worden op deze wijze
uitgenodigd om uit hun stilte te komen, of hun
repetitieve conversaties te stoppen om zich met een
zekere realiteit bezig te houden.
Het idee van een “Grille”
Een ander idee dat we overgenomen hebben uit La
Borde is “la grille”, letterlijk vertaald “het rooster”. Het
gaat om het uurrooster voor het team, met een
maandelijkse vergadering. Elke maand wordt er een
nieuw uurrooster opgemaakt voor de maand die
gaat komen. Elke maand is er iemand anders van
het team verantwoordelijk voor dit uurrooster. Het
gaat hier over het uurrooster van die uren die in de
grille te presteren zijn: nachtwerk, weekendwerk en
permanenties. Eenieder kan zijn wensen op
voorhand overmaken volgens welbepaalde
verdeelsleutels, bijvoorbeeld een voltijdse betrekking
presteert minstens drie nachten per maand. De
verantwoordelijke maakt een groot blad met een
voorstel tot uurrooster, gedistilleerd vanuit de
aanvragen. Op de vergadering zelf wordt er gekeken
of er alle momenten iemand ingeschreven is.
Diezelfde verantwoordelijke ontvangt na de
vergadering de volledige uurroosters en kijkt of alles
klopt, en of er elke dag een redelijke spreiding is van
.
P 39

de aanwezigheid van de mensen. Deze persoon is
gedurende een maand verantwoordelijk voor dit
uurrooster en dient bij ziekte vervangers te vinden,
beslist over compensatie-uren enzoverder. De rest
van de vergadering wordt besteed aan organiseren
van de vergaderingen (elke persoon heeft het recht
een voorstel te formuleren voor een nieuwe
vergadering), en debateren van punten die met de
algemene werking te maken hebben.
Ook hier is het niet de logica van het praktische
functioneren die overheerst. Aangezien elkeen voor
een maand verantwoordelijk is, zijn er soms mensen
die zich met de uurroosters bezighouden die van
getallen geen kaas gegeten hebben. Als er een
bepaalde nacht niemand wil werken, kunnen we de
vergadering niet afsluiten zolang er niemand bereid
is om die nacht te presteren. Waarom deze moeilijke
weg kiezen?
Er is enerzijds het principe van de rotatie. Bepaalde
taken worden door elkeen om de beurt gedaan.
Hierbij wordt natuurlijk niet de verantwoordelijkheid
uit het oog verloren, de administratieve directeur
blijft de eindverantwoordelijke, maar hij delegeert.
Een allereerste effect is dat elkeen geconfronteerd
wordt met de verantwoordelijkheid over het geheel
van de uurroosters, en dat deze taak niet steeds op
dezelfde schouders rust. Door dat het telkens
iemand anders is, verkleint men het effect van
bepaalde chronische verhoudingen. Diegene die
altijd moppert dat hij niet genoeg vakantie heeft,
moet op een bepaald ogenblik zelf overweg gaan
met vakanties van anderen terwijl hij het uurrooster
moet rond krijgen. Ook de rotatie in bepaalde
institutionele taken zoals de nachten of
weekendwerk, maken dat wanneer mensen spreken
over hun werk, ze het over een ongeveer gelijke
ervaring hebben. Een patiënt die ‘s nachts iedereen
wakker houdt, is niet enkel het probleem van het
nachtteam.
Teamleden geraken op deze wijze meer betrokken
bij hun eigen inschrijving, en hebben dus iets meer
invloed op hun eigen gaan en staan. De kans is
groter dat ze zich op een persoonlijkere manier
inschrijven.
Rolverdeling in de huiselijke taken
Een ander idee dat uit Frankrijk overgenomen is,
maar wat ook in andere instellingen wordt toegepast
vertrekt van de gedachte dat psychisch ziek zijn niet
is zoals fysisch ziek zijn, waar men een behandeling
ondergaat en na een zekere tijd genezen terug naar
huis gaat. Men spreekt patiënten aan op hun
medewerking en op hun, laten we het hun nog
gezonde deel van zichzelf noemen. Het zijn de
patiënten bij ons die eten maken, kuisen, het geld
voor de inkopen beheren, de vaathanddoeken in de
wasmachine stoppen, de vuilnisbakken buiten
zetten. Ook zij kennen een grille. Elke week tijdens
de patiëntenvergadering schrijven zij zich in op een
groot bord voor de huiselijke taken. Elkeen dient
gemiddeld één maal per week te koken en één maal
per week te kuisen. Het gaat hier dus over heel
concrete praktische taken. Het is wel zo dat zij niet
de eindverantwoordelijkheid hebben over de staat
van het huis of het eten. Het team helpt met kuisen,
of is alleszins garant dat er gekuist wordt volgens de
inschrijvingen op het bord, en er is een kokkin die de
eindverantwoordelijkheid heeft voor het eten. Ook
de patiënt die het wekelijks inkoopbudget beheert
wordt door iemand van het team geholpen. Alhoewel
er dus rekening gehouden wordt met de
gezondheidstoestand van iemand, wil dit niet
zeggen dat de patiënten niet actief kunnen zijn in het
concrete dagdagelijkse gebeuren. Ook hier creëren
we een hele dynamiek rond concrete taken.
Wanneer er bijvoorbeeld gekuist wordt, ontstaat er
een kuissfeer, waarbij diegenen die kuisen de
anderen buiten zetten om zich aan hun taak te
kunnen zetten. De volgende keer wisselen de rollen.
Men staat er vaak van versteld hoe zelfs patiënten
met een zware problematiek zich in dit soort taken
kunnen inschrijven. Ook hier worden ze gevraagd uit
hun passieve rol van voorwerp zich naar een
actievere inschrijving te begeven. Ze participeren
aan hun eigen leefmilieu. Ze doen dit niet enkel
zomaar, maar ook vanuit bepaalde functies. Er is
bijvoorbeeld tijdens de patiëntenvergadering één
persoon die notities neemt tijdens de vergadering,
een andere persoon leidt een deel van die
vergadering.
De “ambiance”
Niet echt een instrument, maar misschien eerder het
effect van de verschillende instrumenten en zeker
een preoccupatie voor het team is de sfeer.
Alhoewel niet zo getheoretiseerd, heeft de
Institutionele Psychotherapie, een grote invloed op
wat door Szondi de contactvector genoemd wordt,
en wat wij allen dagdagelijks ervaren als de
ambiance, de sfeer waarin de dingen plaatsvinden.
Het is vaak één van de eerste dingen die opvallen,
en meestal het moeilijkst om te omschrijven. Zeker
in psychiatrie merkt men een bepaalde sfeer, die
indien ze niet verzorgd wordt, erg besmettelijk is. De
sfeer wordt natuurlijk door een heleboel dingen
bepaald, en het is niet mogelijk om op een directe
manier invloed uit te oefenen op die sfeer. Zoals ik
in het begin al zei, wanneer de zon schijnt en de
mensen in de tuin kunnen, merkt men vaak al een
effect van ontspanning, wat duidelijk voelbaar is in
de omgang. Toch zijn er dingen waarop wij proberen
te letten. Een van de principes van de Institutionele
Psychotherapie is de vrijheid om te mogen
circuleren. Patiënten kunnen vrij binnen en buiten,
kunnen vrij deel nemen aan een aantal activiteiten
en bepalen zelf of ze op hun kamer zijn, of ergens in
het stad. Dit wil natuurlijk niet zeggen dat er geen
regels rond bestaan, maar het principe is dat er
zoveel mogelijk beweegruimte wordt gegeven. Dit
vraagt een zeker vertrouwen, en verdraagzaamheid.
.
P 40

Die sfeer van vertrouwen heeft een positieve invloed
op de ambiance. ‘s Morgens is een belangrijk
moment voor ons, omdat het de dag lanceert.
Wanneer er ‘s morgens een zeker élan is gecreëerd,
verloopt de volgende nacht ook echt rustig. Het
ontbijt is een belangrijk moment van samenkomen,
de ongemakken van de nacht te doen verdwijnen,
de angst van het begin van een nieuwe dag te
verminderen, en in gang te schieten. Er wordt vooral
dan ook in de voormiddag gekuist, het eten wordt in
de voormiddag klaargemaakt, een aantal activiteiten
beginnen ‘s morgens. Zo ook is ‘s avonds belangrijk
om de dag te kunnen afsluiten en wordt er gelet op
het stilletjes aan doven van de lampen, samen een
thee drinken, een laatste babbel, de asbak leeg
maken,...
L’Arc en Ciel, onze Club, bijvoorbeeld, organiseert
zoals gezegd elke maand een vergadering, en we
merken dat deze vergadering, zelfs wanneer er heel
veel mensen zijn, heel sereen verloopt en een
ontmoetingsplaats is voor patiënten, expatiënten en
teamleden. Doorheen deze horizontale
hergroepering, mensen ontmoeten elkaar als
geïnteresseerd in het paardrijden, muziek, kunst en
niet in eerste instantie als verzorger en verzorgde,
krijgt men een andere spanningsverhouding in de
relaties. Zo ook in het kuisen bijvoorbeeld. Het
kuisen is belangrijk, maar het belangrijkste is de
mogelijkheid van een ontmoeting. Men ziet toch dat
de psychotische of neurotische patiënten die bij ons
verblijven gestoord zijn in wat we hun sociale
dimensie kunnen noemen. Deze sociale dimensie
verwijst naar dit contactuele, het samen kunnen zijn
zonder te fusioneren, het elkaar te kunnen
ontmoeten en te kunnen uitwisselen, zonder te
moeten verbrokkelen.
Dit alles creëert een “gentilesse”, een
vriendelijkheid, die niet te verwarren is met
vriendschap, noch met iets artificieel, maar eerder
stamt uit een fundamenteel respect voor de
uniekheid van elk ander. Dit valt niet te
programmeren, maar kan wel een effect zijn van
deze strategieën.
Een continue ontvangst
Hiermee komen we bij het laatste punt van de
verschillende dimensies van de Institutionele
Psychotherapie zoals toegepast in La Traversière.
Dit is misschien wel het moeilijkste punt om te
verwoorden. Een woord dat vaak gebruikt wordt in
La Borde is “l’accueil”, de ontvangst. Wanneer men
werkt met psychosen, en het lijkt me dat deze vraag
ook dient gesteld te worden voor de andere
problematieken, merkt men de fragiliteit in het
alledaagse omgaan met de mensen en de dingen.
Dit vraagt dus, wenst men hen te verzorgen, een
voortdurend alertheid en een bijna continue
ontvangst. Men dient ontvangst niet te begrijpen als
een voortdurend beschikbaar zijn, maar wel als een
openstaan voor de ander in zijn of haar eigenheid,
en zijn of haar fragiliteit. Want misschien ligt wel
daar het originele aan de Institutionele
Psychotherapie: door de uitnodiging om de mensen
iets minder als voorwerpen te beschouwen, en ze
dus als uniek individu hun geschiedenis te laten
schrijven, vraagt men eigenlijk van iets kwetsbaars
naar voren te brengen. Men dient dus ook klaar te
staan voor het breekbare in die démarche. De
ontvangst waarover we spreken is het open staan
voor dat unieke fragiele. Die continue oplettendheid
kan alleen maar wanneer dit in heel de
therapeutische gemeenschap een onderliggende
doelstelling is, of toch als zodanig
geproblematiseerd kan worden.
Dit opletten op een persoonlijk onthaal begint bij ons
al van in de periode dat iemand zich kandidaat stelt.
Wij hebben geen vast stramien in de zin van na
zoveel afspraken, die vragen, en die verslagen krijgt
u een antwoord. Wij pogen reeds van in het begin
duidelijk te krijgen wie er de beginvector is van het
aanmelden van deze persoon. De patiënt zelf, de
kliniek die doorstuurt, de familie? En waarom dan
wel. Niet door een lange vragenlijst af te gaan, maar
op zoek naar iets dat zou kunnen aanslaan. Het is
opvallend hoeveel mensen hetzelfde discours
hebben bij aankloppen: ik wil een appartement, een
job, een vrouw of man en kinderen. Ik wil zelfstandig
worden, ik wil mijn eigen geld beheren. Het is niet zo
dat wij hier geen rekening mee houden, integendeel,
maar wat ons meer interesseert is de volgende
vraag: hebben we genoeg elementen om eventueel
te zorgen dat er iets kan gebeuren voor die persoon
tijdens zijn of haar verblijf. Hier botsen we met de
logika van de hospitalen voor wie het een realiteit is
dat de verblijven beperkt zijn, of de logika van de
families die hun kind zo of zo willen zien evolueren.
Een goede samenwerking met de doorverwijzers of
de families zijn onontbeerlijk.
In de groupe chambre, de mensen die zich bezig
houden met het organiseren van de kamers, het
beddegoed, de meubels, zitten ook patiënten die
meehelpen met het onthaal van de nieuwkomers.
Patiënten onder elkaar kunnen soms heel attent zijn.
Door het team zelf de mogelijkheid te geven zich op
een eigen persoonlijkere manier in te schrijven,
verhoogt men de kans dat ze gevoeliger zijn voor
diezelfde stappen van patiënten. Door een rotatie en
een gemeenschappelijkheid in bepaalde taken zoals
de nachten, voorkomt men splitsingen waar de
patiënten de dupe van zijn. Door het in vraag durven
stellen, via een structuur als l’Arc en Ciel, van de zin
van de ateliers, creëert men een openheid die
nieuwe dingen mogelijk maakt.
Door te streven naar meer openheid, en de
bereidheid het vreemde, het andere, het unieke in
de ander te ontvangen is men in staat om die ander
echt te ontmoeten.
.
P 41

Om af te ronden
Deze Institutionele strategieën creëren een netwerk
waarin we proberen een openheid te induceren, die
men niet direct vindt wanneer men enkel vanuit een
administratieve, goed-functionerende logica vertrekt.
Door dit functioneren naar openheid hopen we een
goede voedingsbodem te cultiveren die het mogelijk
maakt dat iets unieks en persoonlijks kan gebeuren
voor de patiënt. Dit vanuit de veronderstelling dat
datgene wat te gesloten is pathologisch werkt op de
instelling, het team en de patiënten. Doorheen dit
gebeuren kan de patiënt eventueel iets persoonlijks
inschrijven, wat een kans maakt om echt te bestaan,
en ook gehoord te worden. In die zin is dit een
manier om opnieuw een persoonlijke geschiedenis
te schrijven, iets waar vooral de psychoticus het
moeilijk mee heeft. Zo proberen we in La Traversière
zoveel mogelijk plaats te geven voor de eigen wijze
van elkeen om zijn of haar verblijf in te vullen. Om
van daar uit een therapeutisch proces op te starten.
.
P 42