Diplomatische editie Boek 17
Diplomatische editie Boek 17
Diplomatische editie Boek 17
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Laatste update 26 oktober 2008<br />
Hier beghint dat xvij boekc 1 ende spreect [301va]<br />
vanden gheboemten ende cruden<br />
N 2 A dien dat geeynt is<br />
mitter goeds hulpen<br />
tboec of dye tractaet<br />
vanden proprieteiten der<br />
dingen die binnen inder<br />
eerden ghewonnen sijn<br />
als vanden stenen vanden gemmen ende vanden<br />
metallen ende van anderen dinghen die inden<br />
aderen der aerden wassen So is nv te seg[-]<br />
ghen mit corten woerden vanden bomen van[-]<br />
den cruden vanden vruchten ende van[-]<br />
den zaden die welke ouermits haren wor[-]<br />
telen voirt ghebrocht werden Ende alleen<br />
sijn hier sommighe dingen te seggen van<br />
dien cruden ende van dien bomen vanden namen<br />
welker gewach wort inder heiliger<br />
scriften inden text of inder glozen ende dat sul[-]<br />
len wi doen na dat wy vermogen bi der<br />
ordinancien vanden .A.b.c.d.<br />
Dat .i. capittel vanden boeme int ghemeyn<br />
A 3 Rbor dat is een boem Ende YSIDORUS seyt<br />
libro xvi. capitulo v. dat arbor den naem<br />
heeft genomen van arius 4 dat is vanden<br />
velden daer om dattet der aerden aen hanget<br />
mit ghevestichden wortelen gheliker[-]<br />
wijs dattet cruyt doet Ende si sijn beyde<br />
1. Lees: boeck<br />
2. Representant: n<br />
3. Representant: a<br />
4. Lees: aruis
gelijc als naden houen want wten enen wor[-]<br />
det ander gewonnen want alsmen tsaet eerst<br />
inder aerden werpt so bestaet eerst te groy[-]<br />
en als een cruyt twelc na in enen boem<br />
spruyt ende wast Jtem YSIDORUS seit in ARISTO[-]<br />
TILES BOEKE VANDEN GROYENDE DINGEN dat<br />
die proprieteiten der bomen ende der cruden<br />
in dien boeke voirscreuen gesettet wer[-]<br />
den want hi seit dat inden bomen ende inden<br />
planten een leuen is dat is een groyelike<br />
craft alst inden dieren mer dat is onderschei[-]<br />
den want inden planten is si verborghen ende<br />
inden dieren openbaer volcomen ende vol[-] [301vb]<br />
bracht Jtem die bomen en verden 1 niet be[-]<br />
ruert mit enen willighen berueren noch mit<br />
enen voertgaende als die dieren noch si<br />
en werden niet beruert na enighen lust of<br />
genuecht of droefheit als die dieren al<br />
is dat sommige philosophen arders 2 mey[-]<br />
nen als ANAXAGORAS ende noch andere die<br />
welke ARISTOTILES berispt Jtem dat groyende<br />
leuen is inden planten bi den welken een<br />
aen halinge wordt der humoren totten<br />
vuedzel des boems of der planten om dye te<br />
behouden Mer in geenre wijs en heeft<br />
die boem een verstantlike ziel of gevueli[-]<br />
ke die boem en wijnt niet noch en wort niet<br />
gewonnen noch en heeft genuecht dat hi<br />
gevuedt werdt of gespijst mer hi heeft<br />
in hem een reden des zaeds noch hi en<br />
droeft niet als hi gesneden wort noch hi<br />
en waect niet noch en slaepet niet noch<br />
hi en haelt sinen adem wt noch in noch<br />
1. Lees: werden<br />
2. Lees: anders
hi en heeft gheen ander manieren ouer hem<br />
die sinlic sijn Jtem die boem behoeft die<br />
vier tijden vanden iaer Als hetten coude<br />
droechte ende vuchte ARISTOTILES seit dat die<br />
eerde is moeder ende die son it 1 vader der plan[-]<br />
ten ende der boemen want die eerde vuedt<br />
als een moeder ende die son werct als dye<br />
vader Jtem sommige meysters sagen dat<br />
inden boemen waren vuedinge winninghe<br />
wassinge ende geduericheit ende dat si noch[-]<br />
tans gheen pisse wt en laten noch dreck<br />
als leuende beesten waer bi dat si die bo[-]<br />
men ende planten edelre maelden 2 dan die die[-]<br />
ren Mer dat wederseit ARISTOTILES ende lasteret<br />
ende seit dat die boem aen gebonden is<br />
ende en heeft gheen berueren wt sinen<br />
delen also dat menigerhande delen mit<br />
menigerhande wercken geeyndt werden<br />
als dat oghe wordt ten sien ende die<br />
oren ten horen noch en heeft volcomen [302ra]<br />
siel mer en heeft niet dan een deel des<br />
deels der zielen dat is een groyelike sie[-]<br />
le Mer een dier heeft meer werckingen<br />
ende edelre dan die planten waer bi dat een<br />
dier edelre is dan enich plant of boem<br />
Jtem die boemen scelen veel van mal[-]<br />
canderen als gheseit wort int eerste BOE[-]<br />
KE VANDEN GROYLIKEN DINGHEN int ander<br />
capittel want sommighe boemen hebben<br />
hars ende gommen wes reden dit is want<br />
die oueruloyende humoer en wordt niet<br />
al verduut vander hetten ende daer om<br />
wordt si totten butensten verdreuen ende<br />
1. Lees: is<br />
2. Lees: meynden - de vertaler las pictaverunt in plaats van putaverunt.
daer wordt vercoudt vanden couden boem 1<br />
die daer om staet Jtem sommige hebben<br />
knuysten ende knopen want ouermits<br />
dien na dat die deelen alleynschen wassen<br />
so werden si te samen gebonden Jtem<br />
si hebben spleten ende schoeren inden welken<br />
die natuerlike vuchticheit verwaert<br />
wort ende vander aerden voert tot allen<br />
deelen ghestuert wordt Jtem si hebben<br />
enen buke dats morch inden welken die<br />
tokinghen 2 wordt eer si ghevuert wordt<br />
of verkeert in een substanci van bladeren<br />
of van vruchten of van telghen als die<br />
selue seit Jtem si hebben enen bast om dat<br />
hi dit binnenste materie bescermen sal want<br />
dattet velle of die huut doet in enen dier<br />
dat doet die bast in enen boem als YSIDORUS<br />
seit Jnt ghemeyn heeft een boem hou[-]<br />
te ende als daer viere aen coemt soe bar[-]<br />
net al licht waer af dattet een leenment<br />
heit want alst onsteken is so gheuet den<br />
ghenen licht die daer by sijn Jtem thout<br />
is dat starcste deel dat aen enen boem is<br />
ende dat vaste ende dat substancialicste ende<br />
strect hem vanden wortelen tot int ouer[-]<br />
ste vanden boem ende totten binnensten heuet<br />
een morch totten welken die natuer [302rb]<br />
trect als die natuer ghebrec heeft van[-]<br />
den vuedzel van buten als ALBUMAZAR A[-]<br />
UICENNA ende CONSTANTINUS seggen Jtem die bo[-]<br />
men scelen in veelheit haerre deelen ende<br />
in luttelheit inder grootheit ende inder cleyn[-]<br />
heit inder starcheit ende inder crancheyt<br />
1. Lees: lucht - de vertaler las arbore in plaats van aere<br />
2. Lees: cokinghen
wes zake is vuchticheit die in sommighen<br />
groten bomen melkich is als inden<br />
vighebomen ende alsulken vuchticheit is a[-]<br />
bel haer te sprayen langs ende dwars Jn<br />
sommighen bomen is die vuchticheit pe[-]<br />
kich ende tay ende en mach niet wt gesprayt<br />
werden daer om dat die delen te samen<br />
hangen ende cleuen als peck ende dat is die za[-]<br />
ke der cleynicheyt ende der luttelheyt inden<br />
deelen der bomen ende der planten ende alsul[-]<br />
ke tayheit of slymicheit en is die zake<br />
der crancheit niet inden planten ende inden<br />
bomen ten waer datter te luttel hetten<br />
waer ende dat die hetten onuolcomen waer<br />
Jtem in sommige bomen is een scarpe<br />
vuchticheit van heter ende van drogher<br />
complexien ende dat is in sommigen een zake<br />
der starcheit ende der craften want hetten is<br />
licht ende subtijl ende doergaende ende daer om<br />
schiet alsulke vuchticheit wt ende die boem<br />
werdt groet Ende na der complexien der bo[-]<br />
men werden si groot of cleyn dick of smal<br />
Jtem die bomen scelen in hoerre manieren<br />
vrucht te maken want sommige maken<br />
vrucht op horen bladeren ende dat coemt om<br />
die starckicheit der vruchten ende om die<br />
behoefte der hetten vander sonnen die die<br />
humoren verduut Sommighe maken vrucht<br />
onder den bladeren ende dat coemt vander cranc[-]<br />
kicheit der vruchten op dat si vander groter<br />
hetten of couden niet verderft en werden Ende<br />
die vrucht van sommigen bomen is gehan[-]<br />
gen aen enen steel dat is bi sinen steel ende dat<br />
H ij<br />
coemt datter vuchticheiden genoech is [302va]<br />
ende te luttel hetten diese niet voert wt ten
eynde gebringhen en can. Jtem int ghemeyn<br />
heeft alle boem een wortel mitter welc[-]<br />
ker hi een middelaer is tusschen tlichaem<br />
der planten ende der aerden daer hi af ghespijst<br />
wert waer of dat die wortel heyt tleuen der<br />
planten naden GRIEXSEN. Jtem vander wortelen<br />
coemt nae een stamme daer die telgheren<br />
die vruchten ende bladeren voert op rusten.<br />
Jtem in enen harden steel of stamme is mor[-]<br />
we pitte twelc als ARISTOTILES seyt Som[-]<br />
mige heyten matrice dat is moeder des bo[-]<br />
mes want daer in wordt die vuchticheyt<br />
des zades daer die boem of plant of co[-]<br />
men ende ghewassen is gheuoet als een<br />
dracht of kint in die moeder vander moeder<br />
Ende zommige heytent darmen des boems.<br />
want in haer wert dat puur vanden onpuur ge[-]<br />
sceyden alst daer inden darmen der dyeren Ende<br />
zommige heytent oec thart vanden bomen.<br />
want daer wt coemt tberueren des groyli[-]<br />
ken leuens ghelikerwijs dettet 1 vuelike le[-]<br />
uen coemt vanden lichaem eens ygeliken dy[-]<br />
ers. Jtem alle boem heeft een scorsse of een<br />
bast om die binnenste mede te bescermen<br />
ende die bast coemt van subtijlre humoren<br />
die de warme lucht na haer getogen he[-]<br />
eft ende is daer verdroecht als hout Jtem zom[-]<br />
mige bomen wassen inden houen ende heyten<br />
tamme. zommige zijn wilt. Ende die tamme<br />
en werden si niet gheoeffent soe werden si<br />
wilt. ende werden die wilde geoeffent ende ge[-]<br />
hauent so werden si tamme als ARISTOTILES<br />
seyt Ende zommige van desen maken vrucht<br />
ende oec olie om die smerige vuchticheyt<br />
1. Lees: dattet
ende om dat si luchten genoech hebben. ende<br />
zommige niet om gebrecs wil sulcker hu[-]<br />
moren ende inden welken die bladen haest vallen<br />
om der dunre humoren wil die niet smerich<br />
en is ende haest verdroecht ende in zommigen ni- [302vb]<br />
et om die contrari sake. Ende ghelikerwijs<br />
dat die bomen scelen inder groetheit ende cleynheit<br />
also scelen si inder scoenheit ende lelicheit<br />
want hem coemt een scoenheit toe om die gelikicheit<br />
der materien ende om die scoen ordinan[-]<br />
ci der deelen Jtem si scelen oec in die goetheyt<br />
der vruchten ende inder quaetheit na dien dat die<br />
humoren zuet of zuer of bitter of damp<br />
zijn ende na dien dat si die hetten groet of<br />
cleyn hebben of getempert: Jtem ARISTOTILES seyt<br />
daer dat die wilde bomen meer vruchten<br />
dragen dan die tamme ende dat coemt om dye<br />
meerre oueruloedicheyt der humoren die<br />
luttel smerich is ende luttel taye ende die<br />
lichtelic wikende is der deylingen ende der wtste[-]<br />
kinge dat si verkeert mogen werden inder sub[-]<br />
stancien der vruchten nochtan zijn die tamme<br />
vruchten die inden houen wassen veel beter<br />
dan die wilde als ARISTOTILES seyt Ende dat is<br />
daer om want die vuchticheit der tammer<br />
bomen is veel smeriger ende lustiger. ende<br />
het is een zuete oueruloedicheyt die in[-]<br />
der materien der tammer vruchten gheuonden<br />
wert. ende dat coemt daer bi om dat die wortel<br />
vanden boem inden houen bat ghemest<br />
wort ende beter ende welligeren gront heeft<br />
dan die wilde. ende oec wassen die bomen<br />
onghelijc groet want in drogen dorren lande<br />
wassen si cleyn. ende in vetten zueten lande so<br />
wassen si groet ende bi zueten wateren. mar<br />
die bi zouten wateren wassen die bliuen dor[-]
e ende cleyn als bi der souter zee. nochtans<br />
liecht dit opter RODER ZEE daer grote bomen<br />
wassen als ARISTOTILES seyt ende dat is om<br />
die oueruloedicheyt der vuchticheyt ende<br />
hetten Jtem men sal mercken dat ondersceyt in[-]<br />
der menigerhandicheyt der blomen ende blade[-]<br />
ren want zommige bomen hebben scarpe bladeren<br />
ende dat coemt daer bi dat dese bomen<br />
veel eerdicheyt hebben ende veel droeche[-] [303ra]<br />
den. ende zommige bomen hebben safte blader<br />
om die gelijcheyt der wateriger vuchtic[|]<br />
heyt ende om dat si te mate hette hebben.<br />
ende zommige bomen hebben gesneden blade[-]<br />
ren ende nochtans breet als die wijngaert.<br />
ende dat coemt om datter veel eerdicheit is<br />
ende gheen slimicheyt ende om ongelijcheit der<br />
hetten die de materi ongelijc wtsteect want<br />
in sulken bomen gaet die smerige humoer<br />
ende die taye in een materi vander vruchten. Ende<br />
die waterige ende eerdige humoer in die<br />
materi vanden bladeren als ALBUMASER seit<br />
Jtem die bomen werden verwandelt in die eynden<br />
haerre deelen mit menigerhande figu[-]<br />
racien want die eynden van zommigen bomen<br />
zijn scarp alst openbaert inden doernen. inden<br />
welcken die hetten die humoer die subti[-]<br />
lende is haesteliken na haer trect totten<br />
butensten ende verkeert die aldrogende in een scar[-]<br />
picheit ende dat grofste deel versaemt si mitten<br />
stecke ende mitter wortel als CASSIODORUS seit<br />
want contrari figuren werden van contrarien sa[-]<br />
ken gewonnen. ende dat selue openbaert inden<br />
vruchten der bomen die welke als ARISTOTILES seit<br />
zijn van menigerhande manieren want si en<br />
zijn niet al hoeckachtich noch si en gaen<br />
oec niet recht wt als een linie mer zom[-]
mige zijn daer ront als een cirkel om die<br />
gelike materi der humoren ende om die ghe[-]<br />
like werckinge der craften die daer wercken[-]<br />
de is als der hetten ende der vuchticheit bi wel[-]<br />
ken si gelijc wt gesteken werden ende vanden<br />
middel al gelijc wt streckende totten circum[-]<br />
ferencien. mar die hoeckige gaen slechtelic<br />
op wt contrarier saken Jtem si werden verwan[-]<br />
delt in menigerhande verwen. want alsoe wel<br />
werden die vruchten verwandelt als die blo[-]<br />
essemen. ende alsoe wel die telgeren als die<br />
stammen in allen bomen als ARISTOTILES seyt want van<br />
eenre couder eerdiger ende melancoliozer [303rb]<br />
humoren werden si zwart ende vuul. ende van<br />
vuchter ende couder humoren werden si wit.<br />
ende van heter humoren werden si roet ende al[-]<br />
so vanden anderen als ALBUMASAR seyt Jtem<br />
die bomen scelen alsoe wel als die planten in[-]<br />
der ripinge vanden vruchten want zommige<br />
werden veel eer rijp eer zommige 1 als ARISTOTILES<br />
seyt. als moerbessen ende korsen ende deser<br />
gelijc Ende dat geualt om dat si ghenoech<br />
hetten hebben die machtich is op de vuch[-]<br />
ticheit te ripen. Ende zommighe werden trager<br />
ripe om die groefheyt der wateriger<br />
humoren die ongehoersaem is ende datter<br />
gebrec hetten is diese verduwen mach. ende<br />
dat geualt dicwijl in wilden bomen. Ende dye<br />
selue reden is oec waer om dat die bomen<br />
zommige haestelic spruten ende zommige traechlic<br />
want si laten haest haer blader wt om<br />
die oueruloedicheyt der onuerduder wateri[-]<br />
ger humoren die niet smerich en is mer<br />
vloyende ende die haer lichtelic wtstekende<br />
1. Dittografie.
is totten vtersten des boems of der planten ende<br />
van contrarier zaken gheualt dat contrari<br />
Dat ij. capittel vanden boem aromatica<br />
A Rbor aromatica dat is een welruken[-]<br />
de boem. onderwilen heeft hi den<br />
goeden roke inden bast onderwilen inder blo[-]<br />
men onderwilen inder vruchten alst openbaert<br />
inden caneel dat die bast is ende in macis dat<br />
die bloemen is ende inder muscaten dat die<br />
vrucht is Jtem ALBUMASAR seyt dat die sake des<br />
goeds rokes is een droge eerdicheit ende<br />
dat subtijl gemengt mitten waterigen subti[-]<br />
len ende na zijn bouenganc meer in enen deel der<br />
luchten 1 dan in enen anderen deel so is dat een de[-]<br />
le meer welrukende dan dat ander deel. ende<br />
zommige boem is altemael wel rukende<br />
na al sinen deelen als die boem des balsems.<br />
Onder die welrukende planten ende bomen co[-]<br />
H iij<br />
men zommige toernen 2 voert inden welken [303va]<br />
een sadelike reden is ende zommige werden<br />
voert gebracht bi hem seluen van redeliker<br />
menghinge der elementen. zommige werden ghe[-]<br />
menichuoudicht vander plantinge der wortelen<br />
of der stammen ende zommige bi eyntinghe van<br />
griffelen als ALBUMAZAR seyt. Jtem onder alle die<br />
bomen die ghepoet werden zijn dat die bes[-]<br />
te als die gelike den geliken ingheplant<br />
werden. Jtem het is een notabel wanneer<br />
een griffel gheset wort in een stamme soe<br />
verkeert die griffel al die virtuut des stammes<br />
in hare virtuten ende verwandelt die geda[-]<br />
ente want ist datmen plant een griffel van een<br />
1. Lees: boemen - de vertaler las aeris in plaats van arboris<br />
2. Lees: coernen
oliue boem op een stamme van beten so gaet<br />
die virtuut vanden oliuen inder stammen vander be[-]<br />
ten ende maectse hardt ende durende een wijl<br />
tides. ende ten laetsten trect si die vuchtiche[-]<br />
de na haer die daer wt gaet ende verkeertse<br />
in haerder gelikenis als ALBUMAZAR seyt opt<br />
eynde des eersten boecs. Jtem die selue<br />
seyt goede planten en comen niet lichtelijc<br />
van quaden zade of van 1 quade bomen van<br />
goeder wortelen al wordet contrari genonden 2<br />
inden dyeren wes reden is als ALBUMAZAR seyt dat<br />
die plant is der aerden aengeuesticht ende een[-]<br />
paerlic ontfaet die plant haer voetsel vander<br />
aerden alsoe en doen die dyeren niet om de<br />
wandelbaricheyt der complexien ende oeck om<br />
die contrariheyt des appetijts. Jtem in al[-]<br />
len geslacht der bomen ist aldus. dat ouermits<br />
bequame potinge die wilde bomen wer[-]<br />
den verkeert in tammen bomen. ende ARISTOTILES seyt een<br />
exempel dat die bitter amandelen ouermits<br />
potinge werden zuet. ende also vanden ande[-]<br />
ren. ende hi seyt oec dat een boem die enen gro[-]<br />
uen bast heeft wort haest subtijl. ende dat is<br />
om gebrecs wil der smeriger humoren dye<br />
een materi der vruchten is. of om die hardicheyt<br />
des verbiedende is die wtwasemin[-]<br />
ghe des grouen die inden boem hinderlijck [303vb]<br />
is mar hi seit daer datmen 3 een wortel split[-]<br />
tede ende leyde een steen inder splete hi soude<br />
weder vruchtbaer werden. wes reden is<br />
als ALBUMAZAR seyt. want ouermits dese splittinge<br />
wert een wtwaseminge des grouen<br />
1. Dittografie - lees: of quade bomen van goeder wortelen<br />
2. Lees: geuonden<br />
3. Lees?: als men
datter deerlic is. ende daer wort een inley[-]<br />
dinghe der hetten vander zonnen of der luchten die<br />
daer omme staet ouermits wes duecht<br />
daer wert een verteringe der corrumpeerder hu[-]<br />
moren: Jtem men seyt daer dat die amandelen<br />
ende die appel van garnaten werden van hare<br />
quaetheyt verwandelt ouermits potinge.<br />
want die appel van garnaten werden gebe[-]<br />
tert wanneer dat si ghemest werden mit ver[-]<br />
ken stront ende mit zueten water begoten. wes<br />
reden is als ALBUMAZAR seyt want ouermits der<br />
hetten ende droecheyt deser missen werdt<br />
die waterighe oueruloedicheyt verdruct<br />
inden appelen van garnaten. Ende op dat si<br />
ouermits die groter hetten ende droecheit<br />
der missen in bitterheden niet verkeert en wer[-]<br />
den so doetmen totter missen zuet water:<br />
ende also ist vanden amandelen als ALBUMAZAR seyt.<br />
Jtem ARISTOTILES seyt een exempel vander billen want<br />
billen cruut dat in PARSIEN wast dat is venijnt<br />
mar wordet van daen gevuert in EGIP[-]<br />
TEN ende daer weder gheplant soe machment<br />
eten. ende daer om ist goet datmen zeer arbeit<br />
inder versettinge want alle bomen ende cru[-]<br />
den werden daer mede verbetert. ende men sal<br />
goede ende bequaem steden daer toe suecken<br />
ende die tiden vanden iare. ARISTOTILES seyt datmen<br />
die bomen verplanten sal in die lenten ende<br />
dat om die getemperheyt der hetten ende dyer<br />
vuchticheyt die de hetten ende die vuchtic[-]<br />
heyt vanden bomen ende vanden planten. Jtem in<br />
EGIPTEN en wort mar een plantinghe des<br />
iaers wanneer die droefheyt 1 des landes<br />
getempert wordt vander vloet des<br />
1. Lees: droecheyt
iuiers datmen NYLUS heyt als ARISTOTILES ende [304ra]<br />
ALBUMAZAR seggen. Jtem zommighe bomen zijn<br />
vruchtbaerre inder ioecht dan inder outheyt<br />
want ter wilen dat si ionc zijn so zijn si ouer[-]<br />
uloediger inder hetten ende inder humoren Som[-]<br />
mige zijn verkeert ende dragen meer vrucht<br />
als si out zijn dan als si ionc zijn wes reden<br />
is als ALBUMAZAR seyt want inder ioecht ouer[-]<br />
uloyen si meer inder vuchticheyt dan die na[-]<br />
tuerlike hette verduwen can ende also wert hi<br />
der hetten ongehoersamich ende in die outheit<br />
wort die humoer gheminret ende en wort<br />
niet gehoersaem der verduwinge der hetten. ende<br />
dat openbaert inden amandelen ende inden peren<br />
als ARISTOTILES daer exempel of maect Jtem A[-]<br />
RISTOTILES seyt dat die ondersceyt alsoe wel die 1<br />
bomen die wilt zijn of tamme als der plan[-]<br />
ten wert ondersceyden bi mannen ende bi wiuen<br />
want die man is dicker harder ende dichter<br />
ende heeft meer telgen dan dat wijf. Ende is<br />
oec drogher ende zijn vrucht is corter ende<br />
beter te rijpen. vanden welken dit die reden<br />
is als ALBUMAZAR seyt. want die bomen dat manne[-]<br />
kens zijn oueruloyen meer inder hetten ende in[-]<br />
der droecht 2 dan dat wijf. Jtem ARISTOTILES seyt dat<br />
die vruchten vanden wyue verbieden den val der<br />
bladen Ende die vruchten thent die verduwinghe<br />
veruolt is ende dit is die reden. want dye<br />
palmboem dat een man is ouermits der luchten<br />
meret hi die hetten des wijfs op dattet<br />
wijf te bet verduwen mach dat ARISTOTILES pepen[-]<br />
sim heyt int vierde boec METHEORORUM<br />
Jtem ARISTOTILES seyt dat die man wert onderkent<br />
1. Lees: der<br />
2. Lees: droecheyt
vanden wiue om des wille dat hi vrogher<br />
bloyet om dat zijn hetten starcker is ende<br />
oec bi den roeke want die man ruect bet ende<br />
meer dan twijf om die meerre subtijlhei[-]<br />
de des drogen roecs die vanden man ontbon[-]<br />
den is ende niet vanden wiue. Jtem ARISTOTILES seyt<br />
dat die wint draecht den roke des mans<br />
totten wyue ende zijn vruchten werden snellic[-] [304rb]<br />
ker te gader rijp. Jtem ALBUMAZAR seyt dat dye<br />
bladen vanden man des palmboems vergha[-]<br />
dert mitten palmenbladen des wijfs. dye<br />
sullen alsoe te samen hanghen dat si naeuwe<br />
sonderlinge van malcander ghesceiden sullen wer[-]<br />
den Ende alsmen wilde vighebomen plant te[-]<br />
ghen tamme[n] vigebomen so sullen die wilde<br />
den tammen hetten gheuen dat die tamme te bet<br />
draghen sal. Jtem tsap vanden wilden vighebomen<br />
gebracht opten wortel des tammen<br />
vuet den tammen ende starcten So seytmen oeck<br />
dattet sap vanden appelen van garnaten oec<br />
helpt den oliuen boem of die balaustie do[-]<br />
et dat selue wort si daer mede gheplant<br />
Dese dinghen hebben wij getogen van ARISTOTILES<br />
woerden libro i. vanden groyliken dinghen ende al<br />
vanden proprieteyten der bomen ende der planten.<br />
Jtem ARISTOTILES seit noch alle bomen die vrucht<br />
maken alle iaers die werden traech. Dye<br />
bomen die alteveel vruchten maken die<br />
werden schier verdroecht wanneer die spise<br />
gaet int saet dat is die vuedende humoer<br />
die vueden soude gaet in die substancialike<br />
materie. Ander notabel proprieteyten ende<br />
die edel zijn mogen wij kiesen alsoe wel<br />
vanden bomen als vanden cruden wt ARISTO[TILES] wo[-]<br />
erden in libro ij. der groyeliker dinghen daer ge[-]<br />
seyt wort die plant heeft drye dinghen. want
vander aerden heeft si vetticheyt vanden<br />
water versameninghe ende vanden vier con[-]<br />
solideringe ende eyndinge der deelen ende vander<br />
lucht ende vanden viere heeft si openicheyt<br />
ende breydinge ende wtstekinge ende complexi der<br />
vruchten ende rijpicheyt. want sonder hetten ende<br />
vuchticheyt en wort dat waterich is niet<br />
gheeyndt als daer openbaert inden exem[-]<br />
pel van ARISTOTILES want dat brede 1 dat niet geco[-]<br />
aguleert en is dat en wordt niet gheeyn[-]<br />
det zonder vier die de waterige ende die eer[-]<br />
H iiij<br />
dighe deelen verterende is te gader. Ende dye [304va]<br />
boem heeft zijn openicheyt vanden vyer<br />
ende vanden water die wassinghe ende die vermeringe<br />
ende dat altemael dicht ende vast is<br />
dat en mach niet marren als ARISTOTILES daer<br />
seyt. ende daer om een groet hout ende zwa[-]<br />
er en mach niet te gro[n]de ghaen mer een<br />
cleyn stucken gouts gaet vlusch onder dat<br />
water of een steenken. Ende dat is daer omme<br />
want thout is open ende vol van ghaetkens<br />
mar die houten die altezeer dicht zijn ende<br />
zwaer die sincken als ARISTOTILES seyt .iiij. ME-<br />
THEORORUM die wt zwarten ebanus die lucht adem[-]<br />
de Ende daer om sanc hi neder. ende wat datter<br />
open is ende smerich dat zwemt want dat<br />
heeft veel vander lucht die de materie<br />
op licht tegen dat ouerste des waters alst<br />
openbaert inden bladen ende inden pulueren ende<br />
in allen smerigen dinghen. want ARISTOTILES seit het<br />
is des waters eyghenheyt die luchtige<br />
substanci op te heffen. ende die ander die soe<br />
dichte ende so vast zijn van binnen neder te<br />
1. De vertaler las latum (breedte) in plaats van lutum (klei).
drucken. Jtem ARISTOTILES seyt dat die aerde dye<br />
berchachtich is want si zuet is soe is si<br />
zuete humoer houdende ende daer om soe<br />
wassen daer eer cruden ende werden daer eer<br />
rijp dan anders waer want die geberchten<br />
trecken die zuete ende die subtile humoren<br />
na hem mitten welken die claerheyt der luch[-]<br />
ten wert 1 also wel inden anhalen als inden ver[-]<br />
duwen ende so wert daer haest een verkeringe<br />
der humoren in eenre substancien der plantinge<br />
als ARISTOTILES seyt. Jtem hi seyt aldaer dat die<br />
coude als die coude lucht veriaecht dye<br />
hetten totten binnensten der aerden ende zijn dee[-]<br />
len werden vergadert mitten waterigen vuch[-]<br />
ten ende ouermits der neder gedructer hetten<br />
ende als die coude verdruckende is totten<br />
laechsten so wert die wasem ghecoect ende<br />
gecoaguleert ende wert verkeert inder sub[-]<br />
stancien der planten ende die stede wert gesplijt [304vb]<br />
ouermits groetheyt der hetten ende also coem[-]<br />
ter een plant wt. Jtem die lucht onderwijlen<br />
ghemengt mitter aerden ende mit water in[-]<br />
der couden des waters wort ghecoagu[-]<br />
leert ende ouermits werckinge der hetten die<br />
dat ghemengede gheeyndt ende verduut he[-]<br />
uet coemter een plant af alst openbaert in<br />
nenuphar dat is in meerbollen ende in an[-]<br />
deren cruden die cleyn zijn die inden water<br />
pleghen te wassen. Ende der welcker bladeren<br />
dat water bedecken ende dese wassen opwaert<br />
niet wtgerect om die subtijlheyt<br />
der luchten. Ende des zueten waters datse op[-]<br />
houdende is of om der dickicheyt der aer[-]<br />
den welke eerde die wortel onthoudt van<br />
1. Lees: werct
welken wortelen die plant haer natheit ne[-]<br />
met vander wortelen ende vander stammen en<br />
neemt onthoudenis in hare oprechtinge.<br />
Jtem ARISTOTILES aldaer seyt dat in steden die essencialiken<br />
wesentlike cout zijn ende die bij<br />
geual of accidentalic warm zijn als in dien<br />
dat warm water dicwijl vloyt wast een<br />
plante of een spruut want die hetten des<br />
waters trect die coude humoren totten<br />
ouersten vander aerden ende totter stede der<br />
meninge 1 want vter lucht ende vter eerdinge 2<br />
wasem mitter humoren des waters in<br />
droncken ouermits hetten des waters ende<br />
der sterren werden die bomen ghecoaguleert<br />
inder substancien der planten Mar dat en ghesciet<br />
niet dan in veel tijts als hi seyt om<br />
die toeuallike hetten die der winninghe alsulker<br />
planten niet bequaem is. Jtem ARISTOTILES<br />
seit aldaer dat die planten diemen eten mach<br />
wassen bat in lichten steden ende in hogen ende in<br />
heten dan inden ghenen die desen contrarie<br />
zijn. want in slechten effenen steden oueruloit<br />
die vuchticheyt ende sonderlinge als daer<br />
zueticheyt bi is ende ghetemperheyt der<br />
luchten. Ende so ist oec in stenden 3 die wel ho- [305ra]<br />
ghe zijn. want daer is oec puricheyt der<br />
luchten ende oueruloedicheyt der zueter hu[-]<br />
moren. ende dat om die openicheit ende omme<br />
die zuete wasem die daer aentreckende<br />
is. Ende daer om is inden geberchten dicwijl<br />
beter drachticheyt ende daer wassen<br />
beter vruchten. ende inden valleyen werdt die<br />
1. Lees: menginge<br />
2. Lees: eerdige<br />
3. Lees: steden
lucht zwaerlic beruert waer of dat van<br />
wtstotinge ende van wriuinge die lucht haest<br />
vervult 1 ende die groue wasem vanden welcken<br />
quade verduwinge coemt daer om ist datter<br />
een gesonde 2 humoer gebonden 3 wort als<br />
ALBUMAZAR seyt Jtem dat gesouten water is zwar[-]<br />
ter 4 dan dat zuete alst openbaert inden exem[-]<br />
pel van ARISTOTILES aldaer waer om hi seyt dat<br />
een dinc als een eye in zuet water gheleyt<br />
sinct vluchs ende in sout water driuet. want<br />
ouermits zijnder eerdicheit ende souticheit<br />
macht den last des eys leyden. Ende daer<br />
om wert dat zuet water lichteliken 5 geto[-]<br />
gen totten hogen steden dan dat ghesoute wa[-]<br />
ter als om der puerheit subtijlheit ende lich[-]<br />
ticheyt wil. Jtem ARISTOTILES seyt dat vast slijc ende<br />
taye brengt snellike een smerige plant vo[-]<br />
ert om die lichte verwandelinge alsulckes<br />
slijcs inder smericheyt als ALBUMAZAR daer seyt<br />
Ende op dat die plant dueraftich bliue soe<br />
ist noet dat si heeft een vuchticheyt dye<br />
wel verduut moet wesen ende smerich op<br />
dat die planten die een onuerduwede humo[-]<br />
er of vuchticheyt hebben als hem een coude<br />
ouercoemt dat si schier dorren moeten<br />
waer of dat een koel bouen drye iaren niet<br />
en duert. Jtem ARISTOTILES seyt dat een plant onderwilen<br />
gewonnen wort wt enen dichten ende<br />
harden steen want die lucht die binnen den<br />
steen besloten is pijnt hem op te climmen<br />
mer als hi ghenen wtganc en vint die vrij<br />
1. Lees: vervuult<br />
2. Lees: gesouten<br />
3. Lees: gevonden<br />
4. Lees: zwaerder<br />
5. Lees: lichteliker
is om dichticheyt wil des steens wordt<br />
die lucht wederom gebuecht ende wort be- [305rb]<br />
ruert totten deelen des steens ende ouermits<br />
sinen berueren wort hi warm. Ende als dye<br />
lucht verwarmt is so trect die lucht dye<br />
ander humoer tot haer opwaert die inden<br />
steen is ende daer sal een wazem wesen mit[-]<br />
ter vuchticheyt mit eender cleynre sceydin[-]<br />
ge der deelen vanden steen ende van dien wasem<br />
ende van dier humoren die vten steen gheleyt<br />
is wort onderwilen een plant ghewonnen mit[-]<br />
ter hulpen vander hetten der zonnen die de<br />
lucht was die eerst verwarmt was starck<br />
maect ende die vuchticheyt verduut die te<br />
hants vanden steen aengehaelt was ende verkeertse<br />
in eender substancien van eenre planten. mer<br />
alsulken plant en duert niet lange dan daer<br />
aerd om staet ende mit zueten water bego[-]<br />
ten of nat gemaect ende dat si oec mit ghetem[-]<br />
perden lucht ghevoet wert ende dat is daer<br />
om want si also luttel vuchticheyt heeft<br />
Jtem ARISTOTILES seit dat een plant die bi der zonnen is<br />
ten oesten waert die wast haestlic ende dat is<br />
daer om want si warmten genoech heeft<br />
ende die plant die ten westen staet vander zonnen<br />
die wast traechlic om dat si luttel hetten<br />
heeft. Jtem ALBUMAZAR seit dat die wassinge een[-]<br />
re igeliker planten wert gehouden vander ge[-]<br />
temperheit want isser te veel vucticheiden<br />
so werden die wegen bestopt ende die gater[-]<br />
kens bi den welken die wassi[n]ge comen soude<br />
ende dat die boem clymmen ende bogen soude<br />
ende inder seluer mauieren 1 is daer te groete<br />
droecht so werden die gaetkens gedwon-<br />
1. Lees: mauieren
gen ende so en wert die plant niet geuoet. Jtem<br />
ARISTOTILES 1 dat een ygelic plant behoeft iiij. dingen<br />
als saet dat zijn volcomen ripinge heft ende<br />
niet verrot en is noch niet te out en is ende<br />
oec behoertet een bequaem stede ende aertrijc<br />
daer een plant wassen mocht ende daer<br />
moet weder zijn te maten water mit vuch[-]<br />
tichheit ghetempert ende een ghetemperde<br />
lucht die int middel getempert is want [305va]<br />
als ALBUMASER seyt Js dat sake dat die lucht<br />
alte heet is soe sal die natuerlike hette<br />
wech wazemen als die gaterkens open<br />
zijn ende is die lucht alte cout soe sal dye<br />
plant smoren. Ende die twee eerste zijn<br />
noet totten voetsel ende totter behoudinge<br />
der planten Jtem die specien ende die<br />
planten die medicinael zijn ende die inden<br />
berghen wassen om te voeden die zijn ve[-]<br />
le myn ghenuechlic ende haer vruchten<br />
zijn onuerduweliker dan ander vruchten<br />
ende dat is om die starcke ende gheweldige<br />
coagulacie ouermits die hette die daer<br />
werckende is inder vuchticheyt ende daer<br />
om en zijn die vruchten niet zeer vuede[-]<br />
lic als ARISTOTILES seyt hoe dat een plant me[-]<br />
er medicinael is hoe dat si myn vuedet<br />
Jtem so waer die zonne veer of staet da[-]<br />
er en sullen niet veel planten wassen.<br />
noch die dyeren en zijn daer niet te zeer<br />
vruchtbaer. als ARISTOTILES seyt. wes re[-]<br />
den is als ALBUMASER seyt. Want die gheen<br />
die recht zijn onder dat noerden hebben<br />
den dach stedeliken een half iaer lang. ende<br />
biden anderen tijt hebben si den nacht<br />
1. Vul aan: seyt
ende daer om wast daer selden plante of<br />
dyer Ende inden zomer en macht niet ghe[-]<br />
scieden om der stedigher hetten wille. ende<br />
des winters en macht niet ghescieden<br />
om der stedigher couden wille. Ende daer<br />
om als ARISTOTILES seyt die plante die daer<br />
wast en heeft gheen craften noch bladen<br />
noch vruchten om ghebrecs wille der het[-]<br />
ten die werckende is inden enen tiden<br />
des iaers ende om zijn oueruloedicheyt<br />
inder ander tijt des iaers Jtem een bo[-]<br />
em van veel doornen heeft veel vuchtic[-]<br />
heden die smerich is ouermits zijn ey[-]<br />
ghen hetten ende als die hette der sterren<br />
mede werckende is soe wert hi verduut [305vb]<br />
ende hi werdt verkeert in eender substancien<br />
der planten die hem ingesayt<br />
werdet. want die verduwinghe werct<br />
die leuendighe hetten inder planten<br />
mit een ghetemperde hette van buten.<br />
ende dan soe wast dye plante. Jtem<br />
daer zijn vijf specien die een plaute 1 win[-]<br />
nen als ARISTOTILES seyt als wt den zade<br />
ende oeck wt vulheyt wt dyer vuch[-]<br />
ticheyt des waters ende wt der plantin[-]<br />
ghe ende vander inpotinghe des eens<br />
int ander. Jtem het zijn bomen ende<br />
planten die vrucht brenghen voer dye<br />
bladeren als ARISTOTILES seit als die ghe[-]<br />
ne die veel humoren hebben die smerich<br />
is ende materiael totter vruchten<br />
welcke vrucht als si die natuerlike het[-]<br />
ten te gader mitter hetten der zonnen<br />
1. Lees: plante
die vrucht haeste 1 rijpen sal. ende dye<br />
oueruloedighe smerighe vuchticheyt<br />
verbyedet die humoer die niet smerich<br />
en is mar waterich inder materien tot[-]<br />
ten bladeren dat si in bladeren niet op<br />
clymmen en mach noch en mach oeck<br />
voer die vrucht nyet wt breken in eenre<br />
planten. Jtem sommighe brenghen<br />
eer bladeren dan vruchten ende dat is<br />
om ghebrecs wille der smeriger vuch[-]<br />
ticheyt ende om die oueruloedicheyt<br />
die 2 materialiker waterigher vuchtich[-]<br />
heyt totten bladen welcke vuchticheyt<br />
die sonnelike hetten haesteliker na haer<br />
trect totter stede der voertbrenghinghe<br />
vanden bladen dan soe smerighe humoer<br />
totter voertbrenghinghe der vruch[-]<br />
ten ende daer om wort die ripinghe dyer<br />
materialigher smerigher humoren vertraecht<br />
eer si vrucht wordt. ende dye<br />
voerghanck 3 der bladen wordt eerst.<br />
Jtem zommighe bomen of planten bren- [306ra]<br />
ghen haer bladeren mitten vruchten te<br />
gader als die gheen die de voerseyde<br />
humoren veel hebben ende wel te punt ende<br />
die binnenste hetten mitter vterster hetten<br />
ghelijc werckende in beyden ende oec beide<br />
als die waterighe humoer in bladeren<br />
ende die smerighe humoer in vruchten ef[-]<br />
fen ghelijc wt driuende. Jtem ARISTOTILES<br />
seyt dat die oude wise meynden die vruch[-]<br />
ten ende die bladeren een dinck te wesen.<br />
1. Lees?: haesteliker<br />
2. Lees: der<br />
3. Lees: voertghanck
ende dat die bladeren niet en waren dan om<br />
der vruchten wil ende dat haer materie on[-]<br />
derlinghe niet en scheelden dan inder ver[-]<br />
duwinghe ende dattet een meer verduut dan<br />
dat ander want die waterighe ende rauwe<br />
humoer die subtijl is die ghaet in blade[-]<br />
ren ende die smerichste ende die beste verduwe[-]<br />
de humoer die ghaet in die materi van[-]<br />
den vruchten. Jtem ARISTOTILES seyt dat<br />
sommighe bomen doernich zijn ende dat<br />
en is niet vander groetheyt der materi[-]<br />
en vander planten die de substanci wint.<br />
mer het gheualt vander openichheit des<br />
boems of der planten bi den welcken die<br />
coude humoer aen ghehaelt wordt ende<br />
bi den welcken als die humoer ghecoect<br />
is ende wtgaende bider openicheyt dyes<br />
boems word ghecoaguleert vander het[-]<br />
ten der zonnen in enen doern ende wordet<br />
in een vorme van enen scarpen doerne beghinnende<br />
beneden bij der stammen vanden<br />
grouen ende vanden breeden ende int ouerste<br />
ende dat voerste wert gheeyndet in dat<br />
scarpste. Jtem die bomen zijn int ghemeyn<br />
groen buyten ende binnen wit. want<br />
dat binnenste heeft een materi die nakende<br />
is ter witticheyt. ende dat butenste<br />
deel heeft een materi die nakende is<br />
totten nedersten. 1 want die materie die<br />
aenghehaelt werdt vanden bynnensten [306rb]<br />
die wordt een luttel ghestuert inder scors[-]<br />
sen ende wert in gronicheden verwandelt.<br />
Jtem ARISTOTILES seyt dat die bomen verwandelt<br />
werden inder figuren. want<br />
1. Lees: gronicheden - vermoedelijk las de vertaler inferiorem
die sommighe zijn 1 opwaert ende sommighe<br />
zijn 2 nederwaert. ende sommige<br />
van desen houden dat middel want die<br />
ghene inder welcker morch die subtijle<br />
humoer groeyt ende bloeyt die welck<br />
die hetten beroert ende nae haer trect<br />
totten ouersten wert ter manieren van<br />
eender vlammen scharp op gaende en[-]<br />
de die ghene inder welker morch bloyt<br />
die groue waterighe humoren worden<br />
nederwaert ghedruct ende oeck mede<br />
naeuwe ghemaect. want die deelen wer[-]<br />
den nederwaert beroert in dat groue.<br />
ende in dat alre nederste werden si ghe[-]<br />
enghet. Mer inden ghenen inden welc[-]<br />
ken die middel humoer is als tusschen<br />
tgroue ende tsubtijl die werdt ghetem[-]<br />
pert. een deel dat ghaet opwaert ende<br />
sal wesen een sake der opheffinghe. en[-]<br />
de een deel ghaet nederwaert twelck<br />
een deel is der grouinge want na dien<br />
dat die verduwinghe cleyn of groet is<br />
van dyen humoren inder wortelen ende<br />
inden morghe soe pleech die boem<br />
groet of cleyn te wesen inder figuren.<br />
want die eerste verduwinghe is noet<br />
inden wortel om die volmaectheyt wil<br />
of oeck om die volbringhinghe. ende<br />
om die rijpinghe ende oeck om die behoudinghe.<br />
Ende die dubbelde verdu[-]<br />
winghe die is al ghenoech tot der ver[-]<br />
vullinghe der planten. ende die derde<br />
die wordt alleen inden dyeren ghe-<br />
1. Lees: groeien - vermoedelijk las de vertaler sunt in plaats van crescunt<br />
2. Idem
uonden als ARISTOTILES seyt. ende oeck<br />
mede als ALBUMASER exponeert. etcetera<br />
Jtem die werden diueers inden bladeren [306va]<br />
ende inden telgheren nae dyen dat si veel<br />
humoren of luttel hebben ende nae dyen<br />
dat si starcke of crancke hetten hebben.<br />
want is die hette starck ende veel humoren<br />
soe sullen inden wtghanck wesen bladeren<br />
ende telgheren ende also verkeert na[-]<br />
der openicheyt der abelre humoren ende<br />
nae der verteringhe ende droghinge<br />
ende als die telgheren verdroghen soe<br />
vallen die bladeren ende die boem bly[-]<br />
uet naect ende bloet ende alsoe gheschiet in<br />
contrarier manieren. Jtem als ARISTOTILES seyt<br />
niet alleen en ghaen die doorn scarp op<br />
inden boem. mer oeck wert die selue fi|<br />
gure gheuonden inden bladeren ende inden<br />
vruchten want was dat toepat vander<br />
planten eerst breet ende wijt ende zeer open int<br />
beghinsel der vuchticheyt ende si nae ghe[-]<br />
dwonghen wert mit droechten of mit couden<br />
soe sullen die bladeren ende die vruch[-]<br />
ten nederwaert grof werden ende int o[-]<br />
uerste subtijl ende scarp. Jtem veel me[-]<br />
er dinghen setten die meesters mer om<br />
der cortheyt willen soe willen wijt op<br />
dese tijt ouer slaen wantet ten hoert tot<br />
desen werke niet al. mer ARISTOTILES die<br />
doeter wat proprieteyten toe int eynde<br />
vanden boecke die welcke men niet ver[-]<br />
smaden en sal: ende hi seyt daer bij den<br />
eynde een plant hebbende veel scorssen<br />
of grof die wordt lang. ende dat is om die<br />
wtstekinge der humoren ende om dye<br />
instotinghe der hetten want die groef-
heyt vander scorssen ontfanghende die<br />
humoer en laet die humoer niet wech<br />
vloyen noch en laet die hetten niet en<br />
wech wazemen doer den ghaetkens<br />
om des wille dat die bast alsoe hard is<br />
ende alsoe dicke om welker saken wille<br />
hi van noeden grof ende groet werden [306vb]<br />
moet alst openbaert inden pijnboem in[-]<br />
den palmboem ende in deser ghelijcken<br />
als ARISTOTILES seyt. Jteem 1 hij seyt aldaer<br />
dat die bomen die een melckighe humoer<br />
hebben die hebben een grote sme[-]<br />
richeyt ende oeck mede ene starcke het[-]<br />
te inder wortel. Ende daer om soe wer[-]<br />
den die humoren ontbonden totten bu[-]<br />
tensten des boems. ende daer om soe<br />
werden ghommen ouderwijlen 2 vloyen[-]<br />
de onderwijlen werden si vander couden<br />
gheconguleert 3 onderwijlen verhardet<br />
als een mossel. ende dat coemt van<br />
couden die de ghomme dwinghende is<br />
ende onderwijlen van hetten als ALUERA-<br />
DUS seyt. Jtem die bomen werden ver[-]<br />
andert nae der verwandelinghe der ti[-]<br />
den want inden zomer so beghinnen si<br />
groen te werden ende des winters ble[-]<br />
ec nochtans en verliesen si haer bladeren<br />
niet. noch si en vallen oeck niet want<br />
si hebben ene starcke verwe ende wel<br />
gheuacht ende daer omme vlyet dye<br />
hette totten binnensten des boems. en[-]<br />
de oeck om hare grote smericheyt wil[-]<br />
1. Lees: Jtem<br />
2. Lees: onderwijlen<br />
3. Lees: ghecoaguleert
le ende tayheyt soe en vallen die blade[-]<br />
ren nyet. mer si werden des wynters<br />
wel bleeck om der groter couden wille<br />
Jtem noch seyt hij aldaer dat dye bomen<br />
die int beghin vruchten maken die<br />
maken bitter vruchten om des willen<br />
dat die eerste verduwinghe is zuer om<br />
die grofheyt ende oeck om die eerdich[-]<br />
heyt der aenghehaelder humoren ende<br />
om die cranckicheyt der verduwender<br />
hetten. ende daer om die winninghe al[-]<br />
sulcker vruchten is sonder zueticheyt:<br />
want haer vuchticheit blijft rauwe en[-]<br />
de onuerduwet Mer na als die hetten<br />
inden boem gestarct wert ende die humoer [307ra]<br />
ghemeerret so wer 1 die vrucht smake[-]<br />
lic ende soet. want als hi daer nae toe seyt<br />
een bitter dinck int vier gheleyt werdt<br />
zoet. Jtem hi seyt voert dat van couden<br />
zueren ende droghen steden comen onder[-]<br />
wile soete vruchten. want die ingheboren<br />
hetten ghaet in die zuere vuchticheyt.<br />
welcke hetten besloten was ouermits het[-]<br />
ten der zonnen totten binnensten verduut<br />
die zuericheyt ende verkeertse in soeticheden.<br />
ende die vrucht sal zoet zijn al ist dat die<br />
bladeren zuer zijn ende oec die eynden. inden<br />
welcken alsoe grote verduwinghe niet<br />
en is ende makinghe der hetten alst is inder<br />
vruchten. het gheualt nochtans onderwilen<br />
dat ouermits grote verbarninghe dat dye<br />
eerste vrucht die soet was ghemaect ver[-]<br />
keert wert in bitterheden om die oueruloedighe<br />
hetten ende om dat daer luttel<br />
1. Lees: wert - er is wel ruimte voor de letter t maar geen afdruk.
vuchticheden ouerlopende is. Jtem in<br />
ghetemperden steden ende landen soe begin[-]<br />
nen die vruchten te ripen voer die lenten<br />
daghen om dat daer hetten ghenoech is<br />
ende ghoede ghetemperheyt der luchten:<br />
Jtem hi seyt daer voert datter zommi[-]<br />
ghe bomen zijn die eerst soete vruchten<br />
maken daer nae werden si damper ende bitter<br />
ende als die bomen van mirabolanen.<br />
wes sake is als daer gheseyt wort dat<br />
alsulc boem heeft vruchten van groeter<br />
openicheyt ende in die vre der verduwinghe<br />
als die weghen groet ende breet zijn soe<br />
volcht die hette der natuerliker humoren<br />
totter vruchten. ende maect die vrucht rijp<br />
ende daer om is aldus sulcken vrucht int be[-]<br />
ghin der verduwinghe eerst soet. mer na die<br />
hette die inden toepaden is die vuchtich[-]<br />
heyt verterende brengt een droecheyt in<br />
die de toepaden ende die gaetkens sluut al[-]<br />
soe dat die hetten noch die vuchticheyt [307rb]<br />
totter steden der vruchten niet comen en kan<br />
ende die coutheyt ende die droecheyt sullen<br />
die hetten ende die humoren verwinnen. ende da[-]<br />
er om wort die vrucht verkeert in dam[-]<br />
perheden. Jtem in die bomen te planten ende te<br />
sayen so moetmen zeer mercken die outheyt<br />
der manen want die bomen die gheplant<br />
werden als die maen recht vol is of als<br />
si recht ontfaet soe ghedyen si selden. ende<br />
ist dat si wassen soe werden die vruchten<br />
wormstekelich ende si veruulen rasch ende also<br />
doen die boemen oec die dan vander aerden<br />
ghehouden werden ende die wormen etense<br />
haestelic ende si verrotten als CONSTANTINUS seyt die re[-]<br />
den waer om soect int achte boec vanden da[-]
den der manen. Jtem tusschen den boem ende der<br />
vruchten is een steelken daer die vrucht<br />
mede aenden boem hangt alst kynt ouermits<br />
den nauel an die moeder cleeft ende han[-]<br />
get als CONSTANTINUS seyt ende dat steelken is eerst<br />
cranc ende slap mer na so crighet meer hn[-]<br />
moren 1 tot hem ende het werdet stiuer<br />
ende daer om werdt die vrucht ter wij[-]<br />
len dattet steelken cranckelic is rasch of<br />
gheschoten. Mer nae als die hetten<br />
die humoren verhardet ende oeck me[-]<br />
de starck maket soe en vallen si niet lich[-]<br />
telijcken of. ende ten laetsten wanneer<br />
dat die vrucht rijp is ende daer nyet<br />
meer vuchticheyden toe en trecket- 2<br />
soe verdorret ende verghaet dat steelken<br />
ende die vrucht valt af. Jtem hoe<br />
datmen enen boem bet zuuert ende reyn<br />
maket van sinen oueruloedighen tacken<br />
hoe dat hij dan bat vruchten draeghet<br />
ende voertbrenghet. want dat<br />
selue voetsel dat inden vruchten dyes<br />
boems ghaen of trecken soude dat gaet<br />
ende trecket daer in dat voetsel der<br />
oueruloedicheit als inden telgheren die [307va]<br />
onnut sijn ende onuruchtbaer ende dese din[-]<br />
ghen sijn thans ghenoech als vander na[-]<br />
tueren ende vanden proprieteyten der<br />
bomen int ghemeyn<br />
Dat .iij. capittel vanden mandelboem<br />
A 3 Migdalus is een amandel boem<br />
die ripelic bloyende is ende hi seyt amig[-]<br />
1. Lees: hu[-]moren<br />
2. Overtollig koppelteken om de regel uit te vullen.<br />
3. Representant: a
dalus voer den boem ende amigdalum voer<br />
den vrucht waer af dat een seyt Sunt<br />
matura mora pira fetus amigdala mo[-]<br />
ra nochtans wordt amigdala amigdale<br />
gheuonden inder heiligher scriften NU[-]<br />
MERI .xvij. want die heilighe scryft en<br />
wil hoer onder die witte niet werpen of<br />
onder die ewe noch en wil van niemant<br />
geregiert wesen Jtem YSIDORUS seit libro<br />
xvij. amigdala is GRIEX twelc in LATIJN lan[-]<br />
ghe note heit ende het sijn vele luden die<br />
dese nutida hyeten als die minre note<br />
Jtem ARISTOTILES seit vanden mandelbomen<br />
int BOEKE VANDEN PLANTEN dat si<br />
behoeuen der oeffeninghe ende plantinghe<br />
ende sonderlinghe als si oudt werden<br />
ende ist dat si mit spikeren doerslagen worden<br />
so loepter eenrehande gomme wt<br />
ende so wert die vuchticheit inden morge<br />
ghepuert dat die materie der vruchten<br />
is ende daer om draghen die mandelbomen<br />
meer vruchten die wel gebouwet<br />
werden wanneer dat si oudt sijn dan als<br />
si ionc sijn Jtem die mandelboem drae[-]<br />
ghet tweerhande vruchten als soet en[-]<br />
de bitter als gheseyt werdt inden plateario<br />
ende die zoete sijn goet ter spisen en[-]<br />
de dye bytter ter medicinen ende si sijn<br />
heet ende droghe DYASCORIDES seit vander<br />
soeter mandel Jst dat si ghegeten wert<br />
mit hoere dop versch so is si der magen<br />
goet mer si bezwaert dat hoeft ende maket<br />
die oghen doncker ende ontsteect min[-] [307vb]<br />
ne ende maect slaep ende wederstaet den droncken[-]<br />
scap Jtem die selue seit aldaer ist dat die<br />
vosse mandelen eet hi sal daer af steruen
want men siet dicwijl dat den mensche<br />
goet is ende ghesont dats menich ander<br />
dier een venijn ende alsoe verkeert<br />
Jtem die selue seit dat byna alle die he[-]<br />
le boem medicinael is vanden bitteren<br />
mandelen want sijn wortel ghesoden of<br />
ghecoect ende ontween ghewreuen neemt<br />
die smetten vanden aensicht ende zuuert<br />
ende voer thoeft ghesmeert safticht den<br />
hoeftzweer ende mit honych ghemengt<br />
gheneset verrotte wonden ende zuuertse<br />
ende die bast mitten bladeren zuueren oec<br />
ende genesen Jtem sijn olie doot pyeren in[-]<br />
der kinder buke als si die laeuwe drincken<br />
ende doet menstrua voirt comen ende zuuertse<br />
ende is zeer goet teghen doefheit vanden<br />
oren ende zuuert ende droecht dat etter vanden<br />
oren ist datmen den olie daer laeuwe<br />
in druupt als DYASCORIDES seit Jtem sijn bloe[-]<br />
men in olien ghecoect verwecken die in<br />
litargyen legghen of die vallen vanden<br />
euel ende mit honich ghewreuen ist goet<br />
op bete van honden ende si ghenesen vlceren<br />
Jtem die gomme die daer wt loept<br />
ghedaen in enen dranck beneemt bloet<br />
spuwen ende aldus openbaert datter lut[-]<br />
tel of niet is inden bitter mandel boem ten<br />
is goet inder medicinen als DYASCORIDES seyt<br />
Dat .iiij. capittel vanden boem abyes 1<br />
A 2 Byes is een naem des boems al[-]<br />
soe ghenoemt van eundo dat is<br />
van gaen daer om dat hy voer allen bo[-]<br />
men verre gaet ende hem seluen hoge<br />
1. In margine in handschrift: vieren hout<br />
2. Representant: a
wt strect wes natuer is als YSIDORUS seyt int<br />
seuentiende boeke dat hi niet delachtich<br />
en is mitter aertscher vuchticheit ende<br />
daer om is hi abel ende licht van desen [308ra]<br />
houte maectmen veel dinghen als huse<br />
ende starke tymmeringhe ende masten inden<br />
scepen Jtem ARISTOTILES seit dat abies is een<br />
boem die zeer hoeghe wasset ende schiet<br />
ende is alte zeer open inder substancien ende<br />
hi is van subtijlre vuciticheit 1 ende daer om<br />
sijn natuerlike hetten die gestarct is van[-]<br />
der hetten der sonnen heft lichteliken<br />
die vuchticheit op ende seintse opwert ende<br />
also wert die bome hoech ende lange ende<br />
zeer recht ende heeft luttel of niet croms<br />
ende dat is om die craft der hetten ende om<br />
die ghelikicheit der humoren die onderdanich<br />
is der werckinghe vander hetten<br />
ende daer om wert hi retht 2 op ghehe[-]<br />
uen inder luchten sonder enighe crom[-]<br />
heit ende al is dat zake dat dese boem<br />
ghewonnen wordt ende wasset wt lich[-]<br />
ter ende subtijlre humoren nochtans werpt<br />
die natuer die oueruloedicheit der humoren<br />
en wech als tusschen thout ende<br />
den bast ende werdt aldaer in ghemen[-]<br />
get vander butenster hetten ende wort<br />
verkeert in die natuer eenre wel rukender<br />
harssen ende daer om alsmen van desen<br />
houte int vier leyt so wertet te hants<br />
ontsteken<br />
Dat .vi. 3 capittel van een cruyt ghenoemt aloe<br />
1. Lees: vuchticheit<br />
2. Lees: recht<br />
3. Lees: .v.
A 1<br />
Loe is een welrukende boem PLA[-]<br />
TEARIUS seit dat aloes is een hout<br />
heet ende droge ende dat in die grote vloet<br />
gevonden wordt van BABILONIEN mitten<br />
welken vergadert die vloet vanden<br />
PARADISE waer af dat veel luden wanen<br />
dat dit hout wast onder den bomen van[-]<br />
den PARADISE ende dat hi mit eniger instor[-]<br />
tinghe van wijnde of van anderen zaken<br />
inden vloet vanden PARADISE valt ende<br />
coemt so wt ghedreuen inden ryuire van<br />
INDIEN ende als tfolc van dien lande die [308rb]<br />
daer omtrent wonen haer netten in dat<br />
water werpen so brenghen si die houten<br />
op mit horen netten ende die luden ver[-]<br />
copent voert ende het is zeer medicinael<br />
ende aloe is drierhande als CONSTANTINUS<br />
seit int boeke der graden dat eerste is seer<br />
wittich ende dat cnopich is dat is harde<br />
wel rukende ende is van bitteren sma[-]<br />
ke ende van zwartachtighen verwen ge[-]<br />
neycht ter rootheit ende en wederstaet<br />
die wriuinghe vanden tanden niet altemael<br />
Men seit oec datmen mitter hant<br />
wrijft ende thants so dunct enen mensch<br />
dat hem die lucht ter herssen gaet ende<br />
vervultse ende dat ander gheslecht is<br />
min wittich mer niet also wel rukende<br />
noch also bitter dat derde gheslecht is<br />
wittachtich ende zeer licht noch en is<br />
van enighen smake ende is van luttel rokes<br />
ten is hem vanden anderen specien<br />
bi ghebrocht Jtem dat hout werdt<br />
gheualst mit eenrehande houte dat hem<br />
1. Represenant: a
ghelijc is inder zwarten ende inder cno[-]<br />
picheyt ende mit een luttel specien die<br />
wel rukende is ende lignum aloes wordt<br />
van sommighen siluestris gheheiten dit<br />
hout wort mit lode ghewreuen op dat[-]<br />
tet sijn verwe verwandelen sal ende men<br />
doetter oerzweet toe op dattet een bit[-]<br />
terheit crigen sal ende rodelachtich en[-]<br />
de het werdt in eenre kokinge ghedaen<br />
mitten alre besten aloe ende mit muscus<br />
op dattet enen goeden roeke cryghen<br />
sal ende aldus valschen sijt dat hi quaet<br />
te kennen is vanden besten ende nochtans<br />
machment kennen want dese die<br />
daer ghevals[c]ht is te mael hardt ende en<br />
wijct onder den tanden niet ende als hi ge[-]<br />
kant 1 wort so en voeltmen daer gheen<br />
bitterheit binnen lignum aloes starct die [308va]<br />
maghe ende maect verduwinge ende is goet<br />
tegen crancheit des harten ende der her[-]<br />
sen ende teghen bezwiminghe ende teghen<br />
die hartuanc Jtem sijn wijn daer lignum<br />
aloes in ghesoden is die is goet gedronc[-]<br />
ken teghen alle passien des harten die<br />
van crancheiden comen mer want die wine<br />
daer bitter af wert so doetmen daer<br />
toe wat roeswaters ende wat zukers voer<br />
die lecker lude die cleinlic van harten sijn<br />
ende men mach desen wijn langhe houden<br />
ende sijn roke voer die naze gehouden ver[-]<br />
warmt die coude herssen zeer ende starctse<br />
ende op dat ic sijn virtuten mit corten woer[-]<br />
den besluten mach so ist goet in allen cranc[-]<br />
heiden des lichaems ist datment te punt<br />
1. Lees: gekaut
oerbaren can<br />
Dat .vi. capittel van een cruyt genoemt aloe<br />
A 1<br />
Loe is een zap van enen crude welc<br />
cruyt aloen heit dit cruyt wordt<br />
in INDIEN in PARSIEN ende in veel steden ge[-]<br />
vonden wes zap wtghedruct wert ende<br />
opten viere gecoect ende daer na wert[-]<br />
tet in die sonne gheset ende gedroecht als<br />
PLATEARIUS seyt ende van desen sijn oec drie<br />
gheslachten als citrinum epaticum ende cabal[-]<br />
linum als PLATEARIUS seit ende dese drie schelen<br />
inder goetheit want aloe caballinum is<br />
goet epaticum is beter. mer aloe citrinum<br />
ist best ende wert onderkent vander gheel[-]<br />
re verwen ende vander roder ende sonderlinge<br />
alst ghebroken wert so schijnt sijn puluer<br />
als puluer van saffraen ende sijn substanci<br />
is claer ende sonderlinge als hi in cleynen<br />
stucken ghebroken wordt ende dat van hem<br />
ghebroken wordt is min stinckende ende<br />
min bitter ende aloe epaticum ghelijct der<br />
leueren inder verwen al brunachtich ende<br />
ende 2 heeft eeurehande 3 gaterkijns oft mon[-]<br />
de van aderen waren ende en heeft die sub[-] [308vb]<br />
stanci niet claer ende is oec bitterre dan aloe<br />
citrinum ende aloe caballinum is zwart ende<br />
doncker ende heeft een heffighe substan[-]<br />
cie ende enen alte bitteren smake ende enen leliken<br />
quaden roke ende dat caballinum mach<br />
ghevalscht werden also dat ten luden<br />
dunct dattet aloe epaticum is of citrinum<br />
ende dat gesciet mit puluer van soffraen<br />
1. Representant: a<br />
2. Dittografie<br />
3. Lees: eenrehande
ende mit edic ist dat hi daer thienweruen<br />
in ghesteken wert ende altoes weder ge[-]<br />
droecht wert want dan wert sijn verwe<br />
vernuwet ende oec sijn roke dat hi epaticum<br />
of citrinum schijnt te wesen ende nochtans<br />
wordt hi onderkent want als hy gebro[-]<br />
ken werdt ende mitten vingeren gewreuen<br />
wert so stinct hi te hants alte vuyl ende al[-]<br />
te bitter dat in aloe epatico of citrino niet<br />
en gesciet want alle aloe hoe dat si min<br />
bitter is van sijnre naturen ende min stinc[-]<br />
kende hoe dat hi meer te prijsen is Jtem<br />
aloe al ist dat hi van naturen bitter is noch[-]<br />
tans is hi wonderliken oirbaerlic ende ghe[-]<br />
sont want hi zuuert ende purgiert fleumen<br />
colera ende melancolie ende conforteert ze[-]<br />
nighe steden ende ydelt die maghe van sly[-]<br />
mighen ende tayen humoren ende verlichtet<br />
hoeft van zericheiden want die fumen dat<br />
sijn die roken die 1 der maghen bezwaren<br />
thoeft ende het maket ghesicht claer ende<br />
opent die leuer ende die milt ende doet den<br />
vrouwen hoer menstrua comen dat sijn<br />
haer stonden ende een lichaem dat qualiken<br />
gheuerwet is dat verwet hi weder ende<br />
bescermet tlichaem van die watersucht<br />
ende sijn puluer gheneestet int beghin ge[-]<br />
gheuen Jtem sijn puluer genomen mit<br />
honich doot die pieren inden buke ende ver[-]<br />
biet dat vallen vanden hare ende helpt den[-]<br />
ghenen die tvoet euel hebben ende beneemt<br />
cromsel ende gheneest die vlceren vanden [309ra]<br />
oghen ende vanden vede ende zuuert die on[-]<br />
reynicheyt vanden monde ende vanden tant[-]<br />
1. Lees: van
vleysch ende gheneest versche wonden ende<br />
consolideertse ende zuuertse ende droechtse<br />
ende is den monde bitter mer der magen<br />
zuete. ende die vercoude ende die ver[-]<br />
crancte maghe conforteert ende maect<br />
een appetijt ende een verduwinghe Al[-]<br />
le dese dinghen zijn ghenomen van DYAS[-]<br />
CORIDES van PLATEARIUS ende van AUICENNA<br />
Dat vij. capittel vant ryet<br />
A Rundo ist middel tusschen den boem<br />
ende tcruut ende is harder ende<br />
starcker dan tcruut is ende is broesscher<br />
ende brekelicker dan een boem ende is<br />
buyten slecht ende bynnen ydel ende holkuopich<br />
1 eude 2 licht ende inden brocken<br />
op gheuoet ende wijct den winde ende<br />
quetst die hant lichtelijck ende dit heyten<br />
wij in DUUTSCHE een ryet. Jtem vanden<br />
ryede seyt YSIDORUS libro xvi. dat die rieden<br />
wassen in staenden weteren in YNDIEN wt<br />
welcker wortelen si een soet wtgedruc[-]<br />
te sap drincken etcetera<br />
Dat viij. capittel van amonium.<br />
A Monium als YSIDORUS seyt libro xvij<br />
is daer om alsoe gheheyten want<br />
dat amonium ruuct als kaneel die cynamomum<br />
heyt ende wast in SYRIA AREN[-]<br />
NIA wes vrucht saet gheeft oft druuen<br />
waren hebbende een witte bloem ghe[-]<br />
lijck der fyolen ende bladeren ghelijc der<br />
bryonien ende ouermits sinen ghoeden ro[-]<br />
ke maect hi den slaep zoet. amonium is<br />
1. Lees: hol knopich<br />
2. Lees: ende
een welrukende cruut als DYASCORIDES<br />
seyt ende is roedelachtich van verwen<br />
hebbende bladeren die te samen verga[-]<br />
dert zijn ende veel saets ende heeft een<br />
witte bloem nae der manieren van eender<br />
fyolen ende daer is dryerehande specie [309rb]<br />
van amonium. ende daer is een amonium<br />
datmen amonium arenticatum heit ende heeft<br />
den namen nae tlant van ARENNIEN in PARSIEN<br />
ende dat is dat edelste vanden dryen van roe[-]<br />
delachtiger verwen mer het is van alte<br />
finen roke ende van groter doechden ende<br />
machten. ende daer is een ander dat in vuch[-]<br />
ten steden wast ende in waterighen ende<br />
is saft in sinen taste gheuende enen sma[-]<br />
ke. ende daer is een dorde dat ponticum ru[-]<br />
fum heyt ende en is niet lang Mer men<br />
sal kyesen dat versch ende wit is ende half<br />
vol sades wtgesprayt op purpuren roeden<br />
ende het is wel ruuckende ende wichtich<br />
ende als dit ghekauwet is bitet dye<br />
tonghe mit eenrehande scarpicheyt.<br />
Jtem amonium heeft macht te verwarmen<br />
ende oeck te droeghen ende is goet te[-]<br />
ghen steken van scorpionen ende is inden ogen<br />
ghoet ende safticht die wedom der darmen<br />
ende verdrijft die wynden ende doet<br />
menstrua comen. ende in wyne ghesoden<br />
ende die ghedroncken is goet den ghenen<br />
die in frenesien legghen. Dit amonium<br />
pleechmen in allen edelen electuarien ende<br />
mediciuen 1 te doen. ende al ist sake dat[-]<br />
men in sine stede somtijts een ander cruut<br />
besicht dat hem gelijc is inder verwen mer<br />
1. Lees: medicinen
altemael onghelijc inder craften ende inden ro[-]<br />
ke als AUICENNA seyt. ende dit ander cruut<br />
heyten si amades<br />
Dat ix. capittel van anetum. 1<br />
A Netum is een cruut wes saet is<br />
oeck anetum ghenoemt mit enen<br />
gheliken naem. ende wes saet eerst be[-]<br />
coemt ter medicinen ende daer naest dye<br />
wortel. mer ten dorden mael dat cruut<br />
ende tsaet machmen drye iaer houden<br />
in groeter machten als DYASCORIDES seyt.<br />
J i<br />
nochtans ist beter datment alle iaer ver- [309va]<br />
nuwet Wes wortel ghoet is alsoe lan[-]<br />
ghe als hi groen is mer als si ghedro[-]<br />
ghet is en doecht si nyet als dye selue<br />
seyt. Het is heet ende droeghe ende is<br />
openende ende scheydende die dichte ende<br />
vaste humoren ende is die winden verdry[-]<br />
uende ende in snidende ende beneemt die<br />
steecten inden buuc. Jtem het heeft macht<br />
steen te breken ende dat menstruum te doen<br />
comen ende opent die weghen vander<br />
vrinen ende beneemt die nockinge dat<br />
van veruoltheden coemt ende het doet slapen<br />
ende mit olyen ghecoect ende ghe[-]<br />
leyt op een apostemen doetten sceyden.<br />
Jtem zijn bloem mit wijn ghecoeckt<br />
haelt af die zweringhe vanden hoefde<br />
ist datmen thoeft daer ouer stoeft. Jtem<br />
zijn asschen droecht ende verdruct dat dru[-]<br />
pen vander wijflicheit ist datmense daer<br />
in stroyet Jtem dille ghecoect mit olien<br />
slapt die stiuicheyt der zeenen ende is<br />
1. In margine in handschrift: dille
ghoet tot veel anderen suucten als die<br />
selue seyt.<br />
Dat x. capittel van anijs:<br />
A Nisum heeft die selue virtuten dye<br />
de dylle heeft mer die anijs heuet<br />
een zuete smake ende zijn saet is oeck<br />
mynre ende is ronder ende werdt van veel<br />
luden dulcedinium gheheyten als ge[-]<br />
seyt wordt in PLATEARIO ende hij heeft macht<br />
te scheyden ende te verteren ende dye<br />
wiuden 1 ee 2 verdriuen ende die verduwin[-]<br />
ghe te starcken ende opent die waterbel[-]<br />
len ende die hartheyt vander leueren ende<br />
vander mylten ende den steen te dwin[-]<br />
ghen ende menstrua voert te bringhen<br />
ende alle die weghen die byunen 3 zijn te ope[-]<br />
nen ende die te verbeteren ende daer om al ist<br />
een cleyn zadeken nochtans ist zeer nut<br />
ende ghesont. etcetera. [309vb]<br />
Dat xi. capittel van loeck<br />
A Llium dat is loeck ende is gheseyt<br />
van olendo dat is van stincken<br />
daer om dattet stinct als YSIDORUS seyt libro<br />
xvi. wes roke alsoe starck is dat zijn ro[-]<br />
ke alle die ander verdrijft ende verwindt<br />
ende daer die luden die bij stinckenden weghen<br />
wanderen die bewaren hem mit lo[-]<br />
ke ende etens een groet deel Jtem DYASCORIDES<br />
seyt dattet loec veel virtuten heeft ende al[-]<br />
soe wel ghoede als quade proprieteiten<br />
want het wort ghemaect van menigerhan[-]<br />
de virtuten als die selue seyt ende het be-<br />
1. Lees: winden<br />
2. Lees: te<br />
3. Lees: bynnen
droeft den buuck ende die maghe ende<br />
het verdroechr 1 die maghe ende maect<br />
dorst. ende leytment op een blote huut soe<br />
wert die huut ghewont ende gheulcereert<br />
ende ist dattet een colericus te veel eet so ont[-]<br />
steket die mensche ende maecten vierich ende<br />
verdroechten ende maect in hem lazarie ende<br />
verwect razerie ende frenesie ende quetst<br />
dat ghesichte. ende daer om en doechtet<br />
den colericus niet ten waer eens ter<br />
maent ende in couden natten tiden want<br />
het wynt rasch dye roede colera ende<br />
meerret die verbrande. mer het is den<br />
fleumaticus goet ende den ghenen die cout<br />
zijn van complexien. ende het is van tween ghe[-]<br />
slachten als tamme ende wilde ende die medici<br />
heyten dat wilde scordioen wes bloem<br />
vergadert sal werden ende inder medicinen<br />
ghemegt 2 werden. ende het en werct nyet<br />
mit ghewelt als dat tamme loec doet.<br />
Men pleecht ghemeenlicken vanden loeke<br />
die hoefden te eten daer die craft vanden<br />
loke in is. ende heeft principaliken macht<br />
te sceyden te verteren ende veuijn 3 te verdry[-]<br />
uen ende alle venijntheyt. want sonder sake<br />
en is dat loec dryakel der kerlen nyet<br />
gheheyten vanden auctoren als DYASCORIDES [310ra]<br />
seyt ende sonderlinghe ist ghoet teghens<br />
beten ende teghen die venijntheyt eens<br />
verwoeden honts ist dattet mit soute ende<br />
mit noten ghenomen wordt van binnen<br />
ende wat rochen daer toe ghedaen want de[-]<br />
se vier salmen te samen wryuen ende men<br />
1. Lees: verdroecht<br />
2. Lees: ghemengt<br />
3. Lees: venijn
sals den siecken dicwijl te eten gheuen ter<br />
groetheyt van eenre groter noten mit<br />
wijn ende men sal vander seluer confecti[-]<br />
en opt zeer buyten plaesteren want het<br />
gheneest die wonde ende trect dat venijn<br />
wt ende verteert ende verlost den menscen<br />
vander suecten ende verhoet ende bescrmet 1<br />
enen mensche alsoe sekerlic oft dryakel<br />
waer Jtem loeck heeft virtuut te ope[-]<br />
nen te scheyden ende in te sniden die groue<br />
humoren ende die te verteren. ende daer<br />
om ist ghoet den luden die mitten steen<br />
becommert zyn ende het is ghoet teghen<br />
die coude pisse. ende doet menstrua comen<br />
ende zuuert die moeder ende doot dye<br />
pyeren inden buucke ist datmen daer<br />
een sause of maket mit peper ende mit[-]<br />
ten sape van menten ende eetse Jtem loec<br />
saft die zericheyt vanden nyeren ende<br />
oeck vanden leynden ist dattet mit olien<br />
ghecoect wordet ende ontween gewre[-]<br />
uen ende gheplaestert op die leynden<br />
ende het is ghoet op een zeer datmen<br />
morphea heyt ist dat die stede ghehicht<br />
wordt ende daer nae mitten loke gewre[-]<br />
uen ende daer op gheleit ende gewreuen<br />
mit olye van bayen ist ghoet op beten van<br />
serpenten als DYASCORIDES seyt. Jtem<br />
het is ghoet den ghenen die twater la[-]<br />
den want het verteert die vuchticheyt<br />
die tusschen velle ende vleysch leyt ende<br />
doet die drintinghe ghaen sitten ende<br />
het zuuert grote vervuulde wonden ende<br />
sluutse ist datmen loeck tot asschen bran- [310rb]<br />
1. Lees: bescermet
det ende worpter die asschen in of legt[-]<br />
se daer op. Jtem loeck ghecoket mit<br />
fonteynen water beneemt alle heffinghe<br />
ende zericheyt enigher stede ende<br />
men sal wachten datmens altoes nyet<br />
stedelijck in spiseu 1 en neme want het sou[-]<br />
de die oghen hinderlick wesen. Vnde<br />
versus Allia vyna VENUS puluis ventus<br />
faba fumus Jsta nocent oculis sed vigi[-]<br />
lare magis Ende beduut aldus veel dat<br />
loec wijn bruden puluer wint bonen ende<br />
roeck Alle dese scaden den ogen mer ve[-]<br />
le te waken scaden den oghen meest.<br />
Jtem ARISTOTILES seyt int boeck vanden<br />
planten dattet loeck ghelikenis heeft<br />
mitter lylien inden hoefden ende inden kelen<br />
ende inden rocskens die daer omme gaen<br />
ende een kerle in die aerde gheplant ma[-]<br />
ket enen steel ende saet bouen ende heeft veel<br />
rocskens ende bladeren die scarp op ghaen<br />
ende die steel is bynnen hollachtich ende<br />
open tloke als die lelie maect zijn zaet<br />
des steels eerst in enen tederen balschken<br />
ende het wordt verkeert in toerngens 2<br />
mer tloke en schiet zijn telgheren nyet<br />
nae der manieren vander lelien. Ende<br />
ghelikerwijs dattet loeck zijn bladeren<br />
vernuwet alsoe vernuwet zijn wortelen<br />
ende eens seyntet zijn saet wt als inden<br />
anderen iaer nae dyen dattet ghesayet<br />
wordt. Jtem tloeck heuet veel rocken<br />
ende oeck mede veel telgheren op dat<br />
si spijse sullen zijn des rockx ende oeck<br />
1. Lees: spisen<br />
2. Lees: coerngens
mede een voetsel sullen wesen den anderen<br />
wortelen ende den anderen blade[-]<br />
ren ende sinen steel. waer bi soe wanneer<br />
die ander blader wassen ende die steel soe<br />
veruaren zijn rocken inder aerden ende<br />
aldus worttet gheuonden inden eyuun<br />
J ij<br />
ende in dyen scheelt dat looc vanden eywn [310va]<br />
want een yghelic vleysich deel vanden lo[-]<br />
ke ist dattet gheplant wordt so waster een<br />
plant wt als die lelien als van haren rock<br />
een kele ghepoet is soe coemter oec een<br />
plant wt. ende dat gheschiet want in ha[-]<br />
ren rocken is een virtuut des saets alst<br />
is inden vleyschighen dele vanden lo[-]<br />
ke ende aldus en ist nyet inden eyuun<br />
want wt elcken deel van hem gheplant en<br />
wast gheen plant want die zadelike virtuut<br />
en is in elcken deel vanden eyuun<br />
niet mer si is int hele hoeft. ende in desen<br />
scheelt oec tloec vander lelien. want zijn<br />
vleyschighe delen als die gheplandt<br />
werden so schieten si grasen ende haer bla[-]<br />
deren wt midzen doer tvleysch mer de<br />
rocken vander lelien senden haer bladeren<br />
ter siden wt ende midzen niet. hi[-]<br />
er toe heuet ARISTOTILES gheseyt in dat<br />
boeck vanden planten ende nae der nuwer<br />
ouersettinghe etcetera<br />
Dat xij. capittel vander alzen<br />
A Bsinthium dat is alzen ende is een<br />
zeer bitter cruut ende is heet ende<br />
droeghe stiptic ende bitter als DYASCORIDES<br />
seyt. ende hier af zijn twee gheslachten dat<br />
een is damper ende bitter ende dat ander<br />
is wittachtich ende myn bitter ende is
van mynder craften: dat eerste wort int<br />
eynde vander leynten ghegadert of ge[-]<br />
sneden ende inden scheem ghedroecht<br />
ende men macht een iaer houden in goeder<br />
craften ende men seyt dattet contra[-]<br />
rie virtuten ouer hem heeft als PLATEARIUS<br />
seyt. als laxerende ende stoppende. ende<br />
die stoppinghe heuet in van zijnre grof[-]<br />
heyt ende dampicheyt zijnre substancien.<br />
ende die laxeringhe heuet in van zijnre<br />
hetten ende van zijnre bitterheyt want wan[-]<br />
neer dattet in ghenomen wert ist dat sa[-] [310vb]<br />
ke dats die materi dic ghepact vindet<br />
inden lyue om die grofheyt zijnder sub[-]<br />
stancien maket die materi noch dichter<br />
ende alsoe ist een sake des stoppens mer<br />
is die materi abel ende wel verduwet<br />
soe sceydet die materi ende ontbintse ouer[-]<br />
mits zijnre hetten ende om zijnder bitterheyt<br />
wille ende drijftse wt. Jtem een<br />
sijroep van alssen ghemaect is der leueren<br />
ghoet ende starct die maghe ende<br />
wandelt den appetijt ende wederstaet<br />
den dronckenscip ende gheneest die gheel[-]<br />
sucht ende verwandelt die verloren verwe.<br />
Jtem zijn sap ghemenghet mit puluer<br />
van costus ontopent die milte ende schey[-]<br />
det die winden der maghen ende dyer<br />
darmen Jtem zijn sap in die oren ghedropen<br />
die zeer vuul ende vuchtich zijn<br />
droecht dye vuchticheyt. ende tsap mit[-]<br />
ter gallen van enen styer ghewreuen dat<br />
starct dat horen ende beneemt die tutin[-]<br />
ghe vanden oren ende zuuertse ende zijn<br />
sap gheneest den hoeftzweer die vanden<br />
wazem der maghen coemt. ende
mit comijn ende mit honich ghestoten<br />
ende gheleyt op een stede die gheslagen<br />
of gheuallen gheweest heeft beneemt<br />
hem die zwarticheit ist datmen daer of<br />
een plaester maeckt ende legtse daer<br />
op. ende zijn sap doot dye pyeren int<br />
oer ende zijn sap ghedroncken claert die<br />
oghen ende indeu 1 oghen ghedroepen<br />
dicwijl gheneest die roetheyt ende den<br />
drope. Jtem tcruut van alssen gheleyt<br />
onder ghoede clederen ende onder boecken<br />
houtse onghescent vanden wormen<br />
ende vanden musen als MACER seyt Jtem<br />
alssen ghesoden in byer ofte in wijn<br />
ende ghedroncken beneemt dye opbla[-]<br />
singhe ende den wint des buucx ende sonder [311ra]<br />
dese virtuten heuet sommige poprieteyten<br />
die myn louelick ziju 2 want ouermits sinen<br />
bitteren smake maket enen quaden<br />
smake. ende ouermits sinen quaden ro[-]<br />
ke soe quetset dat ruucken ende maect melc<br />
ende suete wijn ende alle dinck daert mede<br />
ghemengt wert wordt bitter. ende daer<br />
om die byen die dicwijl op die alsen val[-]<br />
len maken bitter honich als YSIDORUS seyt<br />
Jtem vander alssen seyt PLYNIUS libro xvij.<br />
datmen die alssen niet gheuen en sal den<br />
ghenen die coertsen hebben ende die alssen<br />
dwingt scipluden vander zee. ende een sal[-]<br />
ue ghemaect vanden zape van alssen mit<br />
rosen olye 3 maect der menschen haer al<br />
zwart. etcetera<br />
Dat xiij. capittel van merck<br />
1. Lees: inden<br />
2. Lees: zijn<br />
3. In margine in handschrift: sw[ar]t h[aer]
A Pium dat is merck of eppe ende is<br />
een ghemeyn cruut dat allen luden<br />
kundich is YSIDORUS seyt dat die heren<br />
die wijlen eer victori hadden den plachmen<br />
dit cruut op thoeft te setten voer<br />
een cierheyt. Jtem HERCULES sette dit<br />
cruut eerst op zijn hoeft wes wortelen<br />
vechten machtelike teghen die stricken<br />
des venijns als YSIDORUS seyt Vanden<br />
welcken veel specien zijn als die selue<br />
seyt als apium petrosum ende is daer om<br />
alsoe gheheten wantet der eppen ghe[-]<br />
lijc is inden bladeren ende wast in stenigen<br />
gheberchten ende die DUUTSCHE heytent<br />
peterceli van ALEXANDRYEN ende die LA-<br />
TIJNSCHE petrocilinum petrapium als YSI-<br />
DORUS seyt. Het zijn noch ander manie[-]<br />
ren van mercken of van eppen als DY-<br />
ASCORIDES seyt. als apium ranarum api[-]<br />
um risus ende apium emoroydarum ende<br />
apyum ranarum dat is die inden water<br />
wast daer die vorschen zijn. twelck ghe[-]<br />
coect mit wyne ende mit olien ende opten buuc[-] [311rb]<br />
ke ende op die nieren warm gheplaestert<br />
gheneest hem die weeten ende die zeriche[-]<br />
den Mer apium risus gheneest die melancolie.<br />
wt wes oueruloedicheit ten laet[-]<br />
sten droefheyt coemt want men seyt van de[-]<br />
sen apium diemen apium risus heyt dat<br />
is in DUUTSCE merc of eppe des lachens.<br />
waert datmen dese veel ate of nuttede<br />
een mensche soude hem doot lachen. ende<br />
si is ghoet teghen den steen ende teghen die<br />
coude pisse ende om menstrua te doen comen<br />
ist dat si in water of in wijn gecoect wer[-]<br />
de ende die nederste daer ouer ghestoeft
ende ghebaet werden. Jtem apium emoroy[-]<br />
darum te puluer ghemaect ende tot asschen<br />
ende op die aenbeyen ghestroyt beneemt<br />
hem dat bloeden ende droechtse. ende ghemeyn<br />
merck opent die bestoptheit der le[-]<br />
ueren ende der mylten ende breect den steen<br />
ende ontbynt die gheelsucht ende is ghoet<br />
den ghenen die twater laden ende die in fre[-]<br />
nesie legghen ist datmen thoeft des siec[-]<br />
ken dicwijl smeert mitten zape ende mit olie<br />
van rosen ende mit edic te samen ghemenghet<br />
Sijn wortel ende saet is ghoet tegen<br />
tveuijn 1 ende tegen venijnde beten als DYASCORIDES<br />
seyt. Mer die mercke is quaet den ghe[-]<br />
nen die vallen vanden groten euel. want<br />
het ontbyndt ende roert die materi tot[-]<br />
ten oppersten ende het scaet den kinde[-]<br />
ren. ende daer om sullen hem die vrouwen<br />
die kynder draghen of soghen hueden<br />
voer die merck te eten als DYASCORIDES ende<br />
PLATEARIUS segghen. etcetera<br />
Dat xiiij. capittel vanden hoelwortel<br />
A Ristologia is een cruut dat zeer<br />
medicinael is al is dat sake dattet<br />
bitter is. vanden welcken twee spe[-]<br />
cien zijn. als dye langhe ende die ronde<br />
J iij<br />
ende beyde is si heet ende droeghe ende [311va]<br />
die wortel dyent meer ter medicinen<br />
dan dat cruut of die bladeren ende men<br />
salt inden herfst gaderen ende men macht<br />
twee iaer houden ende heeft macht te<br />
ontbinden ende wt te drijuen dat venijn<br />
ende te verteren ende maect ghoeden<br />
1. Lees: tvenijn
adem ende vermorwet die harde mylt ende<br />
opent die bestoptheyt vander milten ende<br />
beneemt die zericheit des buuxs ende der<br />
siden. ende zijn puluer geheleyt mitten sape<br />
van menten op die voeten die ghezwollen<br />
zijn is ghoet voer dat voet euel ende zijn<br />
puluer verteert saftelicken doot vleysch<br />
in fistelen ende in wonden ende drijft<br />
dode dracht vten vrouwen ist datmen<br />
die wortel siedt in wyne ende die vrouwe<br />
dyen 1 wijn drinct DYASCORIDES Jtem PLYNIUS<br />
seyt vanden hoelwortel ende YSIDORUS oec<br />
libro xvij. dat astrologia dat is hoelwortel<br />
den wyuen ghoet is die van kynder ghene[-]<br />
sen zijn want ist datmense drinct mit peper<br />
ende mit wijn soe suuertse die vuul[-]<br />
nisse die daer ghebleuen is ende oec die<br />
moeder reynichtse ende doet menstrua comen<br />
ende suuert mede etcetera<br />
Dat xv. capittel van agnus castus<br />
A Gnus castus is eenrehande cruut<br />
dat heet ende droghe is wes virtuut<br />
is als PLYNIUS seyt te behouden kuuscheyt<br />
inden menschen want die ROMEYNSCHE wy[-]<br />
uen plagen die stammen ende die telge[-]<br />
gheren 2 mit hem te draghen als si ter wt[-]<br />
uaert ghinghen tot haren vrienden als si<br />
ghestoruen waren Die bloem van desen<br />
crude heyt agnus castus ende dat is dat<br />
edelste want die bloem houdt die luden<br />
reyn ende zuuer slecht mit sien ende mit ruken<br />
als lammekens als DYASCORIDES ende PLATEARIUS seg[-]<br />
ghen want die bloem opent die sweetgaten<br />
1. In margine in handschrift: c[o]men ende<br />
2. Dittografie - lees: telg(h)eren
ende laet die gheesten wtwazemen ende ver- [311vb]<br />
teert die vuchticheyt des saets ende ma[-]<br />
ket reynicheyt. Jtem die selue auctor<br />
seyt dat zijn cokinghe is ghoet teghen<br />
die coude watersucht diemen lencofleu[-]<br />
mancia heyt ist dattet ghecoect wordt in<br />
wyne mit vennecoel saet ende mit een luttel<br />
ezula Jtem agnus castus gesoden ende daer ouer<br />
ghestoeft ende ghebaet droecht die ouer[-]<br />
uloedighe vuchticheyt vander moeder ende<br />
maect die wijflicheyt enge ende doet men[-]<br />
strua voert comen ende gheneest lytargye<br />
ist dat si ghecoect wort mit mercke<br />
ende mit selue in ghesouten water datmen<br />
mit dyen water thoeft after hardeliken<br />
wassche. want lytargya is een siecte die<br />
after int hoeft leyt daer die memori is<br />
Dat xxvi. 1 capittel van arthemesia 2<br />
A Rthemesya is moeder der cruden<br />
ende YSIDORUS seyt libro xvij. dattet heet<br />
ende droeghe is wyens wortelen ende<br />
bladeren dyenen ter medicinen. ende si<br />
zijn ghoet teghens onvruchbaerheyt<br />
dye van vuchten saken coemt ende in<br />
heten ende in droeghen saken en doecht<br />
niet als DYASCORIDES seyt ende het doet<br />
menstrua voert comen ende suuert dye<br />
moeder ende conforteertse ende safticht den<br />
hoeftzweer als si ghecoect is mit wine<br />
of mit water ende dat hoeft ouer ghestoeft.<br />
ende dit cruut verdrijft dye secun[-]<br />
dinen ende die doode drachten wt den<br />
lyue ende breect die stenen der nyeren<br />
1. Lees: xvi.<br />
2. In margine in handschrift: biuoet
ende der blasen. Jtem PLYNIUS seyt dat<br />
dit cruut duuellye verdrijft ende ghemuetet<br />
quader medicinen ende ghewreuen<br />
mit smeer ende omme den voeten<br />
gheplaestert safticht die zericheden van[-]<br />
den voeten die hem van wandelen ende<br />
van ghaen gehecomen is wes specien<br />
veel zijnder welcker craften ende virtu- [312ra]<br />
ten DYANA eerst vandt ende ghafse den<br />
menschen als PLYNIUS ende DYASCORI-<br />
DES segghen. ende die ander virtuten van<br />
desen vertelt AUICENNA etcetera ende arthe[-]<br />
mesia dat is biuoet.<br />
Dat xvij. capittel van hauer<br />
A Vena is een cruut ende heyt hauer<br />
in DUUTSCHE. wyens saet den men[-]<br />
schen ende den peerden toe behoert als<br />
YSIDORUS seyt. ende after dyen tiden dat[-]<br />
tet ghesayt is soe ist haest ghewassen.<br />
PLATHEARIUS seyt dattet goet is op hef[-]<br />
finghe der leden ende suuert die onreyniche[-]<br />
den vanden aensichte ende die beesten<br />
eten dat stroe ende tsaet ende men ma[-]<br />
ket vanden sade gort ende oeck broet in<br />
sommighen landen etcetera als PLATEARIUS seyt:<br />
Dat xviij. capittel van balsem<br />
B 1 Alsamum als YSIDORUS seyt libro xvij.<br />
is een boem of een stamme ende<br />
en wast nymmermeer hogher dan twee<br />
cubitus hoech ende is den ruten blade[-]<br />
ren ghelijc mer si zijn witter die altoes<br />
drupen wes boem balsem heit ende thout<br />
xilobalsamum ende die vrucht of dat saet<br />
1. Representant: b
carpobalsamum ende tsap heyt opobalsa[-]<br />
mnm 1 daer om dat die bast des houts mit<br />
yseren naghelen gheslaghen wordt ende<br />
daer wt vloyet die edele opobalsamum.<br />
Dese droppen valschen die luden ende<br />
doen daer olie van cypers toe of oec ho[-]<br />
nich. Mar die mit honich gheualschet<br />
is die wort aldus bekent. ist datmen een<br />
drop in melck laet drupen ende datter<br />
druupt ghecoaguleert wordt ende dat<br />
mit olie ghemengt is ende daer een drope<br />
in water of gedropen so sceydet hem licht[-]<br />
lic want die olie loept bouen opt water.<br />
ende ist dat hi niet gheualst en is ende hij in<br />
vorsch water geleyt wort soe soude hij [312rb]<br />
ter stont den gront begheren. ende enen reynen<br />
doec die hi raect en besmit hii 2 niet noch<br />
hi en maectem niet vuul. Ende die balsemen<br />
die puer op hem seluen zijn hebben alsoe<br />
groten craft waert dat die zonne heet<br />
waer soe en soudemens in die hant nyet<br />
moghen liden. Hier toe heeft YSIDORUS ghe[-]<br />
seyt ende PLYNIUS die seyt aldus libro xij.<br />
Capitulo xviij. dat balsem ghaet bouen allen rue[-]<br />
ken. Men plachs niet te vinden dan in<br />
tween landen ende die meeste placke daer<br />
hij wast die was van xx. merghen landes<br />
Mer nae doe die ROMEYNEN bestonden<br />
te regneren doe bestont hi in veel steden<br />
te wassen. Jtem men moet wachten dat<br />
mens niet dyeper en slae mitten yser dan<br />
die bast dicke en is. want als dat houdt<br />
bynnen gheraect is so veruaert die boem<br />
1. Lees: opobalsamum<br />
2. Lees: hij
mit allen. ende alle die boem is medici[-]<br />
nael ende dat sap is dat best daer naest<br />
dat saet ende daer naest die bast. ende dye<br />
mynste duecht is int hout. Van desen is<br />
dat alrebeste datter wel ruuct vten sade<br />
dat meeste ende dat zwaerste ende dat<br />
den smake bijt ende heet inden monde is<br />
ende inder verwen roet. Hier toe heuet<br />
PLYNIUS gheseyt libro xij. capitulo xviij. ende DYAS[-]<br />
CORIDES seyt datter eenrehande specie<br />
van balsem is die bij BABYLONIEN wasset<br />
daer vij. fonteynen zijn ende ist datmense<br />
anderswaert voert ende plantse soe en<br />
bloyt hij noch en maect vrucht des zo[-]<br />
mers ende zijn telgheren werden safte[-]<br />
liken in ghesneden mit enen benen messe<br />
of mit enen anderen dat ymmers nyet<br />
te scarp en is op dattet hout immer bin[-]<br />
nen niet ghequetst en wert want so sou[-]<br />
de hij te nyet ghaen ende onder den bast<br />
daermen in snijt daer houdtmen glasen<br />
J iiij<br />
ampullen daermen den balsem in ver[-] [312va]<br />
gadert ende waert sake datmen een droppel<br />
liet drupen vpten rake des monts aen<br />
dat ghehemelt soe soude dien mensche<br />
duncken dat hem zijn hersen ontsteken wa[-]<br />
re. ende hi heeft craft te ontbinden ende te ver[-]<br />
teren ende die dode lichaem te bewaren van<br />
stanck ende geheel te houden. ende also veel<br />
als hi ontbindt ende scheyt soe veel verteert<br />
hi als gheseyt wort in PLATEARIO ende doet<br />
menstrua voert comen ende doet dode<br />
dracht wt comen ende verdrijft den steen wt<br />
den nyeren ende breecten inder blasen ende<br />
ontbint dat lanceuel ende gheneest alle ou[-]
de siecten ist dat die balsem te punte ge[-]<br />
nomen werdt. ende hi is ghoet den coertsen<br />
diemen cotidiaen heet ende quartaen. ende<br />
is ghoet teghen venijnde beten. Dese<br />
ende menighe edele virtuten heeft die balzem<br />
ende veel ander twelck te lanck te ver[-]<br />
tellen waer. etcetera<br />
Dat xix. capittel van bdellium.<br />
B Dellium is een ghomme ende PLI-<br />
NIUS seyt libro xij. Capitulo x. dat bdellium<br />
een vernoemt boem is ende zwart ende hij is<br />
ghelijc den oliuen inden bladeren ende inder<br />
starcten. wes ghomme men sonderlinge<br />
besicht inder medicinen. want zijn ghom[-]<br />
me is doerschijnlic ende bitter inden smake<br />
ende is rukende. Mer hi is wel rukende<br />
als hi in wine ghedaen wordt Jtem die<br />
glose roert ouer GENESI ij. daer gheseyt<br />
wordt bdellium wordt gheuonden ende oni[-]<br />
chinus die steen ende wast als PLINIUS seyt<br />
int oeste in ARABIEN in YNDIEN ende in CAL-<br />
DEEN. Jtem YSIDORUS seyt libro xvij. dat bdel[-]<br />
lium is een boem van YNDIEN ende van ARA[-]<br />
BIEN Ende die in ARABIEN wasset dat is dye<br />
beste ende is claer ende wel rukende ende<br />
wittachtich ende saft ende vet ende wassachtich<br />
ende hi wordt haestelic ghemor[-] [312vb]<br />
wet ende is beter ende van ghoeden roeke ende<br />
hi en is den houte noch der aerden nyet<br />
ghemenget. ende die van YNDIEN is onreyn<br />
ende zwart ende wordt gheuelst mit ghomme<br />
die den smaeck alsoe bitter maect ende<br />
van wat lande dat hi comet hi heuet een<br />
zeer lymighe substancie ende dwinghen[-]<br />
de ende aentreckende ende daer om als DYAS-<br />
CORIDES ende PLATEARIUS segghen het wederuecht
enen buuceuel datmen dissentyria heyt.<br />
die van scarper materien ghecomen is<br />
ende is ghoet teghen lopinghe ende is zeer<br />
laxerende. ende is ghoet tegen apostemen<br />
bynnen ende buyten. ende hi breect den steen<br />
ende dwinghet den hoest. ende hi is oeck<br />
ghoet op beten van wilden dyeren die crupen.<br />
ende safticht die zericheyt vanden dar[-]<br />
men als PLATEARIUS seyt ende het is bouen maten<br />
goet in plaesteren die men besicht op die<br />
ghescoert zijn beneden bij den ghemacht<br />
ende hier bij ouerdraecht een gomme die[-]<br />
men vernijs heet ende is een gomme van<br />
enen boem ende byndt oeck zeer op ghescoerde<br />
ende het maect een dinck claer ende<br />
behoudet langhe ende daer om oerbarent<br />
die malers Mer het is van eender andere<br />
nature dan bdellium want het is cout ende<br />
droege inden dorden grade. mer bdel[-]<br />
lium is heet ende vucht als PLATEARI-<br />
US seyt etcetera<br />
Dat xx. capittel vanden busboem.<br />
B Vxus is een GRIEX naem als YSIDORUS<br />
seyt libro xvij. mer die LATIJNSCHE heb[-]<br />
bent wat te broken want die GRIEKEN<br />
heytent pixos ende is een boem die altoes<br />
groen is ende hij heet in DUUTSCHE busboem<br />
ende is zeer ghoet effen te maken ende wit<br />
datmen daer in scriuen mach watmen wil.<br />
als caracteren letteren ende ander figuren.<br />
ende men machse lichtelijcken we[-] [313ra]<br />
der af wisschen. ende het is een boem<br />
die zeer dichte ende vast bynnen van hou[-]<br />
te is. wes vuedelicke vuchticheyt zeer<br />
slimich is ende tay als ALUINEDUS seyt.<br />
int boeck vander groyelicheyt. ende daer
of is hi grof ende zwaer. alsmen hem in<br />
twater worpt soe sinct hi dat is om zijn[-]<br />
der dichticheit willen want hij en heuet<br />
gheen open ghaten daer die lucht in gaen<br />
mach ende hij heeft die bladeren langhe<br />
groen als winter ende zomer ende als<br />
een blat valt soe wast daer vlusch een an[-]<br />
der ende die zijn cleyn ende dicke ende<br />
hi heeft luttel vruchten of gheen. Jtem<br />
die scauelinghe vanden busboem want<br />
hi coude ende droghe is in putwater stop[-]<br />
pet die lopinghe als DYASCORIDES seyt. eude 1<br />
ist datmen thaer dicwijl wast in dat water<br />
daer busboem in ghesoden is verwet<br />
scoen ende zijn smake is bitter als PLY[-]<br />
NIUS seyt. libro. xvij. ende zijn roke is zwaer<br />
ende smaect qualiken die groenicheyt is<br />
den ogen ghoet ende het is altijt groen<br />
ende sonderlinghe inden zomer mer des<br />
winters bleken si een luttel mer si en val[-]<br />
len niet ghaerne omme haerder tayhe[-]<br />
den wille als ALUORDIUS seyt. wes sake<br />
is want het heeft een slimighe taye humoer<br />
in hem ende het wast in heten ende<br />
in stenighen steden ende daer omme ist<br />
vast men machter of maken tafelkens<br />
scaecspil ende alderhande figuren die lan[-]<br />
ghe dueren moghen. ende is oeck ghoet<br />
doesen of te maken daermen specien in<br />
houden mach. ende hier mede ist ghenoech<br />
gheseyt etcetera<br />
Dat xxi. capittel van balanscia.<br />
B Alanscia is een vallende bloem<br />
vanden appel van garnaten want<br />
1. Lees: ende
als die boem vruchten voert brenghen [313rb]<br />
sal soe werden die blomen in eenderhande<br />
hueuelinghe gheuesticht ende vallen<br />
onderwijlen vanden boem die welcke<br />
die medici houden ter medicinen ende<br />
machse enen winter houden in groeter<br />
duechden als DYASCORIDES seyt. die balans[-]<br />
ci is cout ende droghe ende heeft macht<br />
te bynden ende te droghen die vn 1 chtichheyt<br />
ende daer om ist ghoet teghens<br />
die lopinghe vanden menstruo ende te[-]<br />
ghens dat roede buuceuel. ende heuet<br />
macht te dwynghen die tornighe 2 dye<br />
van colera coemt ist dat si in edick ghe[-]<br />
coect wert ende daer een spongi in ghesteken<br />
ende gheleyt opten crop vander ma[-]<br />
ghen Jtem die puluer vanden balanscie<br />
sluut wonden ende gheueest 3 verrot<br />
tantvleysch dat veruult is ende verbetertet<br />
ende doet die wortelen vanden tan[-]<br />
den vaste staen ende gheneest wonden<br />
vanden lippen. Alle dese punten doet<br />
oeck psidia dat is die bast van desen seluen<br />
boem ende men salse nemen als die<br />
vruchten rijp zijn etcetera<br />
Dat xxij. capittel. vander bete<br />
B Leta dats bete ende is een ghemeyn<br />
hofcruut als DYASCORIDES seyt<br />
ende zijn species is tweerhande als dye 4<br />
witte ende die zwarte. ende tzap van beyden<br />
in die nazen ghedropen zuuert dat hoeft<br />
1. Lees: vuchtichheyt<br />
2. Lees: coringhe<br />
3. Lees: gheneest<br />
4. In margine in handschrift: luzen ne[...] schoen [...]
ende zafticht die zeericheyt vanden oren<br />
ende verdrijft luzen eude 1 neten vanden<br />
hoefde ende doet die placken vanden aen[-]<br />
sichte ende doettet thaer weder comen<br />
ende houtet vast staende. ende die bladeren<br />
lesschen dat wilde vyer. Ende dye<br />
bete voet oeck quade humoren ist datmense<br />
te veel besicht als DYASCORIDES seyt.<br />
ARISTOTILES seyt datmen op die wortel<br />
vander beten eynten mach alsmen doet [313va]<br />
op koele of op ander struucken. welcke<br />
wortel mitter eynten ghestarct wordt ende<br />
soe wort si verkeert in enen boem alst bouen<br />
openbaert vander naturen der planten.<br />
Dat xxiij. capittel vanden ceder boem<br />
C Edrus is een boem den welcken<br />
die GRIEKEN cedros heyten. YSIDORUS<br />
seit libro xvij. dat cedrus een hout is dat zeer<br />
ront is wel rukende ende dat langhe dueren<br />
mach ende en wert nymmermeer vanden<br />
wormen ghegheten. Dit hout pleghen<br />
die coninghen te oerberen in haren pallaysen<br />
ende oeck pleechment in die tempe[-]<br />
len te bezighen wanttet langhe duert.<br />
ende die ghomme van desen boem hyetmen<br />
cedrya dat zeer ghoet is om ghoe[-]<br />
de boecken langhe te beschermen van cor[-]<br />
rupcien als si mit deser ghommen besmeert<br />
zijn. Ende hi wast in AFFRICA ende SY-<br />
RIA ende sonderlinghe iuden 2 berch van LY-<br />
BAEN. Ende cedrus is een boem die al[-]<br />
te hoghe wasset ende is vrouwe ende conin[-]<br />
ghinne alre bomen als RABANUS seyt ouer<br />
1. Lees: ende<br />
2. Lees: inden
den souter. ende hi is schoen inden aensich[-]<br />
te ende altoes groen ende ruect wel. wyes<br />
roke die serpenten veriaecht ende alle venijn[-]<br />
theden als die selue seyt. ende zijn vrucht<br />
is altemael soet ende zijn appelen zijn ghe[-]<br />
heel ende langwerpelt ende van ghoeden ro[-]<br />
ke ende wel smakende ende hi heeft dryer[-]<br />
hande smake. want int middel biden corlen<br />
zijn die appel gheel ende int ouerste edicachtich<br />
ende bi den bast zijn si zuet ende inden<br />
vleysch ten morghe waert bynnen zijn<br />
si tusschen zuet ende zuer ende is van meniger[-]<br />
hande virtuten ende is zeer medicinael.<br />
want zijn traen of ghomme die ghom[-]<br />
mosich is heeft een craft die is tusschen<br />
scharp ende hete. waer bi dat si brant ende<br />
droecht als DYASCORIDES seyt ende wischt [313vb]<br />
af die donckerheit der oghen ende doot die<br />
wormen vanden oren ende is ghoet teghens<br />
den tantzweer ende mitten zape van ysope<br />
ist ghoet teghen die beten van serpenten<br />
ende beneemt tutinghe vanden oren. ende<br />
gheneest wonden vander longhen ende bescermt<br />
morwe vleysch van verrottinghe<br />
ende so doet oeck doode lichamen die in<br />
cedarhout gheleyt werden ende die mitten<br />
ghomme vanden cedar besmeerdt<br />
werden. ende tsaet is ghoet teghen den hoest<br />
ende doet menstrua comen ende sluut die secundinen<br />
buten ende zuuert die moeder ende<br />
morwet die vercrampte ende vercrompen ze[-]<br />
nen. ende beroert den waterganc ende zuuert<br />
die steenkens inder blasen ende inder nye[-]<br />
ren. Dese ende menighe ander proprietey[-]<br />
ten seyt DYASCORIDES vanden cedarboem<br />
van zijnre vruchten ende van sinen sade.
Jtem PLYNIUS seyt van eenre specien des<br />
cedarboems aldus. het is een boem dye<br />
meyster in medicinen heyt die int eerst<br />
vanden landen van mede ghebrocht is<br />
die welck vanden GRIEKEN cedrunella ge[-]<br />
heyten is of agredya. daer om dat zijn<br />
appel oeck den roeke vanden cederboem<br />
heeft ende die smake als YSIDORUS seyt<br />
libro xvij. Die appel des seluen boems is<br />
den venynen contrari als PLYNIUS. seyt.<br />
ende die selue seyt dat hi al vol appelen<br />
staet. ende in sommighen deelen zijn si<br />
rijp ende in sommighen suet. ende som[-]<br />
mige staen inder bloessem twelck inden<br />
anderen bomen selden gheualt. Ende<br />
vele luden heyten desen boem ASSYRIAM<br />
als hi selue seyt:<br />
Dat xxiiij. capittel vanden cypressen boem<br />
C 1 Ypressus wordt in GRIEX cyparis[-]<br />
tus gheheyten als YSIDORUS seyt<br />
libro xvij. ende wast scarp opwaert. Dit hout [314ra]<br />
heeft bynae die virtuut vanden cederboem<br />
ende is abel karck thoernen af te maken.<br />
want het is onuerrottelic ende is vast van<br />
roke ende daer om pleghen die oude wel<br />
groet vier te maken van haren telgheren<br />
als daer ergent stancke of vulnissen in[-]<br />
den landen waren. hier toe heuet YSIDORUS<br />
gheseyt. Jtem cypressus is een boem<br />
die heet is inden eersten grade ende droe[-]<br />
ghe inden anderen Wiens appelen hou[-]<br />
te ende bladeren ter medicinen ghoet<br />
zijn als PLATEARIUS seyt. ende si zijn ghoet teghen<br />
den loep des buucs dat van cranc[-]<br />
1. Representant: c
heden des outheyts comet ist datmen<br />
van sinen puluer in drancke neemt. ende<br />
is ghoet teghen dat lanceuel ende teghen<br />
zericheyt der lenden ist dattet int putwater<br />
ghecoect werdt ende daer nae zijn<br />
wynen mit water ghemengt werdt.<br />
Jtem die verssche bladeren van cypressen<br />
ghenesen versche wonden ende zuueren[-]<br />
se ende benemen hem dat stincken ende stem[-]<br />
pen die lopinghe vanden bloeden. Jtem<br />
dat saet ghestoten ende ghemengt mit<br />
droghen vighen ontbyndt die hardichheyt<br />
vanden reume ende is ghoet op venijnde<br />
apostemen ende teghen venijnden<br />
beten. Dese proprietheyten vertelt DYAS[-]<br />
CORIDES. CONSTANTINUS seyt libro xvij. capitulo xxiiij<br />
cypressus is een boem mit veel telghe[-]<br />
ren ydel van vruchten hebbende bacas<br />
voer die vruchten. ende hij heeft bitter<br />
bladeren mit gheweldighen roeke ende<br />
hij is ghenuechlic onder sinen schyem<br />
Wes specie tweerhande is. als man ende<br />
wijf. Ende dese is onvruchtbaer mer hij is<br />
schoen int aensichte des 1 telgheren zijn<br />
deen in dander ghedwarlt ende geuluch[-]<br />
ten. mer des mans telgheren zijn meer<br />
ghesprayt ende als die ghesneden wer- [314rb]<br />
den soe wassen si weder etcetera<br />
Dat xxiiij. 2 capittel vanden cypressen boem.<br />
C Ypressus daermen of seyt CANTICO.<br />
iij. Cypri cum nardo thus 3 etcetera als<br />
PLYNIUS seyt libro xij. capitulo xxvi. het is een boem<br />
1. Lees: wes<br />
2. Lees: xxv.<br />
3. Lees: nardus (Canticum canticorum 4: 13)
in EGIPTEN ende hij is ghelijc den oliue<br />
boem inden bladeren mer si zijn groen<br />
ende dicker mit eenre zwarter blomen ende<br />
mit witten zade ende werdt hij mit olyen<br />
ghecoect soe werter een salue wt ghedruct<br />
die zeer goet is ende lecker ende wel<br />
rueckende ende hyet cyprus Jtem die<br />
selue seyt libro xvij. ende die glose als PLINI[-]<br />
US seyt dat die beste boem van desen ge[-]<br />
slacht wast in EGIPTEN op NYLUS den ryuier<br />
int lant van CANOPEYA ende die ander in<br />
ASCHALONE ende die derde in CIPERS die al[-]<br />
te wel rukende is. Ende het is een boem<br />
die desen boem ghelijct diemen aspalatos<br />
heyt ende die een bloem is ghelijc<br />
mitten anderen bloem wt welcker worte[-]<br />
len ende blomen wert edel salue Jtem die<br />
selue seyt dat in allen stammen recht wt<br />
ouer al blinct een hemelsche boghe ende<br />
daer is een sueticheyt des rokes alsoe<br />
langhe als die hemelsche boghe daer<br />
schijnt. ende ist dat hij schijnt opten seluen<br />
boem soe werdt zijn roke wonderlic[-]<br />
ke ende ontallike meerre ende scoenre ende is<br />
ghelijck den witten doorn ende heuet<br />
een roede vuerighe verwe ende in sommi[-]<br />
ghen deelen ruuct hij wel als castorium<br />
ende werdt van veel luden sceptrum ELY-<br />
SEY ghehieten als die selue seyt. Noch<br />
seyt DYASCORIDES dat cyprus een medicinael<br />
boem is ende is zeer houdende<br />
wes blat alst ghekant 1 wordt dwinghet<br />
die heffinghe vanden monde ende ghesoden<br />
in water verdrijft hi die wormen<br />
1. Lees: ghekaut
vanden hoefde ende maect dat haer le[-] [314va]<br />
lic als daer dat hoeft mede ghedwoghen<br />
wordt Jtem zijn bloem mit edick<br />
ghecoect ontbyndt den hooftzweer als<br />
die selue seyt:<br />
Dat xxvi. capittel vanden caneel<br />
C ynamomum dats kaneel ende wast in<br />
YNDIEN ende in ETHYOPIEN twee cubitus<br />
hoech ende hoe dat hi dunre ende subtijlre is<br />
hoe hi lieuer is ende hoe dat hi grouer is<br />
hoe hy onwaerder is ende nae der waerhyet 1<br />
te spreken soe wast hi bij den trogoditen<br />
in ETHYOPIEN ende hij wast mit eenre wortelen<br />
thyen of xij. vingheren breet onder<br />
haghedoernen die alte sonderlinghe dick<br />
staen ende men moets voer die zonne of<br />
nae der zonnen niet gaderen. ende als hij<br />
ghegadert is soe deylt die paep vanden<br />
lande die deelen ende gheeft gode dat al[-]<br />
dereerste deel ende dat ander coept dye<br />
coepman ende is heet inden dorden grade<br />
als DYASCORIDES ende PLATEARIUS segghen. van[-]<br />
den welcken zijn twee gheslachten als dat<br />
groue ende tsubtijl. ende dat groue is dat<br />
quaetste. ende dat subtijlste is dat beste ende<br />
men sal kyesen dat subtijl is ende dat enen<br />
scarpen smake heeft mitter sueticheyt<br />
ghemengt mit ghoeder luchten ende<br />
dat roedelachtich inder verwen is. ende<br />
dat wittachtich is dat is quader ende he[-]<br />
uet virtuut te consolideren. Caneel heuet<br />
menigerhande virtuut als DYASCORIDES<br />
seyt Want hi beneemt den hoest als hij<br />
van grouer vuchticheyt coemt ende mit<br />
1. Lees: waerheyt
edic gemenghet geneest hi int aensicht<br />
eenrehande zuuct diemen inpetigo hiet<br />
ende in collirien ghemengt droecht hij die<br />
vuchticheyt vandeu 1 oghen ende safticht<br />
die zericheyt vander leynden ende ghene[-]<br />
set watersucht ende beten van crupenden<br />
dyeren ende conforteert den appetijt ende [314vb]<br />
doet menstrua voert comen ende opent<br />
die bestoptheyt ende verduwet die spise<br />
ende scheydt die fleumen eude 2 verteert[-]<br />
se. ende mit wyne ghedroncken drijft die secundinen<br />
wt dat zijn die vellekens daer<br />
die kynder in gheleghen hebben of des<br />
ghelijcs ende afwischt die donckerheyt der<br />
oghen ende is ghoet ten hertvanc ende<br />
teghen zwijminghe<br />
Dat xxvij. capittel van cassya.<br />
C Assya is een wel rukende specie<br />
ende wast in ARABIA als YSIDORUS seyt<br />
libro xvij. ende is een roede van enen groenen 3<br />
bast ende is den caneel ghelijck inder vir[-]<br />
tuten mer is legher inder moghentheyt<br />
want men moets die helfte meer in dye<br />
ghewicht doen dan des caneels ter me[-]<br />
dicinen. Jtem die glose seyt ouer EXODI<br />
xxx. dat cassya wast in waterighen steden<br />
ende wast groet ende heeft ghoede roke.<br />
PLYNIUS seyt libro xij. capitulo i. dat hi een stamme<br />
is ende wast inden velde by den caneel<br />
ende zijn meeste breetheyt is van dryen cu[-]<br />
bitus ende is grouer inden tacken dan die<br />
caneel ende is van tweerhande verwen.<br />
1. Lees: vanden<br />
2. Lees: ende<br />
3. Lees?: groeuen
eerst wert hij wit ende nae roet. ende ten<br />
laetsten zwart ende dat deel ist beste ende<br />
nae den zwarten is dat roede best ende<br />
dat wit is dat quaetste want dat wordet<br />
eerst vanden wormen gheten. Cassia is<br />
edel een luttel soet ende heeft een luttel<br />
scharps smaecs ende is van ghoeder<br />
luchten ende men prijst dien best die van pur[-]<br />
puren verwe is ende dyemen niet lich[-]<br />
telijcken breken en mach Mer die hem<br />
laet vouden is die best ende daer is een an[-]<br />
der specie van cassya die den balsem ge[-]<br />
lijc is inden roke Mer si is bitter ende<br />
daer om is die eerste een luttel zuete ende<br />
van heten smake ende van ghoeden roke [315ra]<br />
ende die medici prijsen dese Hier toe heuet<br />
PLYNIUS gheseyt mer PLATEARIUS ende<br />
DYASCORIDES segghen dat cassya is twe[-]<br />
rehande als cassiafistula ende cassia lignea.<br />
ende dese cassia lignea oerberen dye<br />
meesters zelden. ende is een stamme ende<br />
heeft een vaste substancie. ende alsmen[-]<br />
se breken wil so en voutse niet ende is rode[-]<br />
lachtich ghelijc den caneel Ende dit is een<br />
specie van cassia lignea ende is scarp inden<br />
smake ende suetachtich. ende daer is noch<br />
een specie van cassya lignea die bitterachtich<br />
is hebbende ondersceyden verwe<br />
ende dese pleghen die medici te oerbaren<br />
ende en wordt niet lichtelic te broken mer<br />
si wordt wel gheuonden 1 ende heeft enen<br />
scarpen smake gemengt mitter soetich[-]<br />
heyt ende mit ghoeden roecke. ende alsmense<br />
breect soe heeft si wittachtighe verwe<br />
1. Lees: gheuouden
ynnen ende ondersceyden mit roetheden<br />
ondermenghet ende dese wordt onder[-]<br />
wile gheualst mitten bast van capperis.<br />
mer het wordt bekent vanden bitterachtighen<br />
smake ende heeft virtuut te scey[-]<br />
den ouermits der subtijlheyt zijnre sub[-]<br />
stancien ende heeft virtuut ende macht te<br />
verteren wt sinen qualiteyten ende heuet<br />
macht te conforteren ende gheneest<br />
die reume die van couden saken comen ende<br />
helpt die valle van sinte cornelis ende<br />
starct die herssen ende zuuert die nyeren<br />
ende die blase ende rijpt apostemen ende<br />
gheneestse ende ontstopt die leuer ende dye<br />
mylte ende verdrijft den stanck des mondes<br />
een wijlken. ende doet menstrua comen ende<br />
starct die moeder ende helpt teghen zwij[-]<br />
minghe ende crancheyt des herten ist dat[-]<br />
men een zijroep maect van sinen puluer<br />
ende van rosen ende van been des herten<br />
hert. hier toe hebbent DYASCORIDES ende PLA[-] [315rb]<br />
TEARIUS gheseyt. etcetera<br />
Dat xxviij. capittel van cassyafistula.<br />
C Assiafistula is een vrucht van enen<br />
boem die lanck saet draecht Mer<br />
allencken nae dat die tijt lancg is daer<br />
na wert hi te langher ende te grouer ende<br />
wert buyten dick ouermits aentreckinge<br />
der zonnen. ende tmorch is bynnen zwart<br />
vucht ende soet die ghemengt is mitten<br />
witten coernen ende mit sommighen cel[-]<br />
lekens ist bynnen onderscoten ter manieren<br />
van honichroten. ende men sal kyesen<br />
die grof ende wittich is ende dat is een tey[-]<br />
ken datter veel morchs in is ende heuet<br />
macht te saften ende morwe te maken
ende te suueren ende den stanck des bloe[-]<br />
des wonderlike zeer te saftighen ende<br />
die colera ende dat bloet te suueren ende<br />
te ontbinden die apostemen der kelen.<br />
ende is den darmen ghoet ende helpt tot[-]<br />
ten ghebreken der borsten ende leydt wt<br />
die versche menstrua die van vetten hu[-]<br />
moren coemt. ende gedronken gheneset die<br />
heffinghe der darmen bouen ende beneden<br />
Hier toe heuet DYASCORIDES gheseyt al<br />
ist datmen openbaer int gemeyn cassya<br />
set ende seyt mit eender dubbelder ss al[-]<br />
dus nochtans en salment alsoe niet scrij[-]<br />
uen noch segghen mer men salt aldus<br />
scriuen casiafistula alsoe als die auctores<br />
segghen<br />
Dat xxix. capittel van calamus<br />
C Alamus aromaticns 1 vanden welc[-]<br />
ken gheseyt wordt EXODI xxx. ende<br />
is alsoe geheiten nae der gelikenis eens<br />
riets of eens hols dincgs als penne of<br />
stroe als YSIDORUS seyt libro xvij. ende wast in YNDI[-]<br />
EN ende is mit veel knocken ende is soet<br />
inden roke. ende ist dat hi te broken werdt<br />
soe werdt hi in veel deylen ghedeylt: [315va]<br />
ende is inden smake als casiafistula mit een[-]<br />
rehande zerpiger wederbitinghe als YSI[-]<br />
DORUS seyt. ende PAPYAS seyt dat hi is van<br />
eenre heter virtuten. ende die glose seyt<br />
ouer EXODI xxx. ende seyt dat calamus aro[-]<br />
matica is een speci die wast biden berch<br />
van LYBAEN ende soe waer dat hi wast PLY-<br />
NIUS PLATHEARIUS ende DYASCORIDES segghen<br />
dattet een heet ende een droghe specie is<br />
1. Lees; aromaticus
inden anderen grade. ende het is een wor[-]<br />
tel van eender spruten die eenre pipen of<br />
enen halm die hol is ghelijc is ende is van<br />
groten roke ende heeft een hollicheit als<br />
een ryet daer een hout in gheuonden<br />
werdt datmen wt trecken sal. want ten is<br />
nyets waert mer het worter onderwilen<br />
in ghelaten op dattet te meer weghen sal<br />
Jtem die selue auctores segghen noch[-]<br />
tan dat calamus tweerhande is als een<br />
dat in PERSIEN wast ende is wittachtich van<br />
verwen. twelck alst gebroken wert niet<br />
haesteliken en puluert ende heeft een<br />
wonderlike craft te confortereu. 1 want<br />
hi starct die maghe ende helpt totter verdu[-]<br />
winghe. ende sonderlinghe ist dat hi mit<br />
alssen ghetempert wordt ende mit rosen<br />
water ghenomen soe is hi zeer goet te[-]<br />
ghen cranckicheyt des herten als PLYNI[-]<br />
US seyt. Het is een ander dat in YNDYEN<br />
wast ende ruuckt wel ende die rodelachtich<br />
is dat is die best ende die vol knopen is ende<br />
dicke Ende dese is zeer medicinael by[-]<br />
nae als cassiafistula of als caneel der wel[-]<br />
ker virtuten soecket bouen want het doet<br />
menstrua comen. etcetera<br />
Dat xxx. capittel noch van calamus.<br />
C Alamus vsualis als YSIDORUS seyt<br />
dat is ryet dat bynnen hol is of een<br />
stroe ende is een stoppel die tusschen den<br />
wortel is ende den zade. ende men oock [315vb]<br />
mit enen anderen naem noemt ende hiet<br />
culmus als YSIDORUS seyt ende is bynnen<br />
hol ende buyten slecht ende ront mit knocken<br />
1. Lees; conforteren
ghestarct ende mit veel rocken ommegecleet<br />
daer die are mede gheuoet wert<br />
ende als die halm verghaet soe veruaert dye<br />
are ende mit cleynen winden gaet hi ghens<br />
ende weder ende hi wordt lichtelic ghebroken<br />
ende ghecromt ende naeuwe weder<br />
op ghericht etcetera<br />
Dat xxxi. capittel van eender scrijfpennen.<br />
C Alamus scripturalis dat is een<br />
penne daermen mede scrijft als een<br />
ryet of een veder. ende die oude plaghen<br />
al mit ryeden te scriuen ende die IODEN scriuen<br />
daer noch huden des daghes mede. PLYNI[-]<br />
US seyt libro xvi. capitulo xxxiiij. ende is nut tot ve[-]<br />
le dinghen. Jtem hi seyt dattet wast in<br />
waterighen steden ende si zijn noetorftich<br />
in strijden ende in vreden. Want dat volc dat<br />
iut 1 noerden woent decken haer huysen<br />
abelicken daer mede. ende si pleghent in<br />
haren huysen te hanghen alst groen is<br />
voer chyerheit ende voer een ghenuecht<br />
ende tvolc van OESTEN pleghen mitten rie[-]<br />
de te strijden ende te vechten ende makender<br />
glauien of ende hebben een leuendighe<br />
wortel want al snijdtmen dat ryet bouen<br />
die aerde of het wast weder. Jtem men<br />
vintse die al vol morchs zijn die zeer be[-]<br />
quaem zijn pipen af te maken ende die<br />
vol morchs zijn ende knopich ende dick die<br />
zijn best mede te vechten ende dat cleyne<br />
riet is best mede te scriuen. Ende men sal<br />
dese pennen niet zeer splitten ende men salse<br />
in die rechter side een luttel langher ma[-]<br />
ken dan in die lufter side Jtem het zijn an[-]<br />
1. Lees: int
der ryeden ofte calami die vol morchs<br />
zijn ende als die cleyne stucken gesneden<br />
zijn soe werden si ghestoten ende op enen cranc[-] [316ra]<br />
ken viere gecoect thendt dattet dicke<br />
wordt ende eerst schinet of het al schume<br />
waer. mer alst een wijle ghestaen heuet<br />
soe wortet dicker ende beter ende dat onnut<br />
drijft bouen ende wort ouermits anderen<br />
dinghen gheualscht mer dat wordt on[-]<br />
derkent want dat ghoede craect inden<br />
mont ende is zeer suet ende also en is dat qua[-]<br />
de nyet. mer het ghaet inden mont en<br />
wech als PLATHEARIUS seyt.<br />
Dat xxxij. capittel van caparis.<br />
C Aparis is een spruut in ORIENTEN<br />
als PLYNIUS seyt libro xiij. capitulo xxiiij. ende<br />
YSIDORUS seyt wes bast bloemen ende bladeren<br />
ghoet zijn ter medicinen ende sonder[-]<br />
linghe die basten die inder wortelen zijn<br />
als YSIDORUS seyt libro xvij Caparis heeft<br />
den naem vanden GRIEKEN ghenomen.<br />
Jtem DYASCORIDES seyt dat caparus is<br />
een dicke sprute opter aerden ghesprayt<br />
die vol smericheden is. wes virtuut ter<br />
hardicheyt vander milten ghoet is bouen<br />
allen medicinen. ende wast in dorren ende<br />
in droghen lande ende in harden. ende sonderlinghe<br />
in ouden mueren. ende alsment<br />
eet soe morwet den buuc ende doet vrine<br />
comen ende menstrua ende safticht den tant[-]<br />
zweer. ende zijn sap in die oren ghedropen<br />
doot die wormen ende heeft veel groete<br />
wortelen der welker basten nut zijn tot[-]<br />
ten voergheseyden saken als platearius seyt<br />
Caparis als zommighe luden segghen<br />
is een cruut datmen ghaderen sal int be[-]
ghinsel vander leynten ende men salt<br />
droghen ende dan machment ghoet houden<br />
seuen iaer. Ende hoe veel dattet gheroert<br />
wordt ten puluert nyet ende het is<br />
wat bitterachtich inden smake ende roede[-]<br />
lachtich inder verwen. zijn blomen zijn<br />
heet alsoe langhe als si besloten zijn want [316rb]<br />
als si open zijn ende ghebreit soe en dogen<br />
si niet ende men sultse mit soute ende so hout<br />
mense. si maken enen appetijt ende si<br />
verduwen die humoer die inden mont<br />
der maghen is. ende si zijn spijse ende medi[-]<br />
cijn ende si helpen teghen die doefheyt.<br />
ende haer puluer is ghoet als hij in olye<br />
ghecoect wort ende die handen daer me[-]<br />
de besmeert die ghefistuleert zijn. ende<br />
in die oren ghegoten helpt der siectheit<br />
Hier toe PLATHEARIUS etcetera<br />
Dat xxxiij. capittel van cardomomum.<br />
C Ardamomum als DYASCORIDES<br />
seyt is een saet van enen boem. dat<br />
saet wintmen des leyntens ende maket<br />
eenrehande knoecskens als een wijnbes[-]<br />
se daer tsaet in wast ende is tweerhan[-]<br />
de als tmeeste datmen tam heet ende<br />
tminste datmen twilde heet. dat eerste<br />
is tbeste want het ruuct beste ende dat wat<br />
roedelachtich ende wat scarp van smaken<br />
ghemengt mitter zoeticheyt. ende heeft<br />
macht te conforteren ende daer om ist goet<br />
teghen den hartuanck ende teghens quade<br />
verduwinghe der maghen ende is<br />
ghoet teghen coringhe ende starct dye<br />
herssen als DYASCORIDES ende PLATEARIUS segghen<br />
Dat xxxiiij. capittel van calamentum.
C Alamentum is een cruut ghelijc<br />
der menten vanden welcken dye<br />
heilighen onderwile een ghewach ma[-]<br />
ken inder glozen ende is tweerhande als<br />
DYASCORIDES ende plathearius segghen. als<br />
berch calament ende dat is slechs dat best<br />
een ander is dat tam is ende en is nyet<br />
soe droeghe als dat eerste is ende heuet<br />
macht te consolideren ende te verteren<br />
wanttet heet ende droghe is inden dorden<br />
grade als die selue seyt ende is goet<br />
teghen den hoest ende teghen siectheyt der [316va]<br />
borsten dat van couder saken coemt als<br />
dyacalamentum dat een electuari is welc<br />
ghemaect is vanden blomen ende vanden<br />
pulueren dyes cruuts ende vanden anderen<br />
dinghen ende het gheneest die zeericheyt<br />
vanden darmen ende is ghoet teghen den<br />
couden reume ende gheneest beten der cru[-]<br />
pender dyeren ende trect dat venijn van byn[-]<br />
nen wtwaert Sijn sap in die oren gedro[-]<br />
pen gheneest die wonden ende oeck mede<br />
dodet die wormen vanden oren. ende temmet<br />
die oncuuscheyt ende vertraecht die ma[-]<br />
laetscip ende verdroecht oueruloedighe<br />
vuchticheyt als die selue seyt ende heuet<br />
veel ander virtuten als die biuoet:<br />
Dat xxxv. capittel van carex.<br />
C Arex als YSIDORUS seyt is een scarp<br />
cruut ende hardt wes steel of garde<br />
dryekant is ende snijt den menschen handt<br />
dyet hardeliken handelt ende heeft bladeren<br />
aen beyden siden ghehouwen ende<br />
scarp inder manieren van enen zwaerde<br />
Nochtans en quetst die scarpicheyt van
carex nyemant ten si dattet eerst gheraket<br />
wordt. ende wast in broeckighen morwen<br />
lande ende schijnt of het harde hart<br />
ende scarp waer in zijnder substancien ende<br />
wordt onder den gheslachte van cyrpus<br />
ghenoemt als PLYNIUS seyt. Die wortel<br />
van cyrpus die dryekant is die is van<br />
ghoeden roke ende van ghoeder virtuten<br />
als calamus aromaticus doet of is. mer<br />
dat en suldi int ghemeyn niet verstaen<br />
mer zeer int speciael als hi seyt libro xij. capitulo<br />
etcetera Van carex coemt carectum ende is dye<br />
stede daer die carices wassen als van salix<br />
dat is een willighe daer coemt af sa[-]<br />
lectum dats een stede daer willighen<br />
wassen als YSIDORUS seyt etcetera<br />
Dat xxxvi. capittel van carduus. 1<br />
C Arduus seyt YSIDORUS is een GRIEX<br />
naem of nae den GRIEXEN ist een ge[-]<br />
slachte van crude of van doernighen vruch[-]<br />
ten. wes natuer bitende is ende wreet<br />
ende daer om gheneest zijn sap tvallen<br />
vanden haer. Jtem DYASCORIDES seyt<br />
dat zijn wortel in water ghesoden gheuet<br />
den dranckers een lust te drincken.<br />
ende is den moeder vander vrouwen zeer<br />
oerbaerlick ende daer om en ist gheen won[-]<br />
der dat si vanden vrouwen begeert wort<br />
want si helpen hem dat si knechtkens dra[-]<br />
ghen als die selue seyt Jtem carduus is<br />
een vuul cruut ende heeft scarpe stelen ende<br />
int hoechste heuet doernighe ende scarpe<br />
hoefdekens daer tsaet van carduus in<br />
is twelck buten zwart is mer wit binnen<br />
1. In margine in handschrift: vol[u]cs cae[r]de<br />
[316vb]
inden morghe. ende is een heet scheydende<br />
saet ende is ghoet teghen den steen inden<br />
nyeren ende inder blasen ende twast in on[-]<br />
ghebouden steden ende werdt vanden ezels<br />
ghegheten ende van beesten ghetreden<br />
als gheseyt wordt iij. REGUM. b. si leden<br />
die spronghen der beesten ende si traden den<br />
carduum etcetera Jtem van carduus seyt PLY[-]<br />
NIUS libro xx. capitulo xvi. datter een eenrehande<br />
carduus is dat sonder yet tusschen te<br />
vallen bloyt alle den zomer ende als dye<br />
een bloessem valt soe coemt die ander we[-]<br />
der wes angelen als die blader wassen<br />
soe laten si of te steken. ende het zijn ander car[-]<br />
dui die doernich zijn ende vianden den<br />
choern als die selue seyt ende die ouer[-]<br />
uloyen inden sade ende daer om machmen[-]<br />
se qualicken verhaten daer si eens wassen<br />
ten waer datter een waer diese naerstelic<br />
wtpluckede. ende die dat doen sal dye<br />
sal dicwijl steecten ende prekelinghe li[-]<br />
den ende doghen etcetera.<br />
Dat xxxvij. capittel van caricus 1<br />
C Aricus is een droeghe vighe. YSI[-]<br />
DORUS seyt dat dye vygheboem<br />
dryeweruen of vierweruen vrucht maect<br />
ende als die een rijp is soe beghint die<br />
ander te wassen. ende als die oude luden<br />
dese dicwijl eten benemen hem dat<br />
rimpelen vanden aensicht ende in ande[-]<br />
ren leden. DYASCORIDES seyt dat si goet in<br />
spijse zijn ende inder medicinen want si<br />
voeden veel ende vetten Mer si maken<br />
1. In margine in handschrift: vighen - in de bovenmarge: goet<br />
[3<strong>17</strong>ra]
veel groefs bloees 1 ende starcken dye<br />
crancken ende inder medicinen suueren<br />
si die borst ende benemen den hoest ende<br />
claren die stemme ende saftigen die hers[-]<br />
sen der kinnebacken ende si suueren die<br />
nyeren die blase ende die moeder. ende ghe[-]<br />
coect in wijn mit alssen gheneest die wa[-]<br />
tersucht: ende ghewreuen mit morstertsaet<br />
ghenesen die ioecten vanden oren ende rey[-]<br />
nighense. ende vighen gheuolt mit mostertsaet<br />
ende in wijn gesoden daer esop ende<br />
anijs ende soet hout toe zijn ghedroncken<br />
gheneset alle ghebreken der longhen<br />
ende der borsten. die vighen salmen 2 des<br />
auonts eten ende enen warmen toghe van[-]<br />
den wijn toe drincken ende ghaen te bed[-]<br />
de ende die borst buyten teghen dat vuer<br />
smeren. Mer die te veel vighen eet op<br />
hem seluen die crijcht heffinghe ende op[-]<br />
blasinghe van lichaem ende si maken lusen<br />
als DYASCORIDES seyt. Die ander pro[-]<br />
prieyten 3 soect beneden vander vighen<br />
als de ficu. etcetera<br />
Dat xxxviij. capittel vanden camijn.<br />
C Yminum dat is camijn ende is een saet<br />
dat een ghoede lucht heeft ende<br />
is bleeck inder verwen als DYASCORIDES<br />
MACER ende PARSIUS seggen ende is heet ende<br />
droeghe inden anderen grade ende heeft<br />
virtuut te scheyden ende maect verduwin[-] [3<strong>17</strong>rb]<br />
ghe ende safticht die windicheyt ende<br />
veriaghet die zericheyt der maghen dat<br />
1. Lees: bloets<br />
2. Lees: salmen<br />
3. Lees: proprieteyten
van winde comet ende stempt dat buuceuel<br />
ist dat hij ghebraden wordt ende in<br />
edick gheleyt ende dan ghenutticht.<br />
Sijn puluer in die nase gheblasen doet<br />
nyesen ende beneemt bloedinghe ter noe[-]<br />
sen ende doet die zericheyt ende die heffinghe<br />
der kynnebacken ghaen sitten ende<br />
gheneestse. ende mit bakelaer dwincgt<br />
hij den couden reume. ende waer dat oghe<br />
blaeuwe ende mit bloede ghemenghet<br />
van slaen van vallen of van stoeten so sal[-]<br />
men comijn cleyn pulueren ende menghen<br />
mit wasse ende menghense wel te samen<br />
ende makent dat plat ende dunne als<br />
een vieruoudighen plaester ende makent<br />
warm ende legghent opt zeer ende<br />
alst cout is soe salment weder warmen<br />
ende legghent daer op ende dit salmen<br />
doen aen enen ghanghe thent dat bluet<br />
ghesceyden is. dit segghen DYASCORIDES<br />
ende PLATHEARIUS dat selue seyt PLHNIUS 1 vol<br />
nae libro xx. capitulo xvi. dat comijn die een is<br />
tamme ende dander wilt: ende hij seyt dat<br />
hij tot veel dinghen goet is ende sonderlinghe<br />
ter maghen. wes opblasin[-]<br />
ghe hij gheneest ende oec der darmen<br />
ende haer steecten.<br />
Dat xxxix. capittel van coriander.<br />
C Oriander vanden welcken men<br />
seyt NUMERI xi. als YSIDORUS seyt 2<br />
libro xxij. ende is een ruuckende cruut<br />
wes saet mit zueten wijn ghegeuen maect<br />
die manne bereder ter oncuuscheit noch[-]<br />
1. Lees: PLYNIUS<br />
2. In margine in handschrift: nota
tans ist te hueden datmens nyet te vele<br />
en gheue want sonder twijffel het<br />
soude enen verwoedt maken. mer alst<br />
bereyt is ende na den eten ghegeten vij.<br />
k i<br />
of acht coern maectet veel goets. [3<strong>17</strong>va]<br />
Dat xl. capittel van carabus 1<br />
C Arabus mit sinen sade ist een venijn<br />
cruut want het doot die luden die<br />
des dicwijl naem als YSIDORUS ende PA[-]<br />
PILION segghen. Ende hij seyt noch dat<br />
coriander in spijsen ghenomen is verhet[-]<br />
tende ende dwinghende ende doet sla[-]<br />
pen. ende nae den auctoers is die corian[-]<br />
der van dubbelder virtuten of craften.<br />
want MACER seyt in sinen boecke aldus.<br />
Die craft van ceriander 2 is cout ende is<br />
van felre machten GALIENUS seyt. Colian[-]<br />
der ghewreuen ende mit edick ghedroncken<br />
doot die wormen vanden buucke. corian[-]<br />
der ruuct wel also langhe als hi geheel<br />
is mer wordt hi mitten handen ghewreuen<br />
soe stincket hij. dat saet des seluen is wit<br />
ende cleyn etcetera<br />
Dat xli. capittel van coloquintida<br />
C Oloquintida daermen of seyt. iiij.<br />
REGUM iiij. is een gheslacht vanden<br />
bitteren crude als die wilde cucurbita is<br />
want het worpt zijn telgheren bider aer[-]<br />
den als die cucurbit ende heeft ronde vruch[-]<br />
ten Dit cruut vlecht hem inden thunen<br />
als die wijnghaert mit cleynre ronder<br />
1. In margine in handschrift: Coliander<br />
2. Lees: coriander
vruchten als YSIDORIUS seyt. libro xvij. Jtem<br />
DYASCORIDES seyt dat coloquintida diemen<br />
cucurbita alexandrina heyt werdt onder[-]<br />
wijlen alleen gheuonden wassen ende dan is<br />
si dodende ende venijnt als die squilla<br />
is diemen cepa marina hiet Mer als si<br />
gheuonden wordt ouer veel hoops soe<br />
en is si so quaet niet. si heeft morch bast<br />
ende saet dat morch is nut in medicinen ende<br />
daer na is tseat 1 tnutste. mar die bast en<br />
is nyet goet ende dat morch is te prijsen<br />
dat wit is alsmen den appel scuddet so<br />
gheuet hij gheluut ende heuet macht te<br />
scheyden ende te verteren te ontbinden ende [3<strong>17</strong>vb]<br />
te doerschieten. ende purgeert fleuma<br />
ende melancolia waer of datmen seyt<br />
dat coloquintida goet is teghens die<br />
rudighe cotidiaen ende quartaen ist dat[-]<br />
tet den siecken te punt ghegheuen wort<br />
ende is oeck mede goet totten tantzwe[-]<br />
re ende veriaghet die langhe pyeren ende<br />
oec die wormen inden buucke ende zijn<br />
puluer doot die wormen vanden oren.<br />
ende opent die hardicheyt der mylten<br />
ende oeck der leueren ist dat zijn sap myt<br />
vennecoel ghegheuen wordt ende zijn<br />
cokinghe opent die aderen vander aenbeyen<br />
stoeftmen daer ouer ende doet men[-]<br />
strua comen Dese proprieteiten ende veel<br />
andere heeft coloquintida als DYASCORIDES ende<br />
PLATHEARIUS segghen.<br />
Dat xlij. capittel van soffraen.<br />
C Rocus is een cruut dat wij soffraen<br />
heyten. ende is alsoe myt<br />
1. Lees: tsaet
zijnder bloemen gheheyten als YSIDO-<br />
RUS seyt libro xvij. mer inder bloemen<br />
is die craft ende heyt crocum ende die<br />
is best die versch is ende wael ruecket<br />
lanck ende luttel wit ende gheheel ende<br />
die niet cleyn ghebroken en is ende goet<br />
van luchten. ende als hij ghebroeken<br />
wordt dat dan die handen besmet wor[-]<br />
den ende is saftelick scarp ende si pleghen<br />
daer toe te doen schuum van siluer<br />
op dat hij te meer weghen sal. mer<br />
alsmen dese puluert soe sietmen dan die<br />
valscheyt. Jtem DYASCORIDES seyt dat<br />
hij tweerhande is als crocus ortensis<br />
dat is hof soffraen daer hij in wast. ende<br />
daer is een ander species dyemen hiet<br />
crocus orientalis ende dat is soffraen<br />
van ORIENTEN. ende dit is die alderedel[-]<br />
ste ende draecht een purpur bloem ende heeft<br />
een hoeft als een vyole in wes middel [318ra]<br />
drye of vier blomen staen: Men sal dye<br />
bloemen kyesen die roet zijn ende dye<br />
wittachtich zijn salmen wech worpen.<br />
ende men machse wel x. iaren houden<br />
in groter virtuten ende craften. Jtem soffraen<br />
is heet ende droghe inden eersten<br />
grade ende is oeck mede ghetempert in<br />
sinen qualiteyten. ende daer omme is hij<br />
conforterende want hij is sonderlinghe<br />
goet teghen cranckicheyt der maghen<br />
ende teghens aenmachticheyt. ende hij<br />
neemt die roetheit vanden oghen wech<br />
dat van bloede comet oft van enigher<br />
smetten ist dat hij ghewreuen wordet mit<br />
rosen ende mit enen doder van enen eye ende<br />
dan opt oghe gheleyt. Hier toe heuet
DYASCORIDES gheseyt ende PLATHEARIUS seyt<br />
dat soffraen heeft een proprietheyt dat<br />
hi in sinen bladeren alle die winter groenicheyt<br />
hout ende hoe groet dat die coude<br />
is hij en laetse niet after Mer dyes<br />
somers verliest hij zijn bladeren mit allen<br />
ende si dorren ende nae half herfst wassen<br />
si weder ende dan comen zyn blomen wt<br />
in enen crancken steelken ende crupen voert<br />
als ARISTOTILES seyt inden boecke der groy[-]<br />
lijcken dinghen. Jtem die soffraen he[-]<br />
uet grote ghelijckenissen mit ascolonia<br />
of mit squilla inden wortelen nochtan<br />
scheelt hi van beyden want cepa of squil[-]<br />
la dat een dinck is of die wortel van soffraen<br />
is van dichten vleysch ende hij en<br />
maect gheen saet als die ascolonia doet.<br />
Jtem PLYNIUS libro vicesimo capitulo xx. seyt<br />
dat soffraeu 1 niet ghesolueert en wordt<br />
mit hoenich noch oeck mede mit gheen[-]<br />
rehande zueten dinghen mer hij wort<br />
lichtelijcken ghesolueert in wijn ofte in<br />
water ende hij is temael zeer nut inder<br />
medicinen want hij verderft alle ontstekin[-] [318rb]<br />
ghe ende zericheyt der oghen. sonderlinghe<br />
ist dat hij mit wijne ghemenghet<br />
wordt. ende is der borsten der maghen<br />
ende der leueren altezeer goet: ende dye<br />
soffraen nuchteren drinct mit wijne of<br />
mit byer die en mach niet droncken drinc[-]<br />
ken noch hi en mach niet te vol eten waer<br />
bij dat hij altezeer nut is den luden die<br />
hem te vergrijpen pleghen in spijse of<br />
in drancke. ende slechs cronen of soppelen<br />
1. Lees: soffraen
ghemaect van soffraen ende opt hoeft<br />
gheset wederstaet der dronckenscap. ende<br />
si en laten den mensche niet droncken wer[-]<br />
den ende doet wel slapen ende beroeret hoeft<br />
ende verwecket die myn. ende mit zijnre blo[-]<br />
men bestreken ist goet op dat heylighe<br />
vuer. ende van soffraen maectmen vngentum<br />
cytrinum ende oxirocroceum ende ghe[-]<br />
neest broken benen ende is goet teghens<br />
steecten van scorpionen ende steecten van<br />
spinnen.<br />
Dat xliij. capittel vanden eyuun.<br />
C Epa of cepe dats eyuun ende is<br />
een cruut wes craft all[e] leyt inden<br />
hoefde dat is inder wortelen ende<br />
oeck mede leydt si inden sade. Jtem<br />
ARISTOTILES seyt int boeck vander planten<br />
die eynun 1 ende ascolonia maken twewer[-]<br />
uen bladeren ende die eyuun heeft enen<br />
steel daer hij zijn saet in maect ende heeft<br />
een wortel mit veel rocken ommebecleet<br />
ende onder die wortel heeft hij ander ha[-]<br />
ren oft haer ware. vanden welcken die<br />
grote wortel gheuoedet wordt. ende dye<br />
vuchticheyt wordet voert ghesent tot<br />
alle den ghehelen crude. ende int eerste iaer<br />
soe en vordert die eyuun nyet inder wortelen<br />
mer in dat ander iaer nae dyen dat<br />
hij ghesayet wordet. noch hij en sadet<br />
k ij<br />
niet voer dat ander iaer noch en maect [318va]<br />
zijn saet inden balghen nyet ende so en<br />
doet dat loeck ende sommighe ander.<br />
mer int ouerste vanden stele die specien<br />
1. Lees: eyuun
vanden eyuun zijn tweerhande als tamme<br />
ende wilde diemen van ARISTOTILES<br />
cepa canina heet ende dese canina heuet<br />
witte bloemen ten hemelwaert ende<br />
groen ter aerden waert. ende dese is<br />
goet teghens apostemen. ende die tam[-]<br />
me eyuun heuet enen hollen steel ende<br />
sonder knopen. ende ghelijckerwijs dat<br />
hij zijn bladeren vernuwet alsoe vernu[-]<br />
wet hij zijn wortelen als ARISTOTILES seit<br />
inden voerscreuen boecke. Jtem DYASCO[-]<br />
RIDES seyt dat die tamme cepe nut is ter<br />
medicinen ende oeck ter spijsen ende is<br />
slijmich ende van couder natueren. en[-]<br />
de sonderlinghe die wat lancgworpelt<br />
is meer dan die ronde ende meer die ro[-]<br />
de dan die witte ende die droege meer<br />
dan die vorsche ende meer die rauwe dan<br />
die ghecoecte ghegeten beneemt walghinghe<br />
ende vermindert den stancke<br />
des mondes ende morwet den buucke<br />
ende doet die spijse wel smaken. ende zijn<br />
sap mit honich ghemenget wischt die<br />
donckerheyt vanden oghen af. ende zijn<br />
sap is goet den ghenen die in litargyen<br />
legghen. ende tsap mit vrouwen melck<br />
ghemenghet ende in die oren ghedropen<br />
beneemt hem die zericheyt. ende te<br />
maten ghegheten soe nisnijt 1 hi die din[-]<br />
dende ende die heffende humoren ende<br />
opent die monde vanden aderen ende<br />
doet orine ende menstrua comen ende<br />
leijdtse wt ende lescht die beten van enen<br />
verwoeden honde ende ander venijn-<br />
1. Lees: insnijt
de beten ende claert die huut ende opent<br />
die zweetghaten ende daer omme doet<br />
hij zweten ende leydet wt. ende rauwe [318vb]<br />
ghegheten en gheeft hij den lichaem<br />
gheen voetsel ende hi is den colericus quaet<br />
ende den fleumaticus goet ende maket<br />
dorst ende opblasinghe ende quetst dat<br />
hoeft ouermits zijnre scarpicheit ende<br />
doet den mensche vuerlijke drome dro[-]<br />
men of sien. ende sonderlinghe wordt hij<br />
ghegheten van luden die van groter suuc[-]<br />
ten op ghestaen zijn. Ende hij doet die<br />
luden screyen of huylen mit sinen roke<br />
alleen ende hij quetset dat ghesicht als<br />
DYASCORLDES 1 seyt. etcetera<br />
Dat xliiij. capittel van cepe caninum.<br />
C Epe caninum dat is squilla ende<br />
wordt gheuonden bij der zee ende<br />
PLATHEARIUS noemtse cepa marina. ende<br />
onderwijlen wort hi alleen gheuonden ende<br />
dan is hij venijn ten si dat hem die venijntheyt<br />
ghenomen wort. ende zijn quaet[-]<br />
heyt wordt hem benomen ist dat hij een<br />
wijle leyt in wijn ende in olie ende dan wordt<br />
inder medicinen ghedaen. Jtem men sal<br />
hem op sniden ende doen hem dat alre<br />
binnenste wt ende dat vterste salmen mede<br />
wech doen ende dan dat middelste ne[-]<br />
men ende dat becoemt zeer wel in medicinen<br />
Jtem PLYNIUS seyt libro xix. capitulo<br />
xvij. Jtem die GRIECKE segghen datter<br />
veel gheslachten van cepa zijn ende allegader<br />
maect si traninghe alsmen haer<br />
ruucket. ende hoe dat hij ronder is hoe<br />
1. Lees: DYASCORIDES
dat hij beter is. ende dye roede is dye<br />
suerste ende is meer suerder dan die wit[-]<br />
te ende die raeuwe meer dan die gheco[-]<br />
kede ende hij wordet ghesayt ende oec<br />
gheplant mer als hij ghesayt wort soe<br />
en maect hi gheen saet voer dat ander<br />
iaer ende wanneer hi zaedt soe verghaet<br />
dat hoeft want die voertbrenghinghe<br />
des saets is verderffenis des hoefs. [319ra]<br />
Jtem tsaet vanden eywn wil ghesayet<br />
werden in ghespaedder aerden ende<br />
daer alle oncruut ende ander vuul wor[-]<br />
telen wtghewyedet zijn. ende als zijn<br />
saet bestaet zwart te worden soe pluct[-]<br />
ment ende eer dat hij al dorre wordt so<br />
pleechment int stroe te bestemmen. ende<br />
waer yemant die daer ghenuecht in had[-]<br />
de dat die hoefde vanden eywn out wor[-]<br />
den soe soudemense netten mit laeuwen<br />
souten water ende alsoe moghen si lan[-]<br />
ghe dueren ende zijn oeck beter teten<br />
mer si zijn best inden sacken te sayen of<br />
te planten ende veel nutter het zijn ve[-]<br />
le luden die den eywn ophanghen inden<br />
roecke ende inden scoersteen by den vyer<br />
alsment tloeck doet ende dat doen si daer<br />
omme dat si niet wtspruten en sullen.<br />
Jtem die wilde eywn als die selue seyt<br />
libro xx. capitulo vij. en zijn nyet etelic mer si zijn<br />
zeer medicinael ende si zijn inden ruken<br />
alleen goet teghen donckerheyt der ogen<br />
mer ghesmeert ist meer prophitelic ende<br />
si ghenesen die wonden vanden monde.<br />
ende mit wijn ende mit honich ghemengt<br />
gheneest beten van honden ende van ser[-]<br />
penten ende is goet ter doefheyt. ende
mit ghansen smeer ende mit honich ghe[-]<br />
menghet helpet totter zericheyt der len[-]<br />
den ende suuert ende gheneest wonden. hier<br />
toe seyt PLYNIUS etcetera<br />
Dat xlv. capittel van cucumer.<br />
C Vcumer cucumerus dat is een<br />
cruut vanden welcken YSIDORUS seyt<br />
libro xvij. dat si cucumeren ghenoemt zijn<br />
daer omme dat si onderwijle bitter zijn<br />
die nochtans soet wassen ist datmen haer<br />
saet ouerghiet mit ghehonichden melc[-]<br />
ke Jtem DYASCORIDES seyt dat die cucu[-]<br />
meren coudt inder naturen gheuonden [319rb]<br />
worden si laxeren den buuck ende si hel[-]<br />
pen der maghen. zijn bladeren ghene[-]<br />
sen wondeu 1 ist datmen die bladeren wry[-]<br />
uet ende stoet ende legtse op wonden die<br />
honden ghebeten hebben Jtem zijn saet<br />
ontween ghewreuen ende mit wijn ghe[-]<br />
droncken helpt der crancker blasen. Jtem<br />
PLYNIUS seyt libro vicesimo capitulo ij. et iij. dat<br />
cucumer tweerhande is als dat in den<br />
houen wasset ende dat wilde. wes wor[-]<br />
tel meeest 2 grof ende wit is wt wes sap<br />
een electuari werdt dat noet is in veel<br />
medicinen etcetera<br />
Dat xlvi. capittel van cucurbita.<br />
C Vcurbita als YSIDORUS seyt is een<br />
GRYEXS naem wyens opghanck<br />
of beghin den LATIJNSCHEN onseker is.<br />
ende zijn gheslachten zijn veel als YSI[-]<br />
DORUS ruert libro xij. ende dat selue seyt<br />
1. Lees: wonden<br />
2. Lees: meest
oeck PLYNIUS. Jtem zommighe cucur[-]<br />
bit is tam ende zommighe is wilt. ende<br />
die tamme ouersprayt haer bladeren ende<br />
haer telgheren als die wijngaert ende<br />
knoept hem mit zommighen bande[-]<br />
kens also als die wijnghaert omvlech[-]<br />
tende. ende heuet witte bloemen die hi<br />
coept op dat hi machtelick teghen der<br />
nacht sonder ondersettinghe bloeyen<br />
mach mer zijn vrucht vordert weynich<br />
of luttel mer si ghaet al af ende si vrr[-]<br />
rot. 1 Jtem PLATHEARIUS seyt dat die cu[-]<br />
curbita van couder ende van vuchtiger<br />
complexien is ende in qualiteyten ghe[-]<br />
tempert. Ende men vint oeck die cucur[-]<br />
bit in heten lantschappen. wyens zade<br />
alsmense in der aerden worpet soe wast<br />
daer cruut of, wt welcken crude wytte<br />
blomen comen ende ten laetsten vruch[-]<br />
ten die vol saets zijn ende morchs wes<br />
K iij<br />
scorsse eerst morwe is mer als si coemt [319va]<br />
totter ripicheyt soe wordt dye vrucht<br />
buyten hardt als een hout. Jtem dye<br />
vruchten als si nyeuwe zijn soe zijn si<br />
ghoet te ethen ende die saden zijn goet<br />
ter medicinen ende zijn saet is scheyden[-]<br />
de om die subtijlheyt zijnre substancien<br />
ende daer om zijn si ghoet teghen die ver[-]<br />
stoptheyt der leueren der nyeren ende<br />
der blasen. ende die cucurbit ghesoden of<br />
ghebraden is een medicijn den ghenen<br />
die den scarpen corts hebben want hi die<br />
materi der zuucten zuuert ouermits pis[-]<br />
1. Lees: verrot
sen ende laxeert een luttel ende verdruct die<br />
hetten ende verwandeltse ende starctse<br />
Jtem die zade worden ghewonnen nae<br />
der rijpicheyt ende si werden ghewasschen<br />
ende ter zonnen ghedroecht op[-]<br />
dat si ouermits hare vuchticheyt nyet<br />
ghecorrumpeert en werden ende men<br />
machse in een droeghe stede drye iaren<br />
houden. hier toe heeft PLATEARIUS gheseyt<br />
Jtem PLYNIUS seyt dattet sap vander cu[-]<br />
curbit ghoet is teghen theylighe vier<br />
ende teghen heffinghe der oghen ende<br />
safticht die zeericheyt vanden oren ist<br />
datmen tsap daer laeuwe in drupet ende<br />
zijn saet ghewreuen te puluer ende ghe[-]<br />
stroyt in hollen wonden vultse mit vleysch<br />
ende die bast tot asschen ghebarnt is goet<br />
opt verbarnde. Jtem PLYNIUS seyt libro<br />
xx. capitulo iiij Jtem daer is een wilde die vin[-]<br />
gher dick is wassende in stenighen steden<br />
wes sap ghoet is totter maghen ende<br />
darmen. ende zijn morch mit alssen is goet<br />
op den tantzweer wat souts daer thoe<br />
ghedaen ende zijn sap mit edick ghewarmmet<br />
doet die wagghelende tanden<br />
vaste ende stijf staen inden monde.<br />
ende zijn vleysch sonder dat saet is zeer<br />
ghoet ende nutte op den lijckdoernen. [319vb]<br />
Jtem zijn bladeren ghecoecket dye<br />
zijn oeck mede zeer ghoet op wonden.<br />
Jtem dat saet ghedroncken mit wijn<br />
verwinnet dat venijn. Men sals nyet<br />
eten Mer want si eerst opblasinghe ma[-]<br />
ket als si groen is soe salmense coken<br />
ende etense alsoe Ende die wilde cucur[-]<br />
bit is als YSIDORUS seyt libro decimosep[-]
timo alsoe veel als coloquintida. ende<br />
is een zeer bitter cruut ende streckt ziju 1<br />
telghereu 2 bijder aerden ende het heeft<br />
grote bladeren ende is van zwaren ro[-]<br />
ke als die cucurbit ende maeckt ronde<br />
vruchten als die ghemeyn cucumeren<br />
doen. als YSIDORUS daer seyt soect bouen<br />
vander naturen van coloquintida Cucurbita<br />
dat is een kuwoerde cucumeres die zijn<br />
bynae als kuwoerden.<br />
Dat xlvij. capittel van celidonia.<br />
C Elidonia is een cruut dat soffra[-]<br />
nighe blomen heeft ende dye is<br />
alsoe ghenoemt om dyes wille dattet<br />
inden tyden als dye zwaluwen eerst<br />
comen soe beghintse te bloyen ende ve[-]<br />
le luden heytent zwaluwen cruut ofte<br />
dye ghauen des hemels als YSIDORUS<br />
seyt want celidon in GRYEX is zwalue in<br />
DUYTSCHE. ende waert dat den zwaluwen<br />
inden nest haer oghen wtghesteken wor[-]<br />
den soe soudense die oude weder siende<br />
maken mit desen crude. dat selue vertelt<br />
PLYNIUS oeck mede in sinen boecken<br />
dattet sap van desen cruyde dye zwalu[-]<br />
wen weder omme siende maket. Ende<br />
dit cruut heuet noch vele natuerlijcker<br />
consten ende virtuten in hem Want het<br />
heuet macht te ontbynden ende oeck<br />
mede te trecken ende te verteren als<br />
DYASCORIDES seyt. ende het safticht dye<br />
zericheyt der tauden 3 ende zuuert dat hoeft [320ra]<br />
1. Lees: zijn<br />
2. Lees: telgheren<br />
3. Lees: tanden
ende doet menstrua comen ende purgeert<br />
die moeder ende gheneest die fistel en[-]<br />
de kancker vanden monde als PLYNIUS<br />
DYASCORIDES ende PLATHEARIUS seggen<br />
Dat xlviij. capittel van centaurea<br />
C 1 Entaurea is al te bitteren cruut en[-]<br />
de is droeghe inden dorden grade<br />
ende daer om ist felcerte gheheyten dat<br />
is galle der aerden als YSIDORUS seyt.<br />
want zijn duecht is eerst gheuonden van<br />
CHYRO CENTARUS als die selue seyt libro de[-]<br />
cimoseptimo ende is tweerhande als die<br />
groete ende die cleyne. dye meeste heeft<br />
meerre telgheren ende bloemen ende<br />
heeft die meeste macht ende meerder<br />
dan die cleyne centaurea doet als ghe[-]<br />
seyt wordt in PLATHEARIO ende CONSTANTINUS<br />
seyt dat die wortel vander meester is<br />
heet ende droeghe inden anderen gra[-]<br />
de ende heeft eenderhande bitterheyt<br />
mit zueticheden ghemenghet ende daer<br />
om sluytet vast. Jtem die blomen ende<br />
die bladeren zijn nutter in medicinen dan<br />
in anderen dinghen. ende centauria bene[-]<br />
met die zericheyt vanden buucke ende<br />
claert dat ghesichte ende ontstoppet dye<br />
nyeren ende die mylt ende gheneest dye<br />
popelsie die cleyne is of gycht. ende mit<br />
hoenich ghenomen doodet die pyeren<br />
ende zijn wortel consolideert wonden<br />
als PLYNIUS ende DYASCORIDES segghen<br />
Dat xlix. capittel vanden lauwerboem<br />
1. In margine in handschrift: nota
D 1 Aphuus in 2 GRIEX is laurus in LA-<br />
TIJN als YSIDORUS seyt libro xvij. ende<br />
laurus wordt gheseyt van desen woer[-]<br />
de laus laudis dats lof want mitten bla[-]<br />
deren ende mitten telgheren vanden<br />
lauwerboem plachmen die hoefden te<br />
croenen der gheender die victorie had[-]<br />
den mit groten loue ende prijs. Ende [320rb]<br />
daer omme bij den ouden tijden plach<br />
laurus lauda te hyeten mer daer nae so<br />
wordt die d. of ghehaelt ende die r. toe<br />
ghedaen ende is laurus ghehyeten. ge[-]<br />
lijckerwijs alsmen plach te segghen me[-]<br />
didies daermen nu seyt meridies dat is<br />
middach als YSIDORUS seyt. Dye grye[-]<br />
ken heyten desen boem dapheyn daer<br />
omme dat hij altoes groen is want hij<br />
is altoes groen winters ende zomers<br />
ende daer omme werden die verwinres<br />
daer mede ghecroent als YSIDORUS seyt.<br />
ende PLYNIUS seyt dat dese lauwerboem<br />
behoert properlicken keyseren ende co[-]<br />
ninghen toe ende den ghenen die zege<br />
ende victorie ghehadt hebben ende hij<br />
verchyert die huysen ende van hem zijn<br />
twee gheslachten als delphica ende cy[-]<br />
pria. ende mitten lauwerboem delphica<br />
worden die delpheres eerst ghecro[-]<br />
net die zeghe hadden. ende mitten lau[-]<br />
wer cypria croenden die ROMEYNEN dye<br />
hare als si victori hadden. mer nv zijn<br />
daer veel species van lauwer bomen mer<br />
si scelen inder gronicheyt ende in dyer<br />
1. Representant: d<br />
2. In margine in handschrift: [..a]kelar boem nota/
groetheyt vanden bladeren ende van[-]<br />
den bessen. ende is een boem van menigerhande<br />
ghedaenten Ende hij telter<br />
xiij. species des selues boems. onder<br />
die welcke hij eenderhande specie set<br />
die den groten IUPITER ende APPOLLO DEL[-]<br />
PHICUS ghewyet was. ende daer omme<br />
daer die aerde vanden lauwerboem in<br />
enen huyse is daer blijft dat huus van[-]<br />
den blixem onghescent ende APPOLLO en<br />
plach gheen antwoerde te geuen als daer<br />
gheen lauwer tegenwoerdich en was<br />
ende wantmen te ghelouen plach dat<br />
hij nut was in godlijcker eren soe pla-<br />
K iiij<br />
ghen si dyen oeck te besighen totten lo- [320va]<br />
ue ende prijs der werelt ende men moets<br />
niet besmetten mit enighen ydelen dinghen<br />
ende men plachen opten outaer te<br />
legghen ende te steken. Jtem die key[-]<br />
ser TYBERIUS plach den lauwer op zijn<br />
hoeft te setten alst onweder was van don[-]<br />
der ende van blixem ghelijck dat si dyen<br />
draghen teghen die vreesen der blixem.<br />
Jtem PLYNIUS vertelt een wonderlic dinc<br />
dat doe AUGUSTUS sat in enen hof bij DRU-<br />
SILLAM AUGUSTAM doe werp hi een henne<br />
neder vanden hoghen die alte sonderlin[-]<br />
ghe wit was ongequetst in des keysers<br />
schoet ende die henne hyelt enen telch van<br />
enen lauwerboem in haren beck die ghe[-]<br />
laden was mit veel bessen. ende die waersa[-]<br />
ghers hyeten datmen die henne sober<br />
houden soude ende datmen die bessen saey[-]<br />
en soude ende verwarense mit groter naer[-]<br />
sticheyt wt den welcken een heerlijck ze[-]
ghelijck busch quam. welcken lauwer<br />
die keyser na in zijn hant hyelt ende hy<br />
droech een croen op zijn hoeft. Ende ten<br />
laetsten die ander keysers inder seluer<br />
manieren. ende wt den seluen bossche moest<br />
men dye victorie dye eerst ghehouden<br />
was starcken. hier toe seyt PLYNIUS. Jtem<br />
DYASCORIDES doetter noch wat toe van[-]<br />
den lauwerboem ende seyt dattet een boem<br />
is van schoender formen ende van ghoeder<br />
luchten ende van wonderlicker craften.<br />
want zijn blader groen ghenomen die zeer<br />
wel ruuckende zijn ist dat si ghestoten<br />
werden soe saften si ende ghenesen steec[-]<br />
ten van byen ende van wespen ende alle<br />
drintinghe. ende ist datmense bi den boecken<br />
leyt ende bij den clederen soe en werden si<br />
vanden wormen niet ghegeten. Ende die<br />
vruchten vanden lauwerboem heyten wij<br />
baccas lauri dats bakelaer. ende die coer[-] [320vb]<br />
nen zijn buten zwart of rodelachtich ende<br />
bynnen wit ende smerich ende ront inder figuren<br />
ende inder complexien heet ende<br />
droeghe inden anderen grade. ende si heb[-]<br />
ben een subtijl substancie ende hebben<br />
macht te zuueren ende te conforteren ende<br />
daer om werden si oerbaerlic inder medicinen<br />
ghedaen. wt den welcken men<br />
dyerbaer olye maect die goet is tot ve[-]<br />
le couder passien ende oeck mede tot an[-]<br />
deren passien etcetera<br />
Dat l. capittel van dyptannus.<br />
D Jptannus is een medicinael cruut<br />
wes wortel meest inder medicinen<br />
ghebesicht wordt ende zijn substancie sal<br />
dicht wesen ende niet doergaet. ende als si
ghebroken wordt dat si niet ghepuluert<br />
en werdet ende heeft macht te ontbinden<br />
ende dat venijn nae hem te trecken ende<br />
dat te verteren. waer bi dattet ghoet is<br />
teghens venijnde beten. ende op die won[-]<br />
den gheleyt ende ghedragen als DYAS[-]<br />
CORIDES ende PLATHEARIUS segghen: ende<br />
alsmen een luttel dincgs toe doet soe<br />
seytmen dat die wortel veel virtuten he[-]<br />
uet ende sonderlinghe die virtuut vander<br />
dryakelen ende si doet menstrua voert co[-]<br />
men ende leydtse wt ende sluutse buyten.<br />
ende doetse wt comen die secundinen ende<br />
dode kynder of ander vuulnisse die inder<br />
moeder leyt. ende mitten zape van wijnru[-]<br />
te ghenomen coemt te hulpe den ghenen<br />
die vallen vanden groten euel ende<br />
den gichtighen luden als die selue DYAS[-]<br />
CORIDES seyt: Jtem PLYNIUS seyt van de[-]<br />
sen crude libro xvij. capitulo vij. dat die hynden of<br />
die herten dit cruut eerst vonden ende wijs[-]<br />
dent want si eten dat cruut om dat si te<br />
rascker baren moghen ende te lichtelijcker<br />
ende ist dat si mit scut gheschoteu 1 zijn soe [321 recto]<br />
suecken si dyptan ende etent ende wriuen die<br />
wonde aen dat cruut ende die pijl ghaet<br />
wt ende die wonde gheneest. Dit selue seyt<br />
BASILIUS in EXAMERON ende oeck AMBROSIUS<br />
ende die expositoer ouer CANTICORUM seyt<br />
oeck daer hi spreect vanden hynden der<br />
herten Ende PLYNIUS seyt dat dit cruut in<br />
veel steden wast ende dat in vetten landen<br />
wast dat is tquaetste ende dat in dorren har[-]<br />
den steden wast dat is tbeste ende dattes<br />
1. Lees: gheschoten
een mensche een cleyn luttelken proefde<br />
soe ontsteket hem die mont mer nyet<br />
zeer als die selue YSIDORUS seyt libro xvij.<br />
daer hij aldus seyt. Diptannus is een<br />
berch der aerden daer diptannus tcruut<br />
den uaem 1 af heeft Waer of dat VIRGILI[-]<br />
US seyt Als die hinde ghewont is so ma[-]<br />
ket si spronghe ende soect dyptan. Ende het<br />
is van alsoe groter virtuten dattet een yser<br />
dat inden lyue ghebleuen is wt drijft ist<br />
datment etet ende plaestertet op die won[-]<br />
de mit apostolicon daer puluer vanden<br />
magneten mede in is Dit cruut heiten<br />
zommige meesters polleye vander zee<br />
etcetera als YSIDORUS seyt.<br />
Dat li. capittel van draguntea. 2<br />
D Raguntea is een cruut alsoe ghe[-]<br />
noemt daer om dat zijn steel inder<br />
manieren van enen serpent mit stippen<br />
ouer ghesprayt is ende die slanghen haten<br />
dat cruut als YSIDORUS seyt libro xvij. ende<br />
dit cruut wordt van vele luden serpenti[-]<br />
na of colubrina ghenoemt. want het he[-]<br />
uet een purpur bloem die ghedeylt is<br />
ende open als eens serpents mont. wt wel[-]<br />
ken middel coemt oft een serpents ton[-]<br />
ghe waer scarp zwart ende ront. ende in<br />
tmiddel vander blomen coemt wt oft een<br />
hoeft waer mit enen grouen ronden sade<br />
dat eerst groen is daer nae roet alst be[-] [321 rb]<br />
staet te rijpen. Dit cruut als DYASCORIDES<br />
seyt is van groter craften ende virtuten<br />
want zijn wortel ghedroecht ende ghepul[-]<br />
1. Lees: naem<br />
2. In margine in handschrift: serpentinemo
uizeert ende mit rosenwater ghemenghet<br />
zuuert dat aensichte ende maectet claer.<br />
ende mit WALSCHER zepen ghemengt verwet<br />
dat aensicht ende zuuert droecht ende<br />
gheneest fistelen ende maect den mont vander<br />
fistulen alsoe wijt datmen dye been<br />
die daer in verrot legghen wt trecken<br />
mach. ende mit edick ende mit leuenden<br />
calck ghemenghet gheneset den kancker<br />
ende zijn bladeren in wijn ghesoden rypet<br />
apostemen. ende tsap van desen crude ge[-]<br />
neest doefheyt die van couden ghecomen<br />
is ende tsap maectet ghesichte claer ende<br />
doet menstrua voert comen. ende die bloyen[-]<br />
de aenbeyen heeft die verteertet ende<br />
droechtse. ende zijn sap van bynnen ghenomen<br />
doet die vrucht verworpen ende zijn roke<br />
veriaghet serpenten. noch tlichaem en can<br />
vanden serpenten niet ghequetst worden<br />
ist dattet mitten zape besmeert is. dit seg[-]<br />
ghen DYASCORIDES ende PLATEARIUS<br />
Dat lij. capittel van dragantum.<br />
D Ragautum 1 als PLYNIUS ende AUI[-]<br />
CENNA segghen dattet een ghomme<br />
is van enen boem. wes vuchticheyt<br />
hart wordt van hetten of van couden. ende<br />
zijn specie is dryerhande. want het is<br />
wit puer ende claer. ende dit is tbeste ende het<br />
is oeck rodelachtich ende gheel twelc<br />
niet alsoe ghoet en is als twitte daert<br />
aen der aerden ghemengt is Ende datter<br />
wit is dat is ghoet ter couder medicinen<br />
ende men macht xl. iaer houden ende heeft<br />
virtuut te vercoelen te vuchtighen ende<br />
1. Lees: DRagantum
te zuueren ende dit doet van zijnre coutheit<br />
weghen ende van zijnre vuchticheyt.<br />
ende heuet virtuut te lymen ende te bynden [321va]<br />
ouermits zijnder ghommosicheyt want[-]<br />
tet ghommich is ende is ghoet teghen<br />
ghebreken der borsten inden electuarien<br />
ende in syropen want het vuchticht dye<br />
droeghe borst ende brenghet die verloren<br />
humoer weder ende beneemt den hoest<br />
die splitinghe vander lippen ende dye<br />
vlceringhe vanden monde die gheneset<br />
ende zuuert dat aensicht ende maectet<br />
wit ende helpt den ghenen die artike<br />
hebben ende helpet teghen dissentiriam<br />
dat is eenrehande buuckeuel dat van<br />
scarper medicinen coemt ende zomwijlen<br />
van anderen saken als gheseyt wordet<br />
in PLATHEARIO etcetera<br />
Dat liij. capittel van ebenus.<br />
E Benus is een hout in ETHYOPIEN<br />
ende heeft ene zwarte verwe ende<br />
is saft inden tasten ende effen hart ende<br />
zwaer. Want om zijnder groter dichticheyts<br />
willen soe ist also zwaer. ende<br />
leydtment int water soe sinctet ende be[-]<br />
gheert den gront als gheseyt wort int<br />
boeck DER GROYELIJCKER DINGHEN. het is<br />
stiptick inden smake ende bytende want<br />
ist datment inden vyere leydt so barnet<br />
rasch ende gheeft enen zueten roke wt<br />
ende ghoede lucht. ende op enen wetsteen<br />
ghewreuen gheuet enen roeden verwe<br />
ende heeft virtuut te zuueren ende oec mede<br />
te starcken. ende daer omme ist goet in col[-]<br />
lirien dat is in medicinen der oghen als<br />
PLYNIUS ende DYASCORIDES segghen. Jtem
van desen houte seyt oeck mede YSIDORUS<br />
libro xvij. dattet in YNDIEN wast ende in<br />
ETHIOPIEN: ende het wordet also hardt als<br />
een steen Wes hout zwart is ende die bast<br />
saft als vanden lauwerboem. ende dat in<br />
YNDIEN wast dat is speckelich ende menigherhande<br />
van stippen ende van plecken mer [321vb]<br />
dat isset tbest dat nergent spuckelich en<br />
is ende dat zwart is ende saft als een hoorn<br />
ende men pleghet biden wyeghen te setten<br />
daer die ionghe kynderen in die wyeghe<br />
legghen op dat si te myn veruaert sullen we[-]<br />
sen van anderen zwarten dinghen als VERGILIUS<br />
ende YSIDORUS segghen. Jtem PLYNIUS prijst<br />
dit hout. die een scrijft ebenus ende die an[-]<br />
der ebanus ende seyt dattet een precioes<br />
boem is ende is den goude ende den elpenbeen<br />
te ghelijcken. ende daer omme plaghen die<br />
van ETHYOPIEN dit hout ende ghout ende el[-]<br />
penbeen den keysers te scencken voer sinen<br />
tribuut: waer of datmen leest dat dye co[-]<br />
ninghinne SABA SALOMON aldus sulcke hou[-]<br />
ten ghaf. iij. REGUM. x. etcerera<br />
Dat liiij. capittel van edera. 1<br />
E Dera is gheseit van herendo dat is<br />
van cleuen als YSIDORUS seydt.<br />
daer omme dattet den bomen aen cleuet.<br />
Of het wordt gheseyt van edo dat<br />
is van eten want ist dattet die gheiten eten<br />
soe ghecrighen si daer of veel melcks<br />
daer edy dat zijn die ionghe gheytekens<br />
of gheuoedet worden. Sijn wor[-]<br />
tel die doerboert alte harden dinghen<br />
ende is van couder naturen ende com-<br />
1. In margine in handschrift: wedewinde
plexien. Ende so waer dattet wast daer<br />
bewijstet dattet langhe tijden cout is.<br />
ende het houdet zijn groenicheyt langhe<br />
tijt ende en verliest oeck zyn blade[-]<br />
ren nyet ende is van bitteren dempigen<br />
smake Jtem PLYNIUS seyt libro xvi. capitulo xxiij<br />
dat van edera dat is vander wedewint<br />
twee specien zijn als wyt ende zwart.<br />
manneken ende wijfken. tmanneken is meerder<br />
ende inden blader harder ende vetter ende de wit[-]<br />
te edera heeft witte vruchten die zwar[-]<br />
te zwarte vruchten. men plach die poeten<br />
te croenen mitter wedewinde in enen [322 ra]<br />
teyken dat si leuende van sinnen zijn ende subtijl.<br />
want si altoes groyt ende groen is. ende<br />
die ghene die ghinghen inden gheweyde<br />
des vryen vaders dat is des wijns die[-]<br />
men BACHUS heet croenden si mitten we[-]<br />
derwinde waer bij dat dese boem was<br />
ghesacreert den gode vanden wijn ende<br />
oeck MARTI dat is MARSSEN. ende die grote<br />
coninc ALEXANDER croende zijn ridders<br />
mit edera doe hi victori behielt van YN-<br />
DIEN als die selue PLYNIUS seyt. ende is<br />
een boem die zeer hoghe clymt also lan[-]<br />
ghe als hi een muer of een boem vynt<br />
daer hi aen op crupen mach. ende heeft tel[-]<br />
gheren ende bladeren ende bessen mer si<br />
zijn bitter. ende het is wonder waer om<br />
dattet vanden ouden gheeert was want<br />
het heeft ondersneden bladeren ende hoeckich<br />
ende zwaer van roecke ende effen on[-]<br />
der wes schyem die wormen schuylen.<br />
Jtem PLYNIUS seyt ende DYASCORIDES<br />
mede al ist sake dat dese edera bitter is<br />
nochtans is si nut ter medicinen ende is
ghoet teghen dissintiriam. Jtem tsap<br />
inder nazen ghedropen zuuert hoeft ende<br />
safticht den hoeftzweer Jtem tsap mit<br />
olye ghemenghet ende warm in die oren<br />
ghedropen is ghoet teghens doefheyt<br />
Jtem edera is ghemaect van contrarien<br />
saken ende daer om werct si in contrarien<br />
dinghen waer om dat si heeft virtuut<br />
te rijpen te trecken te zuueren ende te safti[-]<br />
ghen. ende daer om worden haer bladeren<br />
dicwijl ghedaen totter kokinghe ende<br />
haer ghomme is scheydende ende ontbyndende.<br />
ende een bock die daer mede<br />
gheuoet is als mitten bladeren van edera<br />
ende ghedoot ende dat bluet warm ghe[-]<br />
droncken een ghoede pynt tusschen twee<br />
onser vrouwen daghen 1 breect sonder twi[-] [322rb]<br />
uel den steen inder blasen. dit heb ic we[-]<br />
ten prouen ende oeck inden leynden Jtem<br />
het is eenrehande speci van edera op wes<br />
bladeren douwe valt ende werdt dicke ende<br />
slimich ende wordt verwandelt in lap[-]<br />
danum. wes virtuut groet beproeft is<br />
vanden meysters want een fumigaci dat<br />
is een rokinghe ghemaect van lapdano<br />
doet menstrua voert comen ende dryuet<br />
secundinen wt ende dode drachten ende<br />
dwinghet den reume dat is den snuuf<br />
vanden hoefde ende starct die sinnen ende<br />
helpt die ghene die hoestende zijn ende<br />
stempt dat buuceuel ende is nut in vele<br />
medicinen etcetera<br />
Dat lv. capittel van elytropium. 2<br />
1. Hierboven in margine: nota<br />
2. In margine in handschrift: sponsa solis of solsequium .j. steen [...] ende gelij[...]
E Lytropium is een cruut also ghe[-]<br />
hieten daer om dattet vloyet 1 als<br />
die zomerlike solsticium is ende werdt<br />
vanden LATIJNSCHEN solsequium ghehey[-]<br />
ten als YSIDORUS seyt libro xvij. want als die<br />
zonne op ghaet soe luucc 2 dit cruut zijn<br />
bladeren op: ende als die zonne ondergaet<br />
soe sluyten die bladeren weder toe ende<br />
men heytet oeck verrutaria dats wratten<br />
cruut daer om dattet wratten verdry[-]<br />
uet ende af doet ist datment drynct of<br />
plaestert als YSIDORUS seyt. Jtem PLA-<br />
THEARIUS heytet sponsa solis ende is een<br />
cruut dat heet ende vucht is inden anderen<br />
grade. wes sap ghoet ghedroncken is<br />
teghen tvenijn ende teghen beten van hon[-]<br />
den die venijnt zijn ist datmen dat cruut<br />
wrijft ende legghet op die wonde ende<br />
is ghoet teghen verhettinge der leue[-]<br />
ren ende teghen verstoptheyt der leue[-]<br />
ren. etcetera.<br />
Dat lvi. capittel van eleborus<br />
E Leborus YSISDORUS seyt dat dye<br />
ROMEYNEN eleborum heyten veratrum [322va]<br />
daer om dattet den ghenen diet neemt<br />
ouer mate verwoet maket of dodet. ende<br />
hier af zijn twee gheslachten als wit ende<br />
zwart. ende hiet daer omme wyt eleboer<br />
want hij witte wortelen heeft ende purgeert<br />
fleumatige humoren. ende hiet daer<br />
omme zwart eleboer die ander om des<br />
wille dat hij zwarte wortelen heeft ende<br />
1. Lees: bloyet<br />
2. Lees: luuct
hi purgeert zwarte humoren dat zijn me[-]<br />
lancoliose humoren: Jtem DYASCORIDES<br />
ende die ander auctoren segghen dattet een<br />
machtich ende een gheweldich cruut is in[-]<br />
der virtuten ende men salt mit groter behendicheyt<br />
nemen inder medicinen want<br />
het quetst zeer. want inden eersten so do[-]<br />
det alsment onredelijcken neemt of ghe[-]<br />
uet ende nochtans ist tot veel zuucten nut ist<br />
dattet wijselicken ghegeuen werdt als<br />
DYASCORIDES seyt. want het ontbyndet die<br />
quarteyn ende doot pyeren inden oren ende<br />
anderswaert. ende ist datmen zijn puluer<br />
mit brode menghet of mit deeghe oft<br />
mit ghort ende dattet die rotten of musen<br />
eten soe sullen si steruen. ende het coemt te<br />
hulpe die vallende zijn vanden groeten<br />
euel ende die in litargien geuallen zijn als<br />
DYASCORIDES ende PLATHEARUS 1 segghen<br />
ende tbest van desen tween is eleborus<br />
albus dat is die witte ende is heet ende<br />
droeghe van complexien inden dorden<br />
grade ende wast in berchachtighen steden<br />
ende in vuchtighen steden ende heuet<br />
blader als die bredeweghe mer si zijn<br />
langher ende scarper int eynde ende die steel<br />
is eens cubitus lang of meer wes wor[-]<br />
tel zeer laxeert opwaert ende nederwaert<br />
ende wij en sullens nymmermeer oerbaren<br />
die materi en si eerst verduut ende<br />
bereit ende dan salment oec mit groter sub[-]<br />
tijlheyt gheuen. ende daer om seyt YPO- [322vb]<br />
CRAS Wiltstu dat eleborus wercken sal<br />
soe roer dat lichaem voer ende dat die<br />
1. Lees; PLATHEARIUS
ghene dyet neemt daer op niet en slape<br />
als hijt ghenomen heeft in thyen vren<br />
niet daer nae. want het heeft virtuten<br />
ende cracht dat vucht te resolueren in win[-]<br />
dicheden waer of dat volcht smoringe<br />
der gheesten ende die doot als DYASCORI-<br />
DES ende PLATHEARIUS segghen ende die zwarte<br />
is veel anxsteliker etcetera<br />
Dat lvij. capittel van esula.<br />
E Sula is eenderhande boemken die<br />
welcke hete ende droeghe gheseyt<br />
wort vanden meesters als DYASCORIDES seyt<br />
Wes wortel ghoet is inder medicinen<br />
ende hier of zijn veel species ende die virtuut<br />
van dyen is nu inden melck nv inden za[-]<br />
pe ende nu inden wortelen. Esula is een<br />
cruut ende heeft slechte blader ende ghe[-]<br />
uet een melckige humoer wt ende pur[-]<br />
geert fleumatighe humoren ende zuuert<br />
die watersucht in menigerhande passi[-]<br />
en die van fleumen comen. etcetera<br />
Dat lviij. capittel van erucha<br />
E Ruca dat is wit morstertsaet ofte<br />
dat cruut daer of ende is tweerhan[-]<br />
de als tamme ende wilde ende is heet ende<br />
vucht ende is scheydende ende openende<br />
ende starct die nyeren ende gheneest die popelzye<br />
ende vergichticheyt ende doet wel<br />
vrine maken ende zuuert die blase ende die<br />
nyeren ende is nut in spijse ende inder me[-]<br />
dicinen. ende die byen minnen zijn blomen<br />
Dat lix. capittel van enula. 1<br />
E Nula is een cruut dat wij alandt<br />
1. In margine in handschrift: nota
heyten Wes manier is tweerhan[-]<br />
de als enula ortulana ende enula campana<br />
ende dese is dye beste ende heeft dye<br />
meeste virtuut ende sonderlinghe inden<br />
wortelen ende men sal die wortel ghade[-] [323ra]<br />
ren int beghin des zomers ende men salse<br />
in die zonne droghen op dat si vander<br />
vuchticheyt nyet ghecorrumpeert en<br />
worde. ende heeft macht te zuueren ende<br />
te saftighen ende die zenen te starcken ende<br />
die slimighe vuchticheyt te verteren. ende<br />
si is wonderlijcke goet teghens den hoest<br />
ende teghens die vercoutheyt der ghees[-]<br />
teliker lede want daer staet ghescreuen in<br />
MACER Enula campana reddit precordia<br />
sana. dat is dat dese wortel van enula<br />
campana is der borsten ghoet ende<br />
den gheestelijcken leden want dese wor[-]<br />
telen aen cleynen sciuen ghesneden ende<br />
aen enen starcken draet ghedreghen dat si<br />
van malcanderen blyuen ende in die zon[-]<br />
ne ghedroecht ende dan sommighe sciuen<br />
onderwijlen als een ghebrec heeft inder<br />
borsten in wijn of in byer gheleyt saftighet<br />
die borst harde wel etcetera ende dyen<br />
dranck smaecket veel te bet mer die kan[-]<br />
ne altoes vast toe te stoppen etcetera<br />
Dat lx. capittel van ephitinium.<br />
E Phitinium is een bloem van chymus<br />
dat is een cruut wes virtuten<br />
altemael inden blomen is want die blome<br />
alleen ende dat cruut en besichtmen ni[-]<br />
et inder medicinen als DYASCORIDES PLINI[-]<br />
US ende PLATHEARIUS segghen ende heuet<br />
macht te purgeren ende te reynighen fleu-
matighe ende melaucoliose 1 humoren<br />
of passien waer dat si goet ende bequaem<br />
is teghens die qnartaen. 2 CONSTANTINUS<br />
seyt dat si goet is teghens die coude pis[-]<br />
se ende teghens zwaricheyt vander orinen<br />
te maken ende oeck tegen verstoptheyt der<br />
leueren ende der milten etcetera<br />
Dat lxi. capittel van ebulus<br />
E Bulus is een vrucht of een cruut<br />
dat wij edick of azijn heyten ende is den [323rb]<br />
vlyeder ghelijck inder stammen ende oec<br />
mede inden bladeren. wes wortelen bas[-]<br />
ten telgheren ende bloemen nut zijn al<br />
totter medicinen. Jtem DYASCORIDES ende<br />
PLYNIUS segghen dat si macht hebben<br />
te ontbinden ende te verteren die gro[-]<br />
ue slimighe fleumen. want dat sap van<br />
ebulus is nut ende goet teghens dat voet<br />
euel ende teghens den crampe vander ze[-]<br />
nen vanden handen ende vanden voeten:<br />
ende is oeck mede goet tegens die watersucht<br />
die van fleumen coemt die cout ende<br />
wit is. Jtem tcruut is goet gheleyt ende<br />
daer ouer ghestoeft soe waer een zwellinghe<br />
is tusschen vel ende vleysch aen<br />
des menschen lichaem. Jtem ebulus<br />
is bouen maten goet op gheuallen of geslaghen<br />
steden des lichaems ist datmen<br />
adick of ebulus siet in water ende datmen<br />
die stede daer ouer stouet ende bade dicwijl<br />
ende legter dat cruut op vanden seluen<br />
adick cleyn ghestoten mit camillen<br />
olye want het safticht die zericheyden<br />
1. Lees: melancoliose<br />
2. Lees: quartaen
ende die heffinghe ende gheeft den ze[-]<br />
nen ende iuncturen der benen craften<br />
ende starcheyt. ende ebulus en is nyet<br />
alste 1 ghenuechlijck inden ruucken of in[-]<br />
den smaken mer inder virtuten ende in[-]<br />
der daet soe ist fijn vanden ouden meesters<br />
gheprijst als PLYNIUS ende PLATEARIUS<br />
segghen etcetera<br />
Dat lxij. capittel vanden vigheboem.<br />
F 2<br />
Jcus is een boem ende is also ghe[-]<br />
heyten van fecunditas dats vrucht[-]<br />
baerheyt ende is drachtigher dan andere<br />
bomen want hij draghet dryeweruen<br />
of vierweruen vruchten des iaers. ende al[-]<br />
soe rasch als die een vrucht rijp is so was[-]<br />
ter een ander weder ende die vigheboem<br />
in EGIPTEN is die vruchtbaerste. wyens [323va]<br />
hout in dat water gheleyt sinct vlusch<br />
ende alst inden gront gheleghen heeft so co[-]<br />
met weder op dat teghens der naturen<br />
is. want het was te voer lichter dant na<br />
is alst nat ende slijckich gheworden is in[-]<br />
den gronde. Jtem die vighen ghegeten<br />
van ouden luden verdrijft hem die rym[-]<br />
pelen wt den aensichte ende anderswaer<br />
Jtem ist datmen styeren of verren byndet<br />
onder enen vigheboem hij sal te hant<br />
zedich ende ghoedertiren werden. hier<br />
toe heuet YSIDORUS gheseyt libro. xvij.<br />
capitulo viij. Jtem ARISTOTILES seyt inden boec[-]<br />
ke der groyelijcker dinghen dat die hu[-]<br />
moer of die vuchticheyt eens basts van<br />
enen boem die is als bloet inden dyeren<br />
1. Lees?: alte<br />
2. Representant: f
in zommighen melckich als inden vighe[-]<br />
boem ende inden moerboem mer dat<br />
melck vanden vigheboem heeft craft<br />
des lubs om casen te maken als die blo[-]<br />
me van cardus daermen kasen mede strem[-]<br />
met Jtem zijn humoer is zeer smerich<br />
ende daer omme is hi zeer vruchtbaer ende<br />
datter smerich is dat wordt vrucht ende<br />
dat subtijl ende waterich is dat worden bla[-]<br />
der of dat wordt verkeert in bladeren<br />
die daer af breet ende dicke zijn ende dye<br />
eynden ront ende scharp. vander welcker<br />
melck of sap die cullen mede gesmeert<br />
maect een hettinghe der minnen als tot[-]<br />
ter oncuuscheyt Jtem ARISTOTILES seyt dat<br />
die vigheboem onderwijlen bestaet te ver[-]<br />
vuylen ende dat gheualt onderwilen van gebreck<br />
der humoren ende in beyden punten be[-]<br />
hoeft die boem der medicinen want dye<br />
acker luden comen hem te hulpe als hem<br />
vuchticheden ontbreken mit bequameliken<br />
messe ende mit zueten water. ende wanneer<br />
dat die boem te veel humoren heeft soe<br />
doerslaen si den boem tot veel steden ende [323vb]<br />
laten die oueruloedighe vuchticheden<br />
wt lopen als daer bouen vander medicinen<br />
der bomen ghetoent is. Jtem die vighe[-]<br />
boem in EGIPTEN is een vruchtbaer boem<br />
ende hij is den moerboem ghelijck in zijn[-]<br />
der groetheyt ende inder bladeren ende<br />
int aensien ende draghet vierweruen des<br />
iaers vruchten mer die eerste en wordet<br />
niet rijp dan der welcker vruchten dye<br />
vigheboem van CYPREN ghelijck is dye<br />
vierweruen draghet ende maect vierhan[-]<br />
de vruchten. Jtem die vigheboem is te[-]<br />
der ende en mach niet veel coude lyden
ende sonderlinghe als hij bestaet te draghen.<br />
Jtem PLYNIUS seyt libro xij. capitulo vi<br />
dat die vigheboem in YNDYEN heeft cley[-]<br />
ne vighen of appelen mit breden bladeren<br />
ende telgheren bestroyet welcke tel[-]<br />
gheren of tacken ter aerden ghecrommet<br />
werden mit haren last ende werden in<br />
die aerde ghesteken ende alsoe maken<br />
si een nuwe gheslacht inden ommeganc<br />
bij haren vader ende bij der stammen en[-]<br />
de dese vigheboemen maken alsoe groe[-]<br />
ten schyem datter die harderen slechs<br />
onder schuylen voer die hetten der zon[-]<br />
nen ende oeck voer den wint ende dese<br />
boem maect cleyne appelkens of vige[-]<br />
kens ter groetheyt van eenre bonen mer<br />
si worden alsoe onder den bladeren ghe[-]<br />
coect ouermits die hetten der zonnen<br />
dat si al te ghenoechlick om eten zijn.<br />
Jtem noch soe seyt PLYNIUS libro xv. capitulo xix.<br />
datter eenrehande vigheboem is die fi[-]<br />
cus siluestris heyt ende zommighe ander<br />
heyten caprificus ende en wort nemmer[-]<br />
meer rijpe mer dat hij van hem seluen<br />
niet en had ghaf hi den anderen want<br />
die bouluden pleghen die monden vanden<br />
wortelen te openen of die basten des vi- [324ra]<br />
gheboems ende te steken daer griffelen in<br />
van caprificus daer nuwe humoer wt<br />
wast ouermits der luchten die genuech[-]<br />
lijck ende bequaem is ende ontfanget daer<br />
nuwe virtuut van dyer griffelen. Jtem die<br />
zuden wynt is die vighen nutter dan die<br />
noerden wint is ende daer omme en wassen<br />
nyet veel vighen noertwaert Die virtu[-]<br />
ten vanden vighen soect bouen inden tractaet<br />
van carica in die letter C. daert vol[-]
comelic gheseyt wordt. etcetera<br />
Dat lxiij. capittel van fraxinus. 1<br />
F 2 Raxinus is een boem als YSIDORUS<br />
seyt ende is wassende in scarpen ste[-]<br />
den ende in gheberchten daermen piecken ende<br />
glauien of maket ende men heyten in DUUT[-]<br />
SCHE een esschenboem. Jtem PLYNIUS seyt<br />
vanden esschenboem libro xvi. capitulo xiij. onder<br />
alle bomen soe heeft die natuer die essce<br />
nut ghemaket hi is hoech ront ende wel<br />
wassende ende haestelijck: zijn bladeren die<br />
zijn goet teghen tvenijn alsmen tsap wt<br />
porst ende gheuet te drincken. Ende die serpen[-]<br />
ten zijn soe zeer veruaert van desen boem<br />
dat si voer die son of nae der sonnen onder<br />
den esscheu 3 boem niet en dorren comen<br />
ende waert sake dat enich serpent gheset<br />
worde tusschen enen coel viers ende esschen<br />
bladen die daer omtrent laghen also dat[-]<br />
ter niet opens en waer dan vier ende veel<br />
esschen bladeren om dat vier so soude<br />
die serpent lyeuer doer dat vier lopen dan<br />
ouer die esschen bladeren. Ende nochtans<br />
zijn in GRIEKEN die esschen blader den quicken<br />
een venijn. mer alle den beesten die e[-]<br />
derkaeuwen en schaden si nyet. ende in YTALI[-]<br />
EN en scaden si den quicken niet. Die essche<br />
bloyet eer dan hij telgheren criget<br />
Het zijn twee gheslachten als die GRIEC[-]<br />
KEN segghen Sommighe is lanc ende [324rb]<br />
nyet knopich ende die ander is corter<br />
inden bladeren ende harder ghelijc den<br />
1. In margine in handschrift: esschenboem<br />
2. In margine in handschrift: ?<br />
3. Lees: esschen
lauwerboem Jtem sommighe ander dey[-]<br />
len den esschenboem nae der ghelegent[-]<br />
heyt als die een wasset inden velde ende<br />
die ander int gheberchte. ende die inden<br />
velde wassen die hebben grote gecruuf[-]<br />
de bladeren mer die inden bergen wassen<br />
hebben dicker bladeren ende die zijn beter<br />
dan die inden velde wassen. hier toe he[-]<br />
uet PLYNIUS gheseyt Jtem PLATHEARIUS seyt<br />
dat fraxinus is een boem die heet ende<br />
droeghe is inden anderen grade. wyes<br />
basten ende bladeren mit causo 1 ende mitten<br />
padden hoeden die daer op wassen ghoet<br />
zijn ter medicinen want si stempen tbuuck[-] 2<br />
euel ende si verbieden dat choern als die maghe<br />
te cranck is van onthoude. mer men<br />
salse koken mit reghenwater ende mit<br />
edic ende op die maghe legghen.<br />
Dat lxiiij. capittel vanden boeckeboem<br />
F Agus is een boem diemen boekeboem<br />
heyt wes materi in veel din[-]<br />
ghen nut is ende nodorftich als YSIDORUS seyt<br />
libro xvij. ende PLYNIUS libro xvi Fagus is een boem<br />
die eykelen draecht alsoe ghenoemt want<br />
die luden plaghen wijleneer vander vruch[-]<br />
ten der boekebomen te leuen ende namen<br />
haer spijse daer af want fage in GRIEX is<br />
eten in DUUTSCHE als YSIDORUS seyt libro<br />
xvij. PLYNIUS libro xvi. capitulo vij. seyt aldns 3 dat<br />
die eykel vanden boeckeboem buyten<br />
wert besloten mit eender dryerhoecter<br />
lichter huut ghelijck der keerlen Mer<br />
1. Lees: aniso<br />
2. In margine in handschrift: buceuel<br />
3. Lees: aldus
mit eenre morwenre bast. wes morch<br />
den musen bequaem is ende maect dye<br />
rotten sat ende vet ende het is oeck den tra[-]<br />
ghen duuen bequaem ende voedetse.<br />
zijn bast is oeck zeer nut den maelrers<br />
sonderlinghe die noertwaert wassen. [324va]<br />
want si makender vaten of die tot menighen<br />
dinghen dyenen als YSIDORUS seyt capitulo x<br />
Jtem die selue seidt int selue boeck dat<br />
die vruchten van desen boem zeer soet<br />
zijn ende voedelic ende die dieren die daer<br />
af gheuoet zijn die zijn goet te koken<br />
ende zijn der maghen nut ende si zijn goet ende<br />
licht te verduwen ende het is een boem<br />
die niet dicht en is inder substancien mer<br />
open ende ghatich ende daer om en duert<br />
hi niet langhe als die selue seyt nochtan<br />
is zijn substanci zeer bequaem tot bor[-]<br />
deren ende tot anderen dinghen te tymmeren<br />
wes substancie puer is ende van ghenen<br />
wormen ghegheten ende is al te fijn glaser<br />
af te maken want van zijnder asschen ende<br />
van anderen dinghen diemen daer thoe<br />
doet ende ouermits starcken viere so wor[-]<br />
den die glasen constelijc ghemaect. ende<br />
men vindet luttel houts dat alsoe ghoet<br />
is menigerhande dinghen af te maken.<br />
want het is saft ende ghatich dat is open ende<br />
ondicht als PLYNIUS seyt. ende is een luttel<br />
gommich tot veel steden ende daer om<br />
barnet lichtelic ende wert oeck lichteliken<br />
ghegeten vanden wormen ende vervulet<br />
lichtelijcken ende laet oeck eenrehande blo[-]<br />
men wt ende die byen pleghen daer van ho[-]<br />
nich te ghaderen inden holen bomen.<br />
dat is wilt honich als PLYNIUS seyt.<br />
Dat lxv. capittel vander bonen
F Aba 1 dat is een boen. YSIDORUS seyt<br />
libro xvij. dat .b. faba gheseyt nae<br />
der GRIEXER ethymologien dat is speldin[-]<br />
ghe also veel als faga want fage in GRIEX[-]<br />
EN is eten in DUUTSCHE. ende is een ghe[-]<br />
slachte van legumen legumina dat zijn<br />
als erweten boenen wicken ende al deser<br />
ghelijcke. die welcke ouder wilen eer<br />
plaghen te nutten ende te eten ende so [324vb]<br />
noch 2 onderwijlen doen. ende hier of zijn<br />
twee species. vanden welcken die een heet<br />
faba egipcia dat is boene van EGIPTEN<br />
ende die ander is een ghemeyn boen. ende<br />
dese worden onderwijle fresa gheheyten<br />
daer omme datse die luden al kner[-]<br />
sende breken ende malen inden monde.<br />
als die selue seyt. Jtem DYASCORIDES<br />
seyt dat faba een cruut is dat inden ho[-]<br />
uen wast ende dat oeck inden ackeren<br />
ghesayet is wyes steel al hoeckych op[-]<br />
gaet grof ende hol ende knopich ende maect<br />
sine bladeren tot enen yghelijcken knope<br />
breet ende slecht ende oeck een luttel scarpachtich<br />
ende brengt een witte bloem ende<br />
int ouerste purperen of zwart ende wael<br />
ruuckende ende wordt vanden byen ve[-]<br />
le versocht. Ende al langhes den steel<br />
wassen vele vingherlijns of si van enen<br />
hantschoen waren mer veel smaelder.<br />
inden welcken bynnen dye boenen onder[-]<br />
scheyden legghen ende die vingherlin[-]<br />
ghen zijn buyten eerst groen ende bynnen<br />
wit ende morwe ende alleyncken werden si<br />
1. In margine in handschrift: nota<br />
2. Letter n ondersteboven gezet.
hardt vander hetten dyer zonnen. ende<br />
ten laetsten soe werden si mede zwart<br />
ende dat is dan een teyken der rijpicheyt.<br />
Jtem DYASCORIDES ende PLATHEARIUS seg[-]<br />
ghen dat die boen is cout ende droeghe ten<br />
waer dat si groen waer want dan is si vuch[-]<br />
tich inden eersten grade ende die groen ghe[-]<br />
gheten voedet weynich of luttel ende<br />
maect groue humoren ende maect opbla[-]<br />
sinhhe 1 in dat ouerste deel vanden buke.<br />
ende si is inder magen quaet ende winnet<br />
groef melancolioes bluet ende grouen<br />
roeke die wt der maghen op clymmet<br />
totter herssen die de herssen quetst ende<br />
brencgt menigherhande veruaerli[-]<br />
ke dromen Mer ouermits siedinge of [325ra]<br />
bradinghe werdt hem die opgheblasinghe<br />
windicheyt benomen mer niet al[-]<br />
te male. Ende die ghene die altoes bonen<br />
eten die hebben dicwijl zericheyt der darmen<br />
ende si bestoppen die milte ende den buuc[-]<br />
ke. ende mitten bast ghegheten zijn si hardt<br />
te verduwen mer zeer opblasende. ende<br />
nochtans ist tmorch vanden bonen zuueren[-]<br />
de ende dat water daer si in ghesoden zijn<br />
zuuert dat aensicht ende ghedroncken zuuert<br />
die longhen ende gheneset apostemen<br />
vanden mannen. ende mit rosen ghemenghet<br />
wisschet af die zericheyt ende<br />
die zwarticheyt ende oeck mede die leep[-]<br />
heyt der oghen. Jtem bonen ghekaut<br />
ende opten slapen vanden hoefden gheleydt<br />
dwinghet die humoren dat si totten ogen<br />
niet lopen en moghen. Jtem een boen<br />
1. Lees: opblasinghe
ghecloeft ende die bynnenste side op enen<br />
ader gheleyt diemen stempen wil stem[-]<br />
pet dat bluet. Jtem tmorch vanden bo[-]<br />
nen gheplaestert op borsten die van melc<br />
lopen stempet ende en laet niet wt lopen<br />
Jtem bonen gecoect mit scapen smeer<br />
ende op die voeten gheplaestert al warm<br />
helpt podagricus artheticus dats den<br />
ghenen die noet inden voeten hebben. ende<br />
die bonen wederslaen die vergaderinge<br />
ende heffinghe vanden apostemen ist<br />
dat si in wijn edick ghesoden werden ende<br />
datmense int beghinsel daer op leyt.<br />
Jtem vander proprieteyten ende naturen<br />
der boenen seyt PLYNIUS libro xviij. capitulo vij<br />
Jtem onder die legumina als van boe[-]<br />
nen van erweteu 1 ende van deser ghelijc[-]<br />
ke die van alle legumina heyten so zijn<br />
die bonen die beste want veel luden menghen<br />
tmeel vanden bonen mit anderen<br />
meel als mit rogghen meel ende mit anderen<br />
meel ende alsoe wordt dat broet te [325rb]<br />
zwaerder nochtans ist verboden in zom[-]<br />
mighen landen want het plompt den<br />
sin alte zeer ende maect veel dromen. en[-]<br />
de zommighe ander luden segghen dat<br />
die sielen der doder luden inden bonen<br />
zijn. om welcke sake VERRO verboet FLA-<br />
NO den bisschop dat hij gheen bonen eten<br />
en soude Ende die boen wast ende waent<br />
mitter manen buyten allen anderen vruch[-]<br />
ten. men salse in gheynen zeewater sieden<br />
of in enighen anderen souten water<br />
men pleechse te sayen te poten ende te<br />
1. Lees: erweten
mayen als die sterre PLYADES ondergaet<br />
dat is als die hontsdaghen wtghaen in[-]<br />
den beghinne vanden herfst: ende daer<br />
nae somwijlen. Ende so wanneer dat si<br />
bloyen begheren si veel waters ende als<br />
si al wtghebloyet zijn soe bemynnen si<br />
dye droechte. Jtem die boen wast in<br />
veel steden op haer seluen ende sonder[-]<br />
linghe in MAURITANNIA ende inden eylan[-]<br />
den der NOERTSCHER ZEE. mer si is daer so<br />
hardt datmense nauwe koken en mach<br />
Jtem si wast oeck mede in EGIPTEN mer<br />
doernich ende daer omme soe scuwen[-]<br />
se die cocodrillen ende duchten voer ha[-]<br />
re oghen ende zijn daer x. cubitus lancg<br />
ende heeft een hoeft bouen als mancop<br />
ende is van verwen als die rose daer die bo[-]<br />
nen in ghesloten werden ende haer halm ofte<br />
steel is gheknoect ende heeft breede bladeren<br />
ende die vrucht is een luttel bitter<br />
ende die wortel is goet teten rauwe ende<br />
ghesoden ende zijn alsoe groet als wortelen<br />
van riede. Hier toe heuet PLYNIUS geseyt<br />
libro xviij. capitulo xij. mer int xvij. capittel seyt hij dat<br />
selue. etcetera<br />
Dat lxvi. capittel van coerne.<br />
F Rumentum is gheseit van fruendo<br />
L i<br />
dat is van bruucken of van voeden als [325va]<br />
fruges als YSIDORUS seyt Want frumen<br />
dat is dat ouerste deel vander kelen daer<br />
men den smake der spijsen eerst 1 voelt.<br />
Jtem dat eyghen ende dat proper dat[-]<br />
tet frument heeft dat is dat hi aren he-<br />
1. Lees?: seerst
uet int ouerste vanden stroe wassende daer<br />
die corlen inden ballichskens legghen<br />
ende dit is in allen gheslachten van choern.<br />
Jtem YSIDORUS seyt datter veel geslach[-]<br />
ten van coern zijn als weyte of tarwe rog<br />
gherst amer spelt mylie ende deser ghelij[-]<br />
ken Vanden welcken men van zommighen<br />
nae segghen sal in haren steden. Mer dit is<br />
generael bij den coorn datmen mercken<br />
sal die ghedaente der aerden daer elck<br />
coorn wasset want zommighe coornen die<br />
wassen best in laghen landen zommige in<br />
hoghen landen ende dat een wast inden enen lan[-]<br />
de ende in anderen lande en wilt niet was[-]<br />
sen want gherst wast wel in steden daer die<br />
weyte niet en wast als PLYNIUS seyt. ende<br />
aldus ist te verstaen vanden anderen. Jtem<br />
zommighe coornen wassen haestelijcken<br />
ende die zommighe traechlijcke. Want<br />
dat die winter saden wassen rasscher dan<br />
die zomer saden ende zommighe wassen<br />
dyeper ende zomwighe 1 ondieper. Jtem<br />
men mercke die bequaem tijt alsmen say[-]<br />
en sal ende oeck mede alsmen mayen sal.<br />
want PLYNIUS seyt dattet best is mitter<br />
nyeuwer manen dan in enigen anderen tiden<br />
want dan wordt dat coorn van allen gebreck<br />
ghehouden. ende men sal oeck die claerhe[-]<br />
de der luchten aen sien als YSIDORUS seyt.<br />
want dan salmen sayen waer of VIRGILIUS<br />
seyt Blote seye 2 blote maye PLINIUS seyt<br />
in dat seuentiende capittel dat den coern<br />
een ghebreck ende oeck een hinder toe comet<br />
ist dat die tijt al te windich is ende<br />
1. Lees: zommighe<br />
2. Lees?: saye
dat tot dryen reysen als wanneer dat- [325vb]<br />
tet bloyet ende alst beghint zijn bloyen te<br />
laten ende beghint te rijpen. want van quaden<br />
winde soe ghaet die aer te niet ende wort<br />
ydel van haren vruchten. Jtem die reghen[-]<br />
achtighe tijt hindert hem oeck mede<br />
al te zeer wanneer dat des reghens al te<br />
veel is want dan wertet mit allen wt ghe[-]<br />
daen vander coutheyt der humoren: of<br />
het wordt verkeert in onernloedighen 1<br />
oncrude ende bladeren. Jtem als een snelli[-]<br />
ke hette daer op coemt die onder dyer<br />
wolcken besloten gheleghen heeft hyn[-]<br />
dert hem oeck zeer want wanneer dye<br />
vuchticheyt ouermits craft der zonnen<br />
begrepen wordt totten bynnensten der wor[-]<br />
telen soe wassen eenderhande wormkens<br />
bi der wortelen van warmer ende oec me[-]<br />
de van slimigher humoren. vander welcker<br />
vretinghe die substancie des coerns<br />
ghelastert wordt. Jtem inden grauen 2 bij[-]<br />
den balchskens wassen wormkens dye<br />
corrumperende ende verderuende zijn<br />
die greynen des coerns wanneer dat<br />
die aren in reghenachtighen tiden verderft<br />
werden nae die onmate grote hetten<br />
als die tijt al te zeer droeghe is. Jtem<br />
in al te droeghen tijt wertet coern ver[-]<br />
derft anter dat coern wordt verarmt of<br />
verdorret vander vuchticheyt ende alsoe<br />
veruaert om ghebrecs wille des voet[-]<br />
sels of daer wassen vlieghen in die groen<br />
zijn diemen cantarides heyt die de craft<br />
vanden coorn mit allen eten. ende onder[-]<br />
1. Lees: oueruloedighen<br />
2. Lees: granen
wijlen soe worden daer oeck mede locuste<br />
dat zijn sprengherkens ende bouten dye<br />
mit haren tanden al verderuen ende<br />
vreten. Jtem men moet naernstelicken<br />
dat oncruut ontwieden alst staet ende<br />
wast want als PLYNIUS daer seyt datmen<br />
dicwijl een venijn cruut vindet on[-] [326ra]<br />
der fijn coorn wassende als bolrick ofte<br />
lediken ende deser ghelijcke twelck gheualt<br />
vanden ghebreke der aenghehaelder<br />
humoren of vanden ghebreke der virtuten<br />
of der hetten die alle dinghen niet ghe[-]<br />
noech en verwandelt. Jtem daer wort<br />
gheseyt dat die wedersins des coorns<br />
gheualt dyemen die rode heyt hier inden<br />
lande van ghecorrumpeerden douwe die<br />
den balchskens aencleuende zijn inden granen<br />
want die are wordt verderft ende wort<br />
oeck verwandelt in een roestighe verwe<br />
diemen die rode heyt. Jtem triticum dat<br />
is weyt of tarwe dese weyt of dit coorn<br />
hout die principaetscip bonen 1 allen ande[-]<br />
ren gheslachten des coorns want daer en<br />
is gheen coorn opter warelt dat der men[-]<br />
schelijcker materien vriendelijcker is.<br />
noch daer en wordt oeck gheen ghesonder<br />
gheuonden Mer daer of soecket nederwaert<br />
in die letter t. soeckt oeck me[-]<br />
de die messe ende segete dat en staet hier<br />
niet etcetera<br />
Dat lxvij. capittel van ghebroken coern<br />
F Ar dat is ghebroken coern ende is<br />
een gheslachte van coorn also ghe[-]<br />
noemt daer omme datmen tcoorn in enen<br />
1. Lees: bouen
mortier te breken plach eer datmen vander<br />
quaern of oeck vander molen te segghen<br />
wist. Ende YSIDORUS seit dattet een garstich<br />
cruut is dat noch groen is inden welcken<br />
die granen noch tot gheender ripicheyt<br />
ghecomen en zijn etcetera<br />
Dat lxviij. capittel vanden mele.<br />
F Arina dat is meel ende is een mate[-]<br />
rie des broedes ende heeft sinen name<br />
van far want coorn tusschen tween stey[-]<br />
nen ghebroken werdet farina dat is me[-]<br />
le oft wordt gheseyt van fruendo dat is<br />
van voeden want als dat meel te brode ge[-] [326rb]<br />
maect is soe vullet den buuc Of het hiet<br />
meel wanneer dat coorn fijnlijcken in die<br />
mole te broken is ende als die zemelen van[-]<br />
den morch des coorns ghescheyden is.<br />
want als die bloem des morchs gesceyden<br />
wordt vanden zemelen of vanden bast so<br />
heitment symila of similago dats zemel<br />
in onsen DUUTSCHE. ander luden heytent pol[-]<br />
ter of poller daer of coemt polenta oft<br />
pulmentum dat is brij van puls gheseyt.<br />
als YSIDORUS seyt libro xv. capitulo vij. nochtan<br />
segghen zommighe dat polenta is een<br />
brij ghemaect vanden schoensten blomen<br />
die wt ghesift zijn des coorns. Ende<br />
die zommighe seggheu 1 dattet vleysch[-]<br />
meel 2 is dat aenden wanden vander mo[-]<br />
len vliecht ende dat heyten si amolum<br />
wantet ouermits sine lichticheyt wt den<br />
chaer vliecht als die zemelen want hij<br />
exponeert simila id est sine mola dat is<br />
1. Lees: segghen<br />
2. Lees?: vlyeschmeel - of?: vlyechmeel
sonder zwaerte of last Ende nochtans<br />
heeft polenta ander beteykenissen als<br />
gheseyt wordt inder glosen ouer IOSUE.<br />
waer af si eten polentam des seluen iaers<br />
als granen die ghecoect zijn ende dye<br />
ghewreuen waren in die hant ende van[-]<br />
den doppen ghesceyden ghelijck datmen[-]<br />
se in enen stoter stoet. ende daer na hey[-]<br />
ten zijt polenta voer pylenta wanttet<br />
mit pyla dat is mitten stoter ontween<br />
ghestoten is. Mer mit wat namen dat<br />
zijdt noemen soe is farina properlijcken<br />
meel te segghen in DUUTSCHE ende is nut<br />
in spijsen ende oeck mede inder mediciuen 1<br />
ende men maecter oec broet af ouermits<br />
toemenghinge des waters ende ouer[-]<br />
mits cokinghe des viers. onderwijlen<br />
ist 2 tbroet ghegherstelt ende onderwijlen<br />
niet. ende onderwijlen wertet inder<br />
L ij<br />
asschen ghebacken sonder deessem onder[-] [326va]<br />
wile wertet inden ouen ghebacken. Jn<br />
deser manieren ende in veel ander manieren<br />
machmen broet maken van meel als<br />
YSIDORUS seyt libro decimo nono dat al<br />
thert des menschen starcket ende tlijf voet.<br />
ende gheeft den arbeyders cracht ende<br />
macht Mer voer allen soe is versch wey[-]<br />
ten broet dat zuuer is der menschelijcker<br />
natueren tbequamelicste Tmeel werdet<br />
mitter molen ghewreuen ende ghemalen ende<br />
wert mit enen zeue vanden zemelen ghescey[-]<br />
de 3 ende dat meel werdet mit warmen wa-<br />
1. Lees: medicinen<br />
2. Lees: ist broet<br />
3. Lees?: ghesceyden
ter ouer ghesprenckelt ende wordt gedees[-]<br />
semt ende het werdt te smakelijcker ende<br />
het werdt ghekneden zomwijl mit voeten<br />
zomwijl mit handen. ende werdt nae ghe[-]<br />
brocht in eenre formen van broede. ende ten<br />
laetsten wertet ghecoect ende ghebacken ende<br />
nae den groten arbeyt werter die mensche<br />
af gheuoedet ende ghesadet. Jtem dat<br />
meel is oec goet ter medicinen wanneert<br />
mit anderen bequamelijcken dinghen ghe[-]<br />
menghet wordt want meel mit hoenich<br />
ghemengt gheneest die puusten vanden<br />
aensichte ende zuuert mede als DYASCORI-<br />
DES seyt die mannen 1 die verhart zijn van[-]<br />
der wronghelinghen des melcks salmen<br />
hier mede ghenesen. Men sal nemen<br />
weyten meel of roggen meel mit smeer<br />
ende siedense in wijne ende maken daer een<br />
plaester af ses of seuen woruen ende leggen[-]<br />
se al warm op die mamme als die selue<br />
seyt. Ende die plaester rijpt mede vergaderinghe<br />
der humoren ende apostemen: ende<br />
safticht die zenen die vercrompen zijn ende<br />
die stijf zijn die binae gespasmeert zijn<br />
dats daer die cramp in is<br />
Dat lxix. capittel van deessem<br />
F Ermentum dat is deessem ende is<br />
gheseyt van feruor dat is hetten daer om [326vb]<br />
dattet dat deech op doet ghaen ende wassen<br />
als YSIDORUS seyt libro xx. capitulo i. Jtem fer[-]<br />
mentum is ghemaect van menigerhande<br />
virtuten hebbende ghelijcke substancie ende<br />
virtuut ende daer omme heeftet macht dat<br />
broet of dat deech op te doen ghaen ende<br />
1. Lees: mammen
ouermits zijnre zuericheyt verwandelt<br />
den smake des broedes. Jtem DYASCO-<br />
RIDES seyt dattet die humoren lichteliken<br />
wt des menschen lyue trecket ende alst ghe[-]<br />
menghet wordt mit soute soe rijpet apos[-]<br />
temen ende doetse doer ghaen. Want dye<br />
deessem opent die zweetgater ouermits<br />
der subtijlheyt zijnder substancien ende ontbynt<br />
die humoren Fermentum in LATIJN dat<br />
is zima in GRIEX ende deessem in DUUTSCH.<br />
want wanneer dat meel slechs mit water<br />
ouergoten is ende te samen ghekneden soe<br />
heitet azima dats sonder zima id est son[-]<br />
der deessem Jtem deessem is opblasen[-]<br />
de corrumperende doerborende ende schey[-]<br />
dende die delen des broods daert mede<br />
ghemengt wort als gheseyt wort ouer<br />
die epistel PRIMA CHORINTHEORUM quinto<br />
etcetera<br />
Dat lxx. capittel van duuenkeruel.<br />
F Vmusterre dats duuenkeruel ende<br />
is eenderhande cruut alsoe ghenoemt<br />
ende het is heet inden eersten<br />
grade. want het loepet wt der aerden<br />
als een roeck mit groeten hopen ende<br />
hanghet naeuwe mitter wortelen in dat<br />
ouerste vander aerden also als gheseit<br />
wordt in PLATHEARIO Ende hoe dat die<br />
duuenkeruel groender is hoe dat hi be[-]<br />
ter is. ende ghedroecht en is hij nyets<br />
waert ende is een cruut van zwaerder<br />
luchten ende van quaden smake. mer<br />
het is van groter virtuten want hi purgeert<br />
melancolie fleuma ende colera. ende [327ra]<br />
hij is goet teghens die rudicheyt ende teghens<br />
twater dat van couder saken coemt
ende hij helpt den ghenen die dat voeteuel<br />
hebben. ende hi is oeck goet teghens verstoptheyt<br />
der leueren ende der mylten noch[-]<br />
tans heeft dit cruyt een laster want het is<br />
opblasende ende maect wint ende daer om<br />
salmen hem dat benemen mit dylle ende<br />
mit vennecoel op dattet gheen vretinghe<br />
en make als PLATHEARIUS seyt.<br />
Dat lxxi. capittel van vennecoel<br />
F Eniculus is een ghemeyn cruut<br />
ende is van ghoeder duechden ende van<br />
groter craften het is in onsen DUUTSCHE ven[-]<br />
necoel ghenoemt ende is heet ende droghe<br />
inden anderden grade ende heuet oeck me[-]<br />
de macht te scheyden ende te openen ende in te<br />
sniden van subtijlre saken. Ende van sinen qualiteyten<br />
als gheseyt werdt in PLATHEARIO<br />
wes sade wortel ende cruut dyenen inder<br />
medicinen zijn sap scarpt dat ghesicht<br />
ende men seyt dat die serpenten ouermits den<br />
roke des crudes haren ouderdom afdoen<br />
alle iaer ende vernuwen daer mede.<br />
ende die GRIECKEN heytent maratrum YSIDO-<br />
RUS libro xvij. int leste capittel heet hijt<br />
ratus. Jtem YSIDORUS nemet wt zekeren<br />
boecken van PLINIUS dat die serpenten iaer[-]<br />
lixs haer oghen verclaren mitten zape van<br />
vennecoel. ende oeck ist den mensche harde<br />
goet inden oghen want men maecter een<br />
collirium of dat is een medicijn totten<br />
oghen. ende dat cruut is tweerhande als<br />
dat inden houen wast ende oeck mede dat<br />
int wilde wast. wyens saet mit wijn ge[-]<br />
droncken is goet teghens beten van serpenten<br />
ende oeck teghen steecten van scorpionen. zijn<br />
sap laeuwe int oer gheghoten doot dye
wormen ende starct die maghe ende beneemt<br />
walghinghe der maghen ende [327rb]<br />
breect den steen ende verwecket die orijn<br />
ende maect veel melcks inden borsten Sijn<br />
wortel zuuert die nyeren ende mit wijn ghe[-]<br />
coect gheneest si die watersucht ende ghe[-]<br />
neest beten van honden Alle dese dinghen<br />
doet die hofvenneken saet mer die wil[-]<br />
de wercket noch starckelijcker als dye<br />
selue seyt etcetera<br />
Dat lxxij. capittel van feruula. 1<br />
F Eruula is een cruut wyens zap<br />
galbanum heyt als YSIDORUS seyt in<br />
dat seuentiende boeck vanden welcken<br />
ghewach wordt in ECCLESIASTICO xxiiij. daer<br />
gheseyt wordt dat storax ende galbanum<br />
etcetera. daer die glose seit galbanum als PLI[-]<br />
NINS seyt SYRIA gheeft galbanum in enen<br />
berch daer ferula ouer vloyet daer hij<br />
of loept inder manieren van herssen. Jtem<br />
PLYNIUS seyt libro xx. capitulo xxiiij: Tsaet van ferula<br />
is ghelijck den dille wes bladeren<br />
ende telgheren ghecoect mit olien ende ghe[-]<br />
gheten mit honich zijn der maghen bequaem.<br />
mer eetmender te veel soe ma[-]<br />
ken si hoeftzweer wyens wortel gedronc[-]<br />
ken ter ghewichten eens pennincs in tween<br />
glasen of toghen wijns is goet teghens<br />
die beten van serpenten. ende zijn sap<br />
gheslonden ter groetheyt van eender<br />
bonen laxeert den buuc ende zijn groen<br />
morch neemt die onreynicheden vanden<br />
aensichte. ende zijn saet in wijn gheleyt<br />
ende ghedroncken stempt bloet ende hel[-]<br />
1. In margine in handschrift: galbanum
pet den ghenen die vallen vanden groten<br />
euel. ende zijn zap maect claer ogen als PLI[-]<br />
NIUS seyt.<br />
Dat lxxiij. capittel vanden hoye<br />
F Enum dat is hoye ende is daer om<br />
fenum gheheyten om dat die vlam 1<br />
van hem gheuoet wert als YSIDORUS<br />
L iij<br />
seyt libro xvij. want alle morwe cruut dat [327va]<br />
af ghesneden is of ghemayet ende dat ghe[-]<br />
droecht is dat mach fenum heiten. ende<br />
sonderlinghe dat bequaem is beesten<br />
mede te voeden want dat hoye behoert<br />
den quicke toe. Jtem vanden hoye seyt<br />
die glose ouer YSAYA xl. thoye in sinen<br />
werden heuet gronicheyt ende in sinen wassen<br />
heuet scoenheyt daer nae heuet een<br />
bloem ten letsten alst ghedroecht is ouer[-]<br />
mits hetten der zonnen wertet weder in pul[-]<br />
uer ghebrocht ghelijckerwijs dat dye<br />
mensche by veruolghinghe der ouder[-]<br />
dom verliest hij zijn scoenheyt ende valt in<br />
puluer ende oeck mede inden doot Jtem<br />
thoye alsoe langhe alst groen is ende<br />
bloyet soe cleettet die berghen ende oec die<br />
weyde campen ende verciertse ende is den<br />
oghen der menschen zeer ghenoechlijc ende<br />
om die dunnicheyt zijnder substancien soe<br />
werdet haest verteert zijn vnchticheyt 2<br />
ouermits die hete zonne. Ende al ist dattet<br />
cruut eerst staet offet lachede nae wertet<br />
mit allen van zijnder blijschappen bero[-]<br />
uet want thoye dat te handes groen staet<br />
1. Lees?: vlamme<br />
2. Lees: vuchticheyt
ende schoen dat is morghen verdorret<br />
ende aldus ist vanden mensche Jtem after<br />
dyen mael dat die tijt coemt dattet hoy<br />
langhe ghenoech is ende die tijt bequaem<br />
is soe snijtment ende mayent ende dan sprayment<br />
inder zonnen al dunne ende latent inder<br />
zonnen droghen. ende op dattet onder an der<br />
aerden niet verrotten en sal soe weyntment<br />
mit ryuen ende mit ghauelen dicwijl omme<br />
ende weder omme. ende ten laetsten vergha[-]<br />
dertment aen hopen ende voerent op waghe[-]<br />
nen of in scepen ter schueren waert ende daer<br />
wertet ghehonden 1 tot meniger nutscap<br />
Jtem thoye dat in cleynen gheberchten<br />
wast ende die middelbaer droghe zijn dat<br />
hoy ruuct wel ende het smaect den beesten [327vb]<br />
oeck mede bet inden mont dan dat inden<br />
leghen broecken wast als PLYNIUS seyt want<br />
in die leghe berchskens is die voedelike<br />
vuchticheyt meest verduut ende inden bro[-]<br />
ken minste etcetera<br />
Dat lxxiiij. capittel van snoyelisse<br />
F Lagella dat zijn die ouerste snoye[-]<br />
linghe vanden bomen ende vanden wijn[-]<br />
ghaerden daer omme dat si dicwijle dye<br />
blasinghe der winden liden moeten als YSI[-]<br />
DORUS seyt libro xvij. Jtem die knoppen wt<br />
den welcken die telgheren comen of dye<br />
blade werden oghen gheheyten daer gar[-]<br />
dekens ende rancken af spruten ende wassen<br />
want die subtile waterighe humoer heb[-]<br />
bende een luttel smericheden die wordt<br />
vander wortelen ghetoghen totten telghe[-]<br />
ren ouermits craft der hetten ende schyet<br />
1. Lees: ghehouden
alsoe voert totten butensten ende loepet tot<br />
allen steden des boems ende loepet daer<br />
wt oft oghen waren ende werter verwandelt<br />
in eender substancien der bladeren als ge[-]<br />
seyt wordt int comment ouer tboeck der<br />
groyelijcker dinghen des meysters ARIS[-]<br />
TOTILES. ende na der ghedaenten der humo[-]<br />
ren die daer bouen ghaende is ende na dyer<br />
starcten of crancten der hetten die dye humoer<br />
verduwende is soe werden die bladeren<br />
menichsins verwandelt inder ghedaenten<br />
ende inder figuren. alst openbaert bouen<br />
inden seluen boecke- daermen seyt van[-]<br />
der menigerhandicheyt dyer bomen.<br />
als nae menigherhandicheyt der figu[-]<br />
ren ende bladeren soecket bouen int selue<br />
boeck. Jtem die blader verscyeren<br />
dye boemen ende dye telchskens dye<br />
bloemen ende die vruchten dat si gheen<br />
quetsinghe liden en sullen van den quaden<br />
fellen wynden ende reghen want si<br />
zijn al onder den bladeren bedect coemt [328ra]<br />
hem haghel toe of donderslaghen of<br />
ander stoddinghe die bladere zijn den<br />
vruchten ende den bloemen een bescuddinghe<br />
ende oeck mede een schermschilt.<br />
Ende also langhe als die vruchten niet rijp<br />
en zijn soe staen si vast want die steelkens<br />
daer si aen staen zijn vol vuchticheden. ende<br />
daer om staen si vast. mer des zomers<br />
ende nae den zomer een wijlken tijts zijn<br />
die bladeren noch groen Mer in den<br />
herfst bestaen si te vallen want haer vuch[-]<br />
ticheyt ontghaet hem ende soe beghinnen<br />
si vast of te vallen ende als si inder aerden<br />
vallen soe verrotten si ende veruulen. Jtem<br />
die bladeren zijn dicwijl goet ter medici[-]
nen ende si zijn veel beesten goet teten ende son[-]<br />
derlinghe die blader vander wedewein[-]<br />
de zijn goet den hueken ende den bucken als<br />
YSIDORUS seyt vander proprieteyten van[-]<br />
den bladeren soecket bouen int selue boeck<br />
libro xvi. a b c etcetera<br />
Dat lxxv. capittel vanden bloemen<br />
F Lores dat zijn bloemen. Ysidorus<br />
seyt libro xviij. dat flores gheseyt<br />
werden quasi fluores daer omme dat dye<br />
bloemen haest of vallen ende ontbonden werden<br />
Jn desen blomen is nochtans menigher[-]<br />
hande gracie als graci des smaecs des<br />
roecks der verwen der safticheyt ende der<br />
virtuten. want ouermits den roke soe ver[-]<br />
bliden si den gheest ende ouermits den sma[-]<br />
ke soe veranderen si den smake ende ouer[-]<br />
mits der verwen locken si tghesichte tot<br />
hem ende ouermits der safticheyt safti[-]<br />
ghen si dat tasten ende si hebben menigerhan[-]<br />
de virtuten ende craften ende ghenesen dye<br />
siecten: Jtem DYASCORIDES seyt dat dye<br />
bloemen mit haerder schoenheyt vercie[-]<br />
ren si die bomen die cruden die houen ende die<br />
bosschen. ende si gheuen den byeen 1 honich van[-] [328rb]<br />
den hemelschen douwe die si ontfanghen ende<br />
daer om zijn die byen alsoe ghaern op[-]<br />
ten blomen ende wanneer dat die blomen open[-]<br />
baren soe beteykenen si wandelinghe dyes<br />
tides ende winnen een ghedaente van vruch[-]<br />
ten want die blomen gaen altoes voer die<br />
vruchten ende daer volcht die vrucht nae.<br />
ende si nemen haer begin vander smeriger<br />
humoren des morchs vanden boem ende als<br />
1. Lees: byen
si of vallen soe en scaden si den tacken noch<br />
den bomen nyet wanneer dat si natuerlijc[-]<br />
ken af vallen. Jten 1 inden opghanck der zon[-]<br />
nen ghaen die blomen op ende inden onderghanc<br />
der zonnen luucken si dicwijl weder toe. ende<br />
daer isser veel die verdorren ende vallen eer<br />
haer tijt om des wille dat si gheen vuch[-]<br />
ticheyt en hebben of dat die zonne alsoe<br />
heet schijnt datse verdorren. onderwijlen<br />
keren hem die blomen totten aensicht der<br />
zonnen na dat die zonne op ende toe gaet alst<br />
openbaert inden matelieuen ende inder gout<br />
blomen ende in elytropia mitten blaeuwen<br />
bloemen of men heytse sycoria of solsequium<br />
of sponsa solis of verrucaria etcetera<br />
Ende wanneer dat die blomen te vroech wt<br />
lopen soe werdt die vrucht dicwijl verlo[-]<br />
ren. Jtem die blomen vanden fyolen<br />
dye aldermeest of alderdicwijlst eerstwt<br />
comen ende oeck mede die titeloeze.<br />
Mer die blomen vanden lelien ende van[-]<br />
den rosen hebben dat voerdeel voer den<br />
anderen blomen croenen ende sopelen af<br />
te maken daermen noch hier nae af seg[-]<br />
ghen sal. ende daer is een speciael blo[-]<br />
me dye wasset inden velde bij haer sel[-]<br />
uen dyemen nyet planten noch poten en<br />
derf noch messen noch spaden. ende wast<br />
in veel steden ende is een bloemkijn<br />
eude 2 staet op enen cleynen steelken<br />
L iiij<br />
ende is al rodelachtich of si al bloedich [328va]<br />
waer dat is mit eenre bloedigher verwen<br />
wes bloemen meer noch myn dan<br />
1. Lees: Jtem<br />
2. Lees: ende
mit vijf bladeren ghemeenlijcken onderscei[-]<br />
den werden. wes virtuut is ghelijck den<br />
centaurea mer ten is alsoe bitter nyet.<br />
nochtans heuet mynder blader. Centaurea<br />
is een al te bitteren cruut waer omme<br />
dattet galle der aerden heyt. wyens<br />
specie tweerhande is als die meerre ende<br />
die mynre. ende dese heeft inder wortelen<br />
een soeticheyt mit eenderhande bitterheyt.<br />
wes sap mit honich ghemenghet<br />
claert dat ghesichte ende doet opblasinge<br />
ghaen sitten ende gheneest venijnde beten ende<br />
helpt totten apostemen dyemen antrax<br />
hiet ende is een venijnt aposteme ende co[-]<br />
met den menschen dicwijl inder sterften aen<br />
ende dit cruut verbiet dat die venijnde ma[-]<br />
teri totten edelen leden niet comen en mach<br />
ende beneemt hem die grote zericheden<br />
etcetera PLINIUS<br />
Dat lxxvi. capittel vander vruchten<br />
F Ructus dat zijn vruchten of het is<br />
vrucht. Fructus properlicken dat<br />
zijn int ghemeyn vruchten van bomen van<br />
coorn van cruden ende deser ghelijck daer<br />
wij ende die beesten af gheuoedet werden.<br />
Jtem het is te mercken dat dat edelste<br />
deel des boems ende dat smerichste also<br />
wel inden morghe als inden wortelen aen[-]<br />
ghehaelt pleecht te werden vander hetten<br />
ende als zijn bequaem tijt coemt so wort<br />
dat verteert in bloezemen ende in vruchten.<br />
ende die werden vanden bladeren bedect ende be[-]<br />
schermt ende soe coectse die zonne daer on[-]<br />
der mitter hemelscher hetten ende brengettotter<br />
volcomenheyt. ende als si rijp zijn so<br />
scudmense ende breectse ende brenghetse totten
oeebaer 1 Mer die raeuwe vruchten ma[-]<br />
ken veel zuucten inden kynderen ende oec me[-] [328vb]<br />
de inden crancken luden Als die pyersucht<br />
ende dat buuckeuel ende deser ghelijck etcetera<br />
Ende dat selue doen si oec mede inden vrouwen<br />
die kynderkens draghen die de raeuwe<br />
ende onuerduwede vruchten zeer beghe[-]<br />
ren als PLYNIUS seyt. Mer die rijpe ende<br />
bequame vruchten die zijn goet ende ghesont<br />
alsoe wel inder medicinen als in spi[-]<br />
sen. mer een yghelick vrucht wil zijn ma[-]<br />
nier hebben inden besighen. ende nae dat die<br />
vrucht ghegeten is of ghenut daer wyl<br />
die sonderlinghe ende bequaem dranc na<br />
volghen als int boeck vanden dieren 2 claer[-]<br />
lijcke staet Jtem die vruchten zijn ghe[-]<br />
meenlijck eerst raeuwe hardt onuerdulijck<br />
zuer ende damper. mer als die hette<br />
van buyten coemt ende starctse van bynnen ende<br />
verdrijuet die aerdicheyt soe werden si<br />
goet ende ghesont. ende alsoe langhe als si<br />
raeuwe zijn soe blyuen si groen mer nae<br />
alleyncken als si vast rijp werden soe wor[-]<br />
den si bet gheuerwet ende een yghelijck nae<br />
zijnder natueren ende verliesen den bitteren<br />
smake ende ghecrighen enen zueten ende worden<br />
mede morwe als YSIDORUS seyt in<br />
dyetis. Jtem die vruchten die inden ghe[-]<br />
berchten wassen die zijn puerre smakelic[-]<br />
ker ende ghesonder dan die inden dalen wassen.<br />
ende dat is daer omme want si daer ve[-]<br />
le zueter voetsel hebben ende ghetemperder<br />
als ARISTOTILES seyt. Jtem het zijn zommighe<br />
vruchten eerst zuet ende smakelijck<br />
1. Lees?: oerbaer<br />
2. Lees: dieten
mer nae worden si damper ende bitter als<br />
die mirabolanen als ARISTOTILES seyt. ende<br />
al ist datmen alsulke vruchten niet en eet<br />
nochtans zijn si medicinaelijck dat is dat<br />
men haer oerberen mach totter medicinen.<br />
Jtem die zuete vruchten als YSIDORUS<br />
seyt inden vier qualiteyten zijn si ghetem[-]<br />
perste vuchtichste heetste ende voer al den [329ra]<br />
anderen voedelixste. Jtem die coude<br />
vruchten ende die damper die harde ende<br />
die subtijlre die stoppende die dwingende<br />
ende die nochtans die maghe starckende<br />
zijn ende den appetijt verweckende zijn. ende<br />
sonderlinghe ist dat si ghegheten werden<br />
van nuchteren luden Mer die nae den eten<br />
verteert zijn al starckende die maghe<br />
drucken si die ghenomen spijse nederwaert<br />
ende si zijn sake der behoudinghe of der<br />
ghesontheyt. Mer ist dat die vruchten<br />
zuerachtich zijn nae den edick ende gema[-]<br />
ket van een luttel watericheden ende aerdicheden<br />
lesschen die scarpichett 1 van cole[-]<br />
ra ende saftighen den dorst ende conforteren die<br />
maghe ende ontbinden die grote humoren<br />
die niet cout en zijn ende sceydense ende<br />
doense af ende meren die zoete humoren die<br />
hem craft gheuen alle tlichaem te doer[-]<br />
schieten. Jtem die ontsmakelijcke vruch[-]<br />
ten inden welcken die waterighe vuchtich[-]<br />
heyt bouen ghaet zijn myn te prijsen dan<br />
die ander want si en helpen der maghen<br />
nyet mer si maken walghinghe ende verdryet<br />
inder maghen. Jtem ist dat dye<br />
vruchten wel rijp zijn soe sullen si van goe[-]<br />
1. Lees: scarpicheit
den smaeck wesen ende van ghenoechliken<br />
roke also verre als si niet verrot en zijn<br />
of wormstekelich ende die vruchten werden<br />
langhe ghehouden in een reyne droghe<br />
stede. ende sonderlinghe ist dat si in drogen<br />
hoye of stroe bewonden werden als PLINIUS<br />
seyt. want bij der aerden ende in een vuchtige<br />
stede werden si schier verderft Jtem die<br />
rijpe vruchten vallen haestelijcke vanden<br />
boem dan die onrijpe ende des nachtes<br />
eer dan des daghes want si mitten nachte[-]<br />
lijcken douwe ouersprengt werden soe<br />
werden si zwaerder ende daer om zijn si<br />
te reder te vallen. Ende hier mede is des [329rb]<br />
ghenoech gheseyt vanden vruchten want<br />
vele dinghen zijn bouen gheseyt vanden<br />
vruchten inden seluen tractaet vanden bomen<br />
int ghemeyn soecket daer. etcetera<br />
Dat lxxvij. capittel vanden drachten.<br />
G Ermen als YSIDORUS seyt is een<br />
dracht want al draghende wordt in[-]<br />
der dracht die voedelijcke humoer gewonnen<br />
ende die reden des saets bloyet oeck<br />
daer in ende die naturlike hetten die werc[-]<br />
ket ende al ist dat si van cleynder groetheit<br />
is inder substancien nochtans is si van gro[-]<br />
ter virtuten ende machten inden wercken: want<br />
die cracht der wortelen wordt ghetogen<br />
in eenre substancie der drachten. ende daer<br />
omme die cruden alsoe langhe als si in[-]<br />
der drachten zijn ende in hem vuchticheyt<br />
groyet ende loept wt der wortelen soe<br />
zijn si zeer nut totter medicinen ende dat<br />
selue dat alre eerst wt der wortelen loept<br />
dat hyet germen. ende alleyncken als dye<br />
hette vast starcket die inden morghe na[-]
tuerlijcken besloten is dat trect die wortel<br />
vastelijck nae haer ende dat haer ouer<br />
loept seyndt si vastelijck wtwaert end[e]<br />
dat is oeck germen. ende ouermits cracht<br />
der zonnen soe wordt dat bynuenste 1 dat<br />
dye wortel ontberen mach opwaert ghe[-]<br />
seyndet ende wordt buten ghedroecht<br />
ende wert verwandelt in die natuer der drach[-]<br />
ten dye germen heyt Ende want die aentreckinghe<br />
der wortelen ghestedich is<br />
dach ende nacht soe seyndt si die ouertallighe<br />
humoren alleynken opwaert ende<br />
alsoe werdt die stamme altoes meerre<br />
ende meerre ter tijt toe dat die boem ofte<br />
dat cruut coemt tot zijnre volcomenheyt<br />
ende dit doet als die commentator seyt dye<br />
hemelsche warmte die dat morch der<br />
wortelen doerscyetende is ouermits den [329va]<br />
subtijlsten ende puursten delen des boems<br />
ende haelt die vuchticheyt na haer ende<br />
bewronghetse ende byntse in een ende si en la[-]<br />
tet niet af si en verkeertse in een substan[-]<br />
cie der drachten. Jtem die dracht of ger[-]<br />
men is een beghinsel des steels of dyer<br />
stammen der blomen ende der vruchten. ende<br />
is wt latende veel telgeren die deen aen<br />
dander gheheft zijn die die natuer dye<br />
een aen die ander verghadert op dat<br />
die dracht te bet te samen blyuen sal ende<br />
behouden werden. ende alsoe langhe als die<br />
substancie teder ende cranck is so is si haes[-]<br />
telijck verderft vander couder luchten ten<br />
waer dat si van buyten mitten bladeren be[-]<br />
scudt waer. Jtem die opghanck der drach[-]<br />
1. bynnenste
ten is een cierheyt ende een beginsel der<br />
aerden. want alle groenicheyt der aerden<br />
spruyten ende comen eerst vanden loten die<br />
eerst wt spruyten Ende germen properlijck<br />
in DUUTSCHE te verstaen also hijt hier ne[-]<br />
met dat is een loetken of een loefken dat<br />
wt laet ist van bomen of van cruden. Ende als<br />
dese eerst wt lopen dat is een teyken vanden<br />
nyeuwen iaer ende dat die leynten aen coemt<br />
ende als die loueren af vallen dat is een teyken<br />
des toecomenden windes. ende dese<br />
loten of spruten werden dicwil ghegheten<br />
vanden stommen beesten ende vanden locus[-]<br />
ten datmen sprinchaenkens heyt ende van[-]<br />
den rupsen etcetera ende dan en isser gheen hope<br />
toe dat daer enige vrucht aen wassen<br />
sal etcetera<br />
Dat lxxviij. capittel van tgras.<br />
G Ramen is een velt cruut ende heyt<br />
gras in DUUTSCHE Jtem YSIDORUS<br />
seyt dat alle cruut ouermits warmten<br />
wasset vander humoren der aerden want<br />
als die hemelsche hetten dat ouerste van[-]<br />
der aerden doerschietende is soe verga[-] [329vb]<br />
dert si die subtijlste deylen der aerden<br />
te samen ende verwandeltse in een ghe[-]<br />
daente van eenre wortelen die inder aer[-]<br />
den steect ende sluut dye hetten bynnen<br />
haer ouermits wes craft si die humoer<br />
der aerden dye daer al omme leyt tot ha[-]<br />
ren voetsel treckt ende dat haer ghelijck<br />
is verkeert si ende verwandeltet in haerder<br />
nature. ende dat haer oueruloedich is<br />
dat seyndet si ter winninghe vanden gra[-]<br />
se. Jtem nae den lande ende nae den gron[-]<br />
de daert gras wast daer nae heuet zijn
virtuten Want als PLYNIUS ende YSAAC<br />
segghen ende oeck nae den verscreuen 1<br />
auctores soe is dat gras dat in berchachtighen<br />
steden wast corter ende staet<br />
dunre dan dat inden valleyen of inden pley[-]<br />
nen staet mer nochtans is dat den scapen<br />
bequamer ende oeck ghesonder want dat<br />
berch gras is soeter ende te maten droghe<br />
ende alsoe en ist ander niet want CONSTAN[-]<br />
TINUS seyt ende YSAAC oeck dattet broeckgras<br />
haestelijcker voedet mer het maket<br />
waterich bloet ende scheyt lichtelijck<br />
vanden leden ende maect een opblasinghe<br />
ende een rommelinghe inden darmen mer in[-]<br />
den anderen berch grase ist contrarie Jtem<br />
het is een reghel als YSAAC seyt so wes<br />
wortel vanden cruden voedt des saet en is<br />
niet voedende ende also verkeert so wes<br />
saet voedt des wortel en voedt nyet.<br />
Jtem PALLADIUS seyt dat een coorn een<br />
gras maect dat ghenoechlic aen te sien<br />
is ende den dyeren bequaem is in der<br />
voedinghe ende is oeck den siecken luden<br />
bequaem inder daet want gelijckerwijs<br />
dat menigherhande virtuut schuult in[-]<br />
den wortelen alsoe schuult si oec mede<br />
inden grazen. Jtem dat gras int zuden<br />
wil reghen hebben ende warmten. ende [330ra]<br />
als die noerden wint daer stijf op wayet<br />
soe verghaet ende verdorret van buten als<br />
BEDA seyt. Jtem DYASCORIDES seyt dat<br />
gramen een speciael dat is een sonder[-]<br />
linghe cruut is dat gharden ende knopen<br />
heeft ghesprayt op die aerde ende die<br />
1. Lees: voerscreuen
lader wat breetachtich ende scarp. wes<br />
wortel knopich is ende soet Ende dit cruut<br />
eten die ossen ghaern ende die ander dye[-]<br />
ren. wes virtuut stiptike is ende sluut won[-]<br />
den ende dwinghet den buucke ende safticht<br />
die weute der mylten ende die honden eten<br />
dit cruut als si hem purgeren willen als<br />
PLINIUS seyt. ende dat doen si alsoe behende[-]<br />
lijcken dattet die mensche naeuwe gewe[-]<br />
ten en can of ghemercken etcetera<br />
Dat lxxix. capittel van galbanus<br />
G Albanus is een cruut wyes zap<br />
dat galbanum heyt ende is een cruut<br />
ghelijck dat ferula is inden telgheren. ende<br />
VARRO seyt dat galbanum tsap van ferula<br />
vmmer is als YSIDORUS seyt libro xvij<br />
Tcruut dat wort ghesneden inden zomer<br />
ende daer lopen droppen wt als tranen ende<br />
dese ghadertmen ende droghetse Jtem dat<br />
is die fijnste galbanum die te mael znuer<br />
1 ende reyn is van alre aerdicheyt ende<br />
van alre vulnissen ende dat veel droppelen<br />
heeft ende is ghelijck den wyeroeck inder<br />
verwen die claer is ende nyet al te dorre<br />
noch te droeghe als PLINIUS ende DYASCO[-]<br />
RIDES segghen. inden zomer wert hi bij<br />
der stammen ghedroecht. in hem is een vie[-]<br />
righe craft ende is heet inden dorden grade<br />
ende vucht inden eersten als die selue<br />
seyt Hij wort gheualst mitten puluer van[-]<br />
den colofonien dat is GRIEXS peck ende mit<br />
ghebrokene bonen daer die bast of is.<br />
die welcke twee mitten alrebesten galbano<br />
ghemenghet werden Jtem men [330rb]<br />
1. Lees: zuuer
mach puere galbanum al te langhe hou[-]<br />
den ende heeft macht te breken te ontbyn[-]<br />
den te zaftigen te slappen dats te mor[-]<br />
wen. Een fumigaci daer van ghemaect<br />
verwect die in litargien legghen. ende<br />
ghemengt mit edick gheneest hij dye<br />
weute ende die verstoptheyt der mylten.<br />
ende hi doet een doot kint vter vrouwen<br />
comen ende zuuert die moeder ende gepul[-]<br />
uert ende mit honich ghenomen doot hij<br />
die pyeren ende doet menstruum comen<br />
zijn fumigaci ende veriaghet serpenten<br />
ende deser ghelijck Ende is oeck goet tegen<br />
den tantzweer als DYASCORIDES PLATEARIUS<br />
ende PLYNIUS segghen. Ende hi seyt daer<br />
voert dat wanneermen galbanum inder<br />
medicinen doen wil datmen hem dan zu[-]<br />
ueren sal van alre onreynicheit eer datmen<br />
hem daer in doet. Men sal hem eerst in<br />
een teste doen ende smelten hem ende ghye[-]<br />
ten hem soe in water. ende datter puer is<br />
dat sal dryuen ende datter onnutte is dat<br />
sal sincken Ende nochtans seyt DYASCORIDES<br />
contrari want hi seyt datmen galbanum<br />
in syedende water doen sal ende datter<br />
af sincket salmen ghaderen ende datter<br />
dryuet als bast ende des ghelijcxs dat<br />
salmen wech worpen.<br />
Dat lxxx. capittel vander droppen of tranen<br />
G Vtta is een drop of een traen des<br />
boems of eens cruuts ter manie[-]<br />
ren oft galbanum waer die mit enen anderen<br />
naem aromacum genoemt is. men pleech die<br />
telchskens van desen boem of van desen cru[-]<br />
de in te sniden des zomers ende dat daer<br />
af druupt dat heyt gutta of armoniacum
ende als YSIDORUS ende PLINIUS segghen<br />
ende die puuerste ende die claerste is die<br />
beste. ende die edelste die wit ende vet<br />
is als wyeroeck ende hi ghebroken werdt [330va]<br />
dat hij dan blinckende is ende bynnen ghom[-]<br />
mich ende heeft enen roke nae beuer zijn<br />
ende enen zuerachtighen bitteren smake<br />
ende hij is heet inden vierden grade ende<br />
droeghe inden anderen. Ende hij heuet<br />
virtuut te ontbinden ende te morwen als<br />
gheseyt wordt in PLATHEARIO. wes een<br />
scrupel mit oximel ghedroncken gheneset<br />
die ghebreck inder milten hebben.<br />
ende gheneest die onreunicheyt 1 der ogen<br />
ende mitten zape van alssen dodet die pyeren<br />
ende mit peck ghemenghet helpet teghen<br />
dat voeteuel ende teghens dat euel dat<br />
inden huepen leyt ende doet orine maken.<br />
ende menstrua comen. ende zuuert ende doet<br />
alle heffinghe ende opblasinghe ghaen<br />
sitten als die glose seyt op die stat mirra<br />
ende gutta.<br />
Dat lxxxi. capittel van gerofelnaghelen.<br />
G Ariophili dat zijn groffels nage[-]<br />
len DYASCORIDES seyt datter zommighe<br />
volcomen zijn ende van scarpen sma[-]<br />
ke van zwartachtigher verwen ende si zijn<br />
heet ende droeghe in haren wercken mer<br />
vucht bynnen inder daet. Het zijn zommighe<br />
vruchten van bomen in YNDIEN die[-]<br />
men des zomers vergadert als si rijpe<br />
zijn ende men machse vijf iaren in ghoeder<br />
machten houden in een stede die niet al<br />
te droeghe en is noch oeck mede nyet<br />
1. Lees: onreynicheyt
al te vucht want is die stede al te vucht<br />
soe verrotten si ende is die stede alte droge<br />
soe dorren si Jtem men salse kyesen dye<br />
int ouerste wat effen ende slecht zijn ende<br />
die enen scarpen smake hebben ende enen<br />
zueten roke ende die een lutten 1 vuchtiche[-]<br />
den wt gheuen. Jtem si werden gheual[-]<br />
schet mit puluer van naghelkens die ge[-]<br />
menghet is mit edick ende mit wel ru[-]<br />
kende wijn daer si vuchticheyt af grij- [330vb]<br />
pen ende si werden naeuwe ghekendt van[-]<br />
den goeden dan dat si int vterste scarper<br />
zijn dan die ander mer die gheualscht<br />
zijn en machmen bouen xx. daghen nyet<br />
houden. Jtem die goede naghelkens<br />
hebben virtuut te conforteren om haer<br />
goets roecks wille ende te ontbynden ende<br />
te verteren van sinen qnaliteyten 2 want si<br />
starcken die herssen ende dye zyenlijcke<br />
cracht ende si zijn oeck mede goet tegens<br />
cranckicheyt des herten want si conforteren<br />
die gheestelijcke craft ende si zijn goet<br />
teghens die onuerduwelicheyt der maghen<br />
ende teghens wenten 3 die van cou[-]<br />
den coemt want si helpen die natuerlike<br />
craft als DYASCORIDES seyt.<br />
Dat lxxxij. capittel van genesta<br />
G Enesta is een stamme wassende in<br />
woesten ende wilden steden die onghebouwet<br />
zijn ende oeck in stenigen wes<br />
smake al te bitter is ende is een teyken<br />
daer hij wast datter niet veel coorns en<br />
1. Lees: luttel<br />
2. Lees: qualiteyten<br />
3. Lees: weuten
wast ende heeft veel graceliker telgheren<br />
dye hardt zijn ende knopich. ende is<br />
groen des winters ende des zomers. ende<br />
heeft ghele dicke bloemen van zwaren<br />
roecke van bitteren smake nochtan zijn<br />
si van groter virtuten als DYASCORIDES<br />
seyt. want die siedinghe daer zijn bladeren<br />
ende zijn bloemen in ghesoden zijn<br />
dwincgt die heffinghe der milten ende is<br />
goet den tantzweer ende byndt menstrua<br />
ende beneemt dissentiriam ende zijn<br />
zap doot luzen ende neten ende heeft zwart<br />
saet ende bitter ende is oec goet totten voer[-]<br />
screuen dinghen<br />
Dat lxxxiij. capittel vanden sade.<br />
G Ranum is een coornken ende is<br />
dat mynste deel alsoe wel vanden<br />
zade als vanden boem substancialijcken on- [331ra]<br />
dersceyden ende ghedeylt in elcken thoern 1<br />
is een bast omme ende morch bynnen daer<br />
een plant of cruut wt coemt ende wasset.<br />
die hem die natuer after ghelaten heuet.<br />
ouermits die welke zijn species of<br />
zijn ghedaente ghemenichuoudighet<br />
mach werden dattet inder warelt behouden<br />
mach werden. Ende ghelijckerwijs<br />
dat die granen of die corlen schelen<br />
inder specien also schelen si oeck mede<br />
inder figuren ende inder legentheyt ende in[-]<br />
den maecsel Waer of dat ARISTOTILES seyt<br />
in dat eerste boeck vanden planten vanden<br />
coernen ende vanden zaden wassen zom-<br />
1. Lees: choern
mighe in planten of 1 in bomen 2 of doppen<br />
alst saet van dille van vennecoel ende de[-]<br />
ser ghelijcke. ende zommighe ander wassen<br />
in dopkens of in balchskens als dye<br />
boen of die ander legumina. als erweten<br />
wicken etcetera. ende zommighe andere<br />
in een harde substancie als die sade van<br />
peren van appelen. ende zommighe hebben<br />
een korl bynnen der schulpen ende een hart[-]<br />
heyt buyten der schulpen als die note ende<br />
die oliuen. Ende die korlen die gheordineert<br />
zijn inden bolsteren ende inden balch[-]<br />
skens werden menichsins verwandelt in[-]<br />
der gheleghentheyt. want zommighe<br />
hebben haer korlen ghemenichfoudicht<br />
inden bolster alst gheualt der celidonien<br />
dats der scelwortel. ende is eenderhande<br />
cruut dat goet totten oghen is. ende zommi[-]<br />
ghe maken granen of coernen in een be[-]<br />
sloten balchsken als die erweten of boenen<br />
etctera. 3 ende zommighe in balchskens<br />
die niet besloten en zijn als weyte ende<br />
spelte ende deser ghelijck. ende zommighe<br />
en maken haer granen niet in enich van[-]<br />
den balchskens als die gherste choern.<br />
Mer si maken haer stroe also meer als [331rb]<br />
veruolghende mit haren choernen. ende<br />
zommighe granen zijn gheduppelt bij<br />
ordinancien sonder wandt of weech inden<br />
dop of bolster als die granen vander<br />
schelwortel ende zommighe zijn daer<br />
gheduppelt mit eenre wanct alst open[-]<br />
baert inden granen vander kerssen die[-]<br />
1. Lees: zonder<br />
2. Lees: bonen<br />
3. Lees: etcetera
men naesturcium heyt. ende zommige<br />
maken haer granen dryeuoudich by or[-]<br />
dinancien ghesettet in menigherhande<br />
huysekens dyes seluen balchskens<br />
alsoe als dat wel openbaert inden gaghel<br />
in wyes vrucht zijn drye cellekens<br />
ende in een yghelijcke celle drye granen<br />
of vyer sonder enighe wanct verghadert<br />
ende tusschen een yghelijcke gra[-]<br />
ne ende grane is een houten wanct als<br />
in cassiafistula is. onderwijlen isser oec<br />
mede een vleyschighe wanct alst wel<br />
openbaert inden cucumeren ende inden<br />
cucurbiten. Ende onderwijlen tusschen<br />
den granen zijn wanden van menigerhande<br />
gheslachten ende oeck mede van<br />
diueerser substancien alst gheuelt inden<br />
appelen van garnaten inden welcken<br />
zijn zommighe vleyschachtighe wanden<br />
tusschen die granen ende granen.<br />
Ende alsoe zijn oeck mede zommighe<br />
webbekens tusschen den coern ende den<br />
coernen die dunne zijn ende nyet vleysch[-]<br />
achtich. Mer ghelijckerwijs dat dye<br />
granen ende die granen onder malcan[-]<br />
deren schelen inder substancien alsoe<br />
schelen si inder figuren want sommige<br />
hebben een ronde forme ende zommi[-]<br />
ge een scarpachtige form ende zommige een<br />
lancwerpelde form ende zommige driecant ende<br />
zommige of si gesneden waren alst scijnt inden<br />
cizeren | Jtem die granen die lancwerpelt zijn<br />
in die een side schinen of si ghesneden wa[-] [331va]<br />
ren alst openbaert inden weytscoorn ende<br />
in dyer ghelijcken. Jtem si zijn ghewa[-]<br />
rent ende oeck bescudt mit ba[s]ten ende myt<br />
webben die coernen of corlen om dat si
haer bynnenste morch ende natuerlijcken<br />
hetten behouden sullen Hier toe heeft ARIS[-]<br />
TOTILES gheseit etcetera<br />
Dat lxxxiiij. capittel van gich.<br />
G Ych is een gheslachte van legumen<br />
ende is den comijn ghelijc inder<br />
groetheyt mer het is van zwarter ver[-]<br />
wen ende men pleecht inden brode te werpen<br />
of te sprenckelen op dattet te zueter sal<br />
werden als die glose seyt ouer YSAYA xxviij<br />
Jtem PLATHEARIUS ARISTOTILES ende DYAS-<br />
CORIDES segghen dat gych een cruut is<br />
heet ende droghe inden anderen grade<br />
ende wast onder tcoern hebbende cleyn sa[-]<br />
deken ende zwart oft dryekantich waer ende<br />
is bitterachtich ende scheydende. ende he[-]<br />
uet macht te ontbynden ende te verteren dye<br />
verstoppinghe der leuer ende der mylten.<br />
ende heeft virtuut te openen ende die winden<br />
te scheyden ende het doet die aenbeyen dye<br />
opgheheuen zijn ghaen sitten ende stemptse<br />
mede ist dat si lopen ende mit honich ghe[-]<br />
nomen dodet die pyeren Dit cruut seggen<br />
si dattet nigella is ende alst in edick ghesoden<br />
is ende die edick inden oren ghedaen<br />
doot die wormen ende schoert apostemen ist<br />
dattet in wijn ghesoden werdt mit zeme[-]<br />
len ende mit duuen quaet. ende sonderlinghe<br />
tsaet vanden crude ende van dyen te samen een<br />
plaester ghemaect ende daer op gheleyt<br />
al warm Jtem men seyt dattet goet is<br />
teghen lazarie ist datment mengt mit rafanus<br />
ende mit wat souts. ende doet menstrua<br />
comen ende purgeert dode dracht<br />
ist datter twijf ouer gefumigeert wert<br />
dat is dattet twijf sal ghaen sitten op enen [331vb]
stoel mit enen gate ende werpen vanden zade<br />
in colen ende laten haer den roeck van onderen<br />
op slaen mit eenre pipen ter wijffelicheyt<br />
in Jtem wijn ghedroncken daer dit saet<br />
enen nacht in gheleghen heeft verdriuet<br />
die coude pisse ende dat lanckeuel. Ende<br />
men sals nyet sieden op dattet nyet te<br />
weldich en werde. want CONSTATINUS<br />
die seyt nigella te veel ghenomen doot<br />
den mensche.<br />
Dat lxxxv. capittel van ylex<br />
I 1<br />
Lex ilicis is een ghedaente van eyken<br />
als een boem die eykelen drae[-]<br />
ghet want als YSIDORUS seyt libro xvij. dye<br />
menschen vonden die vruchten van desen<br />
boem eerst eer datmen vanden coorn te<br />
segghen wist soe plegen die oude in voer[-]<br />
tiden daer of te leuen. ende die eersaemste<br />
van alle den eyken bomen dye eykelen<br />
draghen dat is ylex wyens vrucht als<br />
PLYNIUS seyt sadet ende voedet menighen<br />
lantschappen. Jtem ylex is een boem<br />
die grof ende oeck mede zeer dicht is ende<br />
hardt mit groten wortelen ende mit al te dic[-]<br />
ke basten ende hij heeft veel telgheren<br />
ende ghenuechlijcke bladeren ende hi<br />
heeft veel vruchten op bij tijden vanden<br />
iaer ende draghet somtijts die helfte<br />
meer op een tijt dan op een ander tijt:<br />
Jtem thout mach alte menich iaer dueren<br />
ia het is alsoe meer onvervuelijck<br />
dat is dattet qualicken verrotten mach<br />
of veruulen want zijn blocken int water<br />
ghesencgt sullen bynae verkeren in enen<br />
1. Representant: i
steen niet dattet een steen werden soude<br />
mer ymmers alsoe hardt oft een steen<br />
waer Ende daer om pleechmen karcken<br />
ende der coninghen huysen van alsulcken<br />
houte te maken ende men placher beelden<br />
van afgoden af te maken alsoe als PLYNIUS [332ra]<br />
seyt etcetera<br />
Dat lxxxvi. capittel van iumperus. 1<br />
I Vmperus dat is geneuer boem.<br />
ende het is een cleyn boemken ende wa[-]<br />
re dat sake datmen leuende colen rekende in[-]<br />
der asschen van desen geneuer si souden le[-]<br />
uendich bliuen een gheheel iaer wt ende wt<br />
ende si en souden niet wt ghaen ende daer om<br />
heeftet sinen naem vanden vier. iumperus<br />
want pyr in GRIEX is vier in LATIJN. Men<br />
vintse groet ende men vintse cleyn als YSI[-]<br />
DORUS seyt libro xvij. ende si zijn beyde scarp<br />
ende stekelich ende si hebben veel scarpe bla[-]<br />
deren ende cleyn ende si zijn beyde vruchtber<br />
Mer die minste draecht meest vruchten<br />
ende si zijn cleyn ende ront eerst groen ende na<br />
zwert of rodelachtich ende is altijt groen[-]<br />
achtich die boem mitten bladeren. ende hij<br />
is heet ende droeghe inden derden<br />
graet als DYASCORIDES seyt. wes vruch[-]<br />
ten zijn goet ter medicinen die in die len[-]<br />
ten ghegadert werden ende men machse<br />
twee iaer houden ende si hebben machte te<br />
ontbinden te verteren ende te conforteren.<br />
Jtem die bessen ghesoden in reghenwater<br />
ende in dat water ghebaet is goet tegen<br />
tbuuceuel dat van scarper medicinen<br />
coemt Jtem vanden iuniper maectmen<br />
1. Lees: iuniperus
olie die al te sonderlinghe goet is tegen<br />
die quarteyn ist datmense alle daghe inder<br />
spijsen of in drancke een dragme neemt<br />
dat is een vierendeel loots zwaer. ende hij<br />
is oeck goet teghen dat lanceuel ist dat[-]<br />
men die zeer stede daer mede bestrijcket<br />
ende besmeert ende hi is oec goet den val[-]<br />
lenden menschen van sinte CORNELIS ende<br />
hi breect den steen ist datment ten scafte<br />
in spuwet mit eenre pipen diemen sirin[-]<br />
ghe hiet Jtem wijn daer iuniper in ghe[-]<br />
soden is mit vighen zuuert die borst ende [332rb]<br />
beneemt dat hoesten hier toe heeft PLA-<br />
THEARIUS gheseyt ende DYASCORIDES ende<br />
wast in stenighen steden ende in onghebonden<br />
daert woest is ende die serpenten scuwen sinen<br />
schiem als PLINIUS seyt ende daer om meynt<br />
men dat die bessen goet teghen tvenijn<br />
zijn etcetera<br />
Dat lxxxvij. capittel van ysopus<br />
Y Sopus is een cort cruut ende cleyn<br />
wassende in steenroetsen ende heft<br />
hem seluen mit sinen wortelen vast inden stey[-]<br />
nen ende oec wasset inden houen als CASSIODORUS<br />
seyt ouer den souter Asperges me domine etcetera<br />
DYASCORIDES seyt dat dit cruut heet ende droge<br />
is inden dorden grade. die virtuut van de[-]<br />
sen crude is inden blomen ende inden blade[-]<br />
ren meer dan inden steel of inden wortelen<br />
des zomers draghet blomen ende men sal[-]<br />
se verghaderen buten der zonnen in een<br />
zuuer stede ende daert niet en roect ende he[-]<br />
uet macht te ontbinden te verteren ende te<br />
trecken ende die longhen te zuueren ende alle<br />
ghebreken vander borsten die van couden<br />
comen die maectet zuuer ist dattet in wij[-]
ne ghecoect wordt mit vighen ende datmen<br />
den wijn drincken gheeft ende bene[-]<br />
met die zericheyt der maghen ende der<br />
darmen. Jtem int water ghesoden en[-]<br />
de daer in of ouer ghestoeft zuuert die<br />
moeder van onnatuerlijcken humoren<br />
Jtem ysoep heet ghemaket in enen pot<br />
ende dan daer ouer ghestouet dwynghet<br />
den couden snuuf of den reume ende<br />
doet den huuch ghaen sitten ende beneemt<br />
die zericheyt inden lyue die van wynde<br />
comet Jtem DYASCORIDES seyt dat die puluer<br />
vanden ysope gheneest die watersucht<br />
ende zuuert die donckerheyt vanden<br />
lichaem ende maect den aensichten fijn<br />
verwe ende doodt pyeren also als die sel[-] [332va]<br />
ue seyt etcetera<br />
Dat lxxxviij. capittel van iacinctus. 1<br />
I Acinctus is een cruut hebbende een<br />
purpur bloem ende heeft sinen naem<br />
ghetoghen van enen edelen kynde dat inden<br />
spronghen onder den purpuren bloemen<br />
doot gheuonden is ende den crude was<br />
die naem ghegheuen vanden valle dyes<br />
doots kyndes ende is oeck ghelijck den<br />
blomen vander vyolen ende haer wortelen<br />
als YSIDORUS seyt libro xvij. ende men<br />
oeck enen steen heeft die alsulcken naem<br />
heeft ende alsulcken verwe die ghetelt is<br />
onder den preciosen ende costelijcken stenen<br />
Jacinctus is een naem van enen mensch<br />
ende van enen steen ende van eenre bloemen ende<br />
zijn proper verwe die is lnchtich 2 of<br />
1. In margine in handschrift: [...]en aldus hetende [...]<br />
2. Lees: luchtich
hemelsch etcetera<br />
Dat lxxxix. capittel van billen cruut.<br />
I Nsqmamus 1 dats billen cruut ende<br />
men heitet in GRIEX insquiamus ende<br />
in LATIJN canicularis daer om dat in sinen<br />
stelen aen beyden siden wassen eenrehande<br />
hoefdekens die ghemaect zijn inder figuren<br />
van creeften alsmen sien mach inden<br />
appelen van arangen of van garnaten als YSI[-]<br />
DORUS seyt libro xvij. Dit cruut is onghe[-]<br />
sont ghegheten ende daer omme heytent<br />
zommighe luden insana want wortet ghe[-]<br />
gheten soe maectet razerie of het doet<br />
altezeer slapen ende die ghemeynt heytent<br />
vilicidium daer omme dattet thart ver[-]<br />
wandelt als YSIDORUS seyt. Jtem want<br />
dit cruut venijnt is soe heeftet zwardt<br />
roet ende wit saet als PLYNIUS ende DYASCORI[-]<br />
DES segghen. ende het is quaet ende dodende<br />
dat zwart. ende dat rode is myn quaet ende<br />
dat witte noch myn ende dit is tbeste inder<br />
medicinen ende heeft macht te dwinghen<br />
te binden te doden ende te doen slapen. Jtem dat [332vb]<br />
zwart saet heeft dat heeft zwarte bladeren<br />
scarp ende hardt ende een purpur bloem<br />
ende harde balskens 2 die dick zijn. ende dat ro[-]<br />
delachtich saet is dat heeft ander bloe[-]<br />
men ende morwer balchskens ende dat wit saet<br />
heeft dat heeft witte bloemen ende vette<br />
bladeren ende morwe vol saeps ende is cout<br />
inden dorden graet ende droghe inden ande[-]<br />
ren ende daer om wederslatet heffinge ende<br />
zwellinghe ende stopt den buuck ende stempt<br />
1. Lees: insquiamus<br />
2. Lees?: balchskens
loet ende gheneest den tantzweer die van<br />
hetten coemt ende dwinghet den reume die<br />
van hetten coemt hier toe heuet DYASCORIDES<br />
gheseyt ende PLYNIUS Jtem vanden billen sade<br />
seyt ARISTOTILES int BOEC VANDEN GROYLICKEN<br />
DINGHEN datmen bij IHERUSALEM dat saet<br />
van byllen eet waer bij men mercken mach<br />
dat zijn quaetheyt benomen wort ouermits<br />
die ghoetheyt des landes daert<br />
wast. Jtem die meester vander historien<br />
seyt ouer EXODI dat inder cronen dyes<br />
paeuwes stont een bloem recht op dye<br />
desen crude ghelijck was daer ghulden<br />
blomen op stonden die ghelijck den brede<br />
weghe waren vanden enen slape des hoef[-]<br />
des totten anderen etcetera waer bij dat dese<br />
crude daer in waren ghepriuilegiert dat<br />
haer ghelijkenis waerdich was te staen<br />
in des paeus crone. Dit seyt die meester<br />
inder historien etcetera<br />
Dat xc. capittel vanden kastanen boem<br />
K 1 Astanea is een groet boem ende<br />
drachtich ende hi is vanden GRIEC[-]<br />
KEN alsoe ghenoemt als YSIDORUS seyt libro xvij.<br />
daer omme dat zijn vrucht dubbelt is in[-]<br />
der manieren van cullen die ghehouden<br />
zijn bynnen den bolster die welcke als si<br />
wt gheworpen werden soe worden si<br />
ghelubt ende daer om werden die bomen<br />
van castrando dat is van lubben karstaengen [333ra]<br />
inden GRIEXEN vocabel ghenoemt. Van<br />
desen boem pleech een geheel bosch te<br />
werden als YSIDORUS seyt. Dese boem is<br />
1. Representant: k
zeer nut want zijn hont 1 is nut totter tim[-]<br />
meringhen ende oeck mede om te barnen<br />
ende spijse by te bereyden. ende zijn vrucht is<br />
goet te eten ende die bast ende zijn bladeren<br />
die zijn goet totter medicinen. ende al ist dat<br />
zijn vrucht onder enen harden ende scarpen<br />
bolster gheuonden wordt nochtans is dye<br />
vrucht soet ende goet alsmense siedet ofte<br />
braet Ende si zijn heet int middel vanden<br />
eerster grade ende droeghe in den anderen<br />
ende omme der hetten wille is die vrucht<br />
zuet ende omme der droechten wille soe is<br />
si damper. Mer die veel karstaengen eet<br />
die crijcht een opblasinghe van lyue. ende<br />
die groue roke die daer bynnen besloten<br />
is die stijcht op totten hoefden waert die<br />
maect daer den hoeftzweer. mer om hare<br />
quaetheyt te benemen soe salmense sie[-]<br />
den of braden ende dan voeden si wel ende maken<br />
goede humoren ende temperen die droeche[-]<br />
den des lichaems ende der borsten ende sonder[-]<br />
linghe ist dat si mit zuker ghegheten<br />
werden. ende si zijn den colerico ende oec me[-]<br />
de den fleumatico goet mit pueren honighe.<br />
ende si zijn oock goet nae der medici[-]<br />
nen want si nemen coringhe ende walghinghe<br />
ende si starcken den darm die bouen leit<br />
dyemen ieiunum heyt. Jtem karstaen[-]<br />
gen ghewreuen mit wat souts ende mit<br />
honich ghetempert is goet teghens be[-]<br />
ten van verwoeden honden of van verwoeden<br />
menschen. Jtem karstaengen ghewreuen<br />
mit garsten meel ende mit edick ghemenget<br />
doen ghezwollen mannen ghaen sitten alsmen[-]<br />
1. Lees: hout
se daer op plaestert Jtem ARISTOTILES seyt<br />
dat die bladen ende die basten van desen bome<br />
ghebarnt ende ghepuluert ende mit wi[-] [333rb]<br />
ne ghetempert ende opt hoeft gheleydt<br />
van enen ionghelinck doet dat haer vermeerren<br />
ende verbiet hem dat vallen als<br />
YSAAC seyt in DIETIS.<br />
Dat xci. capittel vanden lauwerboem.<br />
L Aurus is een boem der victorien<br />
ende hij is veel prisens ende lonens 1<br />
waert om zijnre groter virtuten ende duech[-]<br />
den wille Ende omme detmense 2 pleech te<br />
cronen mit lauwer die den strijt wonnen wilen[-]<br />
eer ende de GRIEKEN hieten desen boem dam[-]<br />
phen wes virtuten wij bouen gheset heb[-]<br />
ben inden seluen boecke in die letter .d.<br />
soect daer ghij sultet vinden<br />
Dat xcij. capittel van lentiscus 3<br />
L Entescus is een oetmoedich boem<br />
ende medicinael die vanden GRIECKEN<br />
ende vanden EBREEUSCHE circus genoemt is<br />
als die glose ouer DANIEL seit xxiij wes<br />
sap vanden bladeren gheneest ende slout 4 ghe<br />
gheclouen 5 lippen of ander gheulcereerde<br />
dingen als daer gheseyt wordt. ende heyt<br />
daer omme lentescus om dat zijn steel<br />
morwe is ende traech. die vrucht van de[-]<br />
sen boem gheeft olye wt ende die scorsse<br />
gheeft harsse diemen mastix heyt ende het<br />
1. Lees: louens<br />
2. Lees: datmense<br />
3. In margine in handschrift: mastijc<br />
4. Lees: sluut<br />
5. Dittografie
is die beste diemen vydnt 1 in INTHEUS dat<br />
eylant als YSIDORUS ende PLYNIUS segghen<br />
libro xvi. Jtem die blader van desen boem<br />
als DYASCORIDES ende PLATHEARIUS ende PLINI[-]<br />
US segghen zijn heet ende droeghe als al[-]<br />
le die boem is ende hebben virtuut te byn[-]<br />
den te consolideren ende te conforteren. ende daer<br />
omme zijn si goet teghen alle coringhe<br />
ende teghens alle lopinghe alsoe wel van[-]<br />
den bloede als vanden anderen humoren<br />
Jtem zijn gomme dyemen mastix hiet<br />
heeft die selue virtuten die de boem he[-]<br />
uet ende alsmense kaeuwet dese gom-<br />
M i<br />
me soe hout si dat tantvleysch reyn van[-] [333va]<br />
den stinckenden ende vervuulden humoren ende<br />
doetse vast staen ende maketse wyt ende<br />
starcket haer wortelen ende doet den quaden<br />
adem af. Dese mastic wert aldus vergadert<br />
Jnt eynde vander leynten worden die scors[-]<br />
sen van desen boem in ghesneden ende als<br />
si vander aerden ghezuuert zijn so sprayt[-]<br />
men daer zuuer clederen onder op dat<br />
dye vuchticheyt niet opter aerden drupen<br />
en sal. Ende men sal kyesen die wit ende<br />
claer is ende die mitter aerden ghemenghet<br />
is ende doncker die salmen scuwen ende<br />
worpense wech. Sy puert dat herssen<br />
ende si conforteert die maghe ende helpt tot[-]<br />
ter verduwinghe ende veriaghet den<br />
wint. ende ghewarmet of ghesmouten op<br />
enen heyten teghel ende gheleydt op ghebroken<br />
benen ende ander leden consolideert<br />
si wonderlijcke zeer. Jtem PLYNIUS die<br />
1. Lees: vyndt
seyt oeck als DYASCORIDES dat lentiscus<br />
of cynus dattet een dinck is. een doernich<br />
boem is mitter wortelen ende is hoghe<br />
ende in veel deylen ghedelt ende<br />
heuet vrucht als die gaghel mer myn[-]<br />
re ende bynnen root als si rijp is ende scharpe<br />
wolle bynnen. wyens sap dat lopen<br />
vander moeder der vrouwen gheneset<br />
etcetera<br />
Dat xciij. capittel vander lelien.<br />
M Jlium 1 als YSIDORUS seyt is een cruut<br />
ende heeft een melckachtighe blome<br />
wes witticheyt al ist dat si inden bla[-]<br />
deren is zijn ghedaenre 2 blincket bynnen<br />
nae den goude. Jtem DYASCORIDES ende<br />
PLATHEARIUS segghen dat die lely heet<br />
ende vucht is ende zommighe wilt ende zom[-]<br />
mighe tamme ende die een heeft pur[-]<br />
pur bloemen ende die ander witte blomen<br />
ende dat is die beste. Jtem die virtuut van[-]<br />
der lelien is rijpende ende daer omme is [333vb]<br />
si goet ghestoten op apostemen ende is<br />
oeck goet op dye hardicheyt der milten<br />
ist dat sake datmen tsap mitter olien men[-]<br />
ghet als mit hennep olye of lijnzaet oli<br />
ende smeerter die milte al omme dicwijl<br />
mede Jtem die puluer vander lelien ghe[-]<br />
menghet mit water in een scotel ende daer<br />
dat aensicht mede ghewasschen maect<br />
dat aensicht claer. Jtem die blader van[-]<br />
der lelien gecoect of ghesoden zijn goet<br />
op verbarnden steden want si zijn zaftende<br />
1. Lees: LJlium<br />
2. Lees?: ghedaente
ende dat selue doet zijn wortel ist dat si<br />
mit olyen ghecoeckt wordt ende daer op<br />
gheleyt. Jtem zijn virtuut is openende<br />
ende scheydende ende doet si 1 wt comen dat<br />
menstrualighe bloet ende doet heffinghe<br />
ghaen sitten ende daer omme is si goet tegen<br />
opblasinghe der apostemen die wyndtachtich<br />
zijn ist datmen die wortel ontween<br />
wrijft ende menghetse mit olien ende legget<br />
daer dicwijle warm op. hyer toe heuet<br />
DYASCORIDES gheseyt. Jtem vander lelien<br />
als PLINIUS seyt soe edelen die wortelen<br />
vander lelyen haer bloem alte zeer in meni[-]<br />
gher manieren Want ghedroncken mit<br />
wijn ghenesen wonden van serpenten.<br />
Ende die wortelen zijn oeck mede ghoet<br />
teghens die quaetheyt vanden paddenstoelen<br />
ende teghens tvenyn. ende in olyen ghe[-]<br />
coeckt ende op die lycdoernen vanden voeten<br />
gheleyt achte daghen langhe alle daghen<br />
versch mitter ouder manen verdrijftse<br />
te gronde ende doet oeck weder<br />
haer wassen. Jtem in wijn ghecoect en[-]<br />
de hoenich daer toe ghedaen is goet op<br />
aderen die doersteken zijn oft zweren<br />
ende die blader in wijn ghesoden gheneset<br />
wonden. Jtem dat saet vander<br />
lelyen ghewreuen is ghoet op theylighe<br />
vier ende die blomen ende die bladeren [334ra]<br />
comen te hulpe quade vlceren dat zijn zwe[-]<br />
ren Hier toe heeft PLINIUS gheseyt. libro<br />
xxx. capitulo xix: Jtem in dat selue boeck capitulo v.<br />
daer seyt hij dat die lelie die edelste blo[-]<br />
me heuet naest der rosen ende men maec-<br />
1. Lees: si doet
ter edel salue af ende olye mede ghelijck<br />
datmen rosen olie maect. Jtem die steel<br />
vander wortelen opwaert is bij dryen cubitus<br />
lancg ende daer staen die blomen int<br />
ouerste inder manieren van clockskens ende<br />
die blader staen alle den steel omme ende<br />
omme ende zijn zaet is dat clepelken dat bin[-]<br />
nen den clocskens staet ende is van groter<br />
machten ende virtuten mit goeder luchten<br />
wel rukende. Jtem die lelie heeft veel<br />
kelen aen der wortelen als dat loeck<br />
doet als ARISTOTILES seyt inden BOECK DER<br />
GROYELICKER DINGHEN. Ende in elcke kele is<br />
die macht dat si wassen mach ghelijcke<br />
oft saet waer Van desen punte staet bouen<br />
vanden loke datmen allium heyt in dat<br />
selue boeck inder letteren vander a. Jtem<br />
ARISTOTILES seyt ist datmen den steel vander<br />
lelien in die aerde crommet ende decten<br />
eer dat zijn saet gheopent wordt ende dat[-]<br />
men zijn wortel niet op en graeft soe sul[-]<br />
dy te hants in corten daghen vinden dat van<br />
enen yghelijcken knope des steels een cley[-]<br />
ne hoefdeken wt ghaen sal oft van sinen ke[-]<br />
le waer vander wortelen twelck een groet<br />
wonder is. Jtem die blomen vander lelien<br />
zijn eerst groen ende nae werden si wit ende<br />
die steel ghesneden vander wortelen ende<br />
int slijck ghesteken hout den steel langhe<br />
groen ende die blomen oeck in haren craften<br />
Jtem die bloem vander lelien alsoe langhe<br />
als si gheheel is ende oeck mede<br />
nyet gheraket soe ruuct si zeer wel ende<br />
zuetelijcken. ende alsmense mitten<br />
handen ontween wryuet of breect so stinc[-] [334rb]
ket si ende heeft die bloem alleen mitten za 1<br />
voer die vrucht Ende alle virtuut ende doghet<br />
die de lelie inden steel heuet ende<br />
oeck mede inder wortelen die thoent hij<br />
bouen altemael inden hoefde alsoe als<br />
inder blomen ende inden zade. ende hoe<br />
dat zijn bloemen hogher opgherecht<br />
worden inden stele hoe dattet hoeft dan<br />
leegher bocket. Ende zijn bloem is bu[-]<br />
ten effen ende slecht ende soet inden tasten<br />
ende oeck mede ront inder formen en[-]<br />
de ghenoechlijcken int aenghesichte. ende<br />
van bynnen is si mit schoenen ghulden granen<br />
of coornkens inder hollicheyt bespren[-]<br />
kelt. ende wordt meer gheuorwet dan<br />
soffraen. Ende dese verwinninghe worden<br />
mit seuen steelkens onderhouden ende wer[-]<br />
det van ses witte bladeren dye de een<br />
vluchs bijander staen ghemaket: ende<br />
werdt bynnen versciert mit seuen schonen<br />
ghulden coornen tdaer ijsaet 2 mit wonder[-]<br />
lijcker schoenheyt in gheset is. daer die<br />
blomen al omme staen ghesprayet ende<br />
beschermen dat saet vander couder luch[-]<br />
ten. etcetera<br />
Dat xciiiij. capittel vander latuwen<br />
L Actuca als YSIDORUS seydt heuet<br />
den naem vander substancien der<br />
melckigher humoren. of want die lac[-]<br />
tuken dye soecken wyuen mit melc ver[-]<br />
vollet ende oeck mede meerret die oncuuscheyt<br />
in den mannen ende het is tweer[-]<br />
hande als tamme ende wilde. Jtem die<br />
1. Lees: zade<br />
2. Lees: daer tsaet
wilde is ghelijck der tammer dan si heuet<br />
langher telgheren of loueren. ende<br />
subtijlre ende zerper ende si zijn myn<br />
groen omme dat si luttel vuchticheden<br />
heuet. ende daer om heeft si veel bitterheden<br />
by dat die ander dyemen da-<br />
M ij<br />
ghelics eet want si is heter ende droegher [334va]<br />
ende daer omme segghen veel meesters<br />
dat si menstrua doet comen ende verdryuet<br />
die raeuwe humoren als DYASCO[-]<br />
RIDES seyt. Jtem die tamme latuwe is<br />
cout ende vucht mer ghetemperlijcken<br />
alsoe dat si ter gheender siden yet ouer[-]<br />
ghaet ter groter coutheden of ter groter<br />
vuchticheden ende daer omme soe is si<br />
goet totter medicinen ende heeft een subtijl<br />
substancie ende sonderlinghe als si noch<br />
versch is ende daer omme werdt si schier<br />
verduwet ende doot die hettende die bijtinghe<br />
die vanden roeden colera comet<br />
ghaen sitten ende die opsiedinghe vanden<br />
bloede vercoel si ende doet oeck mede re[-]<br />
delijcken slapen. ende si gheneest den hoeft[-]<br />
zweer die vanden roke der colera comet.<br />
ende maect inden vrouwen veel melcx ende<br />
wynt inder mannen sperma ende maket<br />
meerre ende dat gheualt omme die goet[-]<br />
heyt des bloedes die si maect Mer als<br />
die latuwe out werdt ende hardt soe wor[-]<br />
det haer vuchticheyt ghemyndert endesi<br />
werdt bitter. Mer diese dicwijl neemt<br />
alle daghen soe maect si alte sonderlinghen<br />
quaden bloet ende tghesichte wertter<br />
zeer of ghecrancket Ende dat saet vander<br />
latuwen bewronghelt des mans saet ist dat<br />
hijt dicwijl in spise of in drancke nemet.
Hier toe heuet YSAAC gheseyt inden die[-]<br />
ten Jtem PLYNIUS seyt libro xx. capitulo octa[-]<br />
uo vander latuwen datter eenderhande la[-]<br />
tuwe is dyemen caprina heyt. ende is dat<br />
sake datmen die in die zee worpet so sou[-]<br />
den alle die visschen die daer omtrent waren<br />
steruen. wes melck mit wijn mit edic ende<br />
mit water ghemencgt gheneest watersucht.<br />
ende mit wes koel ende bladeren ghestoten<br />
ende mit soute ouerghestroyt ghene[-]<br />
setmen wonden daer die zeenen ontween ghe[-] [334vb]<br />
sneden of ghehouden zijn. Jtem daer is<br />
noch een ander species vander latuwen<br />
dye int velt wast wes bladeren ghewreuen<br />
mit pappe of mit bry gheneset vlceren<br />
ist datmense daer mede bestrijcket ende<br />
die GRYEKEN heyten dese specie ysopen.<br />
Jtem die derde species wast inden bosschen<br />
die si steracon heyten. wes bladeren<br />
ghewreuen mit brye goet zijn op wonden<br />
ende si stempet bloet ende gheneest vervuul[-]<br />
de wonden ende mitter wortelen ende mitten bla[-]<br />
deren ghenesen si theylilighe 1 vier. Jtem<br />
het is noch een ander species van latuwen<br />
die ronde corte bladeren heuet dyemen<br />
heratea heyt. wyens zap die hauicken al<br />
grauende wt trecken ende daer strijcken si ha[-]<br />
re oghen mede als si oudt werden ende ma[-]<br />
ken haer ogen claer daer mede Wes zap<br />
gheneest alle zericheden der ogen alsmen<br />
daer vrouwen sock toe menghet ende is<br />
goet teghens beten van serpenten ende van scor[-]<br />
pionen ist datment zap mit wijn drincket<br />
ende datmen die bladeren daer op leyt ont[-]<br />
1. Lees: theylighe
twen ghewreuen ende verslaet alle heffin[-]<br />
ghe. Jtem dat saet vander latuwen al[-]<br />
soe wel vander tammer als vander wil[-]<br />
der en ghehenghet niet dat een man<br />
zijn natuere verlieset in sinen slape van<br />
enigher quader becoringhen ist datmen[-]<br />
se neemt in spijse of in drancke. mer die<br />
haer veel naem ende stadelijck die soude<br />
blint werden etcetera<br />
Dat xcv. capittel van lappa<br />
L Appa dat is hoefladich ende is<br />
een cruut hebbende brede blade[-]<br />
ren ende dicke bider aerden ende heeft inden<br />
ouersten telgheren scharpe clessen als<br />
doernighe hoefdekens ende wederhaect<br />
ende als daar yemant mit sinen clederen<br />
aen raect soe blijft hy daer aen cle- [335ra]<br />
uende waer of dat YSIDORUS seyt libro de[-]<br />
cimoseptimo capitulo decimoseptimo. Dit<br />
cruut is daer omme lappa gheheyten<br />
om dattet enen groten coel heuet totter<br />
aerden toe hanghende ende wordet vanden<br />
GRIEKEN phylantopos gheheyten daer<br />
omme dattet aen der luden clederen han[-]<br />
ghet om zynre scarpicheyts willen. ende<br />
wast byden mueren ende byden weghen<br />
Ende daer is tweerhande species af. als<br />
dye scarpe ende die ronde tot ghelijcke[-]<br />
nissen vandes heyncst voeten. waer om[-]<br />
me dattet veel luden heyten vngula ca[-]<br />
ballina. Ende die blader van beyden zijn van<br />
quaden roke ende van quaden smake als<br />
DYASCORIDES seyt Mer PLYNIUS seyt libro<br />
xv. capitulo xij. datter veel species van lappa<br />
zijn. ende si zijn oeck alle medicinael.<br />
Want men gheneester slaghen van scor-
pionen mede. ende die scorpioens dye<br />
en moghen enen mensche niet misdoen<br />
ist dat een mitten zape ghesmeert is.<br />
Jtem dye wortel in water ghesoden ende<br />
dat water inden mont ghehouden is goet<br />
teghens den tantzweer ende doet dye tanden<br />
vast staen. Jtem tsaet is der maghen<br />
al te sonderlinghe goet ende is oeck goet<br />
den ghenen die bloet spuwen. ende is oec<br />
goet teghens dissentiriam. ende die wortel<br />
mit wijn ghenomen stopt dat bunckeuel 1<br />
mer die bladeren mit soute ghemenghet<br />
laxeren Ende tsaet is goet teghens den steen<br />
ghedroncken mit wijn. ende alle tcruut<br />
ghestoten mit smeer verdrijft den hue[-]<br />
uel opter borst Hier toe heuet PLYNIUS<br />
gheseyt. mer PLATHEARIUS seyt dat lap[-]<br />
pa of lapcium is een cruut dat heet ende<br />
droeghe is ende heeft macht te ontbyn[-]<br />
den te openen ende te dunnen ende daer omme<br />
ist goet teghens rudicheyt tegen cronselen 2<br />
ende serpigo ende teghen inpetigo ende teghen<br />
vullens die tusschen vel ende vleysch leyt.<br />
want het doetse sceyden ende verteert dye<br />
humoren ende ontbyndt ende sceydet die hardicheyt<br />
ende die heffinghe der apostemen<br />
ende is goet teghen die coude watersucht<br />
ende teghen verstoptheyt der mylten ende<br />
zijn sap ghemenghet mitten zape van ruten<br />
ende in die naze lauwe ghedropen zuuert<br />
die herssen van fleumatigher oueruloe[-]<br />
dicheyt ist datmens daer een luttel in dru[-]<br />
pet in enen warmen bade of inder warmen<br />
luchten etcetera<br />
1. Lees: buuckeuel<br />
2. Lees: crouselen<br />
[335rb]
Dat xcvi. capittel van lappates.<br />
L Appates is een spise die ghema[-]<br />
ket is van zommighen verschen tam[-]<br />
men cruden dye den lappacien ghelijc zijn<br />
als die glose seit ouer IUDITH capitulo xv. waer<br />
of die SCALCKE ALEXANDER seyt Lappates<br />
is spyse ende warmoes maect dye selue<br />
spise ende men heytet in DUUTSCH compost<br />
Ander meesters segghen dat lappates<br />
een gheslachte van coel is ende heeft brede<br />
bladeren als die hoofledich: 1 mer die bla[-]<br />
der van lappates dats cabuuscoelen dye<br />
zijn morwe ende vet ende wittachtich ende<br />
slecht. ende dat een blat opt ander ghewon[-]<br />
den wonderlike done 2 ende heeft enen corten<br />
stronck ende dicke buyten vol knoepen.<br />
mer binnen morwe ende vleyschachtich. dit<br />
cruut is goet te eten ende ter medicinen me[-]<br />
de ende men maecter goede spijse of alsoe<br />
langhe als si ghehouden mach werden ist<br />
dat sake dat si ghecoect wort mit edick<br />
mit mostaert ende mit honich. ende dese<br />
spise heitmen compost wes virtuut is dat<br />
si dronckenscap wederstaet als PLYNIUS<br />
seyt libro xx. capitulo x want ist datmen compost<br />
nuchteren eet soe beneemt hi dronc[-]<br />
M iij<br />
kenscap. Jtem die scole van CRASISTRATIS [335va]<br />
roept dat gheen dinck der maghen ende<br />
der zeenen nutter is dan dit cruut. Ende<br />
daer omme heytment gheuen den luden<br />
die veriecht zijn ende dien die leden beuen<br />
ende den ghenen die bluet spuwen. Tsap is<br />
1. Lees?: hoofbledich<br />
2. Lees?: in wonderlike do[e]ne
goet teghens tvenijn ende teghens beten van<br />
serpenten Ende sonderlinghe tsaet is<br />
goet teghens beten van honden etcetera als YSI[-]<br />
DORUS seyt libro xvij. etcetera<br />
Dat xcvij. capittel van legumina<br />
L Egumina zijn gheseyt van eligen[-]<br />
do dat is van kyesen want die oude<br />
plaghen die beste legumina dat zijn erweten<br />
bonen ende deser ghelijcke te kye[-]<br />
sen daer si haer spijse of maecten ende le[-]<br />
ueden daer of. Jtem die legumina scelen<br />
inder groetheyt inder verwen inder<br />
figuren ende mede inder smaken. Ende<br />
onder die legumina soe zijn dye boenen<br />
die meeste ende die lupinen. ende die middel[-]<br />
baer dat zijn cyceren erwitten ende fazoli ende<br />
pitzoli. die mynste dat zijn die wicken.<br />
Jtem si schelen oec mede inder verwen<br />
want zommighe zijn si wit zommighe<br />
zwart zommighe ruet. ende zommighe<br />
ghemencgt Jtem si schelen inder figu[-]<br />
ren want zommighe zijn ront zommighe<br />
lancworpelt zommighe dryehoect ende<br />
zommighe slecht Ende si schelen oeck<br />
inden smake want zommige smaken zuet[-]<br />
achtich zommighe bitter zommige an[-]<br />
ders als PLYNIUS seyt. Jtem wanneer<br />
dat die legumina beghinnen te rypen so<br />
salmense mayen want si rypen al leggende<br />
Jtem PLYNIUS seyt dattet legumen substan[-]<br />
cialiken grof is cout ende droeghe ende hart<br />
te verduwen want si zijn zeer dicht ende vaste<br />
ghepact inder substancien ende men moetse langhe<br />
sieden ende men machse in putwater<br />
niet wel koken mer haer gherecht water [335vb]<br />
behoert fonteyn water te wesen ofte ry[-]
uier water. Jtem men pleecht een gro[-]<br />
ue ende een rude spyse te maken vanden legumen<br />
Tsap is goet den luden die starck van<br />
complexien zijn want si zijn hart te verduwen<br />
alle legumina Mer als si verduwet zijn<br />
soe voeden si wel ende conforteren. ende natuer[-]<br />
lijck zijn si opblasende ende maken veel win[-]<br />
des mer alsmen hem die bast of doet so<br />
wort hem dat benomen of datmen comijn<br />
of dylle of deser ghelijck die wint verdri[-]<br />
uen mede siet. etcetera<br />
Dat xcviij. capittel van rijs.<br />
L Ens lentis dats rijs dyemen inden<br />
vasten eet ende is oec een gheslach[-]<br />
te van legumen als YSIDORUS seyt libro xvij<br />
ende is vucht ende morwe sonderlinge alst<br />
noch inden crude is. vanden welken lenticu[-]<br />
la coemt dat is een rijsken ende men salt scry[-]<br />
uen mit eender t. om te onderkennen van<br />
den worm dyemen lens lendis heyt dat<br />
een neet is opten hoefde welck woert<br />
mit eender d. is bescreuen in genitiuo etcetera<br />
Waer of eens een vaers ghemaect wert<br />
daermen dat ondersfheyt 1 by weten soude<br />
tusschen lens lentis ende lens lendis. ende<br />
hij seyt aldus Lens lendis capiti lens len[-]<br />
tis conuenit ori. Datmen aldus verstaen<br />
sal. dat lens alst lendis in genitiuo<br />
heuet dan soe ist een nete. ende alst<br />
lens lentis in genitiuo heuet soe ist rijs<br />
dyemen eet ende daer wij in deser materien<br />
van spreken. Ende dit cruut is<br />
coudt ende droeghe ende is ghemaect<br />
van couder naturen want het heuet<br />
1. Lees: onderscheyt
een ander virtuut inden baste dant inden<br />
morghe heuet. want inden baste<br />
heeftet eenderhande scarpicheyt ouer[-]<br />
mits wes reden dattet laxeert ende<br />
maect een berueringhe inden buucke. [336ra]<br />
Mer tmorch is stoppende ende starckt die<br />
maghe ende wercket ter stoppinghe ende<br />
maket grof ende melancolioes bloet.<br />
ende veruolt die herssen mit grouen roeke<br />
vanden welcken veruaerlijcke dromen co[-]<br />
met ende ouermits wyndicheit bezwaert<br />
die maghe ende maect opblasinghe ende<br />
bestoppet alle die toepaden ende ghangen<br />
vanden lichaem ende verdroecht die sub[-]<br />
stancie der zenen ende der vluzen vander<br />
herssen ende maectse ongetempert als<br />
dye selue seyt ende is den oghen quaet<br />
ende dicwijl ghegheten maect alte quaden<br />
siecten inden lyue ist dat si mitten bast ge[-]<br />
gheten werdt ende dattet lichaem van<br />
droegher complexien is. mer die hete<br />
ende vucht zijn dyen helpet zomwijls<br />
ende is goet den ghenen dye dat water<br />
laden als die bast af is Men s[a]l kie[-]<br />
sen dye rijs die groefste is ende versch[-]<br />
ste ende die lichtelijcken ghecoect werdt<br />
ende dat alsoe wel te eten als ter medicinen<br />
die quaetheden vanden rijs wer[-]<br />
det benomen alsmen den bast of doet ende<br />
datmen dat morch in soet water koke<br />
ende nae mit peper mit olyen ende mit<br />
comijn ende deser ghelijck ghemengt<br />
ende verghadert hier toe heuet YSAAC<br />
gheseyt inden DYETEN. Jtem PLYNIUS<br />
seyt oeck libro xviij. Capitulo xiij. dye rijs bemint<br />
meer die dunne ende subtijl aerde<br />
dan die vette aerde ende die lucht meer
dan die droechste ende alle legumina be[-]<br />
mynnen twater eer dat si bloyen mer na[-]<br />
dat si bloeyen bemynneu 1 si die droechheyt<br />
etcetera<br />
Dat xix. 2 capittel van vlas.<br />
L Jnum dat is vlas ende also wel<br />
heytet saet lynum alst cruut daer<br />
omme dattet waterich morwe is als [336rb]<br />
YSIDORUS seyt libro decimonono. Jtem<br />
PLYNIUS seyt libro xij. capitulo li. dattet vlas<br />
ghesayet wordt in effenen slechten lande<br />
in die leynten ende wordt gheplucket<br />
inden zomer ende wordt opghericht in<br />
enen steel ende brenghet blaeuwe bloemen<br />
den welcken nae comen cleyne bollekens<br />
voer tsaet ende voer die vrucht ende<br />
als die bollekens beghinnen te bleken soe<br />
werden die ghehele stelen op ghepluct<br />
ende dye bollen werden alle af gherepelt<br />
daer nae worden die bollen op clederen in<br />
die zonne ghesprayt ende ghedroghet ende<br />
die stelen worden aen bossen ghebonden<br />
ende int water gheleit te weyken ende<br />
nae worden si wt ghetoghen ende ghedroeghet<br />
ende daer nae werden si te broken<br />
ende ghezuuert van hare oueruloedich[-]<br />
heyt. ende alsoe ouermits kokinge ter<br />
zonnen ende wriuinghe worttet vlas mit<br />
groten arbeyde ende men machet vlas<br />
niet berouen van zijnre groender aerdich[-]<br />
heyt ende men machs niet volcomelicken<br />
wyt maken ten si dattet dicwijl ghekunst<br />
ende ghecoect wert ende ter zonnen ghedro[-]<br />
1. Lees: bemynnen<br />
2. Lees: xcix.
ghet ende weder nat ghemaect. ende al ist dat[-]<br />
ter veel geslachten zijn van vlas nochtan<br />
is dat best dat in EGIPTEN wast. want daer<br />
maecmen dit wit zyden bolkraen of. ende tis<br />
alsoe wit als een snee als PLINIUS seyt libro xix<br />
capitulo ij. ende dit is myn starck mer het is cos[-]<br />
telijcker dan tlynnen laken want men<br />
maecter cazuffelen of ende oeck ander<br />
papen clederen. Jtem tluas 1 is tot alte<br />
veel dinghen noot want men maecter<br />
hemden ende broecken of ende kede[<br />
len ende hoeftdoecken ende zeylen inden<br />
scepen ende netten ende ghaern mede te<br />
naeyen coerden mede te bynden peesen<br />
M iiij<br />
mede te schyeten banden mede te byn[-] [336va]<br />
den snoeren mede te meten tafellakenen<br />
ouer te eten slapelaken op te rusten gor[-]<br />
dynen om die bedden te hanghen ende sacken<br />
ende sacskens alle dinghen in te hemelen.<br />
Waer bij dat gheen cruut alsoe noedelijck<br />
en is totten oerbaer des menschen<br />
als tvlas. wyens saet is heet ende wat<br />
vucht ende oeck droeghe ghetempert ende<br />
oeck smerich want men maecter oly af<br />
die nutter totten anderen dinghen is dan<br />
totten eten. want als YSAAC seyt tlijnzaet<br />
voedt luttel ende het is quaet te verduwen<br />
ende het is der maghen quaet ende<br />
zeer opblasende Ende ghebraden mit honich<br />
ist best ende is goet ghegheten teghen<br />
den hoest ende mit honich ende mit peper<br />
ghenomen verwecket dye mynne ende die<br />
oncuuscheyt ende rijpt apostemen ende zaf-<br />
1. Lees: tulas
ticht ende opent die zweergaten ende<br />
maectse dunne ende rijpe Want het ont[-]<br />
byndt die apostemen vander moeder der<br />
wyuen ist dat si dicwijl stoeft ende baet<br />
int water daer in ghesoden is als YSAAC<br />
sey 1 in DYETIS etcetera<br />
Dat C. capittel van malus.<br />
M Alus is een boem die appelen<br />
draecht die groer 2 zijn Mer na<br />
den houte te sien soe sien 3 si cleyn ende<br />
vast van houte ruuch ende knoepich ende dic<br />
van bladeren ende schoen mit menigerhandicheyt<br />
van bloemen ende van ghe[-]<br />
noechlijcker soeticheyt van vruchten.<br />
Ende is goet aen te sien ende is van goe[-]<br />
den smake ende is nut ende oerbaerlic<br />
in medicine. ende die appel of die vrucht<br />
heyt malum ende malus dats die boem<br />
ende is alsoe geheiten om dat zijn vrucht<br />
ront is want dat zijn waerlijck appelen<br />
dye recht ront zijn als YSIDORUS seyt libro<br />
xvij. want malum in GRIEX is ront in DUYT- [336vb]<br />
SCHE Jtem malus scheelt vanden ande[-]<br />
ren bomen vanden bossche want die tamme<br />
malus is van tweerhande naturen want si<br />
hebben enen langhen block vander aerden<br />
ende die griffel coemt hem van verre dye<br />
mit dyen blocke vergadert wordt welc[-]<br />
ke twee als si aldus versaemt werden<br />
te ghader in een maken te samen enen<br />
boem ende als die griffel of die plant<br />
inden block of struke vast vergadert<br />
1. Lees: seyt<br />
2. Lees: groet<br />
3. Lees?: sijn
is soe verwandelt die griffel die natuer<br />
des blocs altemael in zijn ghedaent als<br />
ALFRIGUS seyt op dat die eerste eynde des<br />
eersten BOECS DER GROYELIKER DINGHEN<br />
soecket bouen inden seluen tractaet by den<br />
beghiune 1 vander inplantinghe of eyntin[-]<br />
ghe der bomen. ende is dat sake dat ma[-]<br />
lus niet ghesnoyt en wert van sinen ouer[-]<br />
uloedighen tacken soe wert hy belast<br />
ende hy wert onvruchtbaer als die sel[-]<br />
ue seyt want die vuchticheyt die aenge[-]<br />
haelt is vander wortelen en mach gheen<br />
vrucht voert brenghen want si ghaet int<br />
voetsel vanden telghereu 2 die onvrucht[-]<br />
baer zijn Hier af suecket bouen daer hy<br />
af seyt hoe dat die bomen vruchten ma[-]<br />
ken ende van desen boem zijn menigher[-]<br />
hande gheslachten. want zommighe dra[-]<br />
ghen damper vrucht ende hardt zommighe<br />
zuerachtich zommighe zuete ende<br />
ghenuechlijck ende nae dyen dat dye<br />
bomen schelen daer nae schelen die vruch[-]<br />
ten als voer gheseyt is etcetera<br />
Dat C. capittel i. vanden garnaten boem<br />
M Alus granata is een boem draghende<br />
appelen van garnaten Jtem<br />
YSIDORUS seyt libro xviij. dat die bast van de[-]<br />
sen appel heyt psidia ende die bloem balaustia.<br />
ende zommighe vanden bloemen<br />
zijn wit ende zommighe is purpur zom- [337ra]<br />
mighe rosachtich Dese appalen 3 zijn ge[-]<br />
noemt mala punica want si eerst vanden<br />
1. Lees: beghinne<br />
2. Lees: telgheren<br />
3. Lees: appelen
lande PUNICA ghebrocht zijn. als YSIDO[-]<br />
RUS seyt is een zeer hardt boem ende kno[-]<br />
pich ende telghich mer hi sprayt hem meer<br />
inden breyden dan in die hoechte ende<br />
daer omme en mach hy gheen coude<br />
lyden want indenn 1 hysel veruaren si lichte[-]<br />
lijcken dye blomen Jtem ARISTOTILES seyt<br />
dat dese boem wordt verwandelt van zijn[-]<br />
der quaetheyt suecket bouen vanden seluen<br />
vander telinghe of bouwinghe der bo[-]<br />
men Jtem PLYNIUS seyt datter veel species<br />
zijn van desen boem Mer van tween<br />
ist ghenoech te spreken op dese tijt. want<br />
als DYASCORIDES ende YSAAC segghen in DIE[-]<br />
TIS datter twee gheslachten zijn van appelen<br />
van garnaten Want zommighe<br />
zijn zuet heet ende vucht ende die ander<br />
zijn zuer ende die zijn coudt ende droghe<br />
ende dese machmen lancgste houden ende<br />
die zuetste zijn nutste totter medicinen<br />
want alle die boem is medicinael ende dye<br />
vrucht coemt luttel in spysen Waer of<br />
dat YSIDORUS seyt libro xvij. dat die medici<br />
segghen datmen onse lichaem nyet<br />
spysen en sal noch voeden mitten appelen<br />
van garnaten mer men sal die appelen in<br />
medicinen besighen. Die vrucht heuet<br />
macht te bynden ende te starcken ende te con[-]<br />
solideren dat is te sluyten ende die lopende<br />
humoren te droeghen ende die lopinge des<br />
bloets te ondervatten ende die coringhe te<br />
dwingen die van colera coemt als YSAAC<br />
DYASCORIDES ende PLYNIUS volcomelic seg[-]<br />
ghen ist datmense te punte gheeft Mer<br />
1. Overtollige nasaalstreep boven de letter e.
die zuete zijn meest opblasende ende ma[-]<br />
ken meer wints dan die ander. ende die zuere<br />
zijn beter den ghenen die coertsen dan dye<br />
zuete. wt wes zap men maect een dranc [337rb]<br />
dyemen exizacra heyt die de hetten des<br />
coertsen doet ghaen sitten. want dese dranc<br />
verduwet den coerts ende maect enen appetijt<br />
ende starct die natuer wonderlijcken<br />
zeer die verloren was ouermits dyen<br />
coerts ende is goet teghen verhettinge der<br />
leueren ende teghen cranckicheit des herten<br />
of teghen den hartuanc Ende ist dat sake dat<br />
men zijn blomen zijn vruchten ende zijn basten<br />
puluizeert ende gheeftse te drincken mit<br />
bier of mit wijn doden die pyeren inden<br />
buucke ende si zuueren die tanden ende dat tant[-]<br />
vleysch ende doense vast staen ende zijn goet<br />
tot veel auderen 1 passien als DYASCORIDES<br />
ende YSAAC seggen Die appelen dyemen heyt<br />
mala punica dat zijn die beste. want ist dat<br />
sake dat si van buyten inden bast soffranich<br />
zijn ende ongheuerwet stiptike ende ontsmake[-]<br />
lick ende dorre nochtan zijn si bynnen roet<br />
vucht ende morwe ghenoechlic ende sma[-]<br />
kelick ende mit wonderlijcker consten der<br />
naturen verciert ouermits huusken daer de<br />
greynkens in legggen etc[etera]<br />
Dat C.ij. capittel vanden moerboem<br />
M Orus is een boem wes vruchte<br />
morum heyt als YSIDORUS seyt libro<br />
xviij. Ende die GRYEKEN heyten de[-]<br />
sen boem morus ende dye LATIJNSCHEN<br />
heyten hem rubus daer omme dat zijn<br />
vruchten ende zijn tacskens root zijn of roe[-]<br />
1. Lees: anderen
den Jtem dese boem is tweerhande als<br />
tamme ende wilde. wes vruchten dye<br />
herden verlichten vanden hongher inden wil[-]<br />
dernissen. ende wes blader gheworpen<br />
op serpenten dodense. Jtem AMBROSIUS<br />
seyt ouer MATHEUM xvij. die vrucht vanden<br />
moerboem is inder bloezemen wyt<br />
daer nae wertse groen daer nae wertse<br />
root ten letsten wert si bruun of zwardt<br />
ende hoe dat si rijper wordt hoe dat si [337va]<br />
zwarter wordt Wes vrucht dat verwet<br />
die handen ende de tanden des gheens<br />
dyese eet Jtem PLINIUS seyt ende DYASCORIDES<br />
seyt dat dye moerboem heeft zaet dat<br />
laxeren doet. ende ist datmen dat sap wt<br />
perst ende droeghet bij den vyere soe<br />
werdet stoppende ende gheneest vlceren<br />
vanden monde ende wonden ende doet hef[-]<br />
finghe vanden kynnebacken ghaen sitten.<br />
Jtem die bast vanden wortelen ghecoect<br />
ende ghedroncken laxeert den buuck ende<br />
doot die pyeren. ende die blader ontween ge[-]<br />
stoten ende mit olyen ghemenghet gheneset<br />
verbarntheden ende ghecoect mit re[-]<br />
ghenwater maken thaer zwart ende si<br />
ghenesen steecten van spynnen ende si saf[-]<br />
tighen den tantzweer ende zuueren dat<br />
stinckende tantvleysch. Jtem dye on[-]<br />
rijpe moerbessen zijn cout ende stiptick en[-]<br />
de starcken die maghe ende si zijn stop[-]<br />
pende. ende hoe dat si riper worden hoe<br />
dat si heter worden ende oeck mede zueter<br />
ende vuchter. Ende ist datmender<br />
veel eet nae den eten soe worden si in cor[-]<br />
rupcien verkeert. ende dan soe hinderen si<br />
den hoefde ende der maghen harde zeer.<br />
Mer ist dat si nuchteren ghegheten wer-
den soe werden si wel verduwet mer si<br />
voeden zeer luttel ende die bladeren van<br />
desen boem zijn breet ende groet ende<br />
die rupsen ende die wormen etense zeer<br />
ghaern Want die wurmen dye de zyden<br />
spynnen worden daer wel af gheuoedet<br />
Ende alle dye boem is medicinael ende<br />
sonderlinghe die basten dye bladeren<br />
dye vruchten ende die wortelen. want<br />
ist dat zijn wortelen ghesneden worden<br />
soe loepter een ghomme wt die ghoet<br />
is tot veel passien want si morwet deu 1<br />
buuck ende beneemt die zericheyt vanden [337vb]<br />
tanden Hier toe heeft DYASCORIDES gheseyt<br />
ende PLATHEARIUS Jtem vanden moeren maect men<br />
fijn water ende edel den wij moraet heyten<br />
int ghemeyn. den welken als die elphan[-]<br />
ten desen dranc drincken soe werde 2 si veel te<br />
koenre als RABANUS seyt ouer dat ander<br />
boec MACHABEORUM capitulo v: ende men maecter een<br />
electuari of dat dyameron heyt dat goet<br />
is tegen squinancie vander kelen ende teghens<br />
die passie vanden kynnebacken als PLATEA[-]<br />
RIUS seyt etcetera<br />
Dat C.iij. capittel van mirten<br />
M Jrtus als YSIDORUS seyt is alsoe<br />
ghenoemt daer om dattet dicwil<br />
an die kanten vander zee wast ende opgaet dye<br />
medici scriuen dat dese boem den vrouwen<br />
zeer nut is hier toe heeft YSIDORUS geseyt<br />
Jtem PLINIUS ende DYASCORIDES seggen Mirtus is<br />
een spruut die zeer gairn by der zeen wast<br />
wes vrucht bloemen ende loueren goet zijn<br />
1. Lees: den<br />
2. Lees: werden
ter medicinen. ende die vruchten zijn beter<br />
dan die 1 blomen ende men machse langer houden<br />
mer best inder hetten der zonnen ende die blader<br />
salmen houden inden schyem buten der zon[-]<br />
nen. ende hoe dat die vruchten verscher zijn<br />
hoe dat si beter zijn. Ende alle dat deser<br />
stammen toe behoert dat is byndende<br />
ende dwinghende ende conforterende Want het<br />
is goet teghens die lopinghe vanden reume<br />
die totten gheestelijcken leden loept ist<br />
dattet in reghenwater ghecoect werdt<br />
ende datmen daer ouer stouet ende bayet<br />
die borst ende beneemt coringhe vander<br />
maghen ist datmen dye cleyne ghardedekens<br />
2 in edick siedet ende leytse op der<br />
maghen ende puluer daer of ghemaket<br />
consolideert binnen wonden Jtem PLI[-]<br />
NIUS seyt dat dit boemken zommige wit<br />
is zommighe zwart is ende beyde zijn si<br />
stiptike mer die zwarte meest. want hy [338ra]<br />
is goet ghegheuen teghens dat bloeden<br />
ende beruert die vrijn ende is goet teghens<br />
tvenijn ende teghens steecten van scorpionen.<br />
Ende zijn kokinghe is goet teghens<br />
allopiciam dat is teghens dat haer te<br />
ontuallen want het doetse vast staen als 3<br />
ghemenghet is mit weyten meel Twa[-]<br />
ter daer mirtus in ghesoden is ende 4 is<br />
oeck ghoet teghens zwellinghe der oghen<br />
Jtem men maecter olye af dyemen ole[-]<br />
um mirtinum heyt die saftende consoli[-]<br />
derende ende zuuerende is. ende hi is<br />
1. Met overtollig nasaalstreepje boven de letter i.<br />
2. Lees: ghardekens<br />
3. Lees: alst<br />
4. Overtollig: ende
goet teghens alle die voerscreuen dingen.<br />
ende hy zuuert dye oren dye etterich<br />
zijn ist datmen den olye daer laeuwe in<br />
drupet Hier toe heuet PLYNIUS gheseit<br />
ouer YSAYA Capitulo xli. Jtem IHERONIMUS<br />
seyt dat dit boemken mirtus is wel ru[-]<br />
kende ende onuervulende ende consoli[-]<br />
deert ende brenghet die moede leden<br />
weder tot hem seluen ende daer omme<br />
beteykent dit boemken troesters der hei[-]<br />
ligher kercken als die selue seyt ouer<br />
YSAYAS lx. capitulo etc[etera]<br />
Dat C: iiij. capittel van mirra.<br />
M Yrra is een boem in ARABIEN van<br />
vijf cubitus hoech ende is ghelijck<br />
den doern die wel rukende is wes drop[-]<br />
pe groen is ende zeer wel rukende ende<br />
bitter waer of dattet den naem heuet.<br />
Myrra als YSIDORUS seyt libro xvi. wes<br />
drope by hem seluen drupende is dye<br />
is beter ende precioser dan dyemen doet<br />
drupen mit snyden. Ende die van ARABIEN ple[-]<br />
ghen haer vyer te maken vanden snoyelin[-]<br />
ghen des boems wes roke zeer hinderlijc<br />
is ten si datmen storax weder int vier leyt ende<br />
datmen die lucht weder ontfaet want onder[-]<br />
wilen crighen die luden daer zuucten af<br />
die ongheneselijck zijn van dyen fume [338rb]<br />
dat is roke Jtem die beste ende die edel[-]<br />
ste mirre werdt ghegadert bij den TROGA[-]<br />
DITEN in ARABIEN als YSIDORUS ende PLYNIUS<br />
segghen libro xij: capitulo xvij. daer gheseyt<br />
wordt dat myrra een boem is van vijf<br />
cubitus hoech wassende inden bvsschen<br />
van ARABYEN wes blader zijn ghescapen<br />
als olyuen blader mer si zijn meer gecru[-]
uet ende doernich ende stekelich ende he[-]<br />
uet telgheren als die geneuer dyemen<br />
iuniperus hiet Jtem men pleecht zijn<br />
telgheren tweeweruen in te sniden. mer<br />
eerstweruen eer datmense snijt soe zweten<br />
si bij hem seluen ende datter dan wt drupet<br />
dat heyt stacten ende dit is die beste van<br />
allen gheslachten der myrren ende ve[-]<br />
le luden heyten die myrre myrra electa<br />
dat is vercoren myrre. Jtem daer zijn<br />
seuen gheslachten van myrren als die<br />
selue seyt aldaer capitulo decimo octauo als<br />
die in TROGODITEN wasset. ende dat is dye<br />
beste dye ander daer naest Die beste is<br />
gelbanitica die derde deantrides dye<br />
vyerde collaticla dye vijfste pucena dat<br />
is salbada ende dat is die dunste. dye<br />
seste heyt dinracim of odoraria. ende<br />
dese is witter dan alle die ander Ende de[-]<br />
se wordt gheualsht 1 mit ghommen ende<br />
mit cley van lentiscus dats een boem daer<br />
galbanum wt loept Die seuende wast in<br />
YNDIEN ende dat is die quaetste ende mit<br />
dier werden die ander species geualscht<br />
hier toe heuet PLYNIUS gheseyt Jtem<br />
DYASCORIDES seit dat mirre is een drope<br />
van enen boem die daer verhaert wordt an[-]<br />
den boem ouermits der hetten der zonnen<br />
ende men salse kyesen die gheel is ende<br />
roet bynnen ende een luttel luchtende. ende<br />
zommighe van deser is cleyn ende zommighe<br />
grof dyemen TROGODITA heyt nae [338va]<br />
den eylande daer si in wast. ende si is heet<br />
ende droeghe ende heeft macht te conforteren<br />
1. Lees: gheualscht
te ontbynden ende te verteren. ende dat<br />
middelbaerlijck ende effen ghelijcke<br />
van sinen qualiteyten want si bescermt dye<br />
dode lichamen van verrottinghe ist dat si<br />
daer mede ghebalsemt werden Ende men<br />
mach die myrre hondert iaer houden in<br />
goeder virtuten ende si is goet teghens<br />
alle reumatike saken ende teghens onghe[-]<br />
ordineerde lopinghe ende si starckt die<br />
verduwinghe ende zuuert die taye sly[-]<br />
mighe humoren inden gheestelijcken le[-]<br />
den als inder longhen ende inder borsten<br />
ende beneemt den stanck des mondes<br />
ende gheneest alle ghebreken vanden tant[-]<br />
vleysch ende maectse droeghe. ende consolideert<br />
die vuyle vlceren vanden lippen ende<br />
verteertse ende starcket die hersen ende con[-]<br />
forteert die moeder vanden vrouwen zeer<br />
ende verteert ende droecht alle die ouertallicheyt<br />
vander moeder ende helpet<br />
totter ontfanghenissen. ende doot dye<br />
wormen inden oren ende wreckt onuer[-]<br />
duwelijck vleysch ende verwintet ende maect<br />
goet leuende vleysch.<br />
Dat. C.v. capittel van myrtum<br />
M Yrtnm 1 is een salue die vander mir[-]<br />
ren ende van andere specien ge[-]<br />
maect is Ouermits wes virtuut die ze[-]<br />
nen ende die ander ghevuelijcke leden<br />
ghestarct werden. ende die humoren die inden<br />
iuncturen legghen verteert werden. ende<br />
ouermits haers goets rokes werden<br />
dye sielijcke gheesten ghestarct ende we[-]<br />
der ghebracht. ende die luzen ende die ne[-]<br />
1. Lees: Myrtum
ten werden ghedoot ouermits hare bit[-]<br />
terheyt ende en laetse niet groyen. ende dye<br />
stinckende zweten werden daer mede ghe[-]<br />
dwonghen. etcetera. [338vb]<br />
Dat C.vi: capittel vanden appelen van ARAENGEN.<br />
M Andragora is also ghenoemt daer<br />
om dat hi rnuct 1 als appelen dye<br />
men heyt mala maciana dat zijn appelen<br />
van ARAENGEN ende die LATIJNSCHE heytent ma[-]<br />
lum terre dat is een appel der aerden.<br />
Ende die poeten heytens antropoynos daer<br />
om dat zijn wortel ghescaept is bynae<br />
als die form des menschen Wes wortele<br />
in wijn gheleyt ende die wijn ghegeuen te<br />
drincken luden die men een lit of sniden wyl<br />
beneemt hem tvoelen alsoe vast werden<br />
si slapende Ende hier of zijn twee specien<br />
ende die een is een wijf ende inden bladeren ge[-]<br />
lijck der latuwen ende draecht appelen. ende<br />
die ander is een man wes bladeren zijn<br />
ghelijck der beten als YSIDORUS seyt libro<br />
xvij. Jtem DYASCORIDES seyt dat mandra[-]<br />
gora een cruut is dat zeer doet slapen.<br />
wes blader op die aerde gesprayt zijn<br />
ende heeft twee of drye wortelen aen een han[-]<br />
ghende ende zijn buten zwart ende bynnen wyt<br />
mit eenre grouer huut. ende tmanneken he[-]<br />
uet witte bladeren ende dunne ende heeft die<br />
wortelen als die ander ende die appelen was[-]<br />
sen opten bladeren als die gal wast opten<br />
eyken bladeren ende si zijn ind 2 verwen soffra[-]<br />
nich ende soet inden roke nochtan mit eenrehande<br />
zwaricheit ende inden smake zijn si on[-]<br />
1. Lees: ruuct<br />
2. Lees: inder
smakelic ende daer om en dogen si niet teten<br />
mer si zijn goet inder medicinen. want ha[-]<br />
re scorssen in wijn ghesoden doet vast sla[-]<br />
pen alsmen den wijn drinct. ende dwingt alle<br />
zericheyt want si voelen dan nauwe zerich[-]<br />
heit nochtan moetmen wel toe sien datmen<br />
den wizelijc neme want neemtmens te ve[-]<br />
le soe doodt hij den mensche als die selue<br />
seyt. want als in PLATHEARIO geseyt wert<br />
soe heeft mandragora macht te vercou[-]<br />
den ende want te doden ende slape te maken. [339ra]<br />
ende daer omme dat zap daer of ghemen[-]<br />
ghet mit vrouwen socke ende daer mede<br />
die slapende besiden den hoefde ghesme[-]<br />
ret doet wel slapen ende oeck mede in heten<br />
siecten want dat cruut is substancialijcken<br />
coudt Men seyt dattet sap lesschct dat<br />
heylighe vyer ende dwinghet dat buuck[-]<br />
euel ende die colera. hier toe heuet PLATE[-]<br />
ARIUS gheseyt. Mer daer wordet voer<br />
gheseyt dat nae der naturen die ghelijc[-]<br />
kenis des mans of des wijfs inder wor[-]<br />
telen in gheenderwijs gheuonden en<br />
wordt. mer die mannen vanden lande dye<br />
snydense alsoe ende stekense weder inder<br />
aerden ende latense wassen Men seyt dat<br />
si den wech wisen om te ontfanghen nochtan<br />
seyt AUGUSTINUS ouer GENESI. ij. capitulo xxx.<br />
dat hij inder scriften mandragora in dyen<br />
tiden niet ghescreuen en vanc. want hij soch[-]<br />
ter doe nae om RACHAELS wille diese be[-]<br />
gheerde te hebben nochtans seggen zommighe<br />
auctoers dat dit cruut dese virtuten<br />
heeft als CONSTANTINUS DYASCORIDES<br />
PLYNIUS ende PLATHEARIUS seggen dat<br />
mandragora te punt genomen schict dye<br />
moeder ter ontfanghenis daert die groe[-]
te hetten ende droechte benomen hadde ende<br />
die vrouwen die heet ende vucht zijn van<br />
naturen die maectet mit kynde want dit<br />
cruut is coudt ende droeghe als gheseyt<br />
wordt in PLATHEARIO Mer het hyndert<br />
den vrouwen die cout van complexien zijn<br />
ende droeghe ende nae dyen dat si oec ghe[-]<br />
stelt zijn van iaren ende van anderen dinghen.<br />
noch heeft mandragora veel meer virtu[-]<br />
ten want het wederslaet dryntinghe dyes<br />
lichames bouen ende beneden ende stempet al[-]<br />
le lopinghe des lichaems bouen ende<br />
beneden ende ghemuet venijnde beten<br />
Ende alle dese voerscreuen punten seyt [339rb]<br />
PLYNIUS oeck mede in sinen boecken.<br />
Mer die grauers die dye mandraghora<br />
pleghen te grauen pleghen den contraxien 1<br />
wyndt te wachten ende scryuen mit enen<br />
zwaerde eerstweruen drye circulen omme<br />
dat cruut ende dan beyden si te grauen thent<br />
die zonne onder ghat: 2 ende dan meynen si dat<br />
die wortel haer gherechte virtuut behoudet<br />
ende haer zap wordt verghadert<br />
ende inder zonnen ghedroecht ende zijn appe[-]<br />
len werden inden schyem ghedroecht als<br />
si rijp zijn ende die roke daer af is zwaer<br />
ende maect slapinghe. etcetera<br />
Dat C.vij. capittel van milium<br />
M Jlium is een cruut hebbende enen<br />
langhen sieel 3 ende knoepich als een<br />
ryet wes saet zeer cleyn is ende coudt ende<br />
droeghe als gheseyt wordt in DIETIS ende<br />
1. Lees?: contrarien<br />
2. Lees: ghaet<br />
3. Lees: steel
dat bewijst zijn luchticheyt ende zijn ho[-]<br />
licheyt ende dattet luttel vetticheden he[-]<br />
uet ende luttel voetsels. ende nochtans con[-]<br />
forteertet die maghe om zijnder droech[-]<br />
heden wille ende stoppet den buucke Ende<br />
DYASCORIDES seyt dattet ghebraden steec[-]<br />
ten vanden buucke beneemt ende maket<br />
oec quaet bloet ende droecht die mage<br />
ende vercoutse.<br />
Dat C.viij. capittel van mente<br />
M Enta is een luchtich cruut wael[-]<br />
rukende ende is heet ende 1 droge ende star[-]<br />
ket die maghe Ende daer zijn twee speci[-]<br />
es of als tamme ende wilde die iuden 2 ghe[-]<br />
berchten wast dat is die beste ende heuet<br />
die meeste macht ende verwarmt meer dan<br />
die eerste ende hyet in GRYEX colocosya ende<br />
dye LATIJNSCHE heytense nepte of calament<br />
als YSIDORUS seyt libro xij. int laeste<br />
capittel sonder een ende het is zeer medi[-]<br />
cinael. Jtem het zijn ander specien<br />
van menten de inden broecken wassen ende [339va]<br />
inden weyden mer die en zijn van alsoe<br />
groter craften niet ende si ruyken oeck<br />
qualijcker ende smaken mede nae dye<br />
hofmente die welcke wel wasset ende<br />
menichuoudicht haer seluen. Ende ist dat[-]<br />
men enich van sinen stelen of tecken in die<br />
aerde duwet hi sal in eenre wortelen ver[-]<br />
keert werden ende sal dan nuwe cruut bren[-]<br />
ghen Ende dese hofmente is van groter<br />
virtuten is si groen of verdroecht. want si<br />
heuet macht te ontbynden ende te verteren<br />
1. Met overtollige nasaalstreep boven de letter e<br />
2. Lees: inden
van haren qualiteyten. ende in edick ghesoden<br />
soe verdrijft die edick den stanck des<br />
mondes ende purgeert dat tantvleysch dat<br />
verrot is ende vevuult. 1 ende beneemt corin[-]<br />
ghe dat van cranckicheden der maghen co[-]<br />
met. ende si is goet teghens cranckicheyt der<br />
gheesten ende zuuert die moeder van oueruloedighen<br />
humoren ende starctse mede.<br />
ende wijn daer mente in ghesoden is benemet<br />
die zericheyt vanden darmen ende van<br />
den nyeren. ende ghecoect in olye ende in wijn<br />
ende gheleyt op vrouwen borsten die hardt<br />
zijn van melck gheneest si ende scheydet.<br />
Tsap is goet teghens tvenijn ende gedronc[-]<br />
ken dodet die pyeren ende inden oren laeuwe<br />
ghedropen dodet die wormen. ende in olye<br />
ende in wijn ghesoden sceydet coude apos[-]<br />
temen ende safticht den hoeft Hier toe soe<br />
hebbent DYASCORIDES ende PLYNIUS gheseit<br />
ende soe doet YSAAC oeck libro ij. in DYETIS<br />
ende seyt alle dat selue ende een zarpe tonge<br />
daer mede ghewreuen maectse saft ende<br />
dickwijl ghenut in spijsen verwect dye<br />
mynne etcetera<br />
Dat c. 2 capittel van malus.<br />
M Alua dat is een morwe cruut<br />
ende is gheseyt van molliendo dat<br />
is van morwende want het morwet den bu[-]<br />
ke als YSIDORUS seyt. libro xvij. ende als die [339vb]<br />
selue seyt te ghader PLINIUS waert dat<br />
yemant bestreken waer mitten sape van desen<br />
crude daer olye toe ghemenget ware<br />
die en soude van byen nyet ghebeten<br />
1. Lees: vervuult<br />
2. Lees: cix.
worden noch oeck mede vanden spinnen<br />
noch van scorpionen als PLYNIUS seyt Ende<br />
van hem zijn twee specien als die minre<br />
dyemen pappel heyt ende dien meerre dye[-]<br />
men huenius heyt. ende beyde die cruden<br />
zijn vucht tusschen couden ende hetten ghe[-]<br />
tempert als gheseyt wordt in DIETIS ende<br />
dat openbaert ouermits haerder virtuten<br />
ende werckinghe want dit cruut verduwet<br />
apostemen ende rijptse ende sonderlinge dye<br />
wortel ende tsaet wes decoctie dats daer<br />
si in ghesoden is. die wortel is goet tegen<br />
lopinghe van bloede ende si heuet wat<br />
wyndicheden in. ende gheeftmense mit<br />
wyne te drincken soe scheydet si groue<br />
humoren ende breect den steen ende morwet<br />
die hardicheden der mylten. ende dat<br />
sap daer huenis in ghesoden werdt dat<br />
doet slapen ist dattet aensicht ende oec<br />
mede dye vterste leden des lichames<br />
mede ghedwonghen 1 worden. Ende tsap<br />
daer dat saet in ghesoden wert is ghoet<br />
den ghenen die in theringhe zijn ende tegen<br />
den hoest. Ende dat saet in olien ghecoect<br />
ontbyndt alle hardicheyt ende morwetse<br />
ende maectse rijp ende zuuertse als PLATHEARIUS<br />
seyt etcetera<br />
Dat C.i. 2 capittel vanden noetboem.<br />
N Vx is een noetboem of een note<br />
ende is daer omme also ghe[-]<br />
heyten want die schyem ende dye droppe[-]<br />
len van sinen bladeren hynderen alle<br />
andere bomen die daer onder staen. en[-]<br />
1. Lees: ghedwoughen<br />
2. Lees: C.x.
de veel LATIJNSCHE heytenen vigilenden<br />
ofte iugilanden dat is te seggen IUPITERS<br />
lof. Dese boem was wijleneer IUPITER [340ra]<br />
gheconsacreert wes craft alsoe groet is<br />
vander vruchten ist sake dat die vrucht<br />
vanden boem gheleyt wordt onder pad[-]<br />
den hoeden ende onder spijse. soe wat venijnt[-]<br />
heden daer in is dat sal die vrucht wt<br />
ghyeten grijpen ende lesschen als YSIDORUS<br />
seyt libro xvij. Wes vrucht heuet enen<br />
harden bitteren bast mer een zuete korle.<br />
want die bast is harder dan enich anderen<br />
bast der vruchten als die selue seyt. Jtem<br />
die noetboem is hoech ende draecht veel<br />
vruchten ende heeft telgheren ende knopen ge[-]<br />
sprayt ende breede bladeren dyemen tellen<br />
mach ende scarp wtghaende van zwaren ro[-]<br />
ke ende smake. wes schyem schadelick is<br />
den ghenen die daer onder slaept. ende maket<br />
menigherhande zuucten inden mensch<br />
Wes wor[t]el bast vrucht ende blader goet<br />
totter medicinen zijn want als DYASCORIDES<br />
seyt. Tsap vander wortelen ende vandan 1 bast<br />
des meerren noetboems wtghetoghen<br />
ende drincken ghegheuen ter groetheden<br />
van enen exagium dat een ghewichte is<br />
van alsoe veel zwaers alsmen hier opten<br />
kant setten sal is goet teghens die zwaricheyt<br />
orijn te maken Ende ghedroncken<br />
mit edic verderuet den coertsen die mit<br />
couden ende mit heesicken comen ende het gor[-]<br />
det ende maket dat haer reyn ende zuuer ende<br />
verbiedet dat vallen vanden haere ende is<br />
van menigerhande virtuten ende wercken<br />
1. Lees: vanden
Sijn vrucht is oeck mede goet te eten<br />
ende totter medicinen. Ende want menigerhande<br />
noetboem gheuonden wordt<br />
nochtans so spreken wij meest vanden WAL[-]<br />
SCHEN noten ende oeck mede vanden hazelnoten<br />
als totter spijsen ende totter<br />
medicinen. Jtem die ghemeyn noten<br />
dye wij daghelicxs eten dyemen WAL-<br />
SCHE noten hieten die wordet verwan- [340rb]<br />
delt inder substancien ende oeck inder vir[-]<br />
tuten ende oeck inder figuren. Want alsoe<br />
als YSAAC seyt in DYETIS anter si wert ge[-]<br />
mercket recht als si groen is oft als si<br />
versch is of rijp inder disposicien. als<br />
wanneer dat si groen is heeft si buyten<br />
enen bast ende inder verwen groen mer in[-]<br />
den smake damper ende bitter ende si smettet<br />
der luden handen diese handelen ende byn[-]<br />
nen heuet hi een schale die harder is dan<br />
die buytenste ende daer bynnen heeft si een<br />
smerighe korle die wel smakende is en[-]<br />
de oeck mede zeer zuet Ende dese kor[-]<br />
le die bynnen is die is mit enen rocskens<br />
ouer ghetoghen al omme op dat dye<br />
dunne substancie der korlen van dyer<br />
coutheden dyer schalen nyet ghequet[-]<br />
set en sal werden. ende dat vluus dat is<br />
morwer dan die scale ende die korle of<br />
dat morch vander korlen wordt harder<br />
gheuonden dan dat vluus. Ende hoe<br />
dat die note rijper wordet hoe dat dye<br />
bast meer ghesceyden wordt van dyer<br />
substancien der schalen. ende hoe dattet<br />
morch vander korlen grouer werdt<br />
hoe datmen dan dye schale qualijcker<br />
vander korlen breken ofte of ghecrigen<br />
mach ende oeck mede dye bolster van[-]
den bast ten si dat sake datmense inden<br />
warmen water worpet ofte legghet so<br />
dat die bast daer buyten af weycke. of<br />
mit enigher anderen consten of abelheden.<br />
Jtem dye groen note dye is<br />
mynste heet ende droeghe natnerlijck 1<br />
ende veel myn dan die oude. ende si sca[-]<br />
det der maghen myn: ende eist datmense<br />
nuchteren mit wijnruten eet so is si<br />
allen den venijn vyandt. Jtem dye ripe<br />
noten zommige isser versch ende zom[-]<br />
mighe oudt ende zommighe zijn daer mid[-] [340va]<br />
delbaer ende die versche zijn vuchtichste<br />
ende die middelbaer zijn droechste. Mer<br />
die oude als die vuchticheytden verteert<br />
zijn ouermits die hetten die de<br />
vuchticheyt verduwet zijn natuerlijke<br />
meer smerich ende daer omme die der veel<br />
eet die vergadert lichtelijcken coleriken<br />
humoren die heet ende droeghe zijn ende<br />
sonderlinghe als si ghenomen werden<br />
van luden die van heter ende droegher complexien<br />
zijn want in alsulcken luden maken<br />
si verbarninghe ende hoeftzweer. ende die[-]<br />
se te maten eet die van ghetemperder complexien<br />
is den voeden si. Jtem int ghe[-]<br />
meyn zijn si den luden goet teghen dat ve[-]<br />
nijn Jtem die noten ghestoten mit soute<br />
ende mit rute ende mit loeck ende honich daer<br />
toe ghedaen is goet gheleyt op beten van<br />
verwoeden honden Jtem noten ghestoten<br />
mit honich ontbynden wonderlijcke zeer<br />
apostemen die van fleumen comen ende van<br />
melancolien Jtem noten ghewreuen en-<br />
1. Lees: natuerlijck
de gheplaestert opten nauel verdryuen<br />
die apostemen die bynnen inden lyue wer[-]<br />
den als YSAAC seyt in DYETIS. Jtem dye<br />
figure vander noten is menigerhande want<br />
die een is ront die ander is lancgworppelt<br />
ende zommighe anders als dye hazelnote<br />
ende aldus vastelijcken van me[-]<br />
nigerhanden figuren nae dyen dat si<br />
wassen. etcetera<br />
Dat C. capittel xi. 1 vanden haselnoet boem.<br />
N Vx auellana dat is een hazelnote<br />
ende is een wilde note bi dat die WAL[-]<br />
SCHE note is want si wast sonder potinghe<br />
ende si wast gaern inden bosschen als YSIDORUS<br />
seyt. ende want si int openbaer wast daer om<br />
wert si af ghepluct ende dese zijn couder<br />
dan die ander ende grouer inder substancien ende<br />
myn smerich ende daer omme zijn si hart [340vb]<br />
te verduwen ende ghaen traechlic wt den<br />
lichaem mer als si verdenwet werden<br />
soe voeden si wel. Mer men sal hem den<br />
bast die om tmorch is af doen. want hij is<br />
zeer opblasende ende dan zijn si zeer hulpe[-]<br />
lic tot veel dinghen wes huut mit hoenich<br />
ghemencgt is goet teghen tvallen<br />
vanden hare als YSAAC ende CONSTANTINUS segghen<br />
Jtem het zijn noch ander gheslachten<br />
van noten die goet zijn ter medicinen. als<br />
notenmuscaten ende nux indica ende nux vo[-]<br />
mica ende deser ghelijck Ende die mulcaet 2<br />
is een vrucht in YNDIEN die op enen boem<br />
wast ende bynnen eenre harder scalen mit<br />
eenre huut bedect of mit enen ballighe<br />
1. Lees?: C.xi. capittel<br />
2. Lees: muscaet
als die hazelnote wes bast macis hiet<br />
ende is zeer medicinael want macis confor[-]<br />
teert die maghe zeer ende puert den siec[-]<br />
kelijcken gheest ende die bast is al roede[-]<br />
lachtich hebbende enen scarpen smake ende<br />
die is wat bitter ende die zwart is doncker<br />
ende die gheen scarpen smake en heuet den<br />
salmen wech werpen. Jtem die muscaet<br />
hoe dat si zwaerder is ende zueter lucht<br />
heuet ende scarpelijcker smaect hoe dat si<br />
beter is. Men salse kyesen die zwaer is<br />
ende bynnen dicht ende als si ghebroe[-]<br />
ken werdt dat si niet en puluere ende dye<br />
roet bynnen is mit enen starcken zueten<br />
roke. si heuet macht die maghe ende dat<br />
hoeft te starcken ende oeck mede te verwarmen<br />
dat van couden coemt: ende voer<br />
dyer nasen gehouden starct si die hersen<br />
ende die gheestelike leden als PLYNIUS PLATHEARIUS<br />
ende DYASCORIDES segghen<br />
Dat C. xij. capittel van nardus<br />
N Ardus is een cleyn cruut ende<br />
doernich heet ende wel rukende.<br />
Jtem dye wylde spikenardi heyt[-]<br />
men nardostates als YSIDORUS seyt libro [341ra]<br />
xvij. ende zijn specie is dryerhande als YN[-]<br />
DICA SYRICA ende CELTICA nochtans en wasset<br />
in SYRIEN nyet mer in een berchachtich<br />
lant dat SYRIEN mitter eender siden raect<br />
ende mitter ander siden YNDIEN. Ende dat<br />
is die beste die licht ende doncker is ende die<br />
cleyn is ende wel rukende. ende alsment kaeu[-]<br />
wet dattet dan die tonge droeghe maect<br />
Nardus celtica is ghenoemt nae den<br />
lande daer si wast ende is spicanardo ghelijck<br />
mer si is witter. Jtem DYASCORID[E]S<br />
ende PLATHEARIUS segghen dat si virtuut he-
uet te starcken ende is goet teghens zwiminghe<br />
ende teghens cranckicheyt des herten.<br />
ende der magen Ende voer de nazen gehou[-]<br />
den starct die maghe ende dwingt den cou[-]<br />
den reume ende quaden lucht vanden monde.<br />
ende is goet teghens doefheyt ende teghens<br />
apostemen van oren. ende zuuert dat vervuul[-]<br />
de tantvleysch ende ontbynt die bestoptheit<br />
der mylten ende der leueren ende doet men[-]<br />
strua voert comen ende zuuert die moeder<br />
ende helpt ter ontfanghenis ende breect den<br />
steen inden nyeren ende inder blasen ende<br />
is goet teghens die gicht der tonghen ende<br />
starct die zeenen ende verteert die humoren<br />
der tonghen die de sprake beneemt Men<br />
seyt oeck dattet goet is teghens tgroet<br />
euel ist datment den siecken te punte gheuet.<br />
ende is goet tot veel ander passien. ende<br />
men maecter af een olye dyemen olium<br />
nardinum heyt dye goet is tot allen voer[-]<br />
screuen dinghen<br />
Dat C.xiij. capittel vanden oliuen boem.<br />
O Lea is een boem als YSIDORUS seyt<br />
wes vrucht olyue heyt ende dat<br />
zap olye als YSIDORUS seyt libro xvij. ende<br />
nochtans werdt die boem dicwijl olyua<br />
gheheyten. Het is een edel boem ende<br />
een boem des vreden als die selue seyt. [341rb]<br />
want als die HYSTORIE VAN ROMEN seyt soe<br />
en plachmen gheen legaten wt te seynden<br />
om enighen vrede te behouden sonder tel[-]<br />
gheren van olyuen bomen. Want als REMIGI[-]<br />
US seyt soe is dese boem bouen anderen<br />
bomen alsmen vrede of gheloue doen sal<br />
Want NOE doe hij die duue wt den scepe<br />
lyet vlieghen doe bracht si een rijs van
desen boem ende van ghenen anderen. Jtem<br />
PLINIUS seyt libro xv. dat die ghene die vic[-]<br />
torie plaghen te hebben by ATHENEN dye<br />
plachmen te cronen mit alsulcken rijsen. ende<br />
die GRIECKEN lyeten hem cronen mit oleas[-]<br />
ter dat is mitten eglentier als dye selue<br />
seyt. Jtem olea is een zeer schoen groen<br />
boem hebbende wittachtighe morwe<br />
rancken ende houdt zijn groenicheyt also<br />
wel des winters als des zomers ende<br />
heeft oeck cleyne bloemen ende veel. zuet<br />
ruuckende ende harden bast ende een bitter<br />
wortel ende vette vrucht smakelick ende<br />
zuet want als YSIDORUS seyt dat van der<br />
bitterheit der wortelen coemt die vrucht<br />
in voeder des lichts ende in ghesontheyt der<br />
wonden ende in een voetsel des gheens dye<br />
daer hongerich zijn ende hi wert inden lam[-]<br />
pen ghedaen om dat vier te voeden ende men<br />
gheneester siecke leden mede. Jtem men<br />
doet den oly in spise op dat si beter wesen<br />
sal als die selue seyt. Jtem dese oliueboem<br />
is zeer vruchtbaer ende medicinael wes<br />
blader basten ende vruchten dyenen inder medi[-]<br />
cinen wes hout zeer dicht ende vast is ende<br />
also meer als onuerrottelic Ende al ist dat<br />
hi hart is inder binnenster substancien nochtan<br />
heeft hi veel smericheden binnen inden mor[-]<br />
ge Jtem vanden olien ende vanden oliue bomen<br />
seyt PLINIUS libro xv. datter veel gheslchten<br />
zijn des boems vanden olyuen boem<br />
N i<br />
die vruchten draecht in landen daert zeer [341va]<br />
heet is of in landen daert al te coudt is<br />
daer en wassen si niet Mer in landen die<br />
ghetempert zijn ende die meer gheneyghet<br />
zijn ter hetten dan ter coutheden
Ende daer omme ghebiedet CATHO als<br />
die selue PLINIUS seyt Men sal die oliuen<br />
saeyen in warmer aerden die niet te vet<br />
en is noch niet te magher die teghens<br />
den radien der zonnen leyt want dye he[-]<br />
mel is hem zeer goet Ende die olyuen bemynnen<br />
den douwe des hemels ende dye<br />
claricheyt der luchten. ende ist dat sake<br />
dattet veel donckers weders is ende nat<br />
als si bestaen te rijpen soe werdt die olie<br />
verderft ten si datter een claerheyt nae<br />
coemt die de vuchticheit weder dunne<br />
maket Jtem PLINIUS seyt C.iij. 1 datmen<br />
den oliue boem niet en derf sniden noch<br />
bynden alsmen den wijngaert doet mer<br />
die zon ende die douwe volbrenghen zijn<br />
wercken. Ende hy verblijt hem des leyn[-]<br />
tens tijts ende dan beghint si te bloyen ende<br />
nochtans werden zijn vruchten bij den win[-]<br />
ter eerst vergadert Ende als tcoern al in<br />
is soe pleechmen die aerde vanden oliuen<br />
boem te openen byder wortelen ende die<br />
spruutkens die daer bider wortelen wt<br />
lopen pleechmen af te sniden ouer al. ende<br />
die oude YTALIAENS plaghen die ouervloedicheyt<br />
vander wortelen podagra te<br />
heyten. want als die af zijn ghesneden so<br />
draecht die boem veel te bat. Ende dese<br />
boem en wil niet zeer gheslaghen wesen<br />
alsmen die vrucht ghaderen sal want zom[-]<br />
mighe luden quetsen in dyen tiden mit<br />
slaen ende mit scudden waer of dat hij<br />
des anderen iaers veel te myn draecht<br />
als PLINIUS seyt. Jtem het zijn veel spe[-]<br />
1. Lees: capitulo iij.
cien des boems die welcke onderkendt<br />
byder menigherhandicheyt der vruchten [341vb]<br />
Jtem YSIDORUS seyt dat olyua beteykent<br />
die vrucht des olyuen boems wes onderscheyt<br />
menigerhande gheuonden<br />
wordt als YSIDORUS seyt Jtem van den<br />
olyuen zijn zommighe tamme ende zom[-]<br />
mighe wilde. die tamme makense onder[-]<br />
wijlen rijp ende onderwilen onrijp. ende onder[-]<br />
wilen zijn si onder dese middelbaer Jtem<br />
die eerste onder dese zijn aerdich damper<br />
ende groen die ander zijn roedelachtich.<br />
of als DYASCORIDES seyt so zijn si ge[-]<br />
scapen als iacincten ende die laetste schinen<br />
zwart te wesen ende hoe dat si buten zwar[-]<br />
ter zijn hoe dat si bynnen ryper zijn ende<br />
smerigher ende bequamelicste wt te pors[-]<br />
sen. ende ghelikerwijs dat ARISTOTILES seyt<br />
Die vruchten vanden oliueboem en werden<br />
nymmermeer volcomelijcken rijp al ble[-]<br />
uen si opten boem menich iaer Mer is dat<br />
sake datmense ter volcomender ripichheyt<br />
hebben sal soe moetmen ghaen toe<br />
als die bessen al ghelesen zijn ende vergade[-]<br />
rense al ouer enen hoep ende also al duwen[-]<br />
de die een den anderen ende na dyen dat die het[-]<br />
ten starck wort van bynnen comen si totter<br />
volcomender rijpicheyt. Jtem die bessen<br />
vanden olyuen boem als si rodelachtich<br />
worden ende noch niet wel rijp en zijn com[-]<br />
forteren die maghe harde zeer ende dwin[-]<br />
ghense. ende si maken goeden appetijt<br />
ist datmense mit edick ende mit soute wa[-]<br />
ter bereydet uochtans 1 zijn si hardt ende<br />
1. Lees: nochtans
quaet te verduwen ende voeden myn dan<br />
die ander doen Mer si maken die mage<br />
morwe Ende si zijn zeer hardt te verduwen<br />
want ouermits haerder smericheyts<br />
wille soe dryuen si bouen inder maghen<br />
ende en comen niet totten gronde vander<br />
maghen. ende daer omme werden si haest<br />
in een corrumpeerde humoer verkeert [342ra]<br />
ende zijn quader teten dan die ander noch[-]<br />
tans zijn si nut inder medicinen want ist dat<br />
si ghewreuen werden ende op een stede ghe[-]<br />
leyt die verbarnt is of versoden soe byten<br />
si die bladerkens ontween ende openense ende<br />
doen den roken wt vlieghen die daer onder<br />
die huut besloten is hier toe heeft YSAAC<br />
gheset in DIETIS. Jtem PLINIUS seyt dat<br />
alsoe langhe als die bessen vanden oliue<br />
boem blyuen soe en moghen si niet verderuen.<br />
ende hoe dat si daer langher dueren<br />
hoe dat si beter werden want si altoes<br />
ghecrighen nyeuwe craften ende vallen<br />
te noder. Jtem die selue seyt dat die<br />
olyue besse is mit eenre korlen mit vley[-]<br />
sche mit olyen ende mit heffen welcke<br />
heffen bitter is mer nut ter medicinen<br />
Mer die korlen mitten ballichskens als<br />
die olie wt ghedropen is zijn goet voer<br />
mede te voeden Ende men seyt oeck datmen<br />
verken daer mede vet maect etcetera<br />
O Leum dat is tsap vanden olyuen<br />
als YSIDORUS seyt Ende hoe dat<br />
dese verscher is hoe dat si edelre is ende<br />
lichtelijcker van sinen ballichskens druypet<br />
als PLINIUS seyt libro xvij. C.ij. 1 daer<br />
1. Lees: capitulo ij.
gheseyt wordt dat dye olye verderuet<br />
wordt ouermits zijnre outheyt. Jtem<br />
ist sake datmen die bessen eerst wel ontween<br />
stoet ende ouerghietense mit water<br />
siedende soe zijn si veel beter te per[-]<br />
sen want ouermits den heten water soe<br />
scheydet die olye alte veel te bet vander<br />
heffen ende vanden korlen ende dye olye<br />
vlyet int ouerste ront omme opten water<br />
ende wert daer of ghesceyden ten laetsten<br />
Ende als die selue seyt hoe dat dye olye<br />
rasscher wt loept als hy gheperst wort<br />
hoe dat hi beter is. Jtem PAPIAS seyt [342rb]<br />
dat yemant olie van oliuen inden mont naem<br />
ende sloten vast toe hi soude alle dinck te bat<br />
onder water sien die opte 1 gront viel ende<br />
wanderen daer sonder grote pijn. Jtem men<br />
pleecht mit deser olyen spyse te reyden<br />
ende inden lampen te barnen ende hi safticht<br />
moede leden ende starctse. ende hi morwet ze[-]<br />
nen die verhardt zijn ende vercrompen Jtem<br />
die olye morwet ende rijpt harde aposte[-]<br />
men ende sonderlinghe lijnzaet olie Jtem<br />
men vint menigerhande olyen ende men<br />
perster wt menigerhande dinghen zommighe<br />
is slecht ende simpel als olye van<br />
oliuen ende noot olye mancop oly oly<br />
van amandelen olye van peperwort dyemen<br />
rafanus heyt lijnzaet olye hennep<br />
olye ende deser ghelijcke: zommige is<br />
coudt ende zommighe heet zommighe<br />
stoppende zommighe dwinghende ende<br />
zummighe laxerende. Want alsmen daer<br />
hete dinghen toe doet soe worden si he-<br />
1. Lees: opten
te ende van couden dinghen cout. van stoppen[-]<br />
de dinghen wordt hy stoppende ende alsoe<br />
van anderen. ende daer om nae dyen dat dye<br />
siecten zijn daer na salmen die olie nemen<br />
Als aldus in couden saken salmen nemen<br />
olye van bayen dat is oleum laurinum<br />
ende oleum nardinum ende olye van pol[-]<br />
leye mer in heten saken salmen nemen oli<br />
van rosen olye van vyolen ende deser<br />
ghelijck Jtem men mocht die olie wel<br />
alsoe heet van naturen maken dat hi den<br />
coerts in bringhen soude waert sake dat[-]<br />
men dye polzen daer mede besmeerde<br />
of dye slape vanden hoefde ende thol van[-]<br />
den voeten ende dye palmen vanden han[-]<br />
den. Waer dat sake datmen leeuwen<br />
vleysch inden olyen zoden. ende men<br />
mochte den olye oeck alsoe cout maken<br />
N ij<br />
dat hi tlit verdouen soude worttet daer [342va]<br />
mede ghesmeert alst openbaert inden<br />
olie van mandragora die welcke wordt<br />
alsmen daer appelen van mandragora in<br />
coeckt of langhe leyt. Mer onder alle<br />
dese ghecomponeerde olien soe zijn dat<br />
die beste die ghetempert zijn ende die<br />
beste olye slecht ter medicinen ende oec te<br />
eten. Dat is die boem olye daer naest<br />
noot olye ende amandel oly daer naest man[-]<br />
cop olye die welcke die coutste is vanden<br />
voerseyden want hi is meest cout ende droe[-]<br />
ghe ende zonderlinghe die vanden zwarten<br />
zade ghemaect wordt. ende heeft macht<br />
te doen slapen ende hi is goet tegen aposte[-]<br />
men int beghin ende teghen verhettinghe<br />
vander leuer als PLATHEARIUS seyt. Dye<br />
ander is zijn mynste nut inder spijsen om
des roecx wille ende oeck omme den qua[-]<br />
den smake. nochtans zijn goet inder me[-]<br />
dicinen als YSAAC seyt in DYETIS Ende alle<br />
olyen hebben wat scarpicheden ende wat<br />
luchtigher luchticheden ende daer omme<br />
drijft hi al bouen ende en wil onder gheen<br />
natticheyt wesen. ende hi is doerghaende<br />
ende vloyende ende daer wordt hi in glasen<br />
vaten ghehouden ende hi besmet die cleder<br />
die hi raect ende altoes blijft die lucht<br />
vanden olye int cleet Jtem als die olie<br />
mit zijnre heffen ghemenghet is so en<br />
is hi niet bequamelic teten ende hi ma[-]<br />
ket oeck walghinghe ende coringhe. Jtem<br />
dye olyen doden die byen ende die ander<br />
dyeren die der byen ghelijck zijn is<br />
dat sake dat si daer mede beghoten ende<br />
bestort worden als ARISTOTILES seyt. Mer<br />
doetmense weder in edick soe worden<br />
si weder leuende Jtem die olye hout een<br />
yser dat puer is ende wel ghepollijst son[-]<br />
der roesten: Mer is die olye waterich [342vb]<br />
of mitter heffen ghemenghet soe corrumpeert<br />
hi dat yser ende verroestet als PLI[-]<br />
NIUS seyt libro xv.<br />
Dat C.xv. 1 capittel vander wilder oliuenboem<br />
O Leaster is een wilde oliuenboem<br />
ende is alsoe gheheyten daer omme<br />
dat hi den oliuenboem ghelijck is inden<br />
bladeren. mer die bladeren zijn breeder ende<br />
is een ongheoeffent boem onvruchtbaer ende<br />
bitter ende ist datmen daer een telch vanden<br />
oliuenboem in endt so wordt zijn nature<br />
verkeert als YSIDORUS seyt libro xvij. Wes<br />
1. Er is geen: capittel C.xiv.
traen is tweerhande. zommige is als een gom[-]<br />
me die niet en bijt ende die ander is biten[-]<br />
de ende is ghelijc der drope van armeniacum<br />
als YSIDORUS seyt Ende al ist dat oleaster een<br />
wilt boem is nochtan zijn zijn basten zijn<br />
gomme ende zijn spruten of telgheren goet<br />
ter medicinen want zijn blader stiptick zijn<br />
ende bitter. Alsmen daer honich toe doet<br />
soe ghenesen si die vlceren vanden hoefde<br />
ende vanden monde als DYASCORIDES seit. tsap<br />
vanden bast ende vanden telgheren is stiptick<br />
ende constrictijf dat is dwinghende Waer<br />
by dat si bloet stempet ende ander humo[-]<br />
ren als die selue seyt. Die ghomme is<br />
goet tot veel dinghen ende sonderlinghe<br />
die daer bytende is want si zuuert wonden<br />
ende gheneestse ende starct die tanden dat si<br />
vast staen. Jtem si verdruct ende gheneest<br />
erispulam dat is theylige vier dat been<br />
ende vleysch vreet. welc vier van colera co[-]<br />
met. ende is oec goet tegen tvallen vanden ha[-]<br />
re ende verwet thaer ende vertraecht die graeu[-]<br />
heyt als die selue seyt.<br />
Dat C.xvi. capittel vant warmoes<br />
O Lus dat is warmoes YSIDORUS<br />
seyt datmen die luden eerst voeden<br />
sal mit warmoes eer datmense mit<br />
vleysch of mit anderen dinghen voeden [343ra]<br />
sal. Men plach die luden mit appelen ende<br />
mit warmoes te voeden voer die diluuie<br />
dats voer dat grote water doe NOE<br />
inder archen was ghelikerwijs dat dye<br />
beesten nu gras eten als YSIDORUS seyt<br />
libro xiij. Ende alle grasighe dinghen<br />
die inder aerden wassen diemen coken<br />
mach ende eten die heyten olera dat zijn
warmoezen. Nochtans int ghemeyn so<br />
heytmen colen warmoes ende is een cout<br />
cruut ende droeghe ende winnet bedroeft<br />
bluet ende melancoliose dat een quade<br />
lucht gheuet als ysaac seyt in DYETIS.<br />
Ende daer zijn zommighe coelen dyemen<br />
zomer coelen heyt ende zommighe heyt<br />
men winter coelen der welcker substan[-]<br />
cien ghemaect zijn van contrarien dinghen.<br />
want zijn substancie is grof ende hardt te ver[-]<br />
duwen ende tsap is seyghende of colatijf ende<br />
daer na droghende ende den buuck vuch[-]<br />
tende ende laxerende. Mer die substancie<br />
sonder tsap is stoppende ende zijn gebreck<br />
word hem ghenomen alsmen den coel sie[-]<br />
det in water ende datmen dat eerste water<br />
wt ghyete ende siedent nae in een ander<br />
water ende wat vets daer mede in ghedaen<br />
als gheseyt wordt in DYETIS. Ende<br />
het is een cruut dat zomwilen verplant<br />
wil wesen want alsmen den koele op een<br />
stat sayt ende datter planten af comen so sal[-]<br />
men die planten voert versetten in een<br />
ander lant ende dan wassen si wel inder<br />
groetheyt ende oeck inder virtuten. En[-]<br />
de des zomers als die bladeren teeder<br />
zijn soe etense die rupsen ende ander wor[-]<br />
men. ende des winters werden si vanden hi[-]<br />
sel ende vorst ghedwonghen ende dan werden<br />
si beter te koken ende te eten. want als dye<br />
hetten weder bynnen gheropen is soe wordt<br />
die substancie vanden bladeren te bet verduut [343rb]<br />
ende alsoe werden si te bet smakende ende mor[-]<br />
wer Jtem PLINIUS prijst den koel mit ve[-]<br />
le louen int twintichste boec ende int thyen[-]<br />
de capittel als ter medicinen ende seyt dat[-]<br />
ter dryerhande species zijn vanden koel de
een is cruust ende is goet ter maghen ende<br />
morwet den buuck een luttel. die ander heuet<br />
brede bladeren ende dicke. ende dese doghen<br />
myn inder medicinen. ende die dorde he[-]<br />
uet teder bladeren ende slecht ende is bitterre<br />
dan die ander Mer dese is nutste<br />
ter medicinen want dese bladeren ghestoten<br />
ende ghewreuen ende des dages twewer[-]<br />
uen gheleyt op wonden van hontsbeten ghe[-]<br />
nesense ia zijn si oudt of versche die be[-]<br />
ten vanden honden want si ghenesense won[-]<br />
derlijkcke wel. Jtem koel die luttel ghe[-]<br />
soden is laxeert. ende die veel ghesoden<br />
wordt stopt ende wederstaet der dronckenscap<br />
ende starct die zenen ende gheeft den<br />
voetsteren melck inden borsten. Tsap is<br />
goet teghens tvenijn ende hy seyt aldaer<br />
dat hij goet is teghens beten van verwoeden<br />
honden. Jtem die serpenten scuwen<br />
dat koelsaet dat ghecoect is. Ende noch<br />
vertelt hy veel ander virtuten vanden koe[-]<br />
le die welcke ic after late om verdriets<br />
wil ende hi seyt dat bractica dat een wilt koel<br />
is die bi hem seluen wast starcker virtuten he[-]<br />
uet etcetera Dat C.xvij capittel van gherst<br />
O rdeum dats gherst ende wert haeste[-]<br />
lic dorre ende men vint zommige gher[-]<br />
ste die ses ordinen heeft inder aaren ende dese<br />
voedt die beesten best ende bet dan die weyt<br />
ende is den luden of menschen beter dan quaden<br />
weyte of snoden rogghe als YSIDORUS seyt ende<br />
daer om is een ander gheslacht van gherste<br />
wes aare heeft twe ordinen. dat derde ge[-]<br />
slacht wert geheiten termense daer om dat[-]<br />
N iij<br />
ment in die aerde worpt des leyntens [343va]
tijts soe wast si haestelijcken Jtem PLI-<br />
NIUS seyt vander ghersten libro xviij. capitulo<br />
vij. dat die gherst onder alle coern eerst<br />
ghesayt wordt Ende in veel landen maect[-]<br />
men daer edel broet af ende die GRIECKEN<br />
maken bry vanden ghersten meel Jtem<br />
PLINIUS seyt ende oeck YSAAC in DYETIS dat[-]<br />
tet ghersten coern coudt ende droeghe<br />
is ende is zuuerende ende droeghende ende<br />
heuet een luttel windicheden als die<br />
boen doet. nochtans die boen myn dan<br />
die gherst. Jtem PLINIUS seyt datter ve[-]<br />
le luden zijn die de gherst meer oerbaren<br />
ter medicinen dan ter spysen nochtan<br />
maectmen daer spise of die de borst zu[-]<br />
uerende is ende tlichaem voedende.<br />
ende die de gheestelike leden alte wel<br />
vercoelt ende weder te punte brenghet<br />
Jtem die gherst zuuer ghemaect van<br />
haren bast ende in zuueren water ghecoect<br />
wordt goet medicinael dranc den<br />
welcken men ptizeyn heyt die den dorst<br />
wel verslaet ende behout den menschen<br />
ghesont. ende veriaghet die hette die van[-]<br />
den coerts coemt mer vanden ptizeyn<br />
soecket nederwaert in die letter t.<br />
Dat C.xviij. capittel vanden palmboem.<br />
P Alma is een boem der victorien<br />
alsoe ghenoemt als YSIDORUS seit<br />
libro xvij. dat palma is een cierheit des<br />
gheens die verwinnende is. ende heuet<br />
zijn telgeren of zijn bladeren ter manieren<br />
eenre hant der menschen Het is een edel scoen<br />
boem die altoes groen is winters ende<br />
zomers ende hi mach menich iaer dueren<br />
inder virtuten ende oeck inder groenich[-]
heyt Ende daer omme is hi vanden GRIEKEN<br />
fenix gheheyten want hi langhe dueren<br />
mach als fenix die voghel doet. Ende<br />
want hij een vruchtbaer boem is so dra[-] [343vb]<br />
ghet hij ghenoechelijcke vruchten ende<br />
zuete. ende nochtans en wordt die vrucht<br />
in allen steden daer hi wast nyet rijpe.<br />
mer in SYRIEN ende in EGIPTEN is zijn vrucht<br />
dattele gheheyten vander ghelikenis<br />
der vinghoren 1 der welcker namen verwandelt<br />
werden Want zommighe heyten<br />
palmule die den myrabolanen ghelijc<br />
zijn inder sceppenisse vander formen.<br />
nochtans schelen si altemael inden smake<br />
want die vruchten van desen boem zijn<br />
te mael zuete ende ghenoechliken. ende<br />
die mirabolanen zijn van quaden smaec ende<br />
bitter Ende zommighe ander heyten<br />
thebayci dyemen mebolani oeck heyt<br />
ende zommighe heiten mirales die de<br />
GRIECKEN cariachos heyten Hier toe heuet<br />
YSIDORUS gheseyt. Jtem die glose<br />
seyt ouer den souter dat die palmboem<br />
is van groten drachten ende van groter hoech[-]<br />
ten nochtans is die cederboem veel meer[-]<br />
re Wes wortel zerp is ende ront die verre<br />
ende diep inder aerden steect. ende die stamme is<br />
dicht ende wel ghepact ende onueruulende.<br />
ende die bast vander stammen is hardt ende ruuch<br />
ende wat stekelich ende sonderlinghe byder aer[-]<br />
den ende daer om isser quaet op te clymmen<br />
totten vruchten. ende zijn bladeren zijn<br />
scarp op ghaende als een zwaert Ende al ist<br />
dat dese palmboem beneden scarp ende<br />
1. Lees: vingheren
zerp is byder stammen nochtan is hi scoen<br />
ende ghenoechlicken bouen inden telgheren<br />
ende inden bladeren. Ende hi draghet zijn<br />
vruchten al bouen int ouerste vanden<br />
boem ende niet int middel vanden bladeren<br />
als PLYNIUS seyt libro xiij. Ende want<br />
die vruchten den radien vander zonnen<br />
uluschs bi staen daer omme zijn si veel<br />
te smerigher te zueter ende te smakelijcker<br />
hij wast in veel landen mer inden [344ra]<br />
heetsten best daer hi die zonne steeds he[-]<br />
uet daer draecht hi best vrucht. Jtem<br />
PLYNIUS seyt libro xviij. capitulo v. datter twee spe[-]<br />
cien zijn als manneken ende wijfken. dat<br />
manneken bloyt eerst ende dat wijfken na:<br />
Mer twijfken draghet gheen vrucht ten<br />
si datse den manneken alsoe nae bi staet<br />
dat si die lucht mitten winde te mynsten<br />
ontfanghen mach. Jtem dat selue seyt<br />
oeck ARISTOTILES int boeck der groyelijc[-]<br />
ker dinghen. ende als si ghesaeyt sullen<br />
werden soe moeten tmanneken ende dat<br />
wijfken te samen ghesayt worden. ende<br />
wt elcken sade coemt een palme ende si<br />
ontvlechten malcanderen inder aerden ende<br />
bouen ghelijck enen net ghebreyt is<br />
Ende twijfken en mach sonder tmanneken<br />
niet wel wassen noch vruchten dra[-]<br />
ghen. want snijtmen tmanneken vanden<br />
wijfken soe sal twijfken twe iaren lancg<br />
ondrachtich wesen dan dat si scarpe blo[-]<br />
semen ende bladeren crighet. ende twijfken<br />
ontfaet haer cracht inden wortelen van[-]<br />
den manneken ghelijckerwijs of si te sa[-]<br />
men hilicten als man ende wijf ende si en<br />
willen in ghenen vetten landen dat nat is<br />
ende messich gheplandt zijn Mer in enen
sandighen ende in enen souteghen lan[-]<br />
de. ende en is daer gheen soutich lant so<br />
moetmen daer sout werpen niet aen den<br />
wortel mer bij een luttel daer van op dat<br />
die droecheyt des souts verteren mach<br />
die vuchticheyt der aerden Jtem PLINI[-]<br />
US seyt datter een specie van palmen was[-]<br />
set int zuden vander werelt ende daer en is<br />
mer een ende daer en werter niet meer wt<br />
dyer palmen. ende wanneer dat si van outheden<br />
mit allen veruaert ende verghaet soe waster<br />
weder een ander wt der seluer palmen ende<br />
daer omme heiten si desen boem fenix [344rb]<br />
dat een voghel is in ARABIEN want dese<br />
boem steruet ende wt hem wast weder enen<br />
nyeuwen boem als fenix hem vernyeuwet<br />
Ende als PLINIUS seyt aldaer. in ARABI[-]<br />
EN zijn menigerhande specien van palmen<br />
onder welcke zijn zommighe dyemen<br />
cariace heyten van wes sap men goeden<br />
wijn maket Hier toe heuet PLINIUS geseyt<br />
libro xviij. capitulo xv: Jtem palma is een sonderlin[-]<br />
ghe boem die gracelijck is inden stelen<br />
ende ruuch beneden by dat die blader zijn<br />
Jtem die vruchten vanden palmboem<br />
werden verwandelt nae dyen dat si staen<br />
heet of cout ende nae den landen daer si<br />
wassen ende nae dyen dat hem die zonne<br />
toe comet. Jtem YSAAC seyt in DYETIS<br />
dat die dattilen vanden palmboem zijn he[-]<br />
te ende vucht inden anderen graet ende<br />
si hebben onderscheyden werckinghe.<br />
nae dyen lande daer si in wassen. want<br />
zommighe wassen in enen lande dat cout[-]<br />
achtich is ende zommighe in heten ende<br />
zommighe in ghetemperden. ende daer<br />
dye zonne altoes heet is daer is dye
vrucht alre zuetste van smake ende zijn<br />
wat smerich Mer eetmen deser te veel<br />
soe brenghen si quade siecten in als op[-]<br />
blasinghe ende heffinghe des lichaems<br />
ende des mondes vander maghen en[-]<br />
de maken hoeftzweer ende stoppen dye<br />
toe ghanghen vander milten ende vander<br />
leueren. wt welcken openbaert dattet<br />
quaet is altoes zuete dinghen te nutten<br />
ende die vruchten die wassen in couden landen<br />
en connen tot gheender ripicheden<br />
ghecomen. ende daer omme en voeden si ny[-]<br />
et veel. ende al ist dat si die maghe een<br />
luttel starcken nochtans zijn si quaet te<br />
verduwen ende blyuen langhe inder maghen<br />
ende daer omme maken si dan torsi[-] [344va]<br />
oen ende steecten ende heffinghe. ende dye<br />
vruchten die in middelbaren landen wassen<br />
daert niet te heet en is ofte niets te<br />
cout al ist dat si daer rijp werden nochtan<br />
is in hem een oueruloedighe waterige<br />
vuchticheyt. waer of datmense nyet te<br />
langhe houden en mach ende veruollen den<br />
lichaem mit veel raeuwe humoren daer<br />
die langhe coertse of comet als YSAAC<br />
seyt in DYETIS Jtem die vrucht vander pal[-]<br />
men is ghemaect van morwer substancien<br />
ende van vleyschachtigher mit eenre<br />
harder korlen oft een steen waer. in wes<br />
middel vanden steen tsaet ghehouden<br />
wordt Ende in SYRIEN ende in EGIPTEN wor[-]<br />
den dattelen gheuonden die sonder kor[-]<br />
len zijn ende die heytmen spadones. ende<br />
hoe dat die palboem 1 ouder is hoe dat<br />
1. Lees: palmboem
zijn vrucht beter is. want hi en maect<br />
gheen vrucht voer dat hi hondert iaer<br />
out is ende dan heeft hi eerst zijn volcoemen<br />
craften. ende zijn vruchten dye zijn<br />
oeck oerbaerlijcke inder medicinen als<br />
DYASCORIDES seyt Want si hebben virtuten<br />
te zaftighen die hardicheyt vanden arte[-]<br />
rien ende die stemme te claren. ende sonder[-]<br />
linghe die wel rijp zijn want die groene<br />
zijn stiptike als PLINIUS seyt Datter zom[-]<br />
mighe ridders van ALEXANDERS ridderen<br />
ghewrocht 1 waren van veel groenen dattelen.<br />
want als si altemael groen zijn so<br />
en doghen si niet teten mer si dyenen alleen<br />
totter medicinen. Jtem si zijn oeck<br />
ghoet teghens tbuuceuel datmen dissen[-]<br />
tiria heyt ende tot anderen lopinge alsmense<br />
te punte neemt.<br />
Dat C.xix. capittel van palmes<br />
P Almes palmitis is een telch van[-]<br />
den wijnghaert Waer of dat YSI-<br />
DORUS seyt libro xvij. dat palmes is een mor[-] [344vb]<br />
we materie vanden wijnghaert die welc[-]<br />
ke ouermits ionghen armen die w[t]ge[-]<br />
laten vruchten thoe brenghet Wes blat<br />
pampinus heyt Ende hij seyt noch dat hi<br />
alle zijn virtuten vander wortelen neemt<br />
Ende hoe dat die voedelijcke humoer in[-]<br />
der wortelen is alsulck is si oeck mede<br />
inden rancken. ende ist sake dat ghij inden<br />
maert eynt in dryen rancken die wt een[-]<br />
der stammen comen dryerhande verwen<br />
als inden enen ranck een roede verwe<br />
ende inden dorden een soffranighe ver-<br />
1. Lees: gheworcht
we soe sal een yghelijck zijn sonderlinghe<br />
verwen vanden bessem 1 brenghen.<br />
mer wantmen des hier inden landen ni[-]<br />
et en pleecht al ist datmen onderwilen wel<br />
een ranck vanden wijnghaert in enen bo[-]<br />
me eynt daer omme pleechmen een wan[-]<br />
delinghe der vruchten te maken in deser<br />
manieren als inden maert wanneer dat<br />
die vuchticheyt beghint neder te gaen<br />
vander wortelen soe werdt die bast vanden<br />
wijnghaert behendelijcken gheopent by[-]<br />
der wortelen. ende als dat gheopent is so<br />
doetmen die verwe daer in inden ommeghanck<br />
tusschen den houte ende den<br />
bast ende dan moetmen naeuwe verwaren<br />
dat die vuchticheyt die vander wortelen<br />
opclymmende is niet wt en ghanghe<br />
daer die snede is ghemaket. ende aldus<br />
soe mach een yghelijck plant verwandelt<br />
werden mit consten inden smake ende<br />
inder verwen. ende alsoe worden die bomen<br />
mit consten laxerende die natuerlijck stop[-]<br />
pende waren ende alsoe verkeert als dye<br />
selue seyt. Jtem die rancken vanden wijn[-]<br />
ghaert werpen lootkens wt daer si hem[-]<br />
seluen mede vestighen ende bynden aen bo[-]<br />
men ende staken dat die wint den wijn[-] [345ra]<br />
ghaert niet neder wayen en mach ten<br />
waer dat die wyndt alte groet waer.<br />
Jtem men moetse alle iaer sniden ende zu[-]<br />
ueren van haerder oueruloedicheyt. want<br />
alsoe crighen si te meer vruchten ende mo[-]<br />
ghen hem te qualiker breyden Jtem PLI[-]<br />
NIUS seyt libro xx. capitulo xxv: dat dye wijn-<br />
1. Lees?: bessen
ghaert ranck hebbende knopen die ver[-]<br />
re van malcanderen staen is een teyken der<br />
onvruchtbaerheyt ende als si dicke by een<br />
staen dat is een teyken der drachticheyt<br />
Soeckt beneden vander naturen des wijn[-]<br />
ghaerts etcetera<br />
Dat C.xxx. 1 capittel vanden iungen 2 wijngaert<br />
P Ropago propaginis is een ionck<br />
wijnghaert die eerst vter aerden<br />
coemt als hy wt laet die daer inder aer[-]<br />
den ghesteken was als YSIDORUS seyt. Wt<br />
welcken veel ander rancken spruten. ende<br />
alsmen dese nyeuwe rancken weder inde<br />
aerde crommet soe comen daer weder nuwe<br />
spruyten wt. Ende dit machmen altoes<br />
doen alle iaer vermerende ende vernuwen[-]<br />
de ende makens grote hopen. ende ten laetsten<br />
bestaen si te draghen ende ghecrighen vruch[-]<br />
ten nae dyen dat si die zonne hebben daer<br />
nae wassen si ende lopen op ende werpen ander<br />
loten ende spruyten wt ende die wortelen<br />
bestaen te grouen. ende aldus voeden si<br />
voert als die moeder haer kynder. Ende<br />
dat eerst een ranck was dat werdt weder<br />
al potende ten letsten een wortel ende<br />
maect nuwe rancken weder ende mit consten<br />
als GREGORIUS seyt.<br />
Dat C.xxxi. 3 capittel van platanus.<br />
P Latanus is een boem mit hoech[-]<br />
heyden van bladeren also ghenoemt<br />
daer omme dat hi wijt ende breet is ende<br />
1. Lees: C.xx.<br />
2. Lees?: iongen<br />
3. Lees: C.xxi.
hoghe want platos in GRIECX dat is effen of<br />
slecht in DUUTSCH als YSIDORUS seyt libro xvij. [345rb]<br />
Van wes schoenheyt die scriftuer seyt Jc<br />
ben verheuen als die boem platanus in[-]<br />
der epistolen van onser vrouwen ECCLESIASTICO<br />
xiiij 1 ende heuet morwe bladeren ende cranc.<br />
ende ghelijcken wel den wijnghaert bladeren<br />
DYASCORIDES seyt dat platanus is een<br />
boem die coudt ende droeghe is Wes bla[-]<br />
deren goet zijn in heten ende in vuchten saken<br />
Want als gheseyt wordt si dwinghen den<br />
reume ende die hete drintinghe vanden ogen<br />
ende tsap daer zijn bast ende bladeren in gesoden<br />
werden gheneest den tantzweer. ende<br />
die bladeren zijn goet op verbarntheyt<br />
alsmen daer ander satticheyt by brencgt<br />
of toe doet Jtem die wijn daer si in ghe[-]<br />
soden werden is goet tgehens tvenijn Jtem<br />
PLYNIUS prijst desen boem zeer libro xij<br />
capitulo iij. etcetera<br />
Dat C.xxxij 2 capittel vanden popelboem.<br />
P Opulus is een popelboem Wes ge[-]<br />
slacht tweerhande is als YSIDORUS seyt<br />
libro xvij want die een is wit ende dander zwert<br />
ende die witte popelboem heeft blader die<br />
an die een side wit zijn ende aen die ander side<br />
groen ende dese is van tween verwen Want hij<br />
heeft also meer die mercken vanden dage<br />
ende vander nacht Want hi verwandelt zijn<br />
verwen want inden opghanck vander zonnen<br />
heuet hy ander verwe dan inden onderghanck<br />
als dye selue seyt. Ende van de[-]<br />
sen boem loept hersse ende wast in YTALIEN<br />
1. Lees: xxiiij<br />
2. C.xxij
y eender riuieren dyemen ERIDIANUS<br />
heyt. ende oeck mede wast hij in SIRIEN<br />
DYASCORIDES seyt dat dese hars medici[-]<br />
nael is want si stempt bloet ende dwincgt<br />
zwetinghe ende ander deerlijcke lopin[-]<br />
ghe ende men pleecht van sinen knop[-]<br />
pen salue te maken die cout is ende stop[-]<br />
pende ende dye grote hetten die doet<br />
si ghaen sitten ende oeck zwellinghe en[-] [345va]<br />
de doet slapen ende dese salue wordet<br />
vanden meysters populeon gheheyten<br />
ende si is in veel saken nut Jtem YSIDO[-]<br />
RUS seyt oeck dat die populeer ende pla[-]<br />
tanus ende die wilghe van morwer materien<br />
zijn ende bequaem in te sniden.<br />
Dat C.xxiij. capittel vanden pijnboem.<br />
P Jnus is een pijnboem ende hy<br />
zweet pec ende daer omme heyt<br />
hij een pecboem als YSIDORUS seyt libro<br />
xvij. Jtem dye pijnboem inden eylande<br />
van GERMANIEN gheeft eenrehande<br />
tranen wt of dropen die daer an verharden<br />
van couden of van hetten ende die hyet<br />
men electrum als YSIDORUS seyt. Jtem<br />
men seyt watmen houdt onder den pijn[-]<br />
boem dat wordt te beter ghelikerwijs<br />
dat alle dinck verderft onder den vighe[-]<br />
boem Jtem het is een zeer recht boem<br />
saeft ende open ende nochtan is hy zeer starck<br />
want hi vol konsten 1 is. Ende hier of maectmen<br />
masten inden scepen ende si zijn goet<br />
mede te tymmeren mer lichtelijcken wor[-]<br />
si ontsteken wanneer datmense byden vyer<br />
brenghet. ende dat is daer omme want si in<br />
1. Lees: knosten
hebben veel vetticheden Dese boem heuet<br />
enen harden bast buyten ende enen ruwen.<br />
mer bynnen heeft hi een vette humoer<br />
ende taye Welcke humoer vander zonnen van<br />
bynnen wtwaert ghetoghen wordt ende<br />
werdt des zomers in herssen verkeert.<br />
die welcke van haer seluen eerst wittach[-]<br />
tich is ende ouermits cokinghe werdt si<br />
ten laetsten zwart als peck. en 1 dan heyt<br />
si peck als si zwart gheworden is. Jtem<br />
dye boem heuet ghoeden lucht ende<br />
maect den roke wael rukende ende alsoe<br />
doet dat peck oeck mede. mer alsmen<br />
dat peck langhe coecket soe verghaet<br />
hem die goede lucht. Ende dese boem [345vb]<br />
heuet veel bladeren mer cleyne ende<br />
schrp 2 ende is groen des winters ende des<br />
zomers Ende al ist dat hy in berchachtighen<br />
lande wast nochtans is hi zeer vet<br />
van bynnen ende wast meer inder lencg[-]<br />
ten dan inder breeden. Jtem als hi ghe[-]<br />
houwen is soe doetmen hem dye bast<br />
of omme dyer wormen willen dye tusschen<br />
den bast ende dat hout legghen<br />
dye dat hout vreten souden. Jtem PLI[-]<br />
NIUS seyt dat desen boem oeck een medicijn<br />
is. ende ist dat hy onder dye aerde<br />
ghedecket wordt soe mach hy sonderlinghe<br />
langhe dueren. ende daer<br />
omme een ghote ghemaeckt van desen<br />
houte onder dye aerde duert menich<br />
iaer. Mer opter aerden ende inden reghen<br />
soe wordt hy schier verderft. on-<br />
1. Lees: ende<br />
2. Lees: scharp
der den daken daert droeghe is mach<br />
hy langhe dueren. ende onder den wa[-]<br />
ter inder aerden wordt hy hardt. Dit<br />
seyt PLINIUS in dat xxi. boeck in thyende<br />
capittel. etcetera<br />
Dat C.xxiiij. capittel vander vrucht vanden pijnboem<br />
P Jnea dat is dye vrucht vanden<br />
pijnboem als PLYNIUS seyt. ende<br />
is in tlaeste grof ende ront ende in dat<br />
ouerste scharp ende is eerst groen mer<br />
als si wel rype is soe wordt si drachtich<br />
ende wordet van verwen als een<br />
karstaenge Ende dese pinea is een grote<br />
note of een appel ende heeft veel kor[-]<br />
len bynnen dat dye vrucht is dye harde<br />
doppen hebben daer si in legghen.<br />
Ende nae dyen dat dese appel grof is<br />
daer nae heuet hy die korlen daert gro[-]<br />
ueste is ende alsoe vast opwaert mynre<br />
nae dyen dat hy bouen myndert ende<br />
smaelt. Jtem DYASCORIDES ende PLA-<br />
THEARIUS segghen dat wanneermen die [346ra]<br />
korlen oerbaren wil soe moetmen den<br />
ghehelen appel in colen leggen die heet<br />
zijn ende latenen zaftelijcken barnen. ende<br />
alsoe wordt die bynnenste bast ende dye<br />
butenste af ghedaen. ende dan zijn dese<br />
coernen harde medicinael want si hebben<br />
virtuut te zaftighen ende een luttel te<br />
vuchtighen ende te openen ende te zu[-]<br />
ueren die gheestelijcke leden. ende betert<br />
den hoest ende helpt den ghenen<br />
die verteert zijn ende meerret in hem<br />
dat bloet Ende die basten zijn oeck medi[-]<br />
cinael want si stempen dat menstrualige<br />
bloet ende dat buuckeuel dissentiria ghe-
noemt etcetera<br />
Dat C.xxv. capittel vanden peck.<br />
P Jx pini dat is peck vanden pijnbo[-]<br />
me datter wtghelopen is. Jtem<br />
YSIDORUS seyt datter twee species zijn.<br />
als peck daermen die scepen meden 1 peec[-]<br />
ket 2 datter gheen water in lopen en sal<br />
ende daer is peck datmen pix liquida hiet<br />
ende dat is teer ende si zijn beyde heet<br />
ende droeghe ende het wordt onderwijlen<br />
hardt ghemaect ende onderwij[-]<br />
len vloyende. dat harde heytmen pix<br />
greca dat is GRIEX peck. of colofonia.<br />
want in GRIECKEN vyntmens veel Ende si<br />
zijn beyde medicinael. ende het heuet<br />
macht te ontbinden ende te verteren waer<br />
omme dattet goet is teghens ghebreken<br />
vander milten. als teghens haer be[-]<br />
stoptheyt. ende men doettet dicwijl in sal[-]<br />
uen ende in plaesteren. Jtem DYASCORI-<br />
DES seyt oeck dattet goet is teghen tve[-]<br />
nijn ende teghens venijnde beten mit<br />
soute ghewreuen. Jtem tpeck doettet<br />
vier barnen ende besmet die handen dyet<br />
raken alst warm is ende ontreynt cleder dye<br />
wit ende zuuer zijn Wes smet ende lucht [346rb]<br />
selden verghaet hoe veel datment cleet<br />
wascht etcetera<br />
Dat C.xxvi. capittel vanden peerboem<br />
P Jrus is een peerboem die vruch[-]<br />
ten draghet ende is alsoe ghenoemt<br />
naden viere want die vrucht beghint bene[-]<br />
den breet ende opwaert scarper als die vlam[-]<br />
1. Lees: mede<br />
2. Lees: pec[-]ket
me vanden vyere doet als YSIDORUS seyt<br />
want pyr dat is vier ende daer coemt pyrus<br />
af Ende pyrus dat is die boem ende pyrum<br />
dats die vrucht ende is zwaerre dan enige<br />
ander vrucht als die selue seyt want men<br />
siet dat een cleyn hoep peren zwaerre<br />
weecht dan een hoep appelen die meer[-]<br />
re is. twelck men besien mach al weghen[-]<br />
de of datmen een beest daer mede laedt<br />
Jtem vanden peren seyt YSAAC in DIETIS<br />
aldus datter twee species zijn van peren.<br />
Die een is wilt ende die ander tamme. ende<br />
die loueren ende die telgeren van hem bey[-]<br />
den zijn stiptike mer si stoppen. ende dye<br />
vruchten schelen zeer onder malcander.<br />
want die wilde zijn meer pontick ende aer[-]<br />
dich ende meer cout ende droeghe dan die<br />
tamme. ende si zijn oeck harder ende ont[-]<br />
smakelijcker want si zijn myn verduut.<br />
ende wat pontijcke of stiptike te seggen<br />
is dat leert hij hier nae after int boeck<br />
Ende het en is niet ghoet te verduutschen<br />
telcken. want het saude te veel<br />
vallen ende ten soude niet in brenghen.<br />
Ende dese dinghen zijn int meeste deel<br />
in dat voerste van desen tractaet alle<br />
gheexponeert ende verclaert int gene[-]<br />
rael dat is int ghemeyn. ende men sal<br />
weten dat dese wilde peren niet en doghen<br />
te eten. mer si dyenen ter medici[-]<br />
nen. want si stempen dat buuckeuel star[-]<br />
kelijck ende benemen coringhen dye<br />
van colera coemt ist dat si ghecoect wor- [346va]<br />
den in reghenwater ende geplaestert op<br />
der magen Ende die tamme peren die on[-]<br />
rijp zijn die zijn pontike grof ende hard<br />
ontsmakelijck te eten ende quaet. mer ist
datmense in zueten water siedet ende dat[-]<br />
men daer dan honich toe doet soe zijn si<br />
goet of anders enighe soeticheyt. mer<br />
die tamme peren die rijpe zijn dye zijn<br />
cout ende droghe. die welcke beter zijn na[-]<br />
den eten dan voer ghegeten. want nae der<br />
spijsen ghegeten soe duwen si die spise ne[-]<br />
der ende laxeren ende voer ghegheten stoppen<br />
si Ende ist datmen dese veel nuchter<br />
eet ende dicwijl soe maken si wormen inden<br />
buuck ende maken een siecte dyemen<br />
niet ghenesen en mach. ende die zuete<br />
peren zijn ghetemperder van complexi[-]<br />
en ende myn coudt dan die ander ende<br />
daer omme becomen si best den couden<br />
ende den droeghen van complexien.<br />
Jtem die peren hebben dat van naturen<br />
ist dat si ghedect werden mit quaden ve[-]<br />
nijnden padden stoelen soe halen si den peren<br />
alle haer quaetheyt of ende alle quet[-]<br />
singhe als YSAAC seyt. Jtem die assche<br />
vanden wilden peren ghedroncken is<br />
goet teghens die venijntheyt vanden pad[-]<br />
den stoelen als die selue seyt. Ende men sal<br />
altoes wijn drincken op die peren alsmen<br />
ghegheten heeft Want als een meyster<br />
seyt dat dye peren venijn zijn sonder den<br />
wijn etcetera<br />
Dat C.xxvij. capittel vanden pruumboem<br />
P Rumus dat is een pruumboem<br />
ende hier of zijn veel gheslachten.<br />
ende die van DAMASCH is die best ende die<br />
quam eerst vander poerten diemen DAMASCH<br />
heyt als YSIDORUS seyt Wes vrucht dyer<br />
maghen goet is Dese boem druupt ghom[-]<br />
me dye taye is ende dicht die de mey[-] [346vb]
sters ende dye schriuers besighen als<br />
YSIDORUS seyt libro xvij. Jtem die vruchten<br />
vanden pruumboem zijn zommighe wit<br />
zommighe soet ende zommighe roet<br />
ende zommighe zwart. ende die zwart<br />
zijn ende een luttel hardt ende zuet die zijn<br />
der maghen nutste als die prumen van DA[-]<br />
MASCH want si zijn coudt ende vucht. Ende<br />
als dese wel rijp zijn soe vuchten si ende<br />
vercoelen ende men gheeftse teghens die<br />
barnende hetten als die coertse ende teghen<br />
verstoptheyt des buucx Nochtans seyt<br />
PAPYAS dat lentiscus ende die pruumboem<br />
een dinck zijn. Mer die gloze seyt ouer<br />
DANIEL dat die pruumboem ende lentiscus<br />
een boem zijn ende die een beteykent dat<br />
die ander beteykent Mer want vanden<br />
lentiscus gheen pruumboem en wort<br />
so en sal lentiscus ende die pruumboem nyet<br />
een boem wesen.<br />
Dat C.xxviij. capittel vander byesen<br />
P Apyrium is eenderhande byese<br />
ende als si gedroecht is so is si goet<br />
in lampen ende is groen cruut ende ront ende<br />
buyten zeer slecht ende effen ende bin[-]<br />
nen wit ende droghe ende morwe ende drinckende<br />
ist datter nat of vet aen raect Jtem<br />
papirus wordt verciert al totten morghe<br />
ende alsoe ghedroecht dat hi seyt<br />
verciert daer meynt hij mede datmen<br />
die huut buyten goelijcken af doen sal.<br />
Mer men sal aen die een side al langhes<br />
een luttel basts laten daer dat morchput<br />
aen blyuet hangden. ende hoe datter<br />
myn vanden bast blijft aen hoe dattet<br />
claerder barnen sal inder lampen. ende
het pleech te wassen in laeghen landen<br />
als in broecken ende oeck aen den kan[-]<br />
ten vanden sloten. Ende van desen papier<br />
maectmen papieren vaten als YSIDORUS [347ra]<br />
seyt Want papirus mach alle dinck hey[-]<br />
ten datmen van papirus maect Also gro[-]<br />
ten papyrus dat is byesen vindtmen in<br />
YNDIEN ende in anderen landen datmen daer<br />
scepen of maket als die glose seyt ouer<br />
YSAAC C.xviij. Ende dat tughet PLINIUS<br />
ende dat selue tughen die historien van<br />
ALEXANDER. Jtem vanden papier maectmen<br />
oeck carten ende bryeuen daermen seyn[-]<br />
de bryeuen in scrijft bijden legaten Jtem<br />
men maecter of doesen kistkens ende an[-]<br />
der laden daermen bryeuen ende ander cley[-]<br />
noden in legghen mach als die gloze<br />
daer seyt. Jtem PLYNIUS seyt dat dit pit<br />
alte goet is die vuchticheyt wt den oren<br />
te winnen want dat loept al int papyer<br />
datmen pit heyt ende alsoe scheitmen twa[-]<br />
ter vanden wyne mitten pitte. Jtem PLINI[-]<br />
US seyt int derthyende boeck dat dese<br />
byesen wassen in EGIPTEN inden broken<br />
ende in anderen stillen wateren die van NY[-]<br />
LI comen daer twater niet bouen twee cu[-]<br />
bitus dyep en is ende haer wortelen zijn<br />
een arm dicke ende si zijn dryekant inden<br />
siden daer si wt wassen. ende si en wassen<br />
bouen thyen cubitus niet hoech. ende tlantvolc<br />
pleech die wortelen te barnen. Ende<br />
van dyen byesen maectmen menighen<br />
huusraet ende si makender schepen af ende<br />
zeylen repen cleder ende bryeuen. Dit seyt<br />
PLINIUS etcetera<br />
Dat C.xxix. capittel van palmtus
P Almtus is een alte scherpen caer[-]<br />
de oft distel ende doernich ende<br />
wast int lant dat onghebouwet ende onghe[-]<br />
hauent is als YSIDORUS seyt ende heeft een[-]<br />
rehande scarpe hoefdekens die qvaet an<br />
te tasten zijn want si steken vlusch een in die<br />
hant diese aen tast. ende in dyen hoefdekens<br />
is saet dat goet is als DYASCORIDES seyt [347rb]<br />
tot venijnden beten ende den steen te breken<br />
Ende dese distel is so scarp ouer al dats<br />
die ezel niet eten en kan<br />
Dac 1 C.xxx. capittel van mancop<br />
P Apauer dats mancop ende is een<br />
cruut dat slapen doet dye ghene<br />
die quellende zijn ende is tweerhande<br />
als dat ghemeyn ende dat wylde wt den<br />
welcken een sap loept dat die meysters<br />
opium heyten. Ende dat ghemeyne is<br />
noch tweerhande of dryerhande. dat<br />
een is wit ende dat ander zwart ende dat<br />
wit is cout ende vucht ende dat zwarte is<br />
cout ende droeghe Ende daer is noch een[-]<br />
rehande twelc root is ende die specien wer[-]<br />
den bekent byden witten bloemen ende<br />
byden purpuren bloemen ende byden<br />
rosighen ende wittachtighen bloemen. ende<br />
si hebben bouen opten steel grote knoppen<br />
daer si tsaet mede verghaderen ende<br />
tsaet is smerich waer of datmen olie ma[-]<br />
ket tot menigher nutschap. ende vanden<br />
zape der bladeren maectmen opium ende<br />
des en machmen niet veel gheuen alsmen<br />
yemant die den coerts dat zijn febres he[-]<br />
1. Lees: Dat
uet wil doen slapen want het stopt dye<br />
zwetghateren 1 ende ander weghen in[-]<br />
den lyue ende vercoutse ende dootse mede.<br />
ende dat zwart mancop sonderlimghe<br />
ende het wort in veel medicinen ghedaen<br />
als PLINIUS PLATHEARIUS DYASCORIDES ende MA-<br />
CER segghen. etcetera<br />
Dat C.xxxi. capittel van plantago.<br />
P Lantago is een cruut dat cout ende<br />
droeghe is twelck vanden GRIEC[-]<br />
KEN arno glossa ghenoemt is. dat is<br />
lamstonghe als YSIDORUS seyt libro xvij.<br />
ende zijn bladeren zijn slethts 2 ende wat<br />
zenich ende si zijn gheformt als een tonghe<br />
lancgworpelt mit rondicheyden in [347va]<br />
wes middel een steel opghaet dat stijf<br />
is daert saet in verghadert wert inder<br />
manieren van eender kusen die vol nagelen<br />
steket. Ende inder manieren so was<br />
des paeus croen ghemaket als dye<br />
meyster vander historien seyt in EXODO.<br />
ende is een cruut dat alte goet inder me[-]<br />
dicinen is want het gheneest wonden ende<br />
beten van verwoeden honden. ende doet die<br />
zwellinge gaen sitten ende helpt twater la[-]<br />
den ende wederstaet den venijn ende sonderlin[-]<br />
ghe vanden spynnen. Tsap doot pyeren ende<br />
safticht die grote weeten des buucks.<br />
ende het zuuert ende heelt etteringhen 3 won[-]<br />
den ende stempt dat lopen vanden bloede ende<br />
vanden menstruo ende wederstaet int begin<br />
die apostemen als si eerst bestaen te heffen<br />
1. Lees: zweetghateren<br />
2. Lees: slecht<br />
3. Lees: etterighen
DYASCORIDES seyt dattet goet ghekaeu[-]<br />
wet is inden mont teghens tboetighe 1 tant[-]<br />
vleysch die heffen ende zwellen ende heuet<br />
noch veel ander virtuten want tsap ghe[-]<br />
streken twee of drye reysen op tspringhen[-]<br />
de vier dat enen mensche dunct dat hem<br />
een lit of barnen wil dat lesschet vluschs<br />
dit heb ic dicwijl gheproeft<br />
Dat C.xxxij. capittel van petercelie.<br />
P Etrocilinum is een hofcruut dat<br />
petercelie heyt dat een ghoede<br />
lucht heeft ende het wast dicwijl in stenighen<br />
steden Ende daer om zijn veel specien<br />
van petercelien mer dat beste is macedo[-]<br />
nicum dat wij petercelie van ALEXANDRYEN<br />
heyten ende is zuet inden smake ende mit<br />
goeder luchten als YSIDORUS seyt. ende<br />
is goet teten ende oeck mede ter medicinen.<br />
ende is een cruut dat heet ende droge<br />
is ende is openende ende scheydende<br />
verterende ende die groue humoren sub[-]<br />
tijleude. 2 dye maghe starckende enen<br />
ghoeden appetijt makende. ende daer [347vb]<br />
omme soe breect si den steen ende doet<br />
menstrua voert comen. ende is den ghenen<br />
goet die twater laden. ende opent<br />
die verstoptheyt der leueren der mylten<br />
ende anderen passien. als PLYNIUS PLA-<br />
THEARIUS ende DYASCORIDES in haren boe[-]<br />
ken scriuen etcetera<br />
Dat C.xxxiij. capittel van peper<br />
P Jper is een saet ofte een vrucht<br />
van eender stammen dye wast int<br />
1. Lees: tbloetighe<br />
2. Lees: sub[-]tijlende
zuden by enen berch dyemen CANCASIS 1<br />
heyt teghens die barnende hetten der<br />
zonnen als YSIDORUS seyt libro decimo<br />
septimo Wes blader ghelijck zijn den<br />
bladeren vanden iuniper diemen gene[-]<br />
uer heyt of ghorsboem Welcke stammen<br />
dye serpenten hoeden mar als de[-]<br />
se bosschen van desen cruden of vruchten<br />
rijpe zijn soe comen dye lant luden ende<br />
ontstekense ende veriaghen alle die<br />
serpenten. Ende ouermits deser verbarnin[-]<br />
gher willen so werden dese peper coer[-]<br />
nen zwardt die te voer wyt waren. Ende<br />
die specie van deser is dryerhande Want<br />
daer is lancgpeper die onrijp is. ende<br />
wit peper dye vanden vyere niet gheraect<br />
en is. ende zwart peper die van[-]<br />
den vyere verbrant is ende berumpelt. ende<br />
Die zwarte peper is die best ende men<br />
machen lancst houden ende hoe dat hi zwar[-]<br />
ter 2 is hoe hi verscher is ende beter als dye<br />
selue seyt nochtans wort hi gheualschet<br />
mitter loescheyt des marsmans want si<br />
ghaen toe ende nemen den outsten peper die si<br />
vinden ende maken den nat ende si ghyeten<br />
daer ouer schuum van siluer of van loe[-]<br />
de op dat hij te versscher schynen sal<br />
om dyes wille dat hi zwaer is. hier toe<br />
heuet YSIDORUS gheseyt. Jtem PLYnius<br />
seit libro xiij: capitulo viij dat peper zwart [348ra]<br />
wert die langhe inder zonnen barnt ende<br />
dat coemt van groter onghetempertheit<br />
des hemels. Jtem ander luden seggen<br />
datten die heyden inden ouenen alsoe<br />
1. Lees: CAUCASIS<br />
2. Lees: zwaerder
arnen op dat hi anders waer niet was[-]<br />
sen en sal. Jtem die peper is heet ende<br />
droeghe inden vierden grade als gheseit<br />
wordt in PLATHEARIO ende hi heeft cracht<br />
te ontbinden te verteren ende te trecken. wyes<br />
puluer in die naze ghedaen maect nyesinghe<br />
ende pruustinghe ende zuuert die<br />
herssen van fleumatigher vuchticheyt<br />
ende die puluer verteert onuerduwelijcke<br />
vleysch ende verteert den doeke int oge.<br />
ende zuuert die borst ende die gheestelijcke<br />
leden van tayen slimighen humoren ende maket<br />
enen appetijt. Mer die peper en is den<br />
sangwijns noch den colerijns niet nut<br />
dicwijl ghenomen want hy sceyt dat bloet<br />
ende verdorret ende verbrant ende maect ten laet[-]<br />
sten malaetscap ende veel quader passien.<br />
als inden PLATHEARIO gheseyt wordt.<br />
Jtem die peper scijnt van buten een vuyl<br />
choern te wesen ende zwart berompelt.<br />
Mer bynnen is hi wit ende scarp van smake<br />
ende heeft goede lucht hy is cleyn inder<br />
groetheyt inden gehesicht. mer hy is<br />
sonderlinghe groet inder virtuten ende hij<br />
schynt cout mer hi is inder machten son[-]<br />
derlinghe heet wes cracht men nyet<br />
en voelt alsoe langhe als hi gheheel is.<br />
Mer als hy ghekant wordt of ghewreuen<br />
soe is hi sonderlinghe heet. ende al ist<br />
dat hi costelijck al hier by ons gheheyten<br />
is alsoe mens hier luttel vint nochtans<br />
tellen si desen peper in YNDIEN onnutter<br />
dan polleye want si der polleyen niet vele<br />
en hebben als IHERONIMUS ende YSI-<br />
DORUS segghen.<br />
Dat C.xxxiiij capittel van pulegium. [348rb]
P Vlegium is een cruut dat wel ru[-]<br />
ket ende is in yndien dyerbaerder dan<br />
dye peper ende heyt polley in DUUTSSCHE<br />
als YSIDORIUS seyt Jtem PLATHEARIUS seyt<br />
dat polleye is heet ende droghe inden<br />
derden graet Wes virtuut steect inden<br />
bladeren ende inden blomen ende is tweer[-]<br />
hande als tamme diemen zizimbrium heyt<br />
ende daer is een wilde die int velt wast. ende<br />
si zijn beyde oerbaerlijck ende medicinael<br />
want het heeft cracht te ontbynden te ver[-]<br />
teren ende te conforteren die coude reume<br />
te dwinghen te bynden ende mede te dro[-]<br />
ghen den couden hoest te verdryuen. dye<br />
moeder te zuueren die lopinghe des bu[-]<br />
kes te dwinghen ende te sluyten. die menstrua<br />
wt te leyden die maghe te confor[-]<br />
teren enen appetijt te maken den wint<br />
te verdriuen vanden darmen ende dye<br />
te zaftighen alst van couden coemt. Ende<br />
die polleye breect oock mede den steen<br />
ende helpt totter ontfanghenis Alle de[-]<br />
se dinghen seyt PLINIUS.<br />
Dat C.[x]xxv. capittel van porrum.<br />
P Orrum is een nomen ethroclitum.<br />
want men seyt in singulari nume[-]<br />
ro hoc porrum porri ende men seit in plu[-]<br />
rali porri porrorum als inden doctrinael<br />
staet Dic rastrum rastros porrum que facit<br />
tibi porros. etc[etera] Ende in libro NUMERORUM<br />
xij. capitulo wordet gheseyt Jn memoria venerunt<br />
nobis Porri cepe [que] et allia. Dat<br />
is te segghen Jnder memorien quamen<br />
ons porreyden eywns ende loeck etcetera<br />
dat seyt hy hier omme omme des willen<br />
datmen porri segghet in plurali nu[-]
mero in masculino genere ende niet por[-]<br />
ra al ist dattet porrum in singulari 1 heuet<br />
ende neutri generis is. Jtem.<br />
porrum heeft twe geslachten als capitatum [348va]<br />
ende sectile capitatum dats soe veel geseit<br />
als gehoeft ende sectile dats die verplant[-]<br />
is ende heeft een cleyn knoepken. ende<br />
die ghehoeft is die is meerre die vander<br />
eender stede totter ander gheuoert wert<br />
als YSIDORUS seyt libro xxij. Ende porrum sec[-]<br />
tile is beter ter medicinen dan totten eten.<br />
ende die ghehoefde is beter totten eten<br />
dan totter medicinen: Jtem DYASCORID[E]S<br />
MACROBIUS ende YPOCRAS segghen dat porrum<br />
nut is in veel medicinen want si plagen<br />
slechs tsap vander porreyden te ghe[-]<br />
uen drincken teghens die coringhen des<br />
bloets ende is goet teghens ondrachtich[-]<br />
heyt ist dattet die maechden of die ghene<br />
die gheen kinderen en winnen dicwijl<br />
eten. Ende tsap mit wijn ghedroncken is<br />
goet teghens beten van serpenten ende van<br />
allen venijnden dyeren. ende ghewreuen<br />
mit honich gheneset wonden alsment<br />
daer op plaestert Ende tsap mit melck ge[-]<br />
menghet gheneest den ouden hoest ende<br />
gheneest die ghebreken der longhen. ende<br />
tsap mitter gallen vander gheyten ghemenget<br />
ende dat derdendeel daer honich<br />
toe ghedaen ende laeuwe inden oren ghegoten<br />
gheneest die zericheyt ende helpt te[-]<br />
ghens die doefheit. ende mit wijn ghedronc[-]<br />
ken verlost die zericheyt der pyeren. Ende<br />
porrum mit soute ghemengt sluut rasch<br />
1. Omgekeerde letter l
versche wonden ende gheneestse ende maect<br />
rasch harde dinghen slap ende consolideert<br />
rasch ghebroken zenen Jtem raeuwe por[-]<br />
reyde loeck ghegheten is goet teghens<br />
dronckenscap ende verweckt die minne ende<br />
morwet den harden buyck. Alle dese din[-]<br />
ghen set PLYNIUS libro xx. Capitulo vij. Sijn<br />
lucht alleen veriaget scorpionen ende<br />
serpenten. ende ghemenghet mit hoenich<br />
gheneset hi beten van honden ende [348vb]<br />
is goet teghens den tantzweer ende do[-]<br />
det die wormen in die tanden ende maeckt<br />
slaep ende gheneest dat grote euel ende<br />
die waterlucht nochtans heeft hi zom[-]<br />
mighe ghebreke want hy plompet dat<br />
scarp vanden gesichte ende maect opblasin[-]<br />
ghe ende bezwaert die maghe ende maket<br />
dorst ende ontsteket bloet ende maectet he[-]<br />
te ist dat hijt dicwijle ende vele ghege[-]<br />
ten wordt. Hyer toe soe heuet PLINIUS<br />
gheseyt etcetera<br />
Dat C.xxxvi. capittel vanden eyken boem<br />
Q Vercus dat is een boem die eyke[-]<br />
len draecht ende werdt menich<br />
iaer oudt ende is dicht ende vast van houte<br />
ende van dicken harden baste ende heeft luttel<br />
pits of gheen ende crijcht op sinen bladeren<br />
eenrehande cleyn appelkens die zomwij[-]<br />
le acht of neghen meer of myn die een an<br />
dander cleuen opten bladeren. die welcke<br />
die medici gallen heyten ende die vercken<br />
eten die eykelen ende werden daer vet me[-]<br />
de: ende heeft een starcke wortel ende een<br />
crom dyep inder aerden gheuestighet<br />
wes basten vruchten ende telgheren nut zijn<br />
ter medicinen ende die goden plegen antwoer[-]
de te gheuen in desen bomen als YSIDORUS seyt libro<br />
xvij Van desen boem is voer af geseit ende<br />
daer hiet hi desen boem ylex in die letter<br />
i. int self tractaet ende dat selue dat hi daer<br />
seyt by nae seyt hi hier oeck ende daer om[-]<br />
me laten wij ons hier mede ghenueghen<br />
Ende dat die eykelen coudt ende droeghe<br />
zijn ende daer omme zijn si goet te ver[-]<br />
duwen ende si maken hoeftzweer ende si<br />
zijn goet ghebraden of ghesoden teghens<br />
tvenijn want si bestoppen die zweetgate[-]<br />
ren dat die windicheyt ter herten niet comen<br />
en can. ende dye eykelen verdrogen<br />
die verrotte humoren ende dye lopin- [349ra]<br />
ghe vanden menstruo als YSAAC seyt in<br />
DIETIS etcetera<br />
Dat C.xxxvij. capittel vanden zemelen<br />
O 1 Visquilie dat zijn zemelen of after<br />
linghen vanden coern als gheseyt<br />
wordt AMOS capitulo viij. die vallen alsment<br />
coern schoen maket oft meel. die welke<br />
al ist dat si den menschen niet nut en zijn<br />
nochtans zijn si goet den varcken ende<br />
anderen beesten. ende werden si mitten<br />
ghoeden meel ghemenghet soe schey[-]<br />
dent 2 zijdt ende en baet hem niet dan dat[-]<br />
tet alsoe veel te meer weghet Dye zemelen<br />
zijn licht ende vlieghen daer heen<br />
mit lichten winde etcetera<br />
Dat C.xxxviij. capittel vanden rosenboem<br />
R Osa als PLINIUS seyt is een cleyn<br />
doernich boem Wes virtuut in[-]<br />
den blome is te vorsten ende daer naest in[-]<br />
1. Lees: Q<br />
2. Lees: scheyden
den sade. want het is een medicinael<br />
boem ende hi is tweerhande Want zommighe<br />
is tamme ende zommighe is wilt.<br />
Die tamme wordt gheplant ende gheoeffent<br />
ghelijck den wijnghaert. ende ist dat<br />
hij niet ghehauent en wordt van zijnder<br />
oueruloedicheyt soe wort hi onedel ende<br />
wilt. ende ouermits verplantinghe ende oef[-]<br />
feninghe wort die wilde tamme Jtem<br />
die tamme scheelt vanden wilede 1 inden<br />
bladeren want die tamme heefter veel<br />
meer ende heuet beter lucht ende si zijn veel<br />
beter inder medicinen ende si spruten van enen<br />
harden scarpen doern nochtans en volghen<br />
si die natuer vanden doern niet Jtem de[-]<br />
se rosenboem wast onderwylen van sayen<br />
onderwile van planten onderwile mit eyntinge<br />
Ende si wassen veel te bet datmense verzet<br />
ende datmense snijt Hier toe heeft PLINIUS<br />
gheseyt libro xx: capitulo vij. Die bloom hout die<br />
principaetscap ende daer om pleechmen die [349rb]<br />
luden daer mede te cronen ende settense hem<br />
opt hoeft ende dat is om hare scoenheyt<br />
ende om der luchten ende om haer duecht Ende<br />
si is goet tot veel siecten als die selue seit<br />
want si is goet groen ende dorre mede. ende<br />
vanden groenen maectmen veel medicinen<br />
als gheseyt wort in PLATEARIO want die rosen<br />
cleyn ghesneden ende gecoect in gescwmt<br />
honich maket thonich wel rukende ende<br />
medicinael Ende dese honich conforteert<br />
ende zuuert ende al zuuerende ontbintet ende verduut<br />
die taye fleumatighe humoren. ende<br />
mit couden water stoppet ende mit warmen<br />
1. Lees: wilde
water laxeret Jtem van rosen die wel ge[-]<br />
wreuen zijn ende mit zuket rosaet wel vergadert<br />
wert zuker rosaet die macht he[-]<br />
uet te conforteren ende te bynden. ende is oec<br />
goet teghen dissentiriam ende teghen coringhe<br />
die van colera coemt ende teghen zwiminge<br />
ende teghen den hertuanck. Jtem rosen ghe[-]<br />
leyt in olie van oliuen ende in die zonne ghe[-]<br />
set ende dicwijl gheroert wort goet roes<br />
olie die nut is in veel saken want hy goet<br />
is teghen hetten der leueren ist dattet ghe[-]<br />
smeert wort omtrent der leueren ende is<br />
goet teghens den hoeftzweer die van<br />
hetten comet ist dattet voerhoeft ende<br />
oeck dat dunne vanden hoefde daer<br />
mede ghesmeert werde. Ende is oeck<br />
ghoet teghens onghetemperde hetten<br />
dye in zuucten legghen ende doet<br />
alsulcken luden slapen. Ende men maket<br />
vanden groenen rosen rosenwater<br />
ouermits cokinghe des vyers of dyer<br />
zonnen Ende dit water is goet totten<br />
voerscreuen dinghen ende het is oeck<br />
ghoet inden oghen ende in saluen der<br />
vrouwen want het maket hemluden die<br />
huut schoen ende claer. ende vanden dro-<br />
O i<br />
ghen rosen maectmen veel medicinen [349va]<br />
want haer lucht conforteert die hersen<br />
ende in reghen water ghesoden benemen<br />
si alle lopinghe die van hetten coemt.<br />
ende haer puluer stempet tbluet dat vander<br />
nazen loept. ende droecht ende ver[-]<br />
teert die verrotte humoren inden tant<br />
vleysch die de wortelen corrumperen ende<br />
doet die tanden vast staen. Jtem zijn pul[-]<br />
uer mit soffraen ghemengt mitten witten
vanden eye gheneest die zericheyt vanden<br />
oghen ende stempt die humoren ende dat<br />
bloet die totten aderen der oghen lopen<br />
Ende verdriuet die heffinghe vander<br />
wijflicheyt ende heftse weder op dye<br />
neder ghescoten is Dese virtuten ende<br />
veel andere heeft die rose. Dit seyt PLYNIUS<br />
libro xx. capitulo xix. etcetera<br />
Dat C.xxxix. capittel vanden wortelen.<br />
R Adix dat is een wortel ende si is<br />
als een beghinsel des cruuts en[-]<br />
de des bloems. ende si is morwe inder<br />
substancien ende open vlimich 1 ende crom<br />
ende is morwe ende vet van substancien<br />
om dat si lichtelijcken versament is<br />
vander aenghehaelder vuchticheyt.<br />
Ende si is open om dat si lichtelicken die<br />
humoren seyndt tot enen voetsel der bla[-]<br />
deren ende dier telgheren. Ende si is<br />
vlimich om dye oueruloedighe aenha[-]<br />
linghe des voetsels. ende dattet been<br />
doet int lichaem eens dyers dat doet<br />
die wortel inden lichaem eens boems<br />
of des cruuts. Jtem die wortel wordt<br />
verwandelt inder figuren ende inder<br />
disposicien nae diueerser werckinghen<br />
der herten 2 die daer werckende is inder<br />
substancialigher materien der wortele.<br />
die welcke onderwijlen subtijl is onder[-]<br />
wilen grof ende onderwilen middelbaer.<br />
Want is dat sake dat die materie [349vb]<br />
waterich is luchtich ende subtijl ende die<br />
hetten starck soe sal die wortel lancgwor[-]<br />
1. Lees?: vilmich<br />
2. Lees: hetten
pelt wesen ende recht inder figuren ende<br />
scarp. Ende ist dat die voedelijcke vuchtic[-]<br />
heyt grof is ende aerdich soe sal die wortel<br />
hardt zijn ende droghe. want alsulcke<br />
vuchticheit wort starckelic ghecoaguleert<br />
ouermits craft der hetten. ende is die<br />
materie middelbaer ende die hetten starck<br />
so wortse van allen siden ghelijc aenghehaelt<br />
vander hetten Ende om die versame[-]<br />
ninghe der gheliker delen wort si ront<br />
ende die wortel werdt ront inder figuren ende<br />
is dat sake dat die hette cranck is ende die<br />
materi viscoese dat is slimich of taye so<br />
en machse die materie veel op heffen<br />
noch breet maken. Jtem die wortel coemt<br />
vander humoren der aerden 1 ouermits werckinghe<br />
der hetten ende wordt doerschoten<br />
vander hemelscher hetten ende mit craften<br />
trect si dat bequaem voetsel nae haer.<br />
ende wertter versaemt na die gelegent[-]<br />
heyt ende nae der sceppenisse der aerden<br />
daer nae veruolghet die wortel de<br />
complexie Want die ghene die wassen<br />
in zueter aerden die te maten droeghe<br />
is ende dye mit reghen water gheuoet<br />
werden zijn veel beter ende meer te pri[-]<br />
sen dan dye ander. Ende dye ghene<br />
die gheuoedt worden in morwer aerden<br />
ende in broekigher aerden daer een<br />
staende water is ende stinckende daer si<br />
haer voedtsel af trerken 2 dat zijn dye<br />
quaetste om dye corrupcie ende om die<br />
quaetheyden des waters. alsoe wel inder<br />
spisen als inder medicinen. als YSAAC<br />
1. Met overtollige nasaalstreep boven de letter a.<br />
2. Lees: trecken
seyt. Jtem dye wortel schuult onder<br />
die aerde ende is aldaer verborghen<br />
datmense nyet syen en mach. ende si<br />
openbaert haer duecht ende haer craft [350ra]<br />
inden telgheren blomen ende inder vruchten.<br />
ende si leeft inder verborghen aerde<br />
ende vordert ende wort verbetert. Ende<br />
als die wortel en wech ghehaelt wort<br />
soe verdorret dat ouerste vanden boem<br />
ende sterft. ende dat alre versmaetste dat an[-]<br />
den boem blijft of in dat is die wortel<br />
nochtans is si voetster ende beghin van<br />
alle den boem. Ende al ist dat die wortel<br />
morwe is van substancien nochtan ghaet<br />
si doer harde stenen al wassende ende al<br />
meerende ouermits die subtilicheit van[-]<br />
der ingheborender hetten Jtem ARISTOTI[-]<br />
LES seyt dat die bomen wanneer si siec zijn<br />
ende gheen vrucht en maken soe pleech[-]<br />
mense te meysteren inder wortelen. want<br />
men pleecht die wortel in te snyden ende<br />
legghen enen steen in die snede ende alsoe<br />
loept die groue humoer wt die ghecor[-]<br />
rumpeert is ende dan wort die eerste hu[-]<br />
moer weder aenghehaelt ende die lucht<br />
mede ende alsoe werdt dan die boem ver[-]<br />
nuwet ende ghenesen. Jtem YSAAC ende<br />
GALIENUS segghen dat die keerle athemensis<br />
gheseyt heuet dat alle cruut<br />
wes wortel van veel voetsels is des saet<br />
en is niet voedende alst openbaert inden<br />
pasternaken ende inden eywn der welker<br />
saet die wortelen voedt ende si en zijn nyet<br />
voedende. Jtem het is eenrehande<br />
cruut dat den naem van radix heeft ende<br />
is heet ende droeghe ende is raphanus ghe[-]<br />
lijck ende die ouerlander heytet peperwor[-]
te ende heeft craft in te sniden ende te ontbyn[-]<br />
den te verteren ende die zweetgaten te openen<br />
Waer by dattet goet is teghens dye<br />
coertsen die van couden ghecomen zijn.<br />
ende ontbyndet die hardicheyt der mylten<br />
ende helpt den ghenen die twater<br />
laden ende heuet enen bitteren wederspan[-] [350rb]<br />
nighen smake ende daer omme ist beter<br />
inder medicinen dan inder spysen als<br />
die rape verkeert is want si is beter ter<br />
spysen dan ter medicinen want si is heet<br />
ende vucht ende voedet meer dan ander<br />
wortelen ende dan ander cruden als YSAAC<br />
seyt in DYETIS Die rape maect een zuete<br />
morwe vleysch ende opgheblasen om ha[-]<br />
re wyndicheyt ende ghecoect voedet si<br />
best. mer raeuwe of qualiken ghecoect<br />
is si quaet te verduwen ende maect inden<br />
aderen ende inden zweetghateren<br />
een bestoppinghe ende si is oeck goet<br />
ter medicinen want die voeten der gheen[-]<br />
re die dat voeteuel hebben zijn ghoet<br />
ghebaeyt in tsop vanden rapen die ghe[-]<br />
soden zijn Ende men maect vanden zade<br />
van raphanus goede olye die tot veel<br />
dinghen goet is ende sonderlinghe in lampen<br />
ende nochtan en wast niet gheoerloeft<br />
alsulcken oly in lampen te barnen in sheren<br />
huys alst openbaert EXODI xxvij. daer ge[-]<br />
seyt wordt. mit onderscheyt wert gheboden<br />
te offeren mer gheen olye van rapen<br />
noch van gaghel mer den alre puersten<br />
als vanden oliuen houte Want het en was<br />
nyet gheoerloeft anders wat te offeren<br />
noch anders gheen vier te ontsteken dan<br />
dat vanden hemel neder quam<br />
Dat C.xl. capittel van rampnus
R Ampnus is een boem zeer hardt<br />
knopich telgich ende doernich want<br />
zijn blader zijn zeer stekelich mit scarpen<br />
doernen an den canten geset ende cleijn ende diese<br />
antast mitter hant rokeloes die wort ge[-]<br />
steken Jnt begin als dese boem eerst wast<br />
so heeft hi zafte blader ende licht mer hoe<br />
dat hi langer wast hoe dat de blader scarper<br />
werden Jtem die meyster inder historien<br />
O ij<br />
ouer IUDITH xx. seyt dat IOSEPHUS tuget [350va]<br />
van rampnus dat hi dese virtuut sonder[-]<br />
linghe heuet datmen vier wt hem crighet<br />
Want wanneer dat zijn bladeren<br />
vallen ende verdorren soe zijn si zeer dro[-]<br />
ghe ende van tragher smericheyt ende<br />
daer omme in heten lande als die zonne<br />
heet schijnt mit enen cleynen windeken<br />
werden die blader ontsteken van wes ontstekinghe<br />
dicwijl grote bosschen varbar[-]<br />
nen 1 Ende dese boem heeft eenrehande<br />
roede ballichskens inden bladeren daer<br />
saet in is dat macht heeft te trecken. ende<br />
het trect die secundine inden buycke ende<br />
is een boem van groter bitterheyt alsoe<br />
wel inden wortelen als inden bladeren<br />
ende inden telgheren ende is nochtans nut<br />
inder medicinen Want vanden sape zijnre<br />
wortelen ende vanden middel des boems<br />
ouermits cokinghe wort een medicijn<br />
die de meysters licium heyten. ende is<br />
goet den oghen want het maectse claer<br />
ende het wisschet die materi des oechs af<br />
ende is goet teghens leepicheyt vanden<br />
1. Lees: verbar[-]nen
oghen ende teghen ander ghebreken<br />
vanden leden der oghen ende tot ioeckighe<br />
oren ende teghen verrotte tanvleysch<br />
ende teghens bluet spuwinghe ende teghens<br />
oueruloyende menstruum inder moeder<br />
dyet fijnlijcken zuuert ende ydelt als<br />
PLINIUS seyt ende gheneest vlceren van<br />
lippen ende tenghen 1 clouinge der tonghen als<br />
die selue seyt ende ic meyn dat dit een<br />
hulsboem is etc[etera]<br />
Dat C.xli. capittel van resina<br />
R 2 Esina als YSIDORUS seit libro xxvi. is een<br />
traen die wt enen boem ghelopen<br />
is als vten balsem boem van sericus van lu[-]<br />
pinus ende van lentescus ende van anderen<br />
bomen die te zweten pleghen Jtem resin in<br />
GRIEXS dat is wtvloyen in DUYTSCHE of [350vb]<br />
zweten als die lustighe houten int oeste<br />
als die drope vanden balsem of der feru[-]<br />
len der welcker drope hart wert in eenre<br />
gemmen als in electrum Die eerste resi[-]<br />
na of hars dats terbentijn ende gaet voer<br />
die ander ende wort gebracht van ARABIEN van<br />
YNDIEN van SIRIEN van CIPERS ende van AFFRICA<br />
ende van eylanden der zee Die ander is mastic<br />
dese coemt van enen eylande datmen CHYO<br />
heyt Die derde is ghemeyn hars van<br />
pijnboem ende nu is si weeck ende als nu is<br />
si hard Hier toe heuet YSIDORUS geseyt<br />
Jtem resina dat mach een yghelijcke<br />
ghomme heyten is si weec of hard die<br />
morwe is vander balsem of terbentijn ende<br />
die harde als mastic wijroeck ende myrre<br />
1. Lees: is goet teghen<br />
2. In margine in handschrift: [...] wieroec [...]
ende deser gelijc Jtem alle resina is eerst<br />
morwe ende weeck of taye als si eerst wt<br />
loeept 1 ende ouermits coude of hetten<br />
soe verharter zommighe ende zommighe blijft<br />
weeck Ende alle resinen of ghommen zijn nut<br />
ter medicinen want men doetse in edelen elec[-]<br />
tuarien ende zaluen Die virtuten ende die naturen<br />
van hem allen soecket in haren<br />
steden etcetera<br />
Dat C. xlij. capittel van rubus<br />
R Vbus dats een dichtichticheyt 2 van<br />
doernen ende is een haechdoern<br />
ende streuellen die scarpe tacken hebben<br />
wanneer dat si in een stede te ghader<br />
wassen als YSIDORUS seyt Ende men seyt<br />
dat zijn vruchten roet zijn dyemen wil[-]<br />
de moerbessen heyt daer dye harderkens<br />
haren hongher mede verweren<br />
ende heyten hier inden laude 3 braembesie<br />
Wes vrucht eerst hardt is ende stipticke<br />
daer nae werdt si roet ende wat zuerachtich<br />
daer nae wordt si zwartachtich ende<br />
soet als si rijpe is wes sap dat roet is.<br />
ende smet als bluet ende die vrucht is buten [351ra]<br />
mit enen alte dunnen velleken omme ghe[-]<br />
gort of omme ghecleet mit eender ron[-]<br />
dicheyt een luttel verheuen. Mer si is<br />
vol mit eenrehande vleysachticheden bin[-]<br />
nen mit coernen ende die boem is medicinael<br />
mit zijnre vruchten. Jtem dese boem<br />
is cout ende droeghe als PLATHEARIUS seyt<br />
Jtem CONSTANTINUS seyt dat zijn ouerste<br />
1. Lees: loept<br />
2. Lees: dichticheyt<br />
3. Lees: lande
wtlaten stiptike zijn ende dat si goet zijn te[-]<br />
ghens hete apostemen die ghebrant zijn ende<br />
teghens roetheyt der oghen ist dat si ghe[-]<br />
stoeten worden ende ghemenghet mitten<br />
witte vanden eye ende dat si op die oghen<br />
gheleyt worden. Ende tsap van desen mit<br />
gharsten water is goet teghens dissen[-]<br />
tiriam Hier toe heuet PLATHEARIUS ghe[-]<br />
seyt vander vruchten ende van zijnre nutscap<br />
soecket bouen in die letter m. van mo[-]<br />
rus Ende dese haechdoern wasset in enen<br />
onghebouden lande dat ondrachtich is.<br />
ende hy is goet houen ende wijngaerden mede<br />
te heynden ende te vestighen om dat hy<br />
scarpe anghelen heeft Ende in hem sculen<br />
hazen ende coninen ende die voghelen nes[-]<br />
telen daer in. Die haghedoern is oeck<br />
doncker ende dicke datmen daer in scu[-]<br />
len mach alsoe wel moerders ende quadyen<br />
als serpenten ende ander crupende<br />
dyeren. ende van rubus coemt rubera<br />
ende is een venijnt vorssche die daer in<br />
pleech te wonen. Waer omme dattet bij<br />
desen haghedoern quaet slapen ende rusten<br />
is om alrehande quaetheyt als die mey[-]<br />
ster inder historien seyt ouer EXODI.<br />
Dat C.xliij. capittel van rutha.<br />
R Vtha is een medicinael cruut ende<br />
is van tween specien als wilt ende<br />
tamme ende si zijn beyde heet mer dye<br />
wilde is die heetste als YSIDORUS seyt li[-]<br />
bro xvij. capitulo ultimo Sij segghen dat dit [351rb]<br />
cruut den venijnden contrarie is ende dye<br />
wesel plach hem te wapenen mit desen<br />
crude want wanneer dat hy striden wille<br />
mit enighen serpent soe eet hi wijnrute
ende mit dyer lusten veriaghet hyse als<br />
die selue seyt. Ja die weezel kendt dye<br />
craft der ruten want als hyse ghegheten<br />
heeft soe dar hi wel den baselisken bestryden<br />
ende hy doodten als PLINIUS DIAS[-]<br />
CORIDES ende CONSTANTINUS segghen: Ende<br />
PLINIUS sonderlinghe seydter alte veel<br />
duechden af int twintichste boeck ende<br />
int seuen ende twintichste capittel ende<br />
hi seyt dat die wijnrute heet ende droe[-]<br />
ghe is ende die maghe starckende isset<br />
datmense dicwijl drincket Jtem si doet<br />
dode dracht wt comen ende die onreynicheyt<br />
die inder moeder is ende si min[-]<br />
dert die sperma inden mannen ende meer[-]<br />
ret inden wyuen. Jtem die cokinghen<br />
daer rute in ghesoden is beneemt dye<br />
grote pijn des buucx ist datmense drinc[-]<br />
ket ende men dat cruut warm opten buuc<br />
leydt ende si zuuert ende helpet die lon[-]<br />
ghen ende die borst vander couder vuch[-]<br />
ter fleumen ende gecoect in olye doot si dye<br />
wormen inden buyc ende raeuwe gegeten scar[-]<br />
petse dat gesicht ende geneest die donckerheyt<br />
ende haer sap in die naze gedropen stem[-]<br />
pet dat bloeden. ende gegeten of gedroncken is<br />
zeer goet tegen alle venijn. ende mit soute<br />
ende mit loke ende mit noten ghestoeten is si<br />
goet tegen alle venijnde beten ende tsap ter<br />
nazen in gegoten zuuert thoeft wonderlike ze[-]<br />
re van fleumen ende helpt den ghenen die siec<br />
zijn vanden vallenden euel ende die wijn gedron[-]<br />
ken daer si in gesoden is verlicht zeer die ver[-]<br />
gichte leden ende brengtse ter geuoelicheyt<br />
ende ontstopt die zweetgaten die eerst geslo[-]<br />
O iij<br />
ten waren ende scheydt machtelijcken die [351va]
wynden inden darmen ende helpet tot<br />
allen weetten van bynnen Jtem teghen<br />
die leepheyt ende roetheyt vanden oghen<br />
salmen nemen rute comijn ende roeswater<br />
te samen ghestoten ende ghewreuen ende<br />
legghent daer op want het zuuert ende<br />
gheneest wonderlijcke zeer. Jtem dye<br />
lucht vander wijnrute veriaget alle ve[-]<br />
nijntheyt vanden houen. ende daer omme<br />
wordt si gheplant teghen die selue daer<br />
si staet inden houen welcke selue die serpen[-]<br />
ten ende die padden beminnen Jtem PLINIUS<br />
seyt vander ruthen libro xix. capitulo ix. dat die ru[-]<br />
the wil ghesayt zijn als die dach ende die<br />
nacht al euen lang zijn inden herfst want<br />
si haet den winter ende die messen ende dye<br />
vuchticheyt ende si heuet ghenoechte in<br />
droegher aerden daert steynich ende as[-]<br />
schich is ende si wil mitter asscen gheuoe[-]<br />
det worden want alsmen die rute sayet soe<br />
salmen daer asschen onder menghen.<br />
Jtem die oude ROMEYNEN plaghen most<br />
van ruten te drincken teghens tvenijn ende<br />
teghens anderen passien Jtem die rute<br />
en wast nerghent bat van by vighebomen<br />
of daer onder Jtem die selue seit<br />
libro xx. dat PYTAGORAS dwaelde ende hy<br />
meende dat die ruthe den oghen quaet<br />
gheweest hadde. mer die maelres dye<br />
scriuers ende die beelde grauers eten<br />
ruthe op dat hem tghesichte goet blyuen<br />
sal. Jtem si sullen hem voerhoeden<br />
die zwaer mit kinde ghaen dat si gheen<br />
ruthe en ethen want die dracht wortter<br />
mede ghedoot Men gheuetse oeck te[-]<br />
ghens dat enen man zijn natuer ontgaet
ende men smeert hem ziju 1 leynden mitten<br />
zape Ende als een mitten zape besme[-]<br />
ret is an zijn handen of benen soe en wordt<br />
hi vanden scorpionen noch vanden byen noch [351vb]<br />
vanden wespen gebeten. ende dat selue doettet<br />
sap van cycura dyemen bothol of schar[-]<br />
nien heyt<br />
Dat C.xliiij. capittel van saltus<br />
S Altus of vastus dat is een wilde<br />
stede daer die bomen hoghe wassen<br />
als YSIDORUS seyt libro xiiij. dat selue<br />
seyt hy oec int xvij. boec Saltus is een<br />
dickicheyt der bomen ende is daer om een<br />
spronc gheheyten of hoech want dye bomen<br />
daer hoghe springhen ende wassen.<br />
Ende scheelt vanden bosschen want inden bosschen<br />
wassen veel corter bomen die vaste<br />
ende dicht by malcander staen mer inden weghe<br />
staen si veel hogher wider ende meere<br />
Ende silua dat is een bosch daer die bomen<br />
cort ende dicht in een staen. ende silua wort geseyt<br />
van sylen in GRIEXS dat is hout in DUUT[-]<br />
SCHE want daer wort veel houts ghehou[-]<br />
den ende verderft. Jtem nemus ende lucus zijn<br />
oeck bosschen ende beteykenen een dinck ende<br />
hoe dattet is ist silua ist nemus ist lucus<br />
ist saltus het zijn alle bosschen die een is<br />
een dick bosch. die ander doncker. een<br />
bosch is een bosch etcetera Jn desen bosschen<br />
pleghen die voghelen te singhen ende<br />
te nestelen ende die wilde dyeren te wande[-]<br />
ren daer si eykelen wilde appelen ende<br />
boecke pleghen te eten. ende daer was[-]<br />
sen in medicinael cruden ende sonderlin-<br />
1. Lees: zijn
ghe daer die bosschen berchgich zijn.<br />
ende des zomers zijn si groen van grase ende<br />
van loueren ende daer is groete ghenuechte<br />
van iaghen ende van die voge[-]<br />
len te vanghen mit netten ende mit stricken.<br />
Jtem die bossche is een verborgen<br />
stede want dye roeuers ende oeck dye<br />
moerders schuylen daer in ende wachten<br />
die coepluden ende ander luden die daer<br />
verby liden ende inden busschen plegen die [352ra]<br />
luden te verdwalen want daer luttel wanderinghe<br />
is ende daer omme pleechmen<br />
daer knopen te knopen aen den bomen of<br />
ander teyken te setten byden welcken men die<br />
zeker weghen kennen sal. Jtem die byen<br />
pleghen honich inden bosschen te maken<br />
ende nestelen daer inden bomen Jtem de<br />
bosschen zijn oeck den wandelaers daert<br />
veylich is ghenoechlijcken onder te rus[-]<br />
ten ende te vercoelen als si moede zijn.<br />
ende oeck zijn si goet in te schuylen voer<br />
die vyanden etc[etera]<br />
Dat C.xlv. capittel vanden wilghen<br />
C Alix dat is een wilghe diemen te<br />
poten pleecht ende is een morwe<br />
boem ende wast in leghen landen ende<br />
in cleynighen als YSIDORUS seyt libro xvij.<br />
daermen die wijnghaerts mede staende<br />
hout al byndende. Dese boem en he[-]<br />
uet gheen vrucht mer hi heeft alleen<br />
saet of bloemen van welcken sade men<br />
seyt soe wye dattet dronck die en souden<br />
gheen zonen winnen ende het maeckt den<br />
wyuen ondrachtich mede Hier toe he[-]<br />
uet YSIDORUS gheseyt Jtem PLINIUS seyt<br />
vander wilghen libro xvi. capittel xxxvi. datter
menigerhande gheslachten van wilghen<br />
zijn Want zommighe laten grote tacken<br />
wt ende wassen hoghe. ende crighen goede<br />
stammen daermen den wijnghaert mede<br />
op byndt ende hebben langhe basten dick<br />
starck bynnen wit buyten groen daermen<br />
banden of maect Ende al ist dat die wilgen<br />
starck zijn nochtan en zijn si alsoe buech[-]<br />
saem niet als die mynre wilge ende daer<br />
om worden si eer te broken Het zijn ander<br />
wilghen die mynre ende graceliker zijn dan<br />
die ander dyemen bueghen mach ende al wor[-]<br />
den si gheboghen si en breken niet mer men<br />
maecter banden af den wijngaert mede te [352rb]<br />
bynden ende die hoepen mede te belegghen<br />
ende mitten groueren bintmen tonnen ende ander<br />
vaten mede. Ende daer is noch een dorde<br />
speci die tusschen desen tween is middel[-]<br />
baer ende die alremeeste is onbuechsomste<br />
ende van desen wilgen houte maect[-]<br />
men stoelen bancken ende ander tymmeringe.<br />
ende het is saft in te sniden ende het draghet<br />
inden maert blomen ende ist datmen de<br />
wilghen dan snoyt ende cort soe wassen si ve[-]<br />
le te bat. Jtem ist datmen die wilge twee<br />
voeten bouen die aerde knoet soe worden<br />
si veel te breder van riseren ende dan mach[-]<br />
mense altoes knoten sonder leren of sonder<br />
opclymmen want hoe dat die telgeren naer[-]<br />
der der aerden staen hoe dat die wilghen<br />
meer ryseren draghen. Ende als dan<br />
dye boem oudt wordt soe verghaet hy<br />
haestelijcken ende hy wordet oeck byn[-]<br />
nen al hol. ende nochtans soe schijnt hi<br />
van buyten schoen zuuerlijck ende oec<br />
groen te wesen. in welcker hollicheyt<br />
dicwijl ende menichworuen venijnde
serpenten padden ende ander vuyle<br />
venijnde dyeren schulen ende wonen.<br />
ende daer omme en salmen daer ymmer<br />
niet ghaerne onder slapen noch legghen<br />
rusten. Jtem al ist dat dese selue<br />
boem onnutte is om vruchten te bren[-]<br />
ghen of te draghen nochtans so is hy<br />
oeck mede nut ende oerbaerlijcken tot[-]<br />
ter medicinen. Ende hy is coudt ende<br />
droeghe alsoe als gheseyt wordt inden<br />
PLATHEARIO. ende hy heuet machten te<br />
dwinghen ende te consolideren ende<br />
die coertsen te zaftighen ist datmen zijn<br />
sap te drincken gheeft Ende is oeck goet<br />
O iiij<br />
teghens dissentyriam Sijn bast te pul- [352va]<br />
uer ghebarnt ende dien in drancke ghe[-]<br />
gheuen ende dat selue puluer consolideert<br />
wonden die vol vlceren zijn. En[-]<br />
de die puluer in dranck ghenomen van<br />
bynnen gheneest wratten ende van buten<br />
daer op gheplaestert mit edic ghe[-]<br />
menghet. Jtem die wilghen ryseren<br />
mitten bladeren zijn ghoet gheleyt by<br />
siecken luden des zomers die van het[-]<br />
ten leggen ende mit water dicwijl ouer[-]<br />
ghoten want si vercoelen die luchtende<br />
starcken die siecken ende doen slapen<br />
als PLATHEARIUS seyt etcetera.<br />
Dat C.xlvi. capittel van sambucus.<br />
S Ambucus is een cleyn morwe boem<br />
daermen fluyten ende dyes ghe[-]<br />
lijck of maket Dese boem is buyten effen<br />
ende ront ende bynnen hol ende vol<br />
morwes pits wes bladeren slecht zijn<br />
vet ende van zwaren roke ende heuet
witte blomen wel rukende ende cleyn.<br />
ende heuet enen dubbelden bast die bu[-]<br />
[tenste] bast is vaelachtich graeuwe ende<br />
[bynnen g]roen Ende die bast is zeer vucht<br />
ende is goet totter medicinen. ende hy<br />
maeckt meer dan eens vruchten ende bloe[-]<br />
men mer die vrucht is van zwarter ver[-]<br />
wen ende van quader luchten ende van<br />
quaden smake ende daer omme is si on[-]<br />
nut te eten. Ende het is een boem wes<br />
basten bladeren ende bloemen dyenen<br />
ter medicinen alsmen seyt in PLATHEA-<br />
RIO. ende purgeert fleuma ende daer om[-]<br />
me is hi goet tegen den cotidiaen corts<br />
die van fleuma ghecomen is Jtem tsap<br />
van desen vlieder alleen of mit hoenich<br />
ghenomen doot pyeren Jtem die middelste<br />
bast ghesoden in wijn ende dyen wijn<br />
ghedroncken doet sceyden die hardicheyt<br />
vander milten ende vander leueren Jtem dat [352vb]<br />
selue doen die bladeren in olie ghesoden<br />
ende daer op van buyten gheplaestert. Jtem<br />
zijn bladeren ende die basten ende die vruchten<br />
in water ghecoect dat sout is doen sceyden<br />
die zwellinghe vanden voeten ist datmen<br />
die voeten daer ouer stoeft ende mede<br />
bayet Jtem tsap is goet ghedroncken te[-]<br />
ghen die watersucht die van couden coemt<br />
Jtem die wijn die sonderlinghe starck<br />
is daer die blader ende die vruchten in ge[-]<br />
soden zijn is goet dicwijl ghedroncken tegen<br />
malaetscap die van fleumen coemt want<br />
hi zuuert die fleumatighe humoren won[-]<br />
derlijcke zeer die ghecorrumpeert zijn.<br />
Jtem ist datmen die middel scorsse van[-]<br />
den vlieder opwaert scrapt ende neemt dat<br />
sap daer of soe doettet spuwen ten monde
ende scraepment nederwaert ende nemet dat<br />
sap soe laxeret nederwaert als PLINIUS DY-<br />
ASCORIDES ende PLATHEARIUS seggen<br />
Dat C.xlvij. capittel van saliunca<br />
S Aliunca is een cleyn doernich cru[-]<br />
deken ende is gheseyt van saliendo dat<br />
is van springhen want het doet die luden<br />
die baruoet ghaen ende die daer in treden<br />
springhen ende heyt in WALSCHE chatetrape<br />
Dit seyt VIRGILIUS Ende zijn wortel is<br />
groet ende lancg vet ende morwe ende<br />
vleyschachtich ais 1 die pasternake.<br />
ende men pleghet in electuarien te doen<br />
Ende ander luden heytent ytingus. ende<br />
laet wt sommighe stelen die scharp zijn<br />
ende int ouerste wassen hoefdekens doe oec<br />
ouer al scarp zijn als sporen ende wast in enen<br />
droeghen lande dat onvruchtbaer is ende<br />
zandich Ende zommige luden heytent scor[-]<br />
pio want het steect als die scorpioen dyet<br />
raect Jtem PLINIUS seyt libro xx. capitulo vij. dat sali[-]<br />
unca is cleyn ende cort vol bladeren ende vol<br />
telgheren ende wel dicht oft mitten handen [353ra]<br />
toe ghedruct waer ende is wel rukende ende<br />
ruuct byna als spikenardy ende cleeft an[-]<br />
der aerden mit cleynen wortelkens. ende het<br />
wordt gheuonden in PANNONIA ende int lant<br />
AYCI ende wast in harden stenighen steden. ende<br />
is een cruut dat heet ende droghe is ende<br />
subtijl inder substancien Wes wortele in<br />
wijn ghesoden is goet ghedroncken tegen<br />
dat coren ende starct die mage sonderlinge<br />
zeer als PLINIUS seyr 2 libro xxi. capitulo ix.<br />
1. Lees: als<br />
2. Lees: seyt
Dat C.xlviij. capittel van stacten.<br />
S Tacten is een drope van enen boem<br />
daer die myrre wt loept ende stacten<br />
dat is mirre Mer het is dat claerste ende<br />
dat beste ende loept by hem selnen 1 wt den<br />
boem Dit seyt die gloze ouer GENESI tri[-]<br />
cefimoseptimo Ende men seyt hoc stacte<br />
huius stactes ende men seyt oeck stacten in[-]<br />
declinabile dat is datmens niet en declineert<br />
als YSIDORUS seyt libro iij. daer hi spre[-]<br />
ket vanden rueken daer seyt stacten was ont[-]<br />
steken dat wt den bomen loept ende is een<br />
GRIEXS naem Soect bouen vander mirren<br />
in die letter m etcetera<br />
Dat C.xlix. capittel van storax.<br />
S Torax als YSIDORUS seyt libro xvij. is<br />
een boem in ARABIEN ende is den appel ci[-]<br />
donie ghelijc Wes telgherkens tranen<br />
wt gheuen bi den opghanc der sterren diemen<br />
canicula heyt als die hontsdaghen aen[-]<br />
comen Wes drupinghe als si in die aer[-]<br />
de valt en is niet reyn mer men houtse<br />
mitten bast ende die ghene die mitten ghar[-]<br />
dekens ghehouden wert die is wit ende zu[-]<br />
uer mer eerst wort si gheelachtich vander<br />
zonnen Ende zommige species van storax heyt<br />
calamites die vet is ende harsich ende vuch[-]<br />
tich ende heeft enen genuechriken honichachtigen<br />
roke Wes drope als si te samen<br />
ghewrongelt is heyt oec also die GRIEKEN [353rb]<br />
heytent stirax ende die LATIJNSCHE storax als<br />
YSIDORUS seyt Jtem DYASCORIDES ende PLATHEARIUS seggen<br />
dat storax dryerhande is als storax cala[-]<br />
1. Lees: seluen
mita ende is die eerst druupt vanden boem.<br />
ende dat ander is die roede storax dye daer<br />
naest druupt die puere is. ende die dorde<br />
is rodelachtich morwe ende zuet inden ru[-]<br />
ken ende damper inden smake ende groet inder<br />
substancien ende men machse mitten handen<br />
walken Ende die enen zueten smake heeft<br />
machmen valschen ende aldus wordtse<br />
ghekent die gheualscht is want als si out<br />
is ende mense dan wrijft mitten handen soe<br />
wordt si puluer ende valt in stucken ende is si<br />
versch soe wordtse ghevuchticht ende<br />
drijft altezeer ende en wort niet tay ghenoech<br />
ende is zueter dan si van recht wesen<br />
soude Ende die morwe en wert niet ghevalscht<br />
Ende onder dese drye specien soe<br />
is storax calamita die best Si starct die<br />
herssen sonderlinghe zeer zijn roeke ende<br />
beneemt alle lopinghe vanden reume<br />
des hoefts ende doet die tanden vast staen<br />
ende doet menstruum comen ende helpt den[-]<br />
ghenen die hoesten ende die hees[ch] zijn ende<br />
si is goet in emplaestren ende is goet tegen<br />
scorftheyt ende puusten des hoefts ende te[-]<br />
ghen anders veel passien Jtem YSIDORUS<br />
seyt dat die fumigaci dat is die rokinge<br />
van storax zuuert die gecorrumpeerde<br />
lucht ende verdryuet die wazemen inder<br />
sterften etcetera<br />
Dat C.l: capittel vanden dwasen vigeboem<br />
S Ytomorus 1 is een dwase vigeboem<br />
als hij inden LATIJN seyt want hy<br />
noemtse ficus fatua ende is den moer[-]<br />
boem ghelijck inden bladeren ende inden<br />
1. Lees: Sycomorus
anderen delen soe hout hi die ghedaente<br />
vanden vigheboem als die meester inder<br />
hystorien seyt libro xxvij. sicomorus ende mo[-] [353va]<br />
rus zijn GRIEXS namen ende is daer omme<br />
siromorus gheheyten want hy den moer[-]<br />
boem inden bladeren ghelijck is ende<br />
die LATIJNSCHE heytenen celsa want hy is<br />
hogher ende langher dan dye moerboem<br />
Jtem DYASCORIDES seyt dat sycomorus een<br />
wilt vigheboem is ende draecht soete[-]<br />
lachtighe vruchten mer si en comen nem[-]<br />
mermeer ter ripicheyt als PLINIUS seyt<br />
van caprificus libro xv. capitulo xix. ende die wilde<br />
vigheboem en wort nemmermeer rijp<br />
nochtans eten zommighe luden alsulke<br />
vruchten Jtem DYASEORIDES seyt oec dat<br />
sicomorus ghestoten mit enen steen gheeft<br />
tranen wt als gomme ende die zijn me[-]<br />
dicinael want si zijn medicinael ende si<br />
zijn goet op venijnde beten worden si<br />
ghedroncken ende verdryuen die heffin[-]<br />
ghe vander milten ende die zericheyt<br />
vander maghen.<br />
Dat C.li. capittel vanden doern boem<br />
S Pina is een doernich boem ende YSIDORUS<br />
seyt datter die rugknoken na ghe[-]<br />
noemt zijn Ende vander scepnis des boems<br />
suldi vinden int generael boec daer hij<br />
spreect vanden bomen daer hi seyt dattet<br />
vander meyninghe der naturen niet en<br />
is dat die bomen doernich wesen souden<br />
mer het gheualt vander openichheyt<br />
der stammen of der planten bider welc[-]<br />
ker die coude humoer aengehaelt wort<br />
die luttel ghecoect is die welcke ouermits<br />
den zweetgaten totten buytensten
toe ghehaelt is vander hetten der zon[-]<br />
nen ende wordt bewronghelt tot enen<br />
doern ende om die luttelheyt der natu[-]<br />
ren die aenghehaelt wordt ende wordt<br />
int eynde ghescarpt ende wordt scharp<br />
ghefigureert ende dat gheschiet onderwijlen<br />
mit eender afneyghinghe als- [353vb]<br />
men sien mach inden haghedoern ende in[-]<br />
den roseboem onderwilen staen si recht<br />
als een pijl Ende daer dese wast dat is<br />
een onvruchtbaer lant dat onghebouwet<br />
is ende dese doern vlechten hem<br />
zeer naeuwe onderlinghe die een in dan[-]<br />
der ende bescermen malcanderen ende won[-]<br />
den die handen dyese an tasten ende si en<br />
quetzen die een dander niet ende si staen al[-]<br />
soe dicke ende alsoe dichte dat die hemelsche<br />
douwe en canse niet doergaen<br />
Ende dese doernen quetsen dicwijl die menschen<br />
an handen ende voeten ende dat en gheneest<br />
die welcke die ongheuoelicheyt in<br />
brenghen. Dese ende menighe andere<br />
virtuten heeft dit cruut ende nochtans is<br />
die meerre virtuut in sinen sade ende het<br />
is zeer verwarmende ende verterende ende<br />
van enen coern wassen veel coernen of een<br />
grote plante daer veel saden wt comen.<br />
Ende dit saet verghaert in langen dopkens<br />
ende die bloemen zijn zeer soffranich ende<br />
wel rukende ende is mit alder substancien<br />
heet ende wreet ende die bloemen<br />
worden zeer vanden byen ghemint als<br />
PLINIUS seyt libro xx. capitulo xi. ende hi wast zeer.<br />
Want waer dat hi eens ghesayt wordt<br />
daer is hi quaet te verdriuen ende daer tsaet<br />
valt daer wort hi vluchs groen als die<br />
selue seyt libro xix. capitulo ix.
Dat C.lij. capittel vanden sade<br />
S Emen dat is saet ende is dat men in[-]<br />
den acker sprayt ende worpet op<br />
datter vrucht af comen sal als dat saet<br />
ghesayet wordt daer een dyer af coemt<br />
als YSIDORUS seyt Tsaet des coerns hoert<br />
den sayer toe wanneer dattet tijt is te<br />
sayen. Ende vele luden plaghent wylen<br />
eer goddinnen of vrouwe der saijnghe<br />
te heyten seminarium dat is dvat daer- [354ra]<br />
men tsaet in doet mer seminium dat is<br />
datter mitten zade ghewonnen is. Jtem<br />
PLINIUS seit libro xviij c:xxiiij. hets goet saet van<br />
enen iaer of van twee of van dryen mer<br />
daer ouer en doechtet niet veel. Jtem<br />
dat saet isser best dat zwaerste is ende byn[-]<br />
nen witste nae dyen dat die aerde is ende<br />
daer nae salment dick of dunne sayen ende<br />
oeck rasscher of tragher Want in vuchten<br />
steden wasset haestelixste op dattet vanden<br />
reghen niet en verrotte ende inden droegen<br />
lanssemste Jtem men sals myn sayen in<br />
vetten vuchten lande dan inden magheren<br />
ende dorren lande Want in enen vetten lande<br />
wasset int beghin alte zeer ende int eynde<br />
verderuet hem onderlinghe om dats al[-]<br />
soe veel wast ende verderft die saden. ende dat<br />
snelste ghesayt wordt dat sal dicste wesen<br />
dan datmen late ter aerden brenget<br />
Want dat late ghesayt word dat sal dun<br />
wesen dattet niet gedoot en wort ouer[-]<br />
mits zijnre groter dickicheit wille. het<br />
is const een saet ghelijck te sayen. want<br />
die hant sal altoes veruolghen mitten<br />
trede want mitten rechteren voete sal die<br />
worp volghen. noch men sal tsaet vanden
couden steden voeren noch draghen tot[-]<br />
ten warmen noch oeck verkeert weder<br />
omme Jtem een saet dat in enen maghe[-]<br />
ren lande ghesayt is maect enen dunnen<br />
stoppel ende een cleyn aere ende ydele. mer<br />
in enen vetten lande comen veel zaden van<br />
enen zade Jtem inden herfst als die dach<br />
ende die nacht al euen lancg is salmen twin[-]<br />
ter coern sayen ende in die lenten tsomer<br />
coern. Jtem tsaet is een cleyn koernken<br />
ende ront hebbende in hem die virtuut<br />
zijns selfs ghedaente te menichuoudi[-]<br />
ghen ende dat te bewaren Want wanneer<br />
dat een saet dat inder aerden ghe- [354rb]<br />
worpen is beghint te rotten ende te ont[-]<br />
laten ende dattet ouermits die hetten dye<br />
inder aerden besloten is die humoren van[-]<br />
der aerden nae hem trect so beghinnet te<br />
kenen ende wt te laten ende is eerst morwe. ende<br />
bestaet te meerren. Ende als dat hudeken<br />
vanden zade alsoe ghesneden is inder aerden<br />
van zwellinghe soe laettet zijn stam[-]<br />
me alleynsken wt ende vesticht zyn wor[-]<br />
telen stijf in die aerde den welcken het<br />
steeds voetsel gheeft ende alsoe ten laetsten<br />
ouermits craft der hetten openet<br />
die aerde onvoelijcken ende breectse op<br />
ende maect een stoppel telgheren ende bloe[-]<br />
men zaet ende vrucht ende al ist cleyn dat[-]<br />
ter ghesayt wordt nochtans ist groet dat<br />
vanden zade coemt Die dwaese meynen<br />
dattet saet verloren is alst ghesayt wort<br />
ende men machs nemmermeer bet verwaren<br />
dan mit sayen. Jtem vanden zade<br />
ouermits den stroe coemt een aere die<br />
vol saeds is ende al van enen zade gheco[-]<br />
men. ende die natuer heefter scarpicheit
inden aeren ghemaect op dat die cley[-]<br />
ne voghelkens ende die wormen die korlen<br />
niet vluschs verderuen en sullen als die<br />
selue seyt. Ende nae der naturen dyes<br />
saets daer nae is die aere ghemaeckt.<br />
Want onderwilen is si breet als in der<br />
ghersten onderwilen dryekant als inder<br />
spelten onderwilen vierkant als inden<br />
weyte ende onderwilen ront ende dun[-]<br />
ne als PLYNIUS seyt. Jtem die aere is<br />
int ouerste vanden stroe mit veel dopkens<br />
ommebeuanghen daer dye greynkens<br />
als inder moeder gheuoet worden<br />
ende worden daer behouden ende<br />
beschermt tent si rijp zijn. Welcke dop[-]<br />
kens als si wt breken soe blyuen si eerst<br />
ghesloten mitter corlen ende daer na als [354va]<br />
die korlen bestaen te heffen ende sonderlinghe<br />
inden weyte soe worden si gesne[-]<br />
den die dopkens als gheseit wordt ouer<br />
ARISTOTILES boecken vanden planten dat dye<br />
hoefden vanden aren ghemeynlijck int<br />
beghin werden op ghelicht ouermits der<br />
hetten diese heft mer wanneer dat si rijp<br />
werden soe werden die dopkens wat neder<br />
waert ghebuucht Jtem wanneer dat die<br />
aren noch groen zijn soe werden si haes[-]<br />
telick verderft van onreinen ende venijnder<br />
luchten mer als si sueten hemelschen dou[-]<br />
we hebben ende claer zonne so werden si<br />
haest rijp ende alst wel douwet al ist coern<br />
rijp soe houtet die douwe nochtans in[-]<br />
den doppen ouermits der vuchticheyt<br />
als PLINIUS seyt libro xvij Dat selue seg[-]<br />
ghen CONSTANTINUS ende YSAAC Men kendt<br />
die goede are nae der groetheyt der aerden<br />
Want in goeder vetter aerden wast
een goede are ende dyer een groet deel.<br />
ende alsoe ist verkeert in enen magheren lande<br />
als PLYNIUS seyt etcetera<br />
Dat C.liij. capittel vanden stoppelen.<br />
S Tipula dat is een stoppel. Dese<br />
wordt verbarnt opten acker als de<br />
bouwe ghedaen is om den acker te bat<br />
te eeren ende te hauenen als YSIDORUS seyt<br />
libro xvij. Jtem stipula is dat dinc datter<br />
ghebleuen is vanden stroe mitter wortelen<br />
in die aerde staende alst coern mit<br />
zekelen of ghesneden is of mit zichten af<br />
ghemayt ende dese stoppel wordt niet<br />
yser vanden doern yet in ghebleuen dye<br />
doern en moet eerst wt. Jtem salmen<br />
dese doernen op roden so moetmen daer<br />
toe yseren zekelen of messen hebben ende<br />
als si op ghehouwen zijn soe byntmen[-]<br />
se aen bondekens ende barntse inden ouen.<br />
Jtem daer openbaren dicwijl bloemen [354vb]<br />
onder den doern ende oeck vele vruchten<br />
mer om die morwicheyt der blomen en<br />
worden die doernen niet gemorwet mer<br />
ymmer als die blader vallen soe bliuen de<br />
doernen nochtan ende werden dan voert aen<br />
harder ende om hare natuerlike droechheyt<br />
soe barnen si veel te lichtelijcker en[-]<br />
de si maken grote barstinge Mer daer<br />
nae werden si vlusch verderft als die glose<br />
seyt ouer tseuende capittel ECCLESIASTES.<br />
ende nochtans en zijn die doernen niet al<br />
onnut mer si zijn tot veel dinghen nut.<br />
want men maecter thunen af daer hem die<br />
luden ende haer goet mede bescermen ende<br />
brengen menigerhande oerbaerlike vruch[-]<br />
ten in die si beschermen Soect bouen van ru[-]
us in die lettenr r. etcetera<br />
Dat C:liiij. capittel van ligna sethim<br />
L Jgna sethym dat zijn eenderhan[-]<br />
de houter of bomen onuerrotte[-]<br />
lic zijn ende gheliken den witten doernen die<br />
welcke in GRIECX achantis heyt als gheseyt<br />
wordt ouer EXODI xxv. daer gheseit<br />
wort SETHIM is een naem van enen ber[-]<br />
ghe ende van enen lande ende van enen boem dye<br />
den witten doern gelijc is inden bladeren ende<br />
is alte lichten hout dat onueruuylende is<br />
ende onoerbaerlic waer of dat geseyt wort<br />
in aurora Die houten van sethim en ver[-]<br />
ghaen niet van enighe verrottinge Jtem<br />
DYASCORIDES ende PLINIUS segghen dat zijn<br />
virtuut stiptike is ende byndende ende bloet<br />
stempende ende heeft zerpe bladeren ende<br />
doernich ende wittachtich ende heeft een<br />
purpur bloem ende langhe gardekens<br />
ter groetheyt van enen vingher daer<br />
int hoechste doernighe hoefdekens staen<br />
dye vol zijn vanden ronden zade. ende is<br />
goet teghens tvenijn ende die serpenten<br />
schuwen zijn lucht ende gedroncken voedet [355ra]<br />
ende vunct also mere stinckende ende veruuyl[-]<br />
de leden ende helptse etcetera<br />
Dat C.lv. capittel van sentix.<br />
S Entix senticis is een gheslachte<br />
van enen crude of van eenre vrucht<br />
die zarpe bladeren heeft ende vette ende ge[-]<br />
sceyden als die eruke ende heeft tacken van<br />
tween cubitus hoech ende wast in enen onge[-]<br />
bouden lande als die doern doet als YSIDORUS<br />
seyt ende heeft hoefden als carduus doet<br />
Wes wortel lanck is ende roet vet ende me[-]<br />
dicinael ende is goet op ghebarnde zeren
als DYASCORIDES seyt ende is goet tegen pas[-]<br />
sien van bynnen der aderen etcetera<br />
Dat C.lvi. ca[pittel] vanden thunen.<br />
S Epes is een thuun dat is een ghe[-]<br />
slachte van heydinghen die ghemaect<br />
is van ryseren ende van doernen<br />
ende deser ghelijc Want men steeckt eerst<br />
staken in die aerde ende daer vlechtmen<br />
gharden omme ende ander ruwen. ende<br />
aldus worden die huysen dat choern ende<br />
die houen bescermt voer die beesten ende<br />
voer die quade menschen Ende bi den thunen<br />
pleghen oeck quade venijnde wormen te<br />
schuylen als vorschen adderen slanghen ende<br />
ander dyeren. ende daer om isser quaet by<br />
slapen Ende dese thunen veruaren schier ende<br />
daer om moet mense dicwijl vernuwen ende<br />
al ist dat si vremde dinghen bewaren als<br />
si inder zonnen staen nochtans veruaren<br />
si schier ende als si dorre zijn soe leytmen[-]<br />
se int vier etcetera<br />
Dat C.lvij. capittel van sudes.<br />
S Vdes sudis is een stake die aen<br />
beyden eynden scharp is ende wor[-]<br />
den daer omme ghescarpt op dat si te<br />
dyeper in die aerde ghaen sullen ende te sty<br />
uer staen op datmen daer enen styuen<br />
thuun an maken mach. ende men seyt hec su[-] [355rb]<br />
des huius sudis [in feio gne]. als huguci[-]<br />
us seyt ende ouidius etcetera<br />
Dat C.lviij. capittel van siliqua<br />
S Jliqua is een gheslacht van legumen<br />
mit ballichskens die ydel zijn<br />
ende een gheluut gheuen ende bezwaert<br />
meer dant voedt of saedt als die glose
seyt ouer LUCAS xv. Jtem hugucius of<br />
hugucio seyt dat filiqua is een dop van<br />
enen ygheliken choern als van weyte oft<br />
van rogghe ende van deser ghelike ende beteykent<br />
alsoe veel als quisquilie daer vo[-]<br />
re af gheseyt is in die letter q. ende men ple[-]<br />
gher varcken mede te voeden Jtem YSIDORUS<br />
seyt libro xvij. siliquem dat die corrupte LA[-]<br />
TIJNSCHE siliquam noemen ende daer omme<br />
heuet den naem vanden GRIEKEN ghe[-]<br />
nomen want het is een boem wes vrucht<br />
soet is ende si segghen dat xilon een hout is<br />
ende dat liquon soet is. ende mit deser senten[-]<br />
cien ouerdraecht plinius libro xv. capitulo xxiiij. daer<br />
hij seyt dat die vruchten van siliqua alte<br />
soet zijn ende zijn eens vinghers lanck<br />
ende eens duums breet Vanden welcken men<br />
die scorse eet als die selue seyt libro xiij. capitulo<br />
ix. ende zommige luden seggen dattet was<br />
ficus egipciaca mer dat is een openbaer<br />
dwalinghe want hi en wast in EGIPTEN niet<br />
mer in SYRIEN<br />
Dat C.lix capittel vanden mostaert cruut<br />
S Ynapis is een mostaert cruut ende<br />
YSIDORUS seyt libro xvij. dattet een cruut<br />
is ende is heet ende droeghe inden vier[-]<br />
den grade: ende dunnet die groue taye<br />
humoren ende zuuertse oeck mede. en[-]<br />
de gheneest steken van scorpionen ende<br />
van serpenten alsmen daer edick toe<br />
doet ende verwinnet die venijntheden<br />
vanden padden stoelen ende zafticht den<br />
tantzweer ende schiet totter herssen ende zu[-] [355va]<br />
uert wonderlijcke zeer ende breect den<br />
steen ende doet menstrua comen ende<br />
maket enen appetijt ende starct die ma[-]
ghe ende helpt die vallen vanden groten<br />
euel ende gheneest die twater laden ende<br />
verwecket lytargicos dat zijn die ghene<br />
die enen aposteme after int hoeft<br />
hebben die ymmer slapen willen. ende<br />
helpet den luden zeer ende zuuert dat<br />
haer ende beneemt hem dat vallen en[-]<br />
de bernemt die tutinghe vanden oren ende<br />
wisschet af die donckerheyt vanden oghen<br />
ende zaftighet die scarpicheyt der oghe[-]<br />
braeuwen ende is goet totter gichten.<br />
want het opent die zweetghaten ende ont[-]<br />
bynt ende verteert die humoren die de<br />
zeenen gheslapt hebben van vele luden<br />
verghadert tot menigerhande oerbaer<br />
want zommighe decken daer husen me[-]<br />
de ander luden legghent onder haren<br />
bedden ander luden gheuent haren beesten<br />
ende aldus vaste voert ende koken ha[-]<br />
re spyse daer mede als PLINIUS seyt libro<br />
xviij. capitulo xxx. soect bouen van palea in dye<br />
letter p. Stipula is een licht dinck byn[-]<br />
nen hol ende droghe ende is den winde on[-]<br />
derdanich ende werdt vanden vyer lichte[-]<br />
lijcken ontsteken<br />
Dat C.lx. capittel vanden bloem vanden meel<br />
S Ymila dat is die bloem vanden me[-]<br />
le ende is dat alre puerste ende dat lec[-]<br />
kerste datter is ende maecter schoen broot<br />
af dat dat die edele luden eten ende heyt<br />
properlick siligo ende is die alre cleynste<br />
bloeme diemen maken mach. Mer wij<br />
pleghen siligo int ghemeyn voer rogghe<br />
te nemen ende dat en doet hi hier ni[-]<br />
et ende men pleechter vladen ende pasteyden<br />
mede te maken ende ander dinghen ende pap
ende men oerbaert oeck in medicinen soec[-] [355vb]<br />
ket bouen van farina in die letter f. ende van<br />
polenta in die letter p etcetera<br />
Dat C.lxi. capittel vanden bessemen<br />
S Coba is een boem ende is gheseyt<br />
van scopo scopas scopare dats rey[-]<br />
nighen of veghen daer omme datmen mit<br />
scopa dat is mitten besem die huysen ende<br />
die daken veecht ende scoen maect als YSI-<br />
DORUS seyt libro xvij. ende veel luden heytenen<br />
brith ende heeft lichte bladeren als die espen<br />
boem doet die altoes beeft mitten<br />
bladeren vanden lichten wynde ende heeft<br />
veel ghardekens die hardt zijn ende kno[-]<br />
pich daermen die kynder dicwijl mede<br />
om haren aers slaet ende van dyen gharden<br />
maectmen bezemen daermen dye huysen<br />
mede veecht ende zuuertse vander onreynich[-]<br />
heyt Ende dese boem maect eenrehande<br />
zaden die ydel zijn als zemelen daermen<br />
in zommighe landen broet of maect ende<br />
bact ende dat zijn wilde luden die inden bos[-]<br />
schen wonen. ende dese boem heuet veel<br />
zuers saeps dat een luttel prekelende is<br />
ende die luden pleghen hem in den herfst ende<br />
in die leynte den bast in te sniden ende verga[-]<br />
deren die humoren die daer wt lopen Welc[-]<br />
ke humoren si drincken voer den wijn ende<br />
die dranck dwinghet den dorst ende<br />
beneemten ende doet dye maeghe<br />
ende den buycke zeer heffen Mer hy<br />
en sadet noch en voedet niet: ende dat<br />
selue sap ghehouden in enen vate onder<br />
die messen ende daer langhen tijt<br />
ghecoecket van dyer hetten der zonnen<br />
wordt ghecorrumpeert ende oeck ver-
vuylt ende werdt verkeert in eenre vet[-]<br />
ticheyt ende wordt als salue ende veel<br />
trecken wt desen boem ouermits den<br />
viere oft pec waer. ende al ist sake dattet<br />
lelic zwart ende stinckende is nochtans ist [356ra]<br />
in veel dinghen nut ende daer omme oer[-]<br />
baren die wilde luden die inder wildernissen<br />
wonen dit sap ende saet ende dat zwart<br />
dinck dat si onder die messe coken voer<br />
haer broet voer haren wijn ende voer haer<br />
olye. etcetera als PLINIUS roert als hi seyt van[-]<br />
den zape der bomen libro xv.<br />
Dat C.lxij. capittel van werck.<br />
S Tuppa dat is werck of vulnis dat<br />
vanden vlas of vanden hennep<br />
valt. ende die oude meysters plaghent<br />
stipa te heyten daer omme datmen die<br />
reten ende spleten vanden schepen daer me[-]<br />
de plach te stoppen Want si heyten stipatores<br />
die dat werck plaghen te bereyden<br />
inden valeyen als YSIDORUS seyt libro<br />
xix. Jtem men moet veel zwinghens ende<br />
bokens ende hekelens maken eermen dat<br />
werck vten vlas ghecrighen kan. ende alst<br />
daer of ghesceyden is soe ist grouer sche[-]<br />
nigher ende corter dan dat vlas. ende daer<br />
omme en ist niets veel waert te vercopen<br />
ende nochtans spintmen daer grof gaern<br />
of daermen leenmenten of maect inden<br />
kaersen. want alst wel ghedroeghet ende<br />
ghereynighet is soe ist haest ontsteken<br />
ende wordt lichtelijcken barnende dat<br />
werck ende het wordt schier in asschen<br />
verkeert ende wordet ghelesschet. so ghe[-]<br />
uet enen bitteren roke die den oghen hin[-]<br />
derlijc is. Jtem werck is nut ter medi-
cinen alst wel ghezuuert is van sinen sche[-]<br />
uen want het is goet wyeken of te maken<br />
ende wonden mede te droeghen ende<br />
verbarntheyt mede te zaftighen. Ende<br />
is ghoet op ghezwollen oghen seyt PLINIUS<br />
libro. xix. capitulo x.<br />
Dat C.lxiij capittel van taxus<br />
T Axus is een boem die gevenijnt<br />
is wt wes sap men venijnde verghiffe[-] [356rb]<br />
nisse trecket ende perset Ende het is een<br />
starck boem die groue telgheren heeft<br />
die buechsom zijn ende lang Vanden wel[-]<br />
ken PARTHI dat zijn eenrehande luden dye<br />
soe heyten boghen maken als YSIDORUS seit<br />
libro xvij. Sijn schiem is quaet onder te slapen<br />
want hi doot die luden ende zijn sap lax[-]<br />
eert alte zeer. wes vleysch GRIEX vyer<br />
houdt datmens niet lesschen en mach als<br />
DYASCORIDES seyt etcetera:<br />
Dat C.lxiiij. capittel vander tafelen.<br />
T Abula dats een tafel ende is gheseyt<br />
van teneo tenes tenere dat is<br />
houden. ende in eenre beteykenis ist mensa<br />
diuitum dats een tafel der rijcker luden<br />
of men seyt tenabula daer omme dat si<br />
die bolos dat zijn brocken ende sneden hout<br />
ende die vaten ende soutvaten ende dwalen ende dat<br />
broet mitter spisen die daer op gheset<br />
worden. ende si wort op scraghen gerecht ende<br />
is oec tabula ghenoemt in eender ander manie[-]<br />
ren als alea dats een wortafelbort daermen<br />
in speelt. ende dese wordt ghebonden ende<br />
is binnen gheverwet mit menigerhande<br />
verwen Jnder dorder manieren soe wort<br />
tabula gheyten een effen slecht dun hout<br />
daermen letteren in scrijft als die kynder
inder scholen hebben Noch isser een an[-]<br />
der maniere dyemen tafel heyt als dye<br />
men aen den ryemen draecht mit wasse<br />
bynnen gheghoten mit veel cleyne dunne<br />
bladeren. ende si zijn aen beyden siden<br />
ghegroeft ende mit was gheuolt zommighe<br />
mit roeden was zommige mit groe[-]<br />
nen daermen in scriuet alrehande dingen<br />
Noch isser een ander manier van tafelen<br />
ende dat zijn langhe barderen die mit zagen<br />
ghedeylt zijn ende mit bylen ghehouwen ende<br />
dese pleechmen op die huyse te leghen<br />
dyemen mit leyden dect ende dese ple[-] [356va]<br />
ghetmen vast deen byden anderen te voe[-]<br />
ghen dat si vast sluyten sullen. ende men be[-]<br />
hoeuet oeck tafelen diemen aen die een<br />
side leyt wt den weghe. ende wanneer dat[-]<br />
men die te doen heuet datmense dan oer[-]<br />
baren mach als nu sitten af te maken kis[-]<br />
ten stoelen bancken trysoren ende watmen<br />
wille etcetera<br />
Dat C.lxv. capittel vanden balcken<br />
T Rabs dat is een balcke dye ouer[-]<br />
dwers in een huus leyt ende dye<br />
mit beyden eynden an den wanden reyct<br />
ende doet dat huys stijf staen Het is noet<br />
dat die balck lancg si starck ende grof ende<br />
sonderlinghe by den middel op dat<br />
hi niet ghecromt en sal werden. want<br />
men moet dicwijl een pylaern of enen<br />
stijl onder een balck voeghen alsmen twy[-]<br />
uelt dat enich balc te cranc is<br />
Dat C.lxvi capittel van theberintus<br />
T Heberintus als YSIDORUS seyt libro<br />
xvij: is een boem die hars zweet<br />
die beter is dan ander hars die wij int
ghemeyn hebben. wes hersse therbenti[-]<br />
na hiet ende is zeer medicinael Want DYAS[-]<br />
CORIDES seyt dat zijn bladeren vruchten ende<br />
basten ende saden stiptick zijn ende si zijn<br />
goet teghens venijnde beten Ende dye<br />
terbentijn is ghoet die welcke zuuer is<br />
ende blinckende ende wel rukende ende roet in[-]<br />
der verwen. ende heeft virtuut te sceyden<br />
te morwen ende te rypen. ende daer omme<br />
is si goet teghens harde apostemen ende<br />
teghens ander verghaderinghen alsoe<br />
wel inden hoefde als inden leden Jtem<br />
PLINIUS seyt libro xij. capitulo vij. datter twee speci[-]<br />
es zijn van therebintus als tmanneken ende<br />
die ander die sonder vrucht is alst wijfken<br />
Ende dese is tweerhande deen heuet een<br />
roede vrucht vander groetten dat rijs is [356vb]<br />
ende die ander heuet een bleecke vrucht<br />
vander groetten eenre boenen ende is een<br />
vrucht die ghenoechlijck is inden roeke<br />
ende vet inden tasten. ende is al hersich.<br />
ende is een groet boem in SYRIEN ende zijn<br />
bladeren staen dicke in malcanderen ende<br />
hi heuet eenrehande balchskens daer<br />
wormkens wt comen of vlieghen oft<br />
mugghen waren Welcke wormen dye<br />
basten duerboren daer die terbentijn co[-]<br />
met wt lopen. Jtem PLINIUS seyt libro<br />
xxiiij. dat die wortel ende die bladeren in<br />
wijne ghesoden starcken die maghen<br />
ende helpen teghens den hoeftzweer<br />
ende therebintus zuuert wonden ende<br />
heyltse etcetera<br />
Dat C.lxvij capittel van thima.<br />
T Hima dat zijn houteren die dierba[-]<br />
re zijn als habenus daer voer af
gheseyt is Vanden welken SALOMON trappen<br />
maecte ende ander ghemacken inden huse go[-]<br />
des waer of die GLOSE seyt iij. regum capitulo i.<br />
op die stat wt AFTIR die houtere thyma<br />
etcetera Ende dese houteren en moghen niet ver[-]<br />
rotten ende si zijn doernich ghelijc dat die<br />
witte doern is. ende is ront ende wit ende zeer<br />
blinckende ende gepollijst als een spieghel of<br />
een naghel want men macher beelden in sien<br />
ende het en mach inden vier niet verbarnt<br />
werden noch inden water vergaen als si oeck<br />
en mogen die houteren van SETHIM ende vele<br />
luden meynden dattet houten van SETHIM<br />
gheweeft hadden<br />
Dat C.lxviij capittel van een sprute<br />
T Yrsus dats een spruyt also wel van<br />
bomen als van cruden. ende het is dat<br />
ouerste deel vander planten of van eender stam[-]<br />
men datter tot allen tacken wt loept dat<br />
groenste ende dat morweste ende dat<br />
schoenste ende is den hemel naeste en- [357ra]<br />
de vertste vander aerden ende is mitten<br />
douwe des hemels meest ouerghoten<br />
ende effenste ende saefste inden bladeren<br />
ende is nutste inder medicinen want<br />
in cirsis is dye meeste crafte vanden cruden<br />
etcetera<br />
Dat C.lxix capittel van sparren<br />
T Jgna dat zijn houtere dyemen<br />
sparren heyt ende dese pleechtmen<br />
op die mueren of wanden te setten<br />
ende rechtense voert int ouerste vanden hu[-]<br />
se ende daer pleechmen ouerdwers lat[-]<br />
ten of barderen op te nagelen daermen<br />
dat huys op decken sal ist mit riede of<br />
mit anderen dinghen Jtem die sparren
zijn viercant ende starck ende behouwen<br />
ende daer si opter mueren mede staen dye<br />
eynden zijn grouer ende starckerre dan dye<br />
ouerste staen etcetera<br />
Dat C:lxx. capittel vander tarwen.<br />
T Riticum dat is weyte ende is gheseyt<br />
van trituro dat is van darschen<br />
want men pleecht den weyte te derscen<br />
Of hij wordt gheseyt van tritura dats<br />
wriuinghe want zijn korle wordt inder<br />
molen ghewreuen ende ghemalen op dat<br />
ment eten sal als YSIDORUS seyt libro xvij.<br />
Jtem die weyte is tweerhande als roet<br />
buyten in beyden eynden scarp ende inder si[-]<br />
den ghesneden ende bynnen wit zwaer ende<br />
wichtich ende dat gheslacht ist best als<br />
PLINIUS seyt Die ander is soffranich buyten<br />
inder verwen ende bynnen wit ende int ouerste<br />
al om luchtende ende saefte ende is quaet te<br />
breken Ende van sinen proprieteyten soect bouen<br />
van frumento in die letter f als YSAAC seit<br />
in dietis. Jtem die weyte wordt goet of<br />
quaet naden lande daer hi in gesayt wordt<br />
want die in enen vetten lande ende in enen verrotteli[-]<br />
ken ghesayt wort die is vetter ende wichti[-] [357rb]<br />
ger dan die in enen magheren ende in enen dor[-]<br />
ren lande wast Want is die aerde goet soe<br />
wort die weyt goet ende alsoe verkeert. Ende<br />
die weyt wert oeck verwandelt na der tijt.<br />
want die wast in enen getemperden tide ende<br />
tlant bequaem is ende die korl vanden weit aer[-]<br />
dich is so wort die vrucht volcomen ende<br />
ghecrighet veel meels ende luttel bas[-]<br />
tes ende crijcht zijn voetsel Ende is de<br />
tijt verkeert soe sal die vrucht daer nae<br />
wesen. Jtem die weyte scheelt oec na der
outheyt nyeuheyt ende middelbaerheyt<br />
Want als hy alte out is soe wordt<br />
hy alte droeghe ende oeck alte hardt<br />
te verduwen ende voedt luttel want dan<br />
werdt zijn substancialighe vuchtichede<br />
ghemindert ende alte zeer gedroecht.<br />
Ende die weyt die alte nuwe is ende die<br />
onlanghe gheleghen heeft die is alte<br />
slimich ende alte taye te verduwen ende<br />
maect wint ende rommelinghe inden bu[-]<br />
ke. Mer die middelbaer weyte dye is<br />
tusschen den alte nuwen ende den alten ouden<br />
ende die getempert is als tusschen veel<br />
vuchticheden ende luttel vuchticheden<br />
die is te prysen ende goet te verduwen<br />
want wanneer dat die vuchticheyt dye<br />
hem van buyten aen gheuallen was dye<br />
hem niet thoe en behoerde verteert is<br />
soe wordt die weyte ghetempert inder<br />
substancialigher vuchticheyt ouermits<br />
der luchten Jtem YSAAC seyt dat die wey[-]<br />
te heet is tusschen vucht ende droege<br />
ghetempert. Mer tbroet datter af ghe[-]<br />
maect is ende wordt dat is heeter om<br />
die hetten des vyers. Jtem die weyte<br />
heuet dese proprietheyt voer allen anderen<br />
coern dat hy bat voedet dan alle<br />
andere coernen ende dat is daer om want<br />
P i<br />
hy der complexien des menschen best [357va]<br />
becoemt als die selue seit Jtem die wei[-]<br />
te is zuuerende ende ghenesende ende daer<br />
om tsap van sinen meel is zuuerende die<br />
borst ende die longhen Jtem dat selue<br />
doet ptiseyn die daer of ghemaeckt is<br />
alsmen vander gersten maect ende zuuert<br />
meer dan dyemen van ghersten maect ende hy
is goet teghen den hoeft ende tegen die lo[-]<br />
pinghe vanden bloede Jtem weyte ghe[-]<br />
coect ende mit olien gheleyt op enen harden<br />
aposteem ontbinten ende scheytten Jtem<br />
weyte ghecoect mitten sape van ruthen<br />
scheydet die wronghelinge vanden melc<br />
ist datmen die mammen daer mede bestri[-]<br />
ket Jtem die ghecoecte weyte getem[-]<br />
pert mit billen sap ende gheleyt op zenen<br />
verbyet die quade humoren dat si nyet<br />
neder ghanghen en moghen Jtem weyte<br />
coernen ghekauwet zijn goet op beten<br />
van verwoeden honden want si trecken tvenijn<br />
wt als die selue seyt. Jtem men ma[-]<br />
ket vanden weyte olie die goet is tot veel<br />
dinghen ende sonderlinghe tegen ioecte ende<br />
teghens serpigo ende inpetigo ist datment<br />
die twee zeere hardelijcken wriuet mit<br />
enen zerpen wollen doecke op datter<br />
die olie te bat in sal moghen lopen Jtem<br />
zijn zemele is meer znuerende dan dye<br />
blome mer si gheeft luttel voetsels of<br />
ne gheen Jtem die selue seyt dat die ver[-]<br />
sche nyeuwe weete van cleynen voetsel<br />
is ende wanneer hi ghegheten wordt so ma[-]<br />
ket hi heffinghe ende rommelinghe inden<br />
buke ende zericheyt inden siden ende hi wordt<br />
schier verkeert in verrottinghe ende daer<br />
omme comen daer venijnde pyeren af<br />
Ende ghebraden voet hi meest ende maminst<br />
windes ende stoppet zeer mer in<br />
water ghecoeckt is hy zwaer ende heffen[-]<br />
de ende windt taye humoren Hier toe he- [357vb]<br />
uet YSAAC gheseyt in DIETIS<br />
Dat C.lxxi. capittel van tysana<br />
T Ysana als die GLOZE seyt ouer se-
cundo REGUM primo heyt ghedro[-]<br />
ghede gharste mit enen stoter ghestoe[-]<br />
ten ende dyen bast af ghedaen ende daer<br />
maectmen een bequaem spyse af dyen<br />
ghenen die quade tanden hebben ende<br />
men maecter oeck ghoeden dranck of<br />
den ghenen die den corts hebben ende<br />
ander hete passien Soecket bouen van<br />
den seluen in die letter o. Hy verwandelt<br />
die hetten ende zaftichtste ende be[-]<br />
neemt den dorst Ende dien dranc die daer<br />
af ghemaect wort die heyt ptiseyn. dit<br />
seyt YSAAC in DIETIS<br />
Dat C.lxxij. capittel vanden distelen<br />
T RIBULUS is distel ende is een doernich<br />
scharp cruut dat morwer is<br />
dan dye boem ende harder dan een<br />
cruut ende daer omme seyt hy dattet<br />
een stamme is ende gheen cruut ende<br />
van desen zijn twee specien als die gro[-]<br />
te distel die biden thunen wast als PLY-<br />
NIUS seyt libro xxi. capitulo xvi. Tribulus is een<br />
hardt dinck ende wast hoghe mit veel<br />
scarpicheden ende heeft hoefdekens<br />
mit blomen die gheneighet zijn totter<br />
roetheyt mit blaeuwer verwen ghemen[-]<br />
ghet ende wordt ghecromt ende nijcht<br />
weder ter aerden waert Ende die ander spe[-]<br />
cie van distel is mynre ende wast in bro[-]<br />
kighen steden ende inden velden ende<br />
dese en is soe lancg noch soe grof niet<br />
ende heeft cleyne blader ende ront ende<br />
werept langhe tacken wt dye morwe<br />
zijn ende roet endde strecken op die aerde<br />
ende zijn zeer scharp ende doernich ende<br />
heeft een witte bloem ende maect eerst
ene groene vrucht daer nae roede ten [358ra]<br />
laetsten zwart. ende dese vrucht beminnen<br />
die serpenten die adderen ende die padden<br />
ende daer om en sullense die luden niet eten<br />
ende waer daer yemant diese eten woude<br />
soe salmense hem gheuen die hoechst vander<br />
aerden staen ende die niet alste rijpe en zijn<br />
ende die vanden vliegen ende vanden wormen niet<br />
gheraect en zijn Jtem PLINIUS seyt dat<br />
distel viant is der ploech ende den coern.<br />
want hi is zeer groyende ende waer dat hy<br />
wast daer is hi quaet verdriuen ende hi quetst<br />
die hande ende die voeten dien raken ende hi<br />
schuert der luder cleder als si daer aen<br />
comen ende neemt den scapen haer wolle<br />
die daer in weyden.<br />
Dat C.lxxiij capittel van thyme<br />
T Hymus is een zeer wel rukende<br />
cruut wes bloem heyt epytimisia<br />
ende is sonderlinghe medicinael ende<br />
dese purgeert melancolie ende fleume<br />
ende daer om is hi goet teghen den quartaen<br />
ende teghen ander melancoliose<br />
siecten etcetera<br />
Dat C.lxxiiij capittel van thymiane<br />
T Himiana is eenrehande confectie<br />
die bereit is van onica van stacte van<br />
galbano ende van wyeroeck als gheseyt<br />
wort EXODI in dat dertichste capittel ende<br />
heeft den naem van thymus der blomen<br />
die soe zuetelijcken ruuckt als YSIDORUS<br />
seyt libro iij. daer hi tracteert vanden roeke<br />
ende alsulcke confectie en plachmen onder<br />
die luden niet te maken want die heer ge[-]<br />
boet datmen die thymiana opten outaer<br />
offeren soude ende daer om en sal de
uut noch die brudeghomme inder kerc[-]<br />
ken niet bewieroect werden of beroeckt<br />
mitten roecke des wyroecs ende daer<br />
om ist als die ghewide wyroeck ghehaelt<br />
is opten outaer ende dat beroect [358rb]<br />
wordt is dan dat sake dattet wyroecx[-]<br />
vat vanden outaer ghebracht wordt<br />
omme die luden te suffumigeren so salmen<br />
daer onghewide wieroec int vat doen<br />
ende beroken die luden daer mede.<br />
Dat C.lxxv: capittel vanden wyroeck.<br />
T Hus is enen naem van enen boem<br />
ende van eenre ghommen die daer<br />
wt loept waer of YSIDORUS seyt libro xvij.<br />
dat thus een groet boem is in ARABYEN<br />
mit veel telgheren ende mit zaften bast ende<br />
wt hem loept een wel rukende gomme<br />
ende wit ende is bynnen vet Ende alsmen dese<br />
ghomme in leuende colen werpt so wor[-]<br />
det si schier ontfengt ende wij heyten die gom[-]<br />
me mascillus daer om dat si van naturen<br />
ront is ter manieren van cullen ende dat an[-]<br />
der is slecht ende plat ende onreyn ende en is<br />
uiet alsoe goet als mascillus of masculus<br />
is Jtem dese wyroeck wordt ghe[-]<br />
valscht mit water herssen of mit witter<br />
ghommen Mer dat is goet te kennen<br />
want alsmen die wyroeck int vyer leyt<br />
soe barnt hy mer die hars roect. Jtem<br />
dyr boem daer dye wyeroeck wt loept<br />
heyt lybanus ende dye ghomme daer<br />
of olybanum ende is alsoe gheheyten<br />
vanden BERCH VAN ARABYEN als YSIDORUS<br />
seyt. Jtem lybanus is een boem in ARA<br />
BIEN als si segghen ende is den lauwer bla[-]<br />
deren ghelijc ende draecht tweeweruen
vruchten tsiaers als in die leynten ende<br />
inden herfst Mer dat van hem seluen<br />
vloyet als inden beghinne des zomers<br />
dat is die beste ende daer naest dye inden<br />
zomer wt loept alsmen den bast of<br />
die scorsse ghequetst heuet. ende dat quaet[-]<br />
ste loept inden herfst wt ende dick pleech[-]<br />
ment mit enen yser te ghaderen al om<br />
P ij<br />
den boem alst verhardt is vander zonnen [358va]<br />
Jtem die beste wyroeck is wit claer ende<br />
zuuer wel rukende ende rondt als culle[-]<br />
kens ende langwerpelt ende daer om heit<br />
die wyeroeck masculus. Ende die inden<br />
herfst ende int beghin vanden winter wtlo[-]<br />
pet mit sniden en is soe goet niet Jtem<br />
YSIDORUS seyt dattet lant daer die wyeroeck<br />
wasset is berchachtich daermen<br />
niet wel toe comen en can om der groe<br />
ter hoecheyt als die glose oeck seyt. ende<br />
PLINIUS seyt dit oec int vijftiende boeck<br />
Jtem dese boem wast sonder enighe plan[-]<br />
tinghe ende bemint cleylant Jtem si segghen<br />
datmen den wyeroec niet verga[-]<br />
deren en sal noch datmen den boem niet<br />
in sniden en sal noch verghadert en sal<br />
werden dan van heylighen gheoerden luden<br />
die niet besmet en zijn van vrouwen ende<br />
dan heeft hi zijn rechte craft. Jtem<br />
die selue seyt aldaer capitulo xvi. dat zijn eer[-]<br />
ste natuerlike winninghe is recht inden<br />
opghanc vanden honsdagen want dan so is zijn<br />
bast dunste ende soe bruust die wyeroeck<br />
wt eerst als schuum ende wort nae verhart<br />
ende dat die nature selue wt sendt dat is<br />
tbest ende edelste. ende die ander winninge<br />
is bi den winter als die basten in ghe-
sneden zijn soe coemt dan die wyroeck<br />
root wt. Noch dese en is den anderen<br />
niet te ghelijcken men seyt dat die gom[-]<br />
me van enen iongen boem die witste is<br />
mer vanden ouden boem die best. Ende<br />
wanneer dat dese wyroeck opten kemelen<br />
gheladen is soe wert hi ghebrocht<br />
in een stat diemen PORTA PATENS heyt ende<br />
in anders gheen stat al ist dat hi ouer al<br />
verthient wert vanden priesters al om<br />
sonder mate Noch men moets niet ver[-]<br />
copen noch copen god en moet eersten<br />
zijn deel hebben Hi wort gheproeft op [358vb]<br />
eender colen ende ist dat hi vluschs ontfengt<br />
werdt soe is hi goet ende dat hy in[-]<br />
den tanden niet en blijft cleuen mer dat hy<br />
rasch ghebroken wert in puluer. Jtem<br />
DYASCORIDES ende PLATHEARIUS segghen<br />
dat thus een ghomme van enen boem<br />
is in ALEXANDRYEN ende wordt gheheyten<br />
olibanum alexandrinum dat die best ende<br />
die puerste is Een ander wordt by DA-<br />
MASCH gheuonden ende die heyt damasce[-]<br />
num ende dese en is soe goet niet noch al[-]<br />
soe puer als die eerste Jtem hi is heet<br />
ende droeghe ende wel rukende ende is zeer<br />
vet ende tay ende heeft macht te conforteren<br />
te consolideren te verteren ende te bewron[-]<br />
ghelen ende dwingt starckelic lopinge van<br />
tranen ende die lopinghe der humoren dye<br />
vanden hoefde neder lopen ende sonderlinghe<br />
die lopen by den vtersten aderen vanden<br />
aensicht ist dat zijn puluer mit witren 1 wi[-]<br />
ne ende mitten witte vanden eye ghemengt<br />
1. Lees: witten
werdt ende plaesteren daer af ghemaket<br />
inden slapen vanden hoefde ende<br />
alsoe gheneestet oeck den tantzweer.<br />
ende ghekaeuwet verbiet hi die lopinghe<br />
vanden hoefde totter borsten ende<br />
totter longhen. Jtem wijn daer wyeroeck<br />
in ghesoden is die is ghoet ghedroncken<br />
teghens vetticheyt ende teghen<br />
zuere ruspinghe die wt der maghen co[-]<br />
met ende starct die moeder ende zuuerste ende<br />
helpt totter ontfanghenis als hi ghesuf[-]<br />
fumigeert wert. Jtem die puluer vanden<br />
wyeroeck ghemengt mit edick is<br />
goet geplaestert opter maechden mam[-]<br />
men die te groet zijn ende te lelick. ende is<br />
oec goet mit peck ghemengt teghen sto[-]<br />
tinghe of quetsinghe ende zafticht zericheyt<br />
vanden oren ende ghemenget<br />
mit wijnen is hi goet teghens heffinghe [359ra]<br />
vanden darmen ist dat hi mitten wijn ghedroncken<br />
wert hier toe hebben gheseyt<br />
DYASCORIDES ende PLATHEARIUS. Jtem YSIDORUS<br />
seyt dat thus gheseyt wordt van theos in<br />
GRIECX dat is god in LATIJ 1 want hy wordt<br />
inden offer der goden ghebesicht Jtem<br />
als die wyroec ontsteken wert so coemter<br />
enen zueten roke af die goet is der herssen<br />
tegen vuylen stanck van beesten die doot<br />
zijn ende teghen anderen stanck diie wt dyer<br />
luchten coemt. ende oeck tot veel ande[-]<br />
ren saken etcetera<br />
Dat C.lxxvi. capittel van een telchsken.<br />
T Jmen viminis dat is een zwack<br />
morwe ghardeken daermen mede<br />
1. Lees: LATIJN
yndt ende zijn natuer is alsulck al waert<br />
dattet al dorre waer ende leytment weder<br />
int water het soude weder taye werden<br />
ende leuende als YSIDORUS seyt libro xvij.<br />
Ende bandekens pleechmen te oerbaren aen[-]<br />
den wijngharden ende an cupen diemen bynt<br />
alst bouen openbaert in die letter s. van salix<br />
dat is vander wilghen<br />
Dat C.lxxvij. capittel vander roeden.<br />
T Jrga dat is een roede die op den<br />
bomen wast ende is gheseyt van virtute<br />
dats vander duecht daer om dat de<br />
roede veel duechden in heeft. want dye<br />
craft die inden wortelen is loept op inder<br />
roeden Jtem die magi dat zijn dye go[-]<br />
kelaers oerbaren die roede om die serpen[-]<br />
ten te saftmoedigen ende daer om houden<br />
sise inden hof aen den roeden gebonden. Jtem<br />
die philozophen die coninghen ende dye<br />
meysters pleghen die roede te oerbaren<br />
als YSIDORUS seyt libro xvij Jtem die lantme[-]<br />
ters ende die wandelaers die legaten die bo[-]<br />
den ende die herderen pleghense te bru[-]<br />
ken Jtem die roede wort van drierhande<br />
substancien gemaect als van enen bast van [359rb]<br />
enen houte ende vanden pit ende ouermits den<br />
pit wort die roede geuoet ende ouermits<br />
den houte wort si opghericht ende mitten<br />
bast wert si ghedect ende vanden butenster<br />
luchten beschermt Want als COMMENTATOR<br />
seyt ouer tBOECK VANDEN PLANTEN. Die boem<br />
heeft een bast voer zijn vel ende heeft dat<br />
hout voer tbeen ende tpit voer die ader.<br />
want die natuerlike hetten die sterckerliken<br />
inden morge der roeden is trect die vruchtic[-]<br />
heyt nae haer vander stammen ende vander worte[-]
len ouermits den telch daer die roede af<br />
bloyt ende datter groefste ende aerdichst is<br />
dat wordt int hout verkeert ende datter wa[-]<br />
terichste is dat wort in menichuoudich[-]<br />
heyt der telgheren verkeert ende datter sme[-]<br />
richste is ende puerste dat wordt verkeert<br />
totten bast ende dat daer voert wt den bloe[-]<br />
semen comen moghen ende ten letsten vrucht<br />
ende zaet Jtem alsoe wel coemt die bloem<br />
als die vrucht vander substancien der roeden<br />
sonder haer verderffenisse ende ghewelt.<br />
Want die bloem wtcomende vander roeden<br />
onghevoelichlijc is dye roede openende<br />
ende en besmetse niet mer maectse vrucht[-]<br />
baer ende volmaectse. Jtem die roede is<br />
buyten dorre zerp ende knopich mer bynnen<br />
soe is si morwe inden morghe.<br />
Jtem dye roede sal wesen recht van<br />
haer seluen Mer is dat sake dat si mit<br />
enighen gheualle ghecrommet werden<br />
in hare yoncheyt ende dat een wijl duert<br />
soe machmense qualijcken weder rech[-]<br />
ten daer si verhardt was inder crammen.<br />
Ende onderwijlen soe werdt een<br />
roede crom gheuonden ende als si int<br />
vier gesteken wort te maten so wort de crom[-]<br />
me weder recht gemaect Jtem men mach<br />
die honden ende die cleyne kinderen daer<br />
P iij<br />
mede dwinghen mitter roeden. [359va]<br />
Dat C.lxxviij. capittel van virgultum<br />
U Jrgultum coemt van virga als<br />
HUGUCIUS seyt ende het is een stede<br />
daer veel roeden wassen ende zommighe<br />
luden heytent een grient of een ry[-]<br />
zweert ende YSIDORUS seyt dat virgultum
is een telch die vander craften des bomes<br />
wtghelopen is mer virga is dat<br />
daer voert af spruyt Jtem virgultum<br />
is dat wt coemt sonder medemenghinge<br />
der zade ende des winters vuylt hi. in dye<br />
leynten is hi behaghelick want van dan wort<br />
hi groen ende loept wt. Ende als hi gesneden<br />
is soe loept hy weder wt ende wordt<br />
weder leuende ende hoe dat hi meer wast<br />
hoe dat hi den hemel naerre is. Daer<br />
omme seyt hi dat virgultum is een ste[-]<br />
de die groen is ende soet mit boemkens ende<br />
crudekens omme gheset alst bouen gheseyt<br />
is in die letter o. van ortus Men macht<br />
nemen voer pryeel of voer enen hof dye<br />
mit zuuerlijcken riseren omghesteken is of<br />
voer enen grient<br />
Dat C.lxxix. capittel vanden wijngaert.<br />
U Jtis dats een wijnghaert ende zijn<br />
natuer is buechsam ende buecht ben<br />
wech ende weder ende vlecht hem seluen deen<br />
in dander als arm in arme. ende daer zijn<br />
cleyn dradekens aen die hem cronckelen<br />
ende vlechten anden bomen daer si an comen<br />
konnen alsoe valt dat die wijngaert niet<br />
vallen en mach Ende dese ranxkens heyten<br />
cornubi want si lopen omme een hout als<br />
vingherlijns ende bynden den wijnghaert<br />
Desen wijngaert pleechmen te openen bi[-]<br />
der wortelen ende brenghen hem voetsel ende<br />
men pleechten te versetten ende versniden op<br />
dat hi te bat wassen sal Jtem men pleech<br />
hem staken by te steken daer hi aen op<br />
ghericht wert dat hy op die aerde niet [359vb]<br />
legghen en sal. Jtem men pleecht hem<br />
messe hy te legghen op dat hi te vuch[-]
ter blyuen sal oft vette aerde dat hy te<br />
bat vrucht dragen sal. Jtem men pleech<br />
hem zijn oueruloedighe bladeren af te<br />
doen op dat die vrucht die lucht te bat<br />
crighen mach ende te eer ripen mach ende<br />
die natuer gheeft den wijnghaert veel<br />
bladeren op dat die vrucht vander couden<br />
beschut sal werden als die tijt coudt<br />
is ende oeck dat si vander bernender hetten<br />
bescermt sal werden. Jtem men moet<br />
die vrucht oec sniden als si rijp is. Jtem<br />
PLYNIUS seyt vanden wijnghaert libro xviij<br />
capitulo xxij. dat wanneermen den wijnghaert<br />
besnijt in bequaem tiden so neemt hi zijn<br />
craften ende ontstaet een materi daer de blo[-]<br />
men ende die vruchten nae wt comen ende<br />
waert dat hem zijn oueruloedicheyt niet<br />
af ghenomen en werde soe soude hy on[-]<br />
vruchtbaer werden. ende hoe datmen den<br />
wijngaert eer cort hoe dat hi meer van<br />
zijnre materien wtstort ende dat hi later<br />
ghesneden wort hoe dat hi beter vrucht<br />
draecht ia alsoe dattet ymmers niet te<br />
laet is te sniden suldi verstaen want den<br />
ionghen crancken wijnghaert salmen<br />
vroech sniden ende den ouden starcken laet<br />
sniden Ende men sal ymmers den sne[-]<br />
de vander wijnghaertden dwers sniden<br />
tusschen tween knoppen op dat dye<br />
droeppelen te lichtelijcker neder vallen<br />
moghen vanden reghen Jtem die<br />
selue seyt capitulo xxiiij. dat den wijnghaert<br />
een gheestelijcke zuucte toe coemt als<br />
wanneer die drachten den telgheren al[-]<br />
te vroech af ghehaelt worden. of wanneer<br />
dat si oeck alte leghe af ghesneden<br />
werden ofte dat si mit enen qua-
den neuel ouer ghegoten werden als si [360ra]<br />
vloyen of wanneer datse die wijngaerts<br />
luden tonrecht wonden of quetsen. of<br />
wanneer dat hem bast alleen of ghedaen<br />
wordt Ende sonderlinghe wert hy ghequetset<br />
van vuylen neuel als hy bloyet<br />
Want die vrucht veruaert mede Want<br />
vanden neuel wassen eenrehande wormen<br />
ende rupsen ende slecken die de bladeren ende<br />
die dracht al af ethen ende dit cooemt 1<br />
als die tijt alte vucht is ende traech Jtem<br />
hem gheualt een ander zuuct dyemen<br />
arameus hiet ende die comt hem van qua[-]<br />
den winde ende van venijnden reghen ende<br />
daer comen op ouer al oft zwart spinweb<br />
waer daer si mede ouerdect werden<br />
die vruchten ende verteert. Jtem die rape<br />
quetst den wijnghaert ende die coele ende<br />
alle warmoes ende die haselboem want<br />
wanneer dat dese daer by staen soe werden<br />
si droue ende sieck ende soe zijn dese oec als<br />
nitram alium zee water ende bonen. hier<br />
toe heuet PLINIUS gheseyt libro xiiij. capitulo ij.<br />
ende men seyt dat die wijnghaert ghere[-]<br />
kent was onder die groten boem onder<br />
tvolck datmen PRISCOS heyt Jtem in som[-]<br />
mighen landen vindtmen den wijngaert<br />
alsoe groet datmen van sinen stammen<br />
zulen maeckt ende colummen alst in IUPI[-]<br />
TERS GRAFT openbaert in die stede POPULO[-]<br />
NIA Ende dese colummen moghen alte langhe<br />
dueren ende in luttel houten is die na[-]<br />
ture langher dan inden wijnghaert ende<br />
si en wassen mit ghenen eynde ende men<br />
1. Lees: coemt
machse om die dorpen ende om die husen<br />
leyden. ende men machse in zommighen<br />
landen opclymmen alsoe hoge als popel[-]<br />
boem Jtem het is een nut boem ende me[-]<br />
dicinael alsoe wel inden telgheren ende inden<br />
rancken als inder vruchten ende gheeft dat<br />
beste sap wt dat inder werlt is ende als hy [360rb]<br />
ghesneden werdt soe loepter alte claren<br />
traen wt welke traen goet inden oghen<br />
is Ende van dyer wtlopinghe wort die substancialighe<br />
vuchticheyt vander wortelen ve[-]<br />
le te edelre ende te zueter Jtem die blade[-]<br />
ren vanden wijnghaert die zijn bynnen slecht<br />
groen ende morwe ende buten zijn si wat on[-]<br />
effen gherimpelt ende aen den kanten<br />
ondersneden die een kant hoghe ende die<br />
ander leghe ende scharp int hoechste ende<br />
si maken veel schiems ende is des zomers<br />
goet voer die hetten onder te schuylen die<br />
rusten wille ende die blader zijn zeer medicinael<br />
want si zuueren wonden ende ghenesen<br />
reynlic Ende in water ghesoden vercoelen si ende<br />
zaftighen die hetten des coertsen ende dye<br />
heffinge der magen als si daer op geplaes[-]<br />
tert werden ende si helpen die kinder draghen<br />
ende si doen slapen ende stercken die herssen wes<br />
dropen dicwijl ghedroncken breect den steen<br />
als DYASCORIDES seyt ende scarpt dat ghe[-]<br />
sichte ende beneemt die leepicheyt dyer<br />
oghen ende is goet op venijnde beten ende<br />
stopt tbuuceuel ende zijn assche is ghoet<br />
totten voerscreuen dinghen ende als si gemen[-]<br />
get is mitten zape vanden wijnghaert mit<br />
wyeroec ende mit olien ende plaesteren hier af<br />
ghemaect verdrijft die heffinge vander mil[-]<br />
ten als die selue seyt ende PLINIUS libro xxiiij<br />
daer hi seyt dat dye bladeren vanden
wijnghaert ghenesen den hoeftzweer<br />
Ende mit ghersten meel ghemenghet<br />
gheneset si die hete artike ende helpen<br />
die dat buuceuel hebben datmen dissen[-]<br />
tiria heyt ist datmen dat sap drincket.<br />
Ende die traen vanden groenen wijnghaert<br />
doet thaer afghaen ende die basten<br />
doet die wratten af gaen ende de dorre wijn[-]<br />
gaert bladeren stempen bloet ende sluten die<br />
P iiij<br />
wonden Jtem die huut of velle vanden [360va]<br />
wijngaert zuuert ende gheneest vluschs<br />
een fi[s]tel ende zafticht die steken ende die cram[-]<br />
pen der zeenen ende mit olien ghemenghet<br />
gheneest si wonden van scorpionen ende van hon[-]<br />
den Jtem die assche vanden bast alleen doet<br />
dat haer weder om wassen als PLINIUS<br />
seyt etcetera<br />
Dat C.lxxx. capittel vanden zueren wijngaert<br />
U Jtis agrestis is labrusca also ghe[-]<br />
noemt want hi wast aen den kanten<br />
der aerden als YSIDORUS seyt libro xxiiij. Hy is<br />
den wijngaert die wijn draecht ghelijc in[-]<br />
den bladeren mer niet inden vruchten Want<br />
hi maect luttel vruchten of en gheen ende<br />
maect hi enich die is hart ende bitter. ende<br />
die gherechte wijngaert verkeert dyc[-]<br />
wijl in aldus sulcken wanneer dat hi niet<br />
ghesneden noch ghehauent en werdt ende<br />
men mach van desen wilden enen ghoeden<br />
maken ende al mit haueninghe Ende al ist<br />
dat dese labrusca niet goet teten en is.<br />
nochtan is hi goet ter medicinen want zijn<br />
wortel ghesoden in reghenwater ende mit<br />
wijn ghemenghet gheneest die vanden<br />
water sieck zijn ende doet alle smetten af
ende dwinghet den hoest. Ende die puluer<br />
vander wortelen is goet teghen cranckich[-]<br />
heyt der maghen als DYASCORIDES ende<br />
PLINIUS segghen libro xiiij. capitulo ij. ende si seggen<br />
dat labrusca in GRIEXS ampeloesargya<br />
heyt mit dicken bladeren ende heeft enen<br />
bast als die wijngaert mit roden drunen<br />
ende mitten zape van den drunen maken die wi[-]<br />
uen haer huut claer ende schoen vanden aensicht<br />
Jtem dat sap vanden druuen ghewreuen<br />
mitten bladeren ende mit edick zijn<br />
goet op rudicheyt vanden dyen ende vanden<br />
leynden des menschen ende oec zijn si goet<br />
teghens rudicheyt der paerden Hier toe<br />
heuet PLYNIUS gheseyt etcetera: [360vb]<br />
Dat C.lxxxi. capittel: van vitulamen.<br />
U Jtulamen coemt van vitis ende<br />
is die bastaert plant die onvrucht[-]<br />
baer is die byder wortelen wast die ghe[-]<br />
ne vrucht en brenghet Mer si belast ende<br />
bezwaert den wijngaert want si trect dye<br />
vruchticheyt vander wortelen die totten<br />
wijngaert lopen soude daer die vrucht<br />
af gheuoet soude werden. ende hier om[-]<br />
me salmen alsulcken plant ter stont op<br />
grauen op dat die vrucht des wijngaer[-]<br />
des niet ghemindert en werde ende daer<br />
omme werden dese planten bastaerde<br />
gheheyten ende niet natuerlijcken als<br />
daer staet sapiencie quarto ende is rabanus<br />
Ende der ouder meyster letter al<br />
ist dat AUGUSTINUS seyt int boeck VANDER<br />
KERSTELIJKCKER LERINGHE dat alsulcke plan[-]<br />
ten ouerspeellers heyten twelck waer<br />
is nae den verstande der onnoselre Mer<br />
die letter is waer ende goet bastaerde als
totten ghenen diet verstaen<br />
Dat C.lxxxij. capittel vanden steden der wijngaer[-]<br />
den etcetera<br />
U Jnea is die stede daermen den wijn[-]<br />
gaert plant ende zommige luden heytent<br />
vinetum Die wijngaert wsrt naernste[-]<br />
lijc gheoeffent ende ghezuuert ende dicwijle<br />
vanden wijngaerts luden gheuandt Ende op<br />
dat hi vanden beesten bescermt sal wesen so<br />
wert hi wel betuunt ende beheynt ende men<br />
pleechter een huusken te setten daer de men[-]<br />
sche in schuylen mach voer den reghen dye<br />
den wijnghaert huet datmen die druuen<br />
niet en steelt ende des winters en huetmen[-]<br />
se niet mer des herfts wertter naeuwe<br />
toe ghesien ende des winters is hi bleeck ende<br />
in die leynten ende inden zomer is hi groen<br />
ende bloyet mer des herfts is hy vol<br />
vruchten Jtem die roke eens bloyenden [361ra]<br />
wijngaerts is contrari allen venijnde. ende<br />
daer om scuwen alle adderen ende slanghen den<br />
wijngaert als hi bloyende is want si en<br />
moghen die zuete luchten niet verdraghen<br />
Ende is dan oec den ghesichte ghenoechlic<br />
ende den roke ende als hi rijp is soe is hy be[-]<br />
quaem inden smake ende hi is saft inden tas[-]<br />
ten ende hi mint die puere clare lucht ende mint<br />
heet droech lant ende dat te maten vet is ende<br />
zuet Want wanneer dat een lant alte vet is<br />
of alte oueruloedich soe wert die wijngaert<br />
alte weeldich inden telgeren ende inden<br />
bladeren ende heueft luttel vruchten ende wan[-]<br />
neer die aerde of tlant alte mager is ende<br />
te zandich so vergaet die wijngaert schier<br />
want hi niet voetsels ghenoech en vynt<br />
Jtem also efter ist dat die wijngaert is
in enen lande dat alte bitter is of te soute.<br />
so wert zijn wortel verderft om der quader hu[-]<br />
moren wil die inder wortelen gaet ende daer<br />
om mint hi zuet lant dat ghetempert is in<br />
allen stucken nae zijnre naturen. ende hier om<br />
die berghen die hoge ghelegen zijn ter zon[-]<br />
nen dat zijn die beste steden wijngaerde te<br />
planten want daer is die vuchticheit soet<br />
ende die hetten starck ende hoe dat hi bat ter<br />
ter zonne staet hoe dat die vrucht zueter<br />
werdt. Jnden eersten is die vrucht groen<br />
hart ende stiptic ende zuet mer na ouermits<br />
kokinge der zonnen wert si soet ende genoech[-]<br />
lic Jtem onder den bladeren vanden wijngaer[-]<br />
den schulen vossen ende eten die druuen ghier[-]<br />
lic ende verderuense ende sonderlinge daer die har[-]<br />
den vanden wijngaert versumende zijn. ende het<br />
waer meerre dwaesheyt dan wijssheyt<br />
datmen honden hielde inden wijnghaerden<br />
dan ofmen gheen en hyelden Want si<br />
souden den wijnghaert meer verderuen<br />
twee of drie honden dan ses vossen sou[-]<br />
den doen ouermits haers lopens wil- [361rb]<br />
len Mer men mach den wijnghaerden<br />
niet beschermen voer die vlyeghen en[-]<br />
de oeck vanden wespen ende voer dat<br />
ander ghewormte dan alleen ouermits<br />
des gheens hant die alle dinghen he[-]<br />
uet in zijnre hant als YSIDORUS seyt die be[-]<br />
houwet alle dinghen gans<br />
Dat C.lxxxiij. capittel vander wijndruuen<br />
U Va dat is een wijndruue dye vol<br />
natheden is als YSIDORUS seyt libro<br />
tricesimoseptimo. Ende dye druue<br />
wordt van dryen dinghen ghemaket.<br />
als van dopkens ende van glorie dats
dat witte ende vanden steenkens inden<br />
dopkens is die glarie Welcke glarie<br />
een witte humoer is of dat zap vander<br />
druuen Daer is onderscheyt tusschen<br />
vua ende racemus ende botrus nochtans<br />
heytmense alle drye druuen. mer<br />
aldus veel scheels soe isser onder. als<br />
dat vua is een ghemeynen naem totten<br />
anderen tween ende is een verghaderinghe<br />
van veel beskens dye aen een<br />
staen Ende racemus en is mer een coorn<br />
endede botrns is een hoep daer veel dru[-]<br />
uen ouer een legghen dyemen in WALSCHE<br />
noemt moissime PAPYAS ende YSIDORUS<br />
segghen dat racemus is een telchsken<br />
dat mitten druuen af ghesneden is.<br />
want racemus coemt van ramus dats<br />
vanden telch als YSIDORUS seyt Jtem die<br />
druuen werden onderwylen sububane<br />
gheheyten daer omme datmense inden<br />
dorpen vercoept ende eet ende hi prijst[-]<br />
se sonderlinghe zeer want si van goeden<br />
smake zijn Vanden welcken veel speci[-]<br />
es zijn als zijn prequoque die alsoe ghe[-]<br />
noemt zijn want si haest ghecoect werden<br />
ende rijp voer alle die ander druuen ende dye<br />
GRIEKEN heyten dese lagro. Jtem daer [361va]<br />
zijn purpere want si den purpur gheliken<br />
inder verwen daer om heyten si purpure.<br />
Jtem daer zijn dyemen vernarie heyt<br />
om hare groetheyt wille ende lancheyt<br />
nae den dattelen Jtem daer zijn stepha[-]<br />
nite ende hebben den naem nae der rontheyt<br />
Jtem daer zijn cetanee alsoe ghe[-]<br />
noemt daer omme dat si roeden als een<br />
vier Jtem daer zijn druuen dyemen heyt<br />
aminee die wit zijn ende mit gheender
oetheyt ghemenghet. Jtem daer zijn<br />
apyane die zueten wijn maken die welc[-]<br />
ke ist datmense niet haestelick en snydet<br />
soe werden si vanden reghen ende vanden<br />
winde verderft ende daer omme hey[-]<br />
ten si apiane Jtem daer zijn dyemen by[-]<br />
tulbite heyt nae den lande ende dese moghen<br />
wel wint ende reghen liden ende in enen<br />
magheren lande en veruaren si niet ende<br />
dese wordt basilica gheheiten Jtem<br />
daer zijn druuen dyemen argice heyt ende<br />
ist alsoe datmense inden eersten tijt niet<br />
en verghadert soe vallen si opter aerden<br />
of si veruuylen op den stock Jtem<br />
daer zijn druuen dyemen heyt elbolye<br />
dat is menigherhande die welcke niet<br />
purpur en zijn noch zwart want elbum<br />
is een middel verwe tusscen wit ende zwart.<br />
Jtem het zijn noch veel ander ondersceyden<br />
van druuen die van malcander schelen inden<br />
smake inder verwen inder groetheyt ende in[-]<br />
der doget mer dese voerseyde zijn best<br />
bekent als YSIDORUS seyt libro xiiij Jtem YSAAC<br />
in DIETIS dat die verwe vanden druuen wert<br />
verwandelt Want daer zijn druuen dye alte<br />
mael wit zijn claer ende waterich ende dye<br />
luttel vleysch hebben ende dunne subtile bas[-]<br />
ten ende cleyn steenkens Ende daer zijn druuen<br />
die ouer al zwart zijn van grouen vleysch<br />
van grouen bast mit luttel nats ende mit [361vb]<br />
groten stenen Jtem daer zijnse die gheel<br />
zijn die meer gelikenis hebben mitten wit[-]<br />
ten dan mitten zwarten Jtem daer zijn druuen<br />
die root zijn die meer geneycht zijn ter<br />
zwarticheyt dan ter witticheyt ende de wit[-]<br />
te vueden lichtelic ende zijn goet te verduwen<br />
ende si doergaen die aderen ende doen wel orijn
maken ende de zwarte zijn quaet te verduwen<br />
nochtan stercken si dye maghe meer ende si<br />
voeden meer wanneer dat si wel verduut<br />
werden. Jtem die ghele ende rode zijn mid[-]<br />
del tusscen wit ende zwart ende ghelikerwijs<br />
dat YSAAC seyt hoe dat die druuen riper<br />
zijn hoe dat si beter zijn ende beter bluet<br />
winnen ende die drunen 1 die minste vleysch<br />
hebben hebben die beste humoren nochtans<br />
en voeden si niet also wel etcetera<br />
Dat C.lxxxiiij. capittel vander onriper druuen<br />
U Va in natura dat is een onrype<br />
druue ende is cout droeghe ende<br />
zuer ende slaet die zenen vanden tanden<br />
ouermits haerder coutheyt ende<br />
maectse egghich ende plomp Dese dru[-]<br />
ue heuet macht te constringeren dat is<br />
te bynden ende te dwinghen ende dye<br />
coringhe te benemen die van colera co[-]<br />
met ende lesschet die hetteu 2 der leueren<br />
ende zaftichtse ende verdroecht de grote<br />
humoren inden oghen ende inden ogebraeu[-]<br />
wen ende beneemt die ioecten vanden ogen als<br />
YSAAC seyt. etcetera<br />
Dat C.lxxxv. capittel vanden rosinen.<br />
U Va passa dat is wijndruuen dye<br />
wy luden rosinen heyten ende men<br />
maectse menichsins. onderwilen wert<br />
dat gheperst Byden welcken dat dye<br />
druue hanghet aenden wijnghaert bin[-]<br />
nen welck dye humoer daer nae nyet<br />
meer nederclymmen en mach noch gaen<br />
totter druuen ende laetmense vander [362ra]<br />
1. Lees: druuen<br />
2. Lees: hetten
zonnen een wile hanghen droghen ende dese<br />
helpt vua passa ende dese is best te eten. ende<br />
onderwilen worden si ghewonden in doecken<br />
vanden wijnghaert ende die bladere worden<br />
te samen mit ghaern verghadert om[-]<br />
dat de druuen niet verstroyt en sullen wer[-]<br />
den Ende alst broot vten ouen ghetoghen<br />
is ende dat die hetten ghetempert is soe<br />
werden si alsoe bewonden inden ouen<br />
ghesteken ende ghedroecht Alsoe ghelijc[-]<br />
kerwijs werden dese gheperste druuen<br />
of rosinen gheheyten Want si liden eenrehan[-]<br />
de ghewelt vander hetten des ouens.<br />
ende also maectmense oeck mitten rokegaten<br />
Waer of die SCALKE ALEXANDER seit diemen<br />
ALEXANDER NEQUAM heyt aldus. Dant<br />
vuas pallas clybanus fumaria phebus.<br />
dat is alsoe veel te segghen dat die ouen<br />
die rokegaten ende die zonne maken dye<br />
rosinen. Jtem YSAAC seyt in DIETIS van vua<br />
passa Dat vua passa die volmaect is in[-]<br />
der zueticheyt die is heter ende sonderlin[-]<br />
ge ist dat si zwart is ende niet te zeer mor[-]<br />
wende noch niet te zeer stoppende mer<br />
middelbaer tempert die quade humoren<br />
ende zaftighet bytinghe ende son[-]<br />
derlinghe als si vet is ende vleyschach[-]<br />
tich ende dun van bast ende dat dye steenkens<br />
deyn zijn ende luttel. Dese vua passa is<br />
goet tegen zericheyt der borsten ende zuuert<br />
die longhen ende beneemt den hoest.<br />
ende reynighet die blasen ende die nyeren ende<br />
si en is der milten ende der leueren niet goet<br />
ist dat si hardicheyt of grofheyt hebben<br />
Jtem vua passa die zuerheyt of serpheyt<br />
heeft mit eenrehande damperichheyt<br />
die is myn heet dan die zueten en-
de myn vucht. ende sonderlinghe ist dat<br />
si wit is ende daer omme voedt si luttel<br />
ende slecht dye hetten ende stopt den [362rb]<br />
buucke etcetera<br />
Dat C.lxxxvi. capittel vanden wijn.<br />
U Jnum dats wijn ende is alsoe veel<br />
gheseyt als inden wijngaert ghe[-]<br />
wassen. of is gheseyt van vena dats vander<br />
ader daer om dat dye wijn dye aderen<br />
haest ghevult heeft als YSIDORUS seyt<br />
libro xx. daer hi tracteert vanden dranc teme[-]<br />
tum dats starcken wijn daer omme dat<br />
hi thert hout ende doet dicwijl dwaseliken<br />
doen. Ende die wijn heyt oeck merum dat<br />
is puer wanneer datter gheen water toe<br />
ghemenghet is. Men heyt oeck den<br />
wijn bachus vanden vryen vader dye<br />
BACHUS heyt ende men seyt oeck dat hy<br />
alsoe hiet die den wijn eerst vant Of hi<br />
heyt BACHUS van sinen wercken. want<br />
hy maectse verwoedt dye den wijn drinc[-]<br />
ken. Men en mach die louen vanden<br />
wyne niet te vollen beschriuen ia al leef[-]<br />
de BACHUS noch seluen. Jtem dye wijn<br />
houdt principaetschap onder allen nat[-]<br />
ticheden Want hy conforteert dat lich[-]<br />
aem meer ist dat hy te maten ghenomen<br />
wordt dan alle die ander natheden<br />
ende verblijdt die herten ende ydelt die<br />
zuucten ende gheneestse ende wonden<br />
mede waer of dat YSAAC seyt in DIETIS in<br />
dat laetste vanden dyeten Dye wijn ge[-]<br />
uet voetsel den lichaem ende gheuet<br />
dye ghesontheyt weder dye verloren<br />
was ende behoudt die natuerlicke het[-]<br />
ten ende conforteert meer dan enighe
spyse of dranck ende wyndt puer bloet<br />
dat reyn is ende maect bedroeft bloedt<br />
zuuer ende opent dye monden vanden<br />
aderen ende hy ghaet doer totten byn[-]<br />
nensten vanden lyue ende zuuertse ende<br />
verblijt die ghene die droeue zijn ende<br />
starct alle die leden vanden lichaem ende [362va]<br />
men en kan zijn duecht dyen te maten<br />
neemt niet bescriuen ist dat hi ghoet is.<br />
Jtem den wijn becoemt allen menschen<br />
wel in allen landen zijn si ionc zijn si out<br />
ist dat si dyen te maten nemen. Jtem<br />
des winters in couden landen is starcken<br />
wijn ghoet ghedroncken ist dat hij<br />
puer is. ende inden zomer in heten lan[-]<br />
den is hi goet luttel ghedroncken ende<br />
ghemenghet mit sconen water. Dye<br />
oude plaghen den wijn te heyten grote<br />
dryakel om des wille dat hi alsoe subtijl<br />
is ende lichtelijcken tot allen ledyn lo[-]<br />
pet. Hi verwarmt die coude lichamen<br />
ende vercoelt die te heet zijn hy vuchti[-]<br />
ghet die droeghe lichamen ende hi droe[-]<br />
ghet die vuchte: mer zijn verwarminge<br />
is natuerlic ende zijn vuchtinghe ende zijn<br />
vercoudinghe is accidentalijck dat is<br />
toevallich. ghij sult dit verstaen vanden<br />
wijn die ghewatert is. Want dye wijn<br />
voert dat water snellijcken totten vtersten<br />
leden als die selue seyt. Jtem inden wijn<br />
werden dese dinghen ghemerct Als die<br />
substanci. die liquoer dats die natheyt.<br />
die verwe. die smake ende die roke. Want<br />
nae der substancien des wijns wert ge[-]<br />
meert zijn subtijlheyt. zijn aerdicheyt.<br />
zijn grofheyt ende die middelbaerheyt.<br />
Jtem die wijn die substancialicken dunne
is ende subtijl die is wit ende claer ende becoemt<br />
der maghen wel want hy werdt<br />
haestelijck verduut ende doerschiet die<br />
aderen ende en slaet dat ghedachte of<br />
therte niet noch en quetset niet noch en<br />
doet den zenen noch der herssen gheen hinder.<br />
Jtem die groue aerdighe wijn is dyen<br />
subtilen contrari want dese bezwaert die<br />
maghe ende ghaetse zwaerlijcken doer<br />
Jtem die verwe vanden wijn is vierhan[-] [362vb]<br />
de Als wit zwart gheel ende root Die<br />
witte ende zwarte zijn myn heet dan dye<br />
ander ende die witte meer vucht dan dye<br />
zwarte om zijnre subtilicheyt. ende die<br />
zwarte is meer droghe om zijnre grof[-]<br />
heyt ende aerdicheyt willen Mer die winen<br />
die middelbaer verwen hebben die zijn<br />
heter dan die ander nae dyen dat si veer 1<br />
gheverwet zijn vanden witten ende vanden<br />
zwarten ende hoe dat si dyen naerder zijn<br />
hoe dat si myn heet zijn etcetera<br />
Dat C.lxxxvij. capittel vanden roeden wijn.<br />
U Jnum rubeum dats roet wijn ende<br />
is zeer heet die welcke den bloede<br />
gheliket inder verwen ende is temael<br />
starc Dese quetset thoeft ende die reden ende<br />
maect starcke dronckenschap ende daer om<br />
salmen alsulcken wijn mit water menghen<br />
want ist dat hi ghemenghet werdt alst<br />
noet is ende dat hi ghedroncken werdt nae<br />
dyen dat hy der etaten becoemt ende den tiden<br />
ende den landen ende der ghewoenten soe is hi<br />
temael goet ende ghesont ende dan ontbint<br />
hi groue humoren ende zuuert die we-<br />
1. Lees?: meer
ghen der aderen vander verrottinghe<br />
ende reynighet tbloet ist dat hi wat puer<br />
is ende claer Want dan is hi inden ouden luden<br />
ghoet ende stercket haer hetten en[-]<br />
de scheyt die coude humoren dye inden<br />
ouden luden verghadert zijn Jtem het<br />
is noet dat die roede wijn hebbe een mid[-]<br />
delbaer vuchticheyt als tusschen grof<br />
ende subtijl ende dat hi hebbe enen roeke<br />
tusschen enen wel rukenden roeke ende<br />
enen zwaren ende die is ghetemper[-]<br />
ste om tlichaem te voeden ende hy wordt<br />
lichtelixste verkeert in bloede om der gelikenis<br />
wille die de wijn heeft mitten<br />
dloede 1 inder natticheden inden smaeke<br />
ende inder verwen. Jtem die roede wijn [363ra]<br />
die zeer zuet is helpt te saeftighen dye<br />
ghebreken der borsten ende der loughen. 2<br />
Want hi is zeer soluerende die taye humoren<br />
ende zaftighende ende die onreyniche[-]<br />
den af wisschende. Jtem men sal mercken<br />
den roke des wijns want zijn ghoede<br />
lucht beteykent dat zijn natticheyt sub[-]<br />
tijl is ende ghetempert ende van alle onzuuerheyt<br />
ghezuuert ende wel verduut<br />
ende daer om wint hi claer bloet ende<br />
reyn ende verblijt dat hert ende verdrijft<br />
die groue doncker fumen dat zijn roe.<br />
ken 3 Waer of dat YPOCRAS seyt dat wel<br />
rukende wijn subtijlre is dan die ander<br />
ende safter ende beter te verduwen. ende hy is<br />
voedelijcker want die natuer heeft in hem<br />
zijn wercken volbracht. Ende die wijn dye<br />
1. Lees: bloede<br />
2. Lees: longhen<br />
3. Met een . bij wijze van -
gheen lucht en heuet beteykent groefheyt<br />
van winde ende daer omme voedt hy<br />
qualicken ende en maket tbloet niet claer<br />
noch en starct niet ende maect groue humoren<br />
ende vuylnessen ende soe wat wijn een<br />
quade lucht heeft ende enen damperen sma[-]<br />
ke die is onghesont den lichaem ist dat<br />
die wijn zeer zwardt is mer wijn die in[-]<br />
den voerscreuen qualiteyten ghetempert<br />
is ist sake dat hy te mate ende te punte<br />
ghedroncken wert soe helpt hi die natu[-]<br />
re ende maect goet bloet ende hi gheeft der<br />
spisen ende den dranc enen smake ende verwect<br />
den appetijt ende conforteert die leuendige<br />
ende die natuerlike craft ende hi verwandelt<br />
die passien der sielen vanden quade int<br />
goede ende hi keert die siele van quaetheyden<br />
in duechden ende van ghierichey[-]<br />
den in miltheden van houaerdien in oetmoedicheden<br />
van bloetheden in koenich[-]<br />
heden Ende mit corten woerden wijn te ma[-]<br />
te ghenomen is ghesontheyt des lichames<br />
ende der sielen. Hier thoe heuet [363rb]<br />
YSAAC gheseyt in DIETIS ende PLINIUS libro<br />
xiiij: c.ix. die nature des wijns enen dronc<br />
ghedroncken is dye darmen van bynnen<br />
te verwarmen ende buyten op dat<br />
lichaem gegoten soe vercout hy die le[-]<br />
den daer hi op ghestort wordt. ende den<br />
crachten des lichaems en is gheen dinc<br />
nutter isser mate ende den lichaem en<br />
is gheen dinck quader noch argher ist<br />
dat hy sonder mate ghenomen werdt<br />
Waer omme dat ANDRONIDES die wyse<br />
screef tot GROTE ALEXANDER dat hi mate<br />
houden soude inden wijn te drincken.<br />
Ende hi screef aldus. Heer coninc ghe[-]
denck dy te drincken dat bloet der aerden.<br />
Want dye wijn sonder maten te<br />
drincken is den menschen als scarling<br />
ofte venijn. ende als enich van dyen<br />
tween te veel ghenomen zijn soe maken<br />
si veel quaets Want dye wynen te<br />
veel ghenomen verwandelt des mans<br />
moet in verwoetheden ende eer quaet<br />
te doen dan ghoet ende des droncken<br />
menschen aensichte wordt bleeck ende<br />
zijn wanghen werden hanghende ende<br />
zijn oghen die werden leepich ende<br />
zijn handen beuende dye tonghe ghebonden<br />
Ende des anderen dages ruspen<br />
si ende dat stincket oft vander doo[-]<br />
der luden graue waer. ende si hebben<br />
grote steecten int hoeft ende die roeke<br />
bouen inden mont is hem bitter ende<br />
dan so dorst hem meer dant daer te vo[-]<br />
ren dede. ende si slachten dyer ylen<br />
inden water. Want hoe dat si meer<br />
bloedes zughet hoe dat haer meer dor[-]<br />
stet Alsoe zijn die dranckers. Dit seyt<br />
PLINIUS ende YSAAC mit hem aldus. noch<br />
is dat sake datmen den wijn neemt ter<br />
dronckenschap toe dicwijl soe lescht hy [363va]<br />
tlicht der reden ende starct die beestelijcke<br />
craft waer of dat lichaem blijft als een<br />
scip inder zee dat ghenen stuerman en he[-]<br />
uet ende ghelijck enen heer dat gheynen<br />
leytsman en heeft Ende die dronckenscap<br />
maect oeck van een wijs man enen gheck<br />
ende van enen ghoedertiren man een verkeert<br />
ezel ende is een sake alre sunden.<br />
want si vallen in dootslach in ouerspel in<br />
dieften Ende hier om ist sake dat yemant<br />
zijn huusghesinne verwaren wil ende be[-]
schermen van scaden van scanden ende van sunden<br />
die moetse hoeden van veel te drinc[-]<br />
ken ende dat si niet meer en drincken dan ha[-]<br />
re naturen wel becoemt.<br />
Dat C.lxxxviij. capittel vanden most<br />
U Jnum nouum dat is nuwen wijn<br />
die nyelic vter cupen ghecomen is<br />
ende hy wordt most gheheiten als hi eerst<br />
vander pers comet Jnden most zijn de[-]<br />
len der aerden ende der droesen die mit[-]<br />
ten waterighen ende luchtighen delen ghemengt<br />
zijn in die welcke als daer dye<br />
vierighe craft werckende is so maect si<br />
ene grote opsiedinghe want die vierige<br />
ende die luchtige deylen werden opwaert<br />
beroert ende van sulcker wedervechtinge<br />
wordt een starcke opsiedinge ter tijt toe<br />
dattet puer ghesceyden wordt vanden onpueren<br />
ouermits der hetten ende dattet een<br />
volcomen verduwinge ghemaect word<br />
Jtem inden most is alsoe starcken craft<br />
waert sake dat een starck vat vol van<br />
moste gheuollet werde ende dattet vaste<br />
ghesloten ende ghestopt werde dat vat sou[-]<br />
de bersten en haddet gheen ademtocht<br />
als CONSTANTIUUS ende GHEGORIUS seggen<br />
ouer IOB Want die onreynicheyt dyes<br />
wijns moet tot enen ghate bouen wt<br />
gheworpen worden totter tijt toe dat [363vb]<br />
die wijn puer ende claer is. Jtem inden<br />
eersten als die wijn noch most is. ende<br />
wordt hi ghedroncken soe clymmet hy<br />
ter herssen ende maect veel veruaerlijc[-]<br />
ker dromen ende quade humoren. ende<br />
maect rommelinghen ende opblasinge<br />
inden darmen. Jtem GALIENUS seyt dat
alle wijn alsoe langhe als hi nieuwe is<br />
ende versch soe en heuet hij ghenen<br />
macht die spyse ouer tlichaem te leyden<br />
ende daer omme hoe dat die wijn bat ge[-]<br />
soncken is ende ghepuert hoe dat hi der<br />
naturen vriendelijcker is want dan soe<br />
werdt zijn hetten ghestarct alle daghe<br />
alsoe wel inden roeke als inden smake<br />
Ende hy werdt oeck inder craften ghestarcket<br />
ten waer dat hy verderft werde<br />
vanden vate of van quader venijnder<br />
luchten dat dicwijl gheualt. ende dan<br />
soe is is 1 hy dyer naturen een venijn.<br />
Jtem die wijn die sonderlinghe out is<br />
dye ghaet ter ghetempertheyt in dyer<br />
hetten bouen ende daer omme verwan[-]<br />
delt hi sinen smake ende zijn verwe. en[-]<br />
de dese wijn quetst de herssen ouermits<br />
zijnder scharpicheyt ende staet 2 die me[-]<br />
morie. ende ouermits zijnre droecheyt<br />
ende zijnder hetten ontsteect hi die sub[-]<br />
stancialighe vuchticheyt ende lescht dye<br />
natuerlijcke hetten ende daer om is hy te<br />
prijsen die wijn die niets te nuwe en is<br />
noch te oudt en is mer billiker die mid[-]<br />
delbaer is. want dese is getempert. hier<br />
toe seyt YSAAC in DIETIS.<br />
Dat C.lxxxix. capittel vanden gemaecten wijn.<br />
U Jnum conditum die wert costelic<br />
als mit spesien die wel ruken ende<br />
mit ghoeden cruden alst openbaert<br />
inden wijn die mit dat seluen ghemaket<br />
is. ende inden clareyt inden moraet ende [364ra]<br />
1. Dittografie.<br />
2. Lees: scaet
in deser ghelijck. ende alsulcke winen zijn<br />
goet te drincken ende si dyenen oec totter<br />
medicinen Want die cruden verwandelen<br />
die wijn zijn craft zijn smake ende zijn ver[-]<br />
we ende si zijn ghenoechliker te drincken<br />
van slechte wynen want die goede specien<br />
behouden den wijn in zijnre craften ende<br />
die wijn starct die hersen ende maect goe[-]<br />
den appetijt ende zuuert dat bloet ende<br />
ghaet bynnen den aderen ende den<br />
leden etcetera<br />
Dat C.xc. capittel die eerst zuet is<br />
U Jnum primo dulce wijn die eerst<br />
zuet is ende ghetempert inden<br />
smake ouermits kokinghe der zonnen<br />
of der luchten ende ouermits langhe sie[-]<br />
dinghe wort die wijn verderft ende wort<br />
in zuericheden verkeert wanneer dat hy<br />
gheen craft en heuet daer hi mede bewaert<br />
wordt als YSAAC seyt in DIETIS int<br />
capittel vanden edick. Want die wijn die<br />
eerst natuerlijcke warm was die wordt<br />
wesentlijcke cout ouermits hetten dyen<br />
verderuende is. ende hi wordt verkeert in<br />
edick ende is meer droeghe dan cout. Jtem<br />
die selue YSAAC seyt aldaer dat alsulcke<br />
edick die vanden wijn ghecomen is vercout<br />
te maten als inden eersten grade<br />
Mer hi droecht sterckelijcken inden der[-]<br />
den grade want ouermits der subtilich[-]<br />
heyt zijnre substancien ende ouermits cranc[-]<br />
kicheyt zijnre coutheyt soe doerschyet<br />
hi tlichaem lichtelijck ende ghaet voert<br />
doer totten steden die verre staen ende<br />
daer en is gheen zuer natticheyt als is<br />
van appelen van garnaten of van de ande[-]
en zueren die also verre doergaet als<br />
die wijnedic want die zuericheit vanden ap[-]<br />
pelen van garnaten en gaet niet verre als<br />
inder maghen ende inder leueren ende daer omtrent [364rb]<br />
mer die edic schiet al verre totten vtersten<br />
leden ende daer om als ghi die mage<br />
of die leuer of daer omtrent vercoelen wilt<br />
soe neemt dat sap vanden appelen van ghar[-]<br />
naten ende deser ghelijck. Mer wildy dye<br />
vterste leden vercoelen soe neemt edic<br />
want hi is ontbindende dunnende ende insniden[-]<br />
de ende daer om scheyt hi ende ontbint be[-]<br />
wronghelt bloet of melc inder maghen<br />
datter verwarmt of verhardt is ist dat<br />
dat 1 hi ghedroncken wort Jtem die edick<br />
starct die maghe ende maect enen appetijt<br />
ende verdruckt alle quaetheyt die totter<br />
maghen loept ende hi is goet teghens venijntheyt<br />
die den doot inbrenghen als is<br />
opium billen saet ende euforbium ende deser<br />
ghelijc. hier toe heuet YSAAC gheseit<br />
Jtem PLINIUS ende DYASCORIDES seggen dat<br />
starcken edick op een yser ghedaen of op<br />
coude aerde siedet ter stont op ende stempt<br />
dat buuckeuel ende bloet ende vindt hy den<br />
buuc vol hi ydelten ende vint hi den buuc idel<br />
hi stopten ende hi is goet den ghenen die in fre[-]<br />
nesien of in litargien leggen ende hi zuuert<br />
versche wonden ende maecse reyn ende en laet[-]<br />
se niet drynten ende hi beneemt den stanc vanden<br />
tantvleysch ende quetst die zeenen vanden<br />
tanden ende hi dwinghet coringhe en[-]<br />
de walghinghe dyen gorghelt inder kelen<br />
ende hi helpet den douen ende opent<br />
1. Dittografie.
die weghen des horens ende scharpet dat<br />
ghesichte ende hi vreet metalle ende men<br />
maect menigherhande verwen wt hem.<br />
als cheruze van loede spaensgroen van<br />
coper ende lazuer van siluer. Dese wer[-]<br />
den al ouermits hulpen des edicks.<br />
Jtem een eye langhe in edick gheleyt<br />
wordt weke ende dye heffe vanden edic<br />
is goet teghens beten eens serpentes<br />
dat ghehoernt is datmen cerastes heit [364va]<br />
ende teghen beten van verwoeden honden ende van[-]<br />
den cocodrillen Hier toe heuet PLINIUS gheseyt<br />
libro xxiij. capitulo x. etcetera<br />
Dat C.xci. capittel vanden laetsten wijn die vter<br />
perssen coemt<br />
U Jnacium ende vinarium dat is dye<br />
laetste wijn die laetst vter persen<br />
loept ende is byna als heffe vanden wijn.<br />
Vinaria dat zijn die doppen ende bolsteren<br />
die daer inder perssen bliuen als de wijn<br />
al wt is gheperst diemen wech worpet.<br />
Ende dat scarp dat inden doppen leyt dat<br />
heyt acinum ende dese doppen ethen die zo[-]<br />
ghen ghaern al ist dat si luttel voetsels<br />
gheuen want si maken meer opblasinge dan<br />
voedinghe<br />
Hec vinaria rie dats een kelre of de<br />
stede daermen den wijn leyt ende hoe dat de<br />
stede couder is ende drogher hoe dat si be[-]<br />
quamer is den wijn te leggen ende daer om<br />
pleechtmen in die aerde of inde steenroet[-]<br />
sen te grauen op dat die winen daer te bat<br />
bescermt sullen wesen vander quader luchten<br />
dat si niet zuer en sullen worden of<br />
verderft etcetera<br />
Dat C.xcij: capittel van viola
U Yola dat is een vyole ende YSIDORUS<br />
seyt datter drie species of zijn als<br />
purpur wit ende melina Mer hare alre<br />
bladeren zijn van couder ende wateriger na[-]<br />
turen ende laxerende Want violen mit honich<br />
ende mit water ghecoect slappen den buuck<br />
ende soe mit zuker morwen si oeck in enen<br />
glase gheset ter zonnen ende si zaftighen dye<br />
opheffinghe des buucx ende si benemen<br />
die hetten vanden coerts ende den dorst Jtem<br />
tsaet vander violen verdrijft die dracht<br />
vanden vrouwen ende doot die pyeren ende<br />
neemt af dye hetten van dyer leueren.<br />
Jtem dye vyole is een cleyn cru[-] [364vb]<br />
deken inder substancien. ende die versche<br />
is beter dan die oude Wes bloem<br />
van groter luchten is. Ende dese lucht zafti[-]<br />
ghet dye hetten vander harssen. ende<br />
starcket due sielijcke gheesten ende ma[-]<br />
ket slapinghe ende tempert die hersen<br />
ende hoe dye bloeme crachtigher is<br />
hoe dat si meer totter aerden neyghet<br />
Jtem die leynten bloemen ghaen eerst op<br />
als DYASCORIDES seyt etcetera<br />
Dat C.xciij. capittel van vlmus.<br />
U Lmus heeft sinen naem ghenomen<br />
daer omme want hy best in<br />
vuchten steden wast Want in hoghen<br />
gheberchten of in anderen scharpen ste[-]<br />
den wast hi qualicste als YSIDORUS seyt libro xvij.<br />
hi druct zijn wortelen dyep in die aerde<br />
ende hi zuuct die vuchticheit vanden die[-]<br />
pen darmen der aerden totten voetsel der loueren<br />
ende der telgeren ende hi seindt veel knopiger<br />
telgheren wt ende hi maect den wandelaers<br />
enen bequamen schiem ouermits die dic[-]
kicheyt zijnre bladeren Jtem het is een<br />
onvruchtbaer boem ende hi wordt van PLY[-]<br />
NIUS ghetelt onder den bomen die eyke[-]<br />
len draghen ende hi heuet wittachtighe<br />
blomen die wel rueckende zijn als die lyn[-]<br />
deboem ende zijn greynen zijn als cube[-]<br />
ben mer die vrucht is onnut ende die byen<br />
zijn ghaern op sinen blomen ende si vergha[-]<br />
deren daer honich wt Ende al ist dat hy<br />
onvruchtbaer is in hem seluen nochtans<br />
is hi nut enen wijnghaert die vruchtba[-]<br />
re is Wes vruchten ende rancken hi staen[-]<br />
de hout ende hi heeft enen harden ruwen<br />
bast ende is een hout dat bynnen morwe<br />
is in te sniden ende ghenoechlijcken in<br />
te grauen als lyndebomen houte. als<br />
YSIDORUS seyt.<br />
Dat C.xciiij. capittel vander netelen [365ra]<br />
U Rtica dat is een netel ende is van vie[-]<br />
righer naturen als MACROBIUS seyt.<br />
Want die den netel aentast dye verbarnt<br />
zijn hant Jtem die netel is tweerhande<br />
als barnende ende bitende ende maect blada[-]<br />
ren ende ioecte ende heeft zarpe bladeren<br />
ende scharp ende roedelachtich groen.<br />
Ende heeft stelen die vol anghelen zijn die<br />
der luden handen verbarnen ende is van zwaren<br />
roke ende van bitteren smake Ende daer is<br />
een ander netel diemen heyt vrtica mortua<br />
dat is die dode netel ende zijn blader<br />
zijn witter ende ronder ende dese en barnt<br />
niet ende heeft een witte bloem ende is van<br />
zwaerder luchten ende van quaden sma[-]<br />
ke ende beyde die netelen zijn medicinael<br />
want haer sap ghedroncken mit wijn is<br />
goet teghens die gheelsucht ende te-
ghen tlanceuel ende mit honich ghenomen<br />
gheneestet den ouden hoest ende<br />
zuuert die longhen ende beneemt dye<br />
heffinghe vanden buucke Jtem zijn bla[-]<br />
deren mit soute ghestoeten ghenesen ver[-]<br />
vuylde wonden ende zuuerense ende ghe[-]<br />
nesen beten van honden ende kanckers<br />
Ende zijn wortel ghestoten mit wijn ende in<br />
olien ghecoect is ghoet op ghehenen<br />
mylten. Jtem zijn zap stempt bloet ter<br />
nasen ende mit mirra stoppet menstrua.<br />
Jtem tsaet vanden netelen mit honich<br />
ende mit peper ende dan mit wijn ghe[-]<br />
droncken beroert die myn ende doet vrijn<br />
comen Jtem tcruut versch ghecoect dat<br />
morwet den buuck ist datment eet: waer<br />
af dat PLINIUS seyt ende ghebiet datmen<br />
versche netel nemen sal als hi eerst wast<br />
inden maert ende cokenen als warmoes ende<br />
etenen teghen veel passien nochtans is hi nut[-]<br />
ter in medicinen dan in spisen<br />
Dat C.xcv. capittel vanden oncrude. [365rb]<br />
Z Ysania is een cruut vanden welcken<br />
YSIDORUS seyt libro xiiij. Welc cruut<br />
die poeten heyten dat onsalighe lolium<br />
daer omme dattet onvruchtbaer is ende<br />
onnut ende is [feminini generis] in singulari ende neutri<br />
generis in plurali als die selue seyt. het<br />
wast onder den weijten in corrupten ende ve[-]<br />
nijnden tiden die droghe zijn ende alsoe lan[-]<br />
ghe alst cruut is soe ist den weyte ghelijck<br />
ende men en macht naeuwe vanden<br />
weyte onderkennen ende het verderuet<br />
den weyte waer dat hy wast ten si datmen<br />
dyen behendelijcken wt wyede men<br />
sallen wt plocken als hi versch is op dat
hi onder den weyte niet ghemenghet<br />
en werde ende ist datmen dese zyzania rijp<br />
laet werden soe werdt hi vlusch bekent<br />
ouermits sinen zade. Jtem zizania heuet<br />
een scharpe craft ende alsoe meer een ve[-]<br />
nijnde craft opblasende ende windich en[-]<br />
de daer omme maect hi dronckenschap<br />
ende quetst die memorien ende verwandelt<br />
den smake des broets daer hi mede ge[-]<br />
menghet werdt ende ist datmens veel<br />
eet soe quetst hi zeer ia het doot die luden<br />
onderwylen ende al ist dat hi hinder[-]<br />
lick is van bynnen te eten hi is nochtans<br />
nut mede te meysteren van buyten want<br />
ist dat hi mit gharsten meel ende mitten<br />
puluer van wyeroeck ende mit soffraen<br />
ghemenghet werdt soe helpt hy totter<br />
ontfanghenis dyer vrouwen Ende wert<br />
hy ghemenghet mit lijnsade ende in wi[-]<br />
ne ghecoect soe scheydt hi harde apos[-]<br />
temen ende werdt hi ghecoect mitten za[-]<br />
de mitter wortelen ende mitten bast so ge[-]<br />
neset hy wonden ende zuuert dat vervuylt<br />
is ende is ghoet teghen fistelen ende<br />
tegen den kancker ende doet menstrua zeer co[-]<br />
N i 1<br />
men ende schicket dye moeder ter ont[-] [365va]<br />
fanghenis etcetera<br />
Dat C.xcvi. capittel vanden ghengebaer.<br />
Z Jnzibar is een wortel eens cruuts<br />
ende is heet ende vucht als gheseyt<br />
wort in PLATHEARIO ende dat een is tamme<br />
ende dat ander wilde. ende dat wilde heeft<br />
den scarpsten smake ende is dichter van<br />
1. Lees: Q i
verwen mer niet soe wit mer breect lich[-]<br />
teliker ende is goet tegen coude saken vander<br />
borsten ende der longhen ende hi scheydet<br />
die zericheyt der maghen ende der darmen<br />
die van wynde comet ist dat hi mit wijne<br />
ende mit comijn ghenomen wert soe starct<br />
hi die maghe ende maect een verduwinge<br />
ende scharpt dat ghesichte ende dunnet dat<br />
vluns opt oghe ende verteret. Ende dat<br />
doet die tamme best ende bat dan die wil[-]<br />
de ghenghebaer. ende hoe dat hi wytter<br />
ende verscher is hoe dat hi scharper ende<br />
beter is. Men machen twe of drye iaer<br />
houden in goeder machten mer nae dor[-]<br />
ret hy ende wort vanden wormen doergatet<br />
ende om zijnre vuchticheit wille soe wert<br />
hy vervuult ende doerboert als YSAAC seit<br />
Waer bi ist dat sake dat yemant desen<br />
ghenghebaer langhe houden wilde so<br />
ist noet dat hi dyen legghe onder den pe[-]<br />
per op dat die vuchticheyt des ghenge[-]<br />
baers getempert werde mitter droech[-]<br />
heyt des pepers als die selue seyt<br />
Dat C.xcvij. capittel vanden zedewaer<br />
Z Eduarium is heet ende droghe ende<br />
die tamme is meest te kyesen ende<br />
die daer gheelste is ende die dun ende lang<br />
is ende scarp inden smake ende die niet doer[-]<br />
boert en is Die wilde is wittachtich ende<br />
stipticke mit een luttel scarpheyden ende is<br />
goet tot alle den dingen dat die ghengebar<br />
is mer hy starcket die maghe ende dat<br />
lichaem ende maect enen appetijt als PLA- [365vb]<br />
THEARIUS seyt etcetera<br />
Dat C.xcviij. capittel vanden zuker.<br />
Z Vcarum of zuccata dat is zuker.
Dese maectmen van zommighen<br />
ryeden die wassen in staende wateren by<br />
den ryuier dyemen NYLUS heyt ende dat zap<br />
van dyen ryeden heyt canna mellis daer[-]<br />
men zuker af maect ouermits cokinge<br />
alsmen sout van warter maect Men plach<br />
die ryeden ontween te stoten ende doense<br />
in enen ketel ende cokense mit enen cranc[-]<br />
ken vyere thent si dick werden. ende eerst<br />
weruen schynen si al schuum te wesen.<br />
mer nae als si sincken soe werden si dyc[-]<br />
ker ende comen bat opten gront. ende<br />
datter ydel is dat blijft bouen ende dat is al[-]<br />
te zuet ende ghatich ende en kraect on[-]<br />
der den tanden niet alsment kaeuwet.<br />
mer het ghaet thans en wech ende smelt<br />
ende datter goet is ende dat inder zonnen<br />
gheset in enen ronden vate dat wordet<br />
hardt ende wit. Ende daer is een ander<br />
zuker die gheelre is ende dese is dye<br />
heetste ende desen en salmen altemael<br />
inden heten coerts niet gheuen ende dye<br />
goede zuker is ghetempert in sinen qua[-]<br />
liteyten ende daer om als YSAAC seit in DIE[-]<br />
TIS te scheyden ende te dunnen ende dyen<br />
buuck te vuchtighen ende die maghe te<br />
zuueren ende die scarpicheyt der borsten<br />
ende der longhen te zaftighen ende die stem[-]<br />
me te claren ende den hoeft ende die heesscheyt<br />
af te halen ende die verloren vuch[-]<br />
ticheyt weder te gheuen ende hy heuet<br />
die bitterheyt der cruden ende der spe[-]<br />
cien weder te temperen ende daer omme<br />
is hy goet inder medicinen als in electuarien<br />
in pulueren ende in syropen als<br />
YSAAC seyt nochtans blaest hy dyen buke<br />
wat op ende sonderlinghe als hy den [366ra]
eten ghenomen wert Want alle zuet dinc<br />
is van naturen opblasende ende haesten<br />
werdt hy inder roder colera verwandelt<br />
ist dat hy den colerijns ghegheuen wert<br />
Want ghelijckerwijs dat die zueriche[-]<br />
de die scharpheyt vanden colera verdruc[-]<br />
ket ende lesschet alsoe verkeert verweckt<br />
die zueticheyt die colera ende voetse als<br />
YSAAC seyt inden seluen capittel.<br />
Q ij
Colofon:<br />
Deze diplomatische <strong>editie</strong> werd vervaardigd door:<br />
Coen Borgman, Willem Dieleman, Lieke Dorenbos, Max Gortzak,<br />
Marijn Gremann, Iris Hoogendoorn, Frank Keizer, Maria Kraaijkamp,<br />
Hanneke Leerintveld, Jannemiek de Ruiter, Johannes Visser,<br />
Machteld de Vos en Marleen van Zwieten,<br />
met extra hulp van Iris Hoogendoorn en Machteld de Vos,<br />
en extra correctie door Edith Claessens (WEMAL).<br />
onder leiding van dr. Willem Kuiper (collatie en eindredactie)<br />
gedurende het eerste semester van het studiejaar 2007-2008<br />
als onderdeel van een werkcollege<br />
Historische Tekstinterpretatie<br />
voor bachelorstudenten<br />
Nederlandse Taal en Cultuur<br />
Leerstoelgroep Historische Nederlandse Letterkunde UvA.<br />
Amsterdam 2008