Arborisico's in de branche bouwnijverheid@07-03-2002

Zoekprofiel:
KDC TNO Arbeid
Arborisico’s in de branche
Bouwnijverheid
Bouwnijverheid: SBI 51* (BIK 45) or UDC 69*
Bouwrijpmaken van terreinen: UDC 624.13* or UDC 624.15* or SAMENVATTING
‘bouwterrein*’
[evt. ook: UDC 624.055]
Bouwinstallatiebedrijven: SBI 52* (BIK 453) or UDC 696* or SAMENVATTING
‘bouwinstallatie*’ or SAMENVATTING ‘installatiebedr*’ or SAMENVATTING ‘installateur*’
Burgerlijke en utiliteitsbouw: SBI 511 (BIK 452) or UDC 624.03* or SAMENVATTING
‘utiliteitsbouw’ or SAMENVATTING ‘woningbouw’ or SAMENVATTING ‘bruggenbouw’
Hoge werkdruk: UDC 613.867 or UDC 331.442*
Tillen: UDC 331.441.1*
1

Inleiding
In de branche Bouwnijverheid werken ca. 441.000 mensen in ca. 58.000 bedrijven (CBS, 1998)
De branche bestaat uit relatief zeer veel kleine bedrijven: gemiddeld werken er slechts 7,6
werknemers.
In de bouwnijverheid werken bijna uitsluitend mannen. De branche kenmerkt zich door een laag
opleidingsniveau en daarmee samenhangend laag beroepsniveau.
Kenmerkende eigenschappen van het productieproces zijn: de variabele behoefte aan
gespecialiseerde vakbekwaamheid op bepaalde momenten in het bouwproces, het brede gamma aan
benodigde vakbekwaamheden tijdens het gehele bouwproces, de variabele behoefte aan arbeid
vanwege schommelingen in de productie en de gevoeligheid van delen van het bouwproces voor
weersinvloeden.
De veiligheid in de bouw is de laatste jaren flink verbeterd: elk jaar gebeuren er minder ongevallen.
Inclusief de minder ernstige ongevallen die niet tot verzuim leiden, ging het in 1998 toch nog om
bijna 16.000 ongevallen.
Risicogroepen zijn met name werknemers die op hoogte werken, zoals aan gevels, op dagen en
grote overspanningconstructies. Vallen is in de Bouw de meest voorkomende ongevalsoorzaak met
ernstige gevolgen.
Werkgevers en werknemers zijn verdeeld over de mogelijkheden voor verdere verbetering van de
veiligheid op de bouwplaats. 1)
Bouwvakarbeiders denken vooral aan de verbetering van de veiligheid van gereedschap en
materieel, vermindering van werkdruk, betere werkvoorbereiding of – organisatie, meer toezicht
op de naleving van de veiligheidsvoorschriften door derden.
Werkgevers denken meer aan het stimuleren van het veiligheidsbewustzijn en de eigen
verantwoordelijkheid van werknemers en aan meer aandacht voor arbeidsomstandigheden en
veiligheid bij opdrachtgevers en ontwerpers. Grote bedrijven verwachten bovendien veel van
verbetering van de communicatie op de bouwplaats.
Daarnaast verwachten beide partijen verbetering door meer of betere veiligheidsvoorzieningen op
de bouwplaats en meer of beter gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen.
In de jaren 1995 en 1998 zijn er in de sector projecten uitgevoerd, respectievelijk over de
blootstelling aan te veel zon (‘Kijk uit voor je huid’) en veilig werken op daken (Veilig dak 1998).
In het kader van de Convenantenstrategie wordt er in de bouw specifieke aandacht gevraagd voor
het tillen en voor de werkdruk.
In maart 2000 is er voor de Bouwnijverheid een Convenant afgesloten. Daarin is vastgelegd dat
er 20 WAO’ers afkomstig uit de bouw als ervaringsdeskundige op de bouwplaats voorlichting gaan
geven over veilig en gezond werken.
Tegelijkertijd is er een intentieverklaring ondertekend voor de totstandkoming van een aanpak
van werkdruk, fysieke belasting, kwarts en oplosmiddelen. Voor de arborisico’s fysieke belasting en
blootstelling aan kwarts zijn al vrij concrete afspraken gemaakt.
1) E. Lourens, Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid; Veiligheid in de bouw flink
verbeterd. Arbeidsomstandigheden 4 (april 2000)
2

1 Arbozorg en arbeidsorganisatie
Risicogroepen en effecten:
In de bouwnijverheid bestaat een hoog ziekteverzuim en een grote instroom in de WAO.
Risicogroepen zijn met name de werknemers in deze branche die op hoogte werken, zoals aan
gevels, op daken en grote overspanningsconstructies, en degene die zware lichamelijk arbeid
verrichten. Vallen is één van de meest voorkomende ongevalsoorzaken met ernstige gevolgen in
de bouw.
Bij een bouwproces zijn veel partijen betrokken. Opdrachtgevers, ontwerpers en uitvoerende
bouwbedrijven hebben hun eigen rol waarbij de onderlinge samenwerking niet altijd soepel
verloopt. Mede als gevolg van dat organisatorische spanningsveld staan de arbeidsomstandigheden
bij de uitvoering van een bouwwerk extra onder druk. De meerderheid van de dodelijke ongevallen
op bouwplaatsen is te wijten aan de keuzen die voor de aanvang van de werkzaamheden zijn
gemaakt.
Kenmerkende eigenschappen van het productieproces in de bouw zijn: de variabele behoefte aan
gespecialiseerde vakbekwaamheid op bepaalde momenten in het bouwproces, het brede gamma aan
benodigde vakbekwaamheden tijdens het gehele bouwproces, de variabele behoefte aan arbeid
vanwege schommelingen in de productie en de gevoeligheid van delen van het bouwproces voor
weersinvloeden.
De bouw heeft daardoor behoefte aan een flexibele personeelsvoorziening. Toch komt het
aantrekken van tijdelijk personeel via arbeids- of uitzendbureau nog betrekkelijk weinig voor. Vast
personeel wordt eerst een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd aangeboden. Door de jaren heen
is het aandeel van onderaanneming en overwerk binnen de bouw toegenomen. Bouwbedrijven zien
de zzp-er (zelfstandige zonder personeel) als een welkome aanvulling op het eigen
arbeidspotentieel. In de bouwnijverheid werken bijna uitsluitend mannen. De branche kenmerkt
zich door een laag opleidingsniveau en daarmee samenhangend laag beroepsniveau.
De sterke schommelingen in de activiteiten van de bedrijven zijn vaak te wijten aan het
commercieel en organisatiebeleid van het bedrijf.
Werkgevers in de bouw moeten bedrijfshulpverlening organiseren op het gebied van EHBO,
brandbestrijding, ontruiming, en het begeleiden van professionele hulpverleningsdiensten als
brandweer en ambulancediensten. Het Veiligheids- en Gezondheidsplan (V&G-plan) speelt een
belangrijke rol in het Arbobesluit afdeling Bouwplaatsen. Een dergelijk plan is verplicht als het
werk bijzonder risicovol is, meer dan 30 mensdagen beslaat en meer dan 20 werknemers
tegelijkertijd aan de slag gaan, of als de duur van het bouwwerk meer dan 500 mensdagen in beslag
neemt. Werknemers moeten voorlichting en onderricht krijgen over de wijze waarop het werk
veilig en gezond kan worden uitgevoerd en over het verstandig gebruik van materialen en
producten.
Ieder bedrijf moet een schriftelijke inventarisatie en evaluatie houden van de gezondheids- en
veiligheidsrisico’s. Deze RI&E moet goedgekeurd zijn door een gecertificeerde arbodienst.
De Stichting Arbouw heeft in samenwerking met arbodiensten en de Stichting Aboma+Keboma een
instrument gemaakt specifiek voor het uitvoeren van de RI&E in de bedrijfstak: de Algemene
Bedrijfsverkenning Risico-Inventarisatie en Evaluatie Bouwnijverheid; ABRIE-Bouw en ABRIE-
Schilders. De risico’s van het bedrijf worden onder andere aan de hand van vragenlijsten in kaart
gebracht en op basis daarvan kunnen maatregelen worden getroffen om de knelpunten binnen het
bedrijf op te lossen.
Risicofactoren en preventiemaatregelen:
Risicofactoren Preventiemaatregelen
1) In de bouwnijverheid zijn degenen die
daadwerkelijk besluiten nemen over het
productieproces in de ontwerpfase
(architect, constructeur), vaak weinig
1) De besluitvormers in de ontwerpfase van het
bouwproces bewust maken van de risico’s voor de
bouwvakker in de uitvoeringsfase. Integratie van de
preventie van de risico’s voor de gezondheid en de
3

vertrouwd met de preventie van de
beroepsrisico’s en met de
veiligheidsomstandigheden waaronder de
werkzaamheden zullen worden uitgevoerd.
2) De branche wordt gekenmerkt door
ontoereikende overlegstructuren tussen de
ontwerpers, de toekomstige gebruikers en
de uitvoerder van het bouwwerk tijdens de
programmerings- en ontwerpfasen van
het bouwwerk.
3) Een relatief groot aantal dodelijke
ongevallen wordt veroorzaakt door het
vallen van hoogten, bij de uitvoering van
gelijktijdige, maar niet te combineren
werkzaamheden, en door risico’s als een
gebrekkige opleiding, het niet naleven
van voorgeschreven regels of de slechte
arbeidsomstandigheden in de bedrijven.
4) Een groot aantal werkzaamheden
worden uitgevoerd op basis van taak- of
stukloon, waarbij de veiligheidsnormen
niet altijd worden nageleefd.
2 Inrichting arbeidsplaatsen
veiligheid in het gehele besluitvormingsproces moet
aan de uitvoering van een bouwwerk ten grondslag
liggen (bronaanpak). Een veiligheidsmethode
ontwikkelen die onder alle omstandigheden en voor
allerlei soorten bouwwerken en voor alle partijen
bruikbaar is.
2) Goede onderlinge afstemming en coördinatie
tussen de bij het bouwproces betrokken partijen, maar
met name tussen de partijen in de uitvoeringsfase.
Samenwerkende partijen moeten veilig en gezond
werkklimaat scheppen door activiteiten op elkaar af
te stemmen, vooral als het gaat om het naast of
achter elkaar uitvoeren van werkzaamheden door
werknemers van verschillende bedrijven.
Vooral in de ontwerpfase kunnen veel risico’s voor
werknemers die het werk moeten uitvoeren worden
weggenomen. De Arbowet schrijft voor dat de
opdrachtgever tijdens het bouwproces aan een aantal
verplichtingen moet voldoen:
er moet een coördinator voor de ontwerpfase
worden aangesteld;
er moet een veiligheids- en gezondheidsplan zijn
over o.a. de bouwplaatsinrichting, valgevaar,
fysieke belasting en eventuele hulpconstructies en
steigers;
er moet een ‘dossier’ worden samengesteld dat
bestemd is voor de eigenaar of beheerder van het
bouwwerk, waarin de bouwkundige en technische
kenmerken van het gebouw, en de veiligheids- en
de gezondheidsrisico’s voor degenen die het
bouwwerk later moeten onderhouden (zoals
gevelreinigers en glazenwassers) worden
beschreven.
Zie ook bij 12 Overige: activiteiten ter verbetering in
en door de branche.
3) Zorgen voor een beter bouwkundig ontwerp en een
beter ontwerp van het materieel, de materialen en de
werkplekken. Er consequent rekening mee houden dat
bepaalde werkzaamheden niet gelijktijdig kunnen
worden uitgevoerd. Vaststellen dat het maximum
aantal werknemers dat zich op een bepaalde plaats
mag ophouden niet mag worden overschreden. Een
structurele veiligheids- en gezondheidsvoorlichting
aan werknemers.
4) Opstellen van een V&G-plan; aanleggen van een
V&G-dossier; zowel in de ontwerpfase als in de
uitvoeringsfase een V&G-coördinator aanstellen;
voorlichting geven aan werknemers (Arbobesluit,
afdeling Bouwplaatsen).
4

(o.a. vluchtwegen, kleedruimtes en bouwkundige voorzieningen)
Risicogroepen en effecten:
Een onoverzichtelijke, rommelige of kleine bouwplaats is nadelig voor de procesvoortgang en
voor de veiligheid, gezondheid en het welzijn van de werknemers op de bouwplaats. Wand- en
vloeropeningen op bouwplaatsen kunnen een groot gevaar opleveren voor de bouwvakker.
Valgevaar is één van de grootste risico’s op de bouwplaats. Ook uitstekende voorwerpen, een
gebrekkige infrastructuur, verkeerd geplaatste machines en rondslingerende gereedschappen, en
vrijkomende gassen brengen risico’s met zich mee.
Personeel dat in de weg- en waterbouw werkt loopt een verhoogd risico op
verkeersongevallen door onvoorzichtigheid van personeel of weggebruiker of een onvoldoende
afscheiding tussen verkeer en bouwplaats.
Risicofactoren en preventiemaatregelen:
Risicofactoren Preventiemaatregelen
1) Bereikbaarheid van de bouwplaats. 1) Inventariseer het ontwerp op de toepassing van
grote prefabelementen, zoals funderingspalen,
kanaalplaatvoeren en gevelelementen. Pas in de
grond gevormde funderingspalen toe, als de
bouwplaats niet bereikbaar is voor heipalen en
heistellingen. Informeer bij de gemeente naar het
gebruik van alternatieve routes.
Houdt rekening met de breedte van toevoerwegen,
bochten en hoogteverschillen in de weg, het
draagvermogen van de bestrating en de
doorgangshoogte onder viaducten, straatverlichting
e.d. Neem mogelijke knelpunten in de bereikbaarheid
van de bouwplaats op als aandachtspunt in het V&G-
2) Op kleine bouwplaatsen bestaat het
risico dat transportroutes, stortplaatsen,
werkplekken en materiaalopslag met
elkaar verstrengeld raken. De kans op
aanrijdingen, geraakt te worden door of te
vallen over voorwerpen is groot.
3) Ondoelmatige en onveilige routing van
de opslag of werkplaats naar de plaats van
verwerking
plan.
2) 3) Maak in elk geval ruimte voor de volgende
voorzieningen:
Bouwketen: 1,25 m_ per werknemer;
Materiaalopslag: hangt samen met het aantal
bewerkingen dat tegelijkertijd op de
bouwplaats plaatsvindt; vrije strook van
minimaal 2,5 meter evenwijdig aan de
steigers;
Transportroutes: tussen de entree van het
bouwterrein en laad- en losplekken is een
vrije doorgang van tenminste 3,5 meter nodig
en ruimte om te keren;
Veiligheidszones: naast plaatsen met een
extra risico (verkeerswegen: >5 meter;
hoogspanningskabels: >50 meter uit het hart
van het tracé).
Routes voor werknemers en oppermaterieel:
er moet richting elke plek in het bouwwerk
een vrije doorgang van tenminste 1 meter
zijn;
Steigers: een vrije strook langs de gevels van
minimaal 2,5 meter
Bouwkranen: elke plek van het bouwwerk
moet met een kraan of andere tilhulp
bereikbaar zijn;
5

4) Bouwplaats die onvoldoende ruimte
biedt voor overleg, rust en sanitair.
3 Gevaarlijke stoffen
Risicogroepen en effecten:
Bouwliften: ca. 12 m_ oppervlak nodig
inclusief de ruimte voor het veilig laden en
lossen.
4) Voldoende en goede schaftruimten, was- en
kleedruimten en overige sanitaire voorzieningen met
stroeve, naadloze en schone vloeren. In de
schaftruimte staan voldoende en goede stoelen en
tafels. Schaft- en kleedruimten moeten goed
geventileerd en verwarmd kunnen worden. Er moet
tenminste één wasplaats aanwezig zijn op maximaal
elke 5 werknemers die tegelijk rusten en schaften.
In de bouwnijverheid wordt met verschillende stoffen gewerkt die schadelijk kunnen zijn voor de
gezondheid. Schilders, metselaars, slopers en bewerkers van steen en beton behoren tot
de grootste risicogroepen.
Bij werksituaties van schildersbedrijven is de invloed van organische oplosmiddelen bijzonder
groot. Regelmatige piekblootstellingen aan deze oplosmiddelen verhoogt het risico op organisch
psychosyndroom (OPS), een chronische aandoening van het zenuwstelsel met symptomen als
vermoeidheid, duizeligheid, geheugenproblemen, borstklachten, evenwichtsstoornissen en
stemmingsveranderingen (zoals een verhoogde irritatiegevoeligheid en apathie).
Omdat in de bouwnijverheid vaak dieselmotoren worden gebruikt (grondverzet-, asfalterings- en
takelwerkzaamheden, stroomopwekking, grondwaterontrekking), lopen werknemers in de
buurt van draaiende dieselmotoren een verhoogd risico. Een langdurige en herhaaldelijke
blootstelling aan deze uitlaatgassen, ook wel dieselmotoremissies genoemd, kan longkanker
veroorzaken.
Werknemers in de grond-, weg- en waterbouw lopen een verhoogd risico op blootstelling
aan gevaarlijke stoffen: dieseluitlaatgassen, asfaltrook, kwarts, organische oplosmiddelen, zware
metalen en vliegas. Dieseluitlaatgassen en kwarts zijn kankerverwekkend.
Asfaltrook kan bij huidcontact leiden tot huidaandoeningen. Asfaltrook en uitlaatgassen bevatten
verder veel kleine stofdeeltjes, die irriterend werken op ogen en luchtwegen. Bij langdurige
blootstelling kunnen ze ook ernstiger gevolgen hebben voor de luchtwegen, zoals bijvoorbeeld
bronchitis. Langdurige blootstelling aan organische oplosmiddelen kan leiden tot blijvende schade
aan de hersenen (Organisch Psycho Syndroom).
Bij tunnelbouw en andere werkzaamheden die onder het oppervlak plaatsvinden is er
een verhoogde kans op stofbelasting en (stof)explosies.
Stofvorming in de bouw betekent een verhoogd risico voor de gezondheid. Stof irriteert de huid en
de ogen en kan blijvende schade toebrengen aan de longen.
Kwartsstof kan zelfs silicose en longkanker veroorzaken. Vooral betonwerkers,
natuursteenbewerkers, sleuvenhakkers, slopers, terrazzowerkers en voegers lopen een
hoog risico aan kwarts te worden blootgesteld.
Bewerkers van vers hout kunnen problemen krijgen door huidcontact met het zaagsel en door
het inademen van de houtstof. Houtstof veroorzaakt irritatie van het neusslijmvlies. Bepaalde
soorten hardhout veroorzaken allergische reacties.
Tijdens het werken met isolatiemateriaal zoals glas- en steenwol is er blootstelling aan
respirabele vezels.
6

Bij reparatie- en onderhoudswerkzaamheden, bij asbestsloop- of
asbestverwijderingswerkzaamheden in de burgerlijke en utiliteitsbouw en bij
grondwerkzaamheden vindt blootstelling aan asbest plaats. Blootstelling aan asbest kan zelfs na
jaren tot ernstige schade aan de gezondheid leiden (asbestose, longkanker, mesiothelioom en
pleurale plaques).
Metselaars in de burger- en uitiliteitsbouw die veel huidcontact met cement hebben,
kunnen als gevolg van de stof chromaat in het cementeczeem (of: metselaarseczeem) krijgen.
Ondervloerders die op het beton een afwerklaag van zandcement aanbrengen, om elektriciteitsen
verwarmingsbuizen te bedekken en om een egale ondergrond te verkrijgen, lopen eveneens
risico op eczeem.
Risicofactoren en preventiemaatregelen:
Risicofactoren Preventiemaatregelen
1) De combinatie van de hoeveelheid
werkprocedures, organisatorische en
technische aspecten, en het gebruik van
diverse (gevaarlijke) stoffen in de
bouwnijverheid.
2) Blootstelling aan asbestvezels die
vrijkomen bij sloop of
verbouwingswerkzaamheden.
3) Blootstelling aan gevaarlijke stoffen en
(stof)explosies in de grond-, weg- en
waterbouw.
4) Blootstelling aan dieselmotoremissies. 4)
1) Raadplegen van Productgroep Informatie
Systeem Arbouw (PISA) van Stichting Arbouw om
op een veilige en gezonde manier met de stoffen en
materialen om te gaan..
2)
Technische en organisatorische maatregelen
(bronafzuiging van asbeststof; beperking aantal
werknemers; ruimte, apparatuur en gereedschap
stofvrij houden; asbestafval snel verpakken en
afvoeren; instructie aan werknemers);
Het dragen van ademhalingsbescherming, bij
voorkeur van het type dat zuivere ademlucht
aanvoert uit bijvoorbeeld een compressor of
persluchtfles;
Afbakening van de werkplek, gescheiden eet-
/kleedruimten en sanitaire voorzieningen,
arbeidshygiëne;
Arbeidsgezondheidskundig onderzoek en
begeleiding van betrokken werknemers;
Blootstellingsregistratie van de betrokken
werknemers.
3)
Adembescherming door het dragen van filtermaskers
die goed aansluiten. Filters regelmatig vervangen;
Het gebruik van hittebestendige katoenen
werkhandschoenen;
Het dragen van kleding die bescherming biedt
tegen zowel weersinvloeden als chemische
stoffen;
Het gebruik van veiligheidsbrillen;
Persoonlijke hygiëne;
Bron van schadelijke stoffen zo goed mogelijk
scheiden van werknemers: boven de wind werken,
gesloten bestuurscabines enz.;
Bij het asfalteren in tunnels en andere
afgeschermde ruimtes aandacht voor ventilatie.
7

5) Regelmatige blootstelling aan
piekconcentraties van organische
oplosmiddelen ook al blijft het
daggemiddelde onder de MAC-waarde.
6) Blootstelling aan vrije stofdeeltjes bij
diverse werkzaamheden
Bij de productie van baksteen en bij het
boren, beitelen, frezen, zagen, slijpen en
hakken in beton, baksteen en
kalkzandsteen kan kwarts in de vorm van
vrije stofdeeltjes vrijkomen. Andere
activiteiten met een grote kans op
kwartsblootstelling: slopen in
binnensituaties, koppensnellen, stralen,
aanbrengen spuitbeton en puinruimen.
Bij de bewerking en verwerking van
(hard)hout kan zaagsel en houtstof
vrijkomen. Tijdens het aanbrengen en
verwijderen van isolatiemateriaal kunnen
respirabele vezels vrijkomen.
7) Cementeczeem bij huidcontact met
cementproducten.
4 Biologische agentia
Risicogroepen en effecten:
Geen informatie aangetroffen
Risicofactoren en preventiemaatregelen:
Andere aandrijving: zeker bij geringe vermogens
kan de dieselmotor worden vervangen door
‘schone’ technologie;
Vermindering uitstoot: Gebruik filters en
katalysatoren en regelmatig onderhoud van
dieselmotoren;
Isoleren van de werkplek: dieselgeneratoren
buiten omsloten ruimte en werkzone opstellen;
Beperken van de kans op inademen: Motoren zo
weinig mogelijk stationair laten draaien. Uitlaat
naar boven verlengen. Uit de buurt blijven van de
uitlaat;
Adembeschermingsmiddelen.
5) Blootstelling moet zo veel mogelijk worden
beperkt.
Producten zonder organische oplosmiddelen
gebruiken.
Risicofactoren Preventiemaatregelen
- -
6)
Toepassen van alternatieve bouwmaterialen of
werkmethoden;
Overgaan op prefabricage maatwerk;
Goede afzuiging, zo dicht mogelijk bij de plaats
waar het stof vrijkomt (bronafzuiging) en
ruimteventilatie;
Werknemers zo ver mogelijk van het stof
vandaan houden;
Gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen;
Gebruik van stofvrije machines;
MAC-waarde voor kwarts van 0,075 mg/m_ niet
overschrijden;
Met name het gebruik van afzuiging en/of water
betekent een aanzienlijke reductie van de
blootstelling aan (kwarts)stof.
7) Bij het in contact komen met cement rubber (geen
lederen) handschoenen dragen.
Gebruik van chromaatarm cement of cement waar
ijzerhoudend sulfaat aan is toegevoegd.
8

5 Fysieke belasting
Risicogroepen en effecten:
Personeel in de bouwnijverheid verricht doorgaans zware, lichamelijke arbeid. Feitelijk behoren
bijna alle medewerkers daarom tot de risicogroepen. Vooral de rug heeft het in de bouw vaak zwaar
te verduren.
Gipsblokkenstellers, bouwvakkers die scheidingswanden van gipsblokken maken (een
belangrijke activiteit in de woningbouw), kennen een relatief hoog verzuimpercentage veroorzaakt
door ziekten van het houdings- en bewegingsapparaat. Een groot deel van het totale ziekteverzuim
van de torenkraanmachinist, de opperman/timmerman, de betonstaalvlechter, de
steigerbouwer, de straatmaker en de koppensneller is te wijten aan klachten van rug, armen
en benen. Verder lopen bouwvakkers die grondwerkzaamheden verrichten (grondwerkers) een
verhoogd risico op fysieke belasting. Maar ook bij elektromonteurs, werkzaam in de burger- en
utiliteitsbouw, komen klachten voor aan schouder en schoudergordel, nek en hoge rug, en lage rug
en benen.
Glaszetters worden geconfronteerd met een veelal zwaar gewicht van ruiten. Velen krijgen
daardoor last van de rug, armen en benen. Vaak hebben die klachten ziekteverzuim als gevolg.
Risicofactoren en preventiemaatregelen:
Risicofactoren Preventiemaatregelen
1) Over het algemeen vormen handmatig 1)
tillen, een verkeerde houding en
Zorg dat op maat maken op de bouwplaats niet
organisatorische en logistieke
nodig is (bij op maat maken moet veel worden
omstandigheden op de bouwplaats de getild);
grootste risicofactoren voor fysieke Kies voor arbovriendelijke werkmethoden
belasting in de bouwnijverheid.
(bijvoorbeeld gietvloeren in plaats van
.
dekvloeren);
Inventariseer voor elke bouwplaats de tilrisico’s;
In V&G-plan moet een gedegen logistiek plan van
bouwplaatsinrichting en transportwegen komen;
Materialen die handmatig verplaatst moeten
worden niet op de grond zetten, maar op een
verhoging (50-75 cm);
Gebruik maken van transportmiddelen in het
ontwerp door trappen en liften tijdig
gebruiksklaar te maken;
Werknemers een erkende cursus ergonomisch
.
tillen laten volgen (Stichting Arbouw);
Zwaar werk rouleren, zodat niet dezelfde mensen
op steeds dezelfde manier worden belast;
Tilsituaties in werkoverleg bespreken. Problemen
kunnen zo snel mogelijk worden gesignaleerd, en
snel opgelost.
2) Overschrijding van de grenswaarden
voor zowel tillen (< 25 kilo) als voor
repeterend handelen bij het traditionele
opperen:
het laden en lossen van metselstenen
met een kruiwagen;
het verkruien van de stenen;
het verkruien van de specie.
2)
Volledig mechanisch stenentransport met kraan
of verreiker;
Gedeeltelijk mechanisch stenentransport met de
opkar (als kraan of verreiker niet op alle plaatsen
kan komen). Wel handmatig kruien, maar als de
stenen tijdens het kruien boven het wiel worden
gepositioneerd, blijft de draagkracht onder de 5
9

3) (Over)belasting van de lage rug bij het
oppakken van stenen tijdens het
metselen.
4) Transporteren en plaatsen van zware
en/of grote ruiten door glaszetters, waarbij
regelmatig boven de macht wordt getild.
5) Het werken in een gebogen en
gedraaide houding bij het dakdekken
(pannenleggen). Op het ongelijke
hellende vlak van het dak moet in een
onnatuurlijke houding voortdurend het
evenwicht worden bewaard.
6) Het gedurende lange tijd
voorovergebogen werken bij het
betonstaalvlechten en het op een
verkeerde manier gebruiken van het
handgereedschap.
7) Veel til-, trek- en duwwerk bij het
leggen van combinatievloeren. Trek- en
duwwerk bij het leggen van plaatvloeren
8) Het vervoer en montage van
(plaat)materialen van uiteenlopende
vorm en afmeting, en vaak aanzienlijk
gewicht, bij het binnentimmerwerk in
gebouwen.
kilo, een aanvaardbare belasting;
Mechanisch specietransport met behulp van een
kraan met kubel of het verblazen van
metselspecie.
3) Metselen vanaf een verhoging, waarbij de stenen
op hoogte worden aangeleverd of het sta-niveau van
de metselaar ten opzichte van de stenen verlaagd
(Hijs Console steiger).
4) Gebruik van transport- en plaatsingshulpmiddelen,
die kunnen worden ingezet vanaf het beladen en
lossen van de glasauto, het horizontaal transport naar
de gevel, het verticale transport langs gevel tot het
kozijn, tot en met het plaatsen van de ruit (glastakel,
glaskar, gevelridder met giek, glasslee, telescopische
hoogwerker enzovoort).
Raadplegen van het A-blad Tiloplossingen voor
glaszetters van de Stichting Arbouw, dat de
werkmethoden en mechanische hulpmiddelen
beschrijft, die tilhandelingen gedurende het gehele
proces van transporteren en plaatsen van glas
overbodig maken.
5) Voor het opperen van dakpannen wordt een
hijskraan of – als dat niet mogelijk is – een ladderlift
gebruikt.
Gebruik van goed schoeisel met anti-slipzolen.
6)
7)
Gebruik van een hydraulische betonschaar om
armen en rug te ontlasten en een automatisch
bindapparaat (Drillfix) om polsklachten te
verminderen;
De juiste opslag van het staal om veel buk- en
tilwerk te voorkomen;
Een kraan gebruiken voor transport van staal op
de bouwplaats;
Prefabricage van onderdelen.
Keuze voor cassetteplaat- en kanaalplaatvloeren
in plaats van breedplaat- en combinatievloeren;
Het plaatsen van bakjes onder en tussen de liggers
om het aanslaan te vergemakkelijken en in deze
fase tillen te voorkomen;
Een betere maatvoering.
8) Het materiaal direct van de leverende vrachtwagen
het gebouw in hijsen. Is dit niet mogelijk, dan
hijswerktuigen en transporthulpmiddelen gebruiken.
Ook andere hulpmiddelen kunnen het werk
verlichten: deurmaatje om deuren eenvoudig te
plaatsen en kantelen; kanteltafel om materiaal direct
in de juiste stand te zetten; platendrager om lasten tot
10

9) Voor het grootste deel handmatig
werken bij het straatmaken
10) Een asymmetrische, gebogen
romphouding en/of het langdurig werken
in een staande of gehurkte positie tijdens
het graven, dichten, tillen en hakken bij
grondwerkzaamheden.
.
11) Bepaalde werkzaamheden in de
installatietechniek: verspanen, monteren
en uitmeten bij de montage van
kabelgoten en buizen; duwen en trekken
bij het kabeltrekken; monteren en
afmonteren
50 kilo te verplaatsen.
6 Fysische factoren
(o.a. geluid, trillingen, straling, klimaat, verlichting en uitzicht)
Risicogroepen en effecten:
9) Maak zo mogelijk gebruik van de methode van
machinaal vlijen, verwerk grootformaattegels,
betonnen straatkolken en betonnen putten
machinaal, en maak zoveel mogelijk gebruik van licht
bestratingsmateriaal (of zet mechanische
hulpmiddelen in).
10) Graafinstructies, een juiste schepkeuze,
tilinstructies en een langere rustpauze. Meer
bewegingsruimte in de mangaten in de grond, zodat
verschillende houdingen kunnen worden afgewisseld
en ook zittend kan worden gewerkt.
11) Zorgen voor een optimale werkhoogte en gebruik
van adequate hulpmiddelen.
In de asfaltwegenbouw zijn werknemers niet alleen blootgesteld aan asfaltdampen, bitumendampen,
uitlaatgassen en oplosmiddelen, maar ook aan ultraviolet licht. Die (gecombineerde) blootstelling
kan leiden tot huidaandoeningen zoals psoriasis, eczeem en huidkanker. Doorgaans lopen alle
bouwvakkers die langdurig aan de zon zijn blootgesteld risico op huidaandoeningen als gevolg van
UV-straling.
In de winter, wanneer gebruik gemaakt wordt van kunstmatige verlichting van de werf door middel
van halogeenverstralers aangebracht in de mast van torenkranen, kunnen nevel, mist en motregen
of lichte regen zeer storend werken voor de zichtbaarheid van kraanmachinisten in
hooggeplaatste cabines.
Lawaaidoofheid komt in alle sectoren van de bouwnijverheid voor, maar met name in die situaties
waar veel en intensief gebruik wordt gemaakt van lawaaiproducerende transportmiddelen,
gereedschappen en machines. Risicogroepen zijn betonwerkers, installateurs, monteurs,
heiers, machinaal houtbewerkers, machinisten, metaalbewerkers,
natuursteenbewerkers, slopers, spoorleggers, wegenbouwers en timmerlieden.
Trillingen veroorzaakt door transportmiddelen, gereedschappen en machines kunnen een
verhoogde spieractiviteit in rug en buik, een verhoogde maagsapuitscheiding, een vermindering
van het gezichtsvermogen, verstoring van de fijn motorische coördinatie, en effecten op het
gehoor- en evenwichtsorgaan veroorzaken. Op de lange termijn kunnen trillingen aanleiding geven
tot rugklachten, degeneratie van de wervelkolom of een hernia. Betonwerkers, chauffeurs,
grondwerkers, heiers, machinisten, natuursteenbewerkers, slopers, spoorleggers,
straatmakers en wegenbouwers zijn de grootste risicogroepen. In met name de
installatietechniek kunnen hand- en armtrillingen, door het gebruik van elektrische boormachines
en afhankelijk van de intensiteit en de blootstellingsduur, onder meer gewrichtsklachten en “witte
vingers” veroorzaken
11

Risicofactoren en preventiemaatregelen:
Risicofactoren Preventiemaatregelen
1) Langdurige blootstelling aan de zon. 1) Bescherming van aan de zon blootgestelde delen
van de huid tegen UV-B. Het dragen van lichte
kleding van aangepaste kleur en persoonlijke
beschermingsmiddelen zoals lichtkleurige helmen met
verluchtingsopening. Concreet opgezette
voorlichting, gericht op instructies over de wijze van
handelen.
2) Lawaaiproducerende
transportmiddelen, gereedschappen en
machines.
3) Transportmiddelen, gereedschappen en
machines die trillingen veroorzaken.
7 Arbeidsmiddelen
(o.a. gereedschappen, machines)
Risicogroepen en effecten:
2)
Zorgen voor geluidsisolatie en –absorptie bij
cabines;
Aanbrengen van akoestische voorzieningen aan
verbrandingsmotoren en hydraulische installaties
(omkasting, geluiddemping);
Aanbrengen van voorzieningen aan
compressoren, tandwieloverbrengingen, perslucht
en hei-installaties;
Gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen:
Boven 80 dB(A) moet werkgever
gehoorbescherming ter beschikking stellen en
werknemers voorlichten. Boven 85 dB(A) zijn
werknemers verplicht tot het dragen van
gehoorbeschermingsmiddelen.
3) Voor machinisten van transportmiddelen is het
belangrijk de zitplaats aan te passen door het
aanbrengen van trillingsdempers onder stoel en
voetplaat. Daarbij moet ook de ergonomie aandacht
krijgen als het gaat om overzichtelijkheid en
bereikbaarheid van knoppen, handels en pedalen, het
zicht op de machine en het te maken werk.
Bij machinale gereedschappen is het belangrijk om
uitsluitend ergonomisch verantwoord gereedschap te
gebruiken, de machine het werk te laten doen (hoe
meer kracht, hoe meer trillingsoverdracht), de
handen warm te houden, het gereedschap niet
onbelast te laten draaien, versleten gereedschap of
hulpstukken direct te vervangen en een goed houding
tijdens het werk aan te nemen (gebogen ellebogen
reduceren het trillingseffect).
Transportmiddelen, gereedschappen en machines kunnen lawaai – met het risico van
lawaaidoofheid - en trillingen veroorzaken - met het risico van klachten aan rug, buik en
gewrichten. Risicogroepen zijn betonwerkers, installateurs, monteurs, heiers, machinaal
houtbewerkers, machinisten, metaalbewerkers, chauffeurs, grondwerkers, heiers,
12

machinisten, natuursteenbewerkers, slopers, spoorleggers, straatmakers,
wegenbouwers en timmerlieden.
Bouwvakkers die op hoogte werken met ondeugdelijke steigers of klimmaterieel lopen een
verhoogd risico op vallen of uitglijden.
Machinaal houtbewerkers, natuursteenbewerkers en metaalbewerkers kunnen zich
(ernstig) verwonden bij het gebruik van bewerkingsmachines. Hetzelfde geldt voor installateurs
en monteurs bij het gebruik van elektrisch gereedschap.
Risicofactoren en preventiemaatregelen:
Risicofactoren Preventiemaatregelen
1) Lawaaiproducerende
1)
transportmiddelen, gereedschappen en Zorgen voor geluidsisolatie en –absorptie bij
machines.
cabines;
Aanbrengen van akoestische voorzieningen aan
verbrandingsmotoren en hydraulische installaties
(omkasting, geluiddemping);
Aanbrengen van voorzieningen aan
compressoren, tandwieloverbrengingen, perslucht
en hei-installaties;
Gebruik van gehoorbeschermingsmiddelen.
2) Hijs- en hefwerktuigen, elektrisch en
pneumatisch handgereedschap,
verplaatsbare machines, machines met
vaste opstelling (metaalbewerking,
houtbewerking en dergelijke), steigers en
klimmaterieel.
2)
Toepassing van de Bijzondere richtlijn
Arbeidsmiddelen (BrA);
Let op een veilige constructie, de maximale
belasting en een verantwoord gebruik van het
materieel. Laat het materieel regelmatig
inspecteren en keuren. Zorg dat steigers,
klimmaterieel en andere arbeidsmiddelen waarmee
op hoogte wordt gewerkt, voorzien zijn van
valbeveiliging;
Gebruik voor aankoop, veiligheidsprocedures en
gebruiksinstructies het Handboek
Arbeidsmiddelen voor de bouwnijverheid
van de Stichting Arbouw.
8 Specifieke werkzaamheden (zoals laden, lossen, onderhoud, asbestsloop e.d.)
Risicogroepen en effecten:
Bij tunnelbouw en andere werkzaamheden die onder het oppervlak plaatsvinden is er een
verhoogde kans op stofbelasting en (stof)explosies.
Grondwerkers bezig met het bouwrijp maken van terreinen kunnen te maken krijgen met
verontreinigde grond en met verontreinigd grondwater. Als gevolg van die verontreiniging kan de
blootstelling aan gezondheidsschadelijke stoffen groot zijn. Andere risico’s zijn: het ontstaan van
brand en van explosie, door aanwezige ontvlambare stoffen; het gevaar om door verzakking,
afkalving, afschuiving of instorting te worden bedolven; ondergrondse gas-, elektra- en
olieleidingen.
Zandstralen en zandsteenbewerkingen veroorzaken hoge concentraties kwarts in inademingslucht
van werknemers. Daardoor is er een verhoogd risico op silicose en longkanker.
13

Dakdekkers en andere bouwvakkers die op hoogte werken lopen bij het werken met
ondeugdelijk materiaal en het onvoldoende in acht nemen van veiligheidsvoorschriften grote kans
op valongelukken.
Werknemers van installatiebedrijven hebben door de vaak uiteenlopende werkzaamheden op
diverse plaatsen te maken met geheel verschillende risico’s. Lijmen voor PVC-leidingen en
bijtende stoffen bij het solderen van koper en zink zijn schadelijk bij inademing en huidcontact.
Gevaarlijk is de lekkage van gas en zuurstof in kruipruimten van onder meer woningen. Behalve
verstikkingsgevaar bestaat er een groot gevaar voor brand of explosie. Een ander gevaar is
elektrocutie bij het werken met elektrisch gereedschap in een vochtige kruipruimte. Het werken
op hoogte (daken, elektriciteitsmasten) vormt een ander belangrijk risico voor de installateur.
Ook blootstelling aan asbest is een risico waarmee de installateur te maken kan krijgen. Leidingen
of dakbedekkingen kunnen asbesthoudend zijn. De blootstelling aan schadelijk geluid treedt op bij
het slijpen of boren.
Werknemers die werken aan elektrische installaties en onderhoud van elektrische
installaties en apparatuur kunnen met de gevaren van elektriciteit in aanraking komen:
stroomdoorgang door het lichaam, ongevallen door schrikreacties bij het aanraken van een
voorwerp dat onder spanning staat, verbranding en brand door warmte-ontwikkeling,
explosiegevaar en mogelijke effecten van elektrische velden.
Risicofactoren en preventiemaatregelen:
Risicofactoren Preventiemaatregelen
1) Blootstelling aan gevaarlijke stoffen en
(stof)explosies in de grond-, weg- en
waterbouw.
2) Werken met verontreinigde grond en
met verontreinigd grondwater.
1) Adembescherming door het dragen van
filtermaskers die goed aansluiten. Filters
regelmatig vervangen;
Het gebruik van hittebestendige katoenen
werkhandschoenen;
Het dragen van kleding die bescherming biedt
tegen zowel weersinvloeden als chemische
stoffen;
Het gebruik van veiligheidsbrillen;
Persoonlijke hygiëne;
Bron van schadelijke stoffen zo goed mogelijk
scheiden van werknemers: boven de wind
werken, gesloten bestuurscabines enz.;
Bij het asfalteren in tunnels en andere afgeschermde
ruimtes aandacht voor ventilatie.
2)
In verontreinigde zone goedsluitende overall
met rits (zonder zaken of openingen),
bouwveiligheidsschoeisel en handschoenen
dragen;
Verontreinigde zone afbakenen, pictogrammen,
verspreiding vervuilde grond voorkomen, veilige
afstand van materieel of voertuigen houden;
Eten, drinken, roken, pauzeren, sanitaire stop,
en wasgelegenheid en doucheruimte buiten de
verontreinigde zone;
Vermijden van stofvorming. Bij
stofontwikkeling volgelaatsmasker met filter
dragen;
Gebruiken van gelaatsscherm bij schoonspoelen
van materieel;
Vloeistofdichte kleding dragen en zorgen voor
oog- en gezichtsbescherming in geval van
contact met verontreinigd water, natte grond,
14

3) Zandstralen en zandsteenbewerkingen.
4) Werken op daken of andere hoogten.
5) Het gebruik van lijmen, bijtende stoffen,
ontvettings- en oplosmiddelen bij
installatiewerkzaamheden.
6) Werken aan installaties in kruipruimten:
- Lekkage van gas en zuurstof.
- Gebruik van elektrisch gereedschap in een
vochtige kruipruimte.
7) Werken aan elektrische installaties en
onderhoud van elektrische installaties en
apparatuur.
natte verontreiniging, en bij schoonspoelen
materieel.
3) MAC-waarde voor respirabel stof van 0,075
mg/m_ niet overschrijden. Beschermende kleding
dragen.
4)
Dakrandbeveiliging (steigers voldoende hoog
opgebouwd; kantplankbeveiliging;
bevestigingspunten; markering gevarenzone);
Ladders hebben voldoende borging, zowel boven
als beneden;
Lasten op de juiste wijze zekeren;
Gebruik van gecertificeerd en goedgekeurd
hijsmaterieel;
Goede werkinstructie en controle;
Sparingen (in vloeren en bodems) dichtleggen en
markeren op een zodanige wijze dat het werk
niet wordt gehinderd;
Werkvloer opgeruimd houden en afval tijdig
verwijderen.
5) Zorg voor een goede ventilatie en
huidbescherming.
6) Dragen van vlamvertragende kleding, zoals een
overall van geïmpregneerd katoen. Niet met vuur
werken.
Alleen met veilige spanning werken: maximaal 50
volt wisselspanning of 120 volt gelijkspanning.
Gebruik van accu-machines.
7) Raadpleeg altijd eerst het Arbobesluit (art. 2.38d,
art. 3.4 en art. 3.5) en de normen EN 50110-1 en
NEN 3140.
9 Persoonlijke beschermingsmiddelen en veiligheids- en gezondheidssignalering
Risicogroepen en effecten:
Voor bijna alle beroepen in de bouwnijverheid wordt geadviseerd dan wel verplicht gesteld om
persoonlijke beschermingsmiddelen te gebruiken. Op elke bouwplaats moet men een
veiligheidshelm dragen om ongelukken door vallende voorwerpen en stoten te voorkomen. Bij het
werken op hoogte is goedverankerde valbeveiliging nodig. Gehoorbeschermingsmiddelen zijn
noodzakelijk vanwege de vele in de bouw aanwezige lawaaiproducerende transportmiddelen,
gereedschappen en machines. Voor bouwvakkers die blootstaan aan schadelijke stoffen,
vezels, dampen of gassen is het belangrijk dat zij adembeschermingsmiddelen gebruiken. Bij
bewerking van materialen als buizen, steen, hout en dergelijke is zowel adembescherming
als oogbescherming aan te raden, vanwege het risico van stofvorming en wegspringende stukjes
materiaal.
15

Handletsel kan ontstaan door ongelukken met machines, gereedschappen en chemicaliën, en
voetletsel door de grote kans om op het bouwterrein in scherpe voorwerpen, zoals spijkers, te
trappen. Het dragen van veiligheids(hand)schoenen kan het risico op die letsels aanzienlijk
beperken.
Als er geen afdoende beschermingsmaatregelen kunnen worden genomen en/of de personen op de
bouwplaats (daardoor) op gevaren en verplichtingen moet worden gewezen, kan het gebruik van
veiligheids- en gezondheidssignalering de risico’s beperken.
Risicofactoren en preventiemaatregelen:
Risicofactoren Preventiemaatregelen
1) Letsels aan handen en voeten. 1) Afhankelijk van de werkzaamheden
veiligheidsschoeisel volgens Europese norm EN
345, beschermschoeisel volgens EN 346 of
werkschoeisel volgens EN 347 dragen (hoe lager het
EN-nummer, hoe hoger de mate van bescherming).
Afhankelijk van de werkzaamheden het gebruik van
handschoenen met snijweerstand (handletsel),
verschillende handschoenen als bescherming tegen
verschillende chemische stoffen, onbrandbare
handschoenen en isolerende waterdichte
handschoenen bij koude/warme vloeistoffen.
2) Ongelukken door vallende voorwerpen
en stoten.
2) Het dragen van een veiligheidshelm die voldoet
aan de Europese norm EN 397 of de Nederlandse
norm NEN 1746.
3) Werken op hoogte. 3) Gebruik van vanggordels, vanglijnen, safe-locks
of manucrochehaken, lijnklemmen, stop- en
remchutes, en valbeveiliging met reddingsmiddel.
Valbeveiligingsmiddelen moeten aan een CEkeurmerk
voldoen.
4) Gehoorschade door lawaaiproducerende
transportmiddelen, gereedschappen en
machines.
5) Blootstelling aan schadelijke stoffen,
vezels, dampen of gassen.
6) Beschadigingen van ogen door stof en
wegspringend materiaal.
4) Vanaf een geluidsniveau van 80 dB(A) moet een
werkgever voldoende gehoorbeschermingsmiddelen
beschikbaar stellen. Boven de 90 dB(A) zijn
werknemers verplicht gehoorbeschermingsmiddelen
te dragen. Dat zijn oordopjes (effectieve
vermindering in dB(A) 10), schuimplastic rolletjes
(-15), goed passende oordopjes (-15), goed
aangebrachte voorgevormde gehoorwatten (-15),
oorkappen (-25) en individeel aangemeten
gehoorbescherming (-25).
5) Gebruik van wegwerpmaskers (beschermd alleen
tegen hinderlijk en onschadelijk stof),
halfgelaatmaskers, volgelaatmaskers,
verseluchtmaskers, veiligheidshelmen en
persluchtmaskers.
6) Het dragen van veiligheidsbrillen met normale
monturen, ruimzichtbrillen, gelaatsschermen, en
lasbrillen en –kappen.
7) Het werken met bijtende, hete en zeer 7) Het dragen van beschermende kleding.
16

koude stoffen, asbestverwijdering,
laswerkzaamheden, en het werken in
risicovolle situaties (bijvoorbeeld met
motorkettingzaag en hogedrukreinigers).
8) Gevaren en verplichtingen voor
personen op de bouwplaats, waarbij er geen
afdoende beschermingsmaatregelen kunnen
worden genomen. Onveilige situaties langs
verkeerswegen.
10 Werktijden, overwerk en werkdruk
Risicogroepen en effecten:
8) Veiligheids- en gezondheidssignaleringen
toepassen: pictogrammen, verbodsborden,
gebodsborden, waarschuwingsborden, verkeersborden
enzovoort.
Plaatsen waar de verplichting tot het dragen van
beschermingsmiddelen geldt, moeten worden
afgebakend en gemarkeerd.
In de gehele branche wordt de werkdruk als hoog ervaren. Planningen worden steeds strakker en de
bouwtijden korter. Nieuwe werkmethoden en nieuwe technologieën volgen elkaar in snel tempo
op. Steeds meer werk moet met minder mensen en in minder tijd worden gedaan. Daarnaast komen
er meer verschillende onderaannemers op de bouw en dat maakt de organisatie van het werk er
niet makkelijker op. Ook de instroom van jonge mensen loopt steeds verder terug. Maar niet
alleen gebrek aan voldoende personeel verhoogt de werkdruk. Ook de extra inspanningen met
betrekking tot het werken met ingeleend personeel, extra begeleiding en controle van personeel,
een tekort aan kwalitatief goed en ervaren personeel en klachten over onvoldoende vervanging
bij afwezigheid zijn oorzaken van werkdruk.
De leiding in de bouwrealisatie, het uitvoerend personeel in de bouwvoorbereiding en de
eindverantwoordelijken wijzen op fouten en vertragingen in de voorfase van de eigenlijke
uitvoering van de bouw (opdrachtverlening, ontwerp, aanbesteding, werkvoorbereiding enz.) of
fouten en vertragingen tijdens de bouw in het werk van collega’s, leveranciers, inlenende of
ingeleende bedrijven als belangrijkste oorzaken van werkdruk en stress aan. Ook tussentijdse
wijzigingen in de projectinformatie of het te laat bieden van informatie worden als redenen van
werkdruk genoemd.
Extra risico is er voor uitvoerders. De vaak lastige positie van de uitvoerder, tussen de directie en
het uitvoerend personeel, veroorzaakt een zeer hoge werkdruk. Andere risicogroepen zijn:
betonstaalvlechters, elektriciëns, monteurs in de afbouwsector, constructieschilders,
schilders werkzaam in de nieuwbouw, onderhoudsschilders, spoorleggers, stelleurs,
stukadoors, stafpersoneel en managers. Werkdruk leidt tot verminderde prestaties,
overspannenheid en stress, gekenmerkt door spanning, irritatie, gejaagdheid, angst, rusteloosheid,
besluiteloosheid, somberheid en ontevredenheid. Lichamelijke klachten zijn: weinig eetlust,
slapeloosheid, transpireren, pijnlijke spieren, een versnelde ademhaling en hartkloppingen.
Meestal leiden deze klachten tot langdurig ziekteverzuim en een grote kans op
arbeidsongeschiktheid.
Risicofactoren en preventiemaatregelen:
Risicofactoren Preventiemaatregelen
1) Een strakke planning van de
opeenvolgende fasen in het bouwproces en
bij de planning van personeel, materiaal en
materieel.
1) Meer ruimte inplannen voor onverwachte
vertragingen. Bevorderen van een goede logistiek
door het maken van duidelijke afspraken over welk
materiaal op welke plaats en op welk tijdstip nodig
is.
17

2) Werken onder tijdsdruk en veel
overwerk.
2) Meer invloed van werknemers op het opnemen
van vrije dagen. Afspraken over rusttijden.
3) Gebrek aan afwisseling in het werk. 3) Het verbreden van taken, waarbij bijvoorbeeld
werknemers in de nieuwbouw werkzaamheden voor
zowel de fundering, het stelwerk als het dakwerk
verrichten. Het rouleren van taken, waarbij
bijvoorbeeld betontimmerlieden die voor een
bepaalde tijd ook betonstaal verwerken of
metselaars die af en toe kozijnen plaatsen.
Invoeren van loopbaanbeleid
4) Tegenstrijdige taken. 4) Duidelijk vastgelegde werkafspraken en (meer)
samenwerking.
5) Te veel verantwoordelijkheid voor de
individuele medewerker en het
(organisatorisch) moeilijk kunnen
overdragen van taken aan anderen.
6) Weinig mogelijkheden om invloed uit te
oefenen op het werk en niet de kans hebben
om problemen op te lossen.
7) De positie van uitvoerders tussen directie
en bouwplaatspersoneel.
11 Agressie en geweld, seksuele intimidatie
Risicogroepen en effecten:
Geen informatie aangetroffen.
Risicofactoren en preventiemaatregelen:
5) Werken met zelfstandige teams met bijvoorbeeld
een eigen planning (binnen het kader van de
bedrijfsplanning) en eigen taken t.a.v. kwaliteitszorg
en materiaalleveranties.
6) Werknemers moeten greep houden op het eigen
werk door taakverbreding, taakroulatie,
taakverrijking en (meer) samenwerking.
7) Meer verantwoordelijkheden delegeren naar de
werkvloer. Taken van de uitvoerder naar
zelfstandige teams overhevelen.
Risicofactoren Preventiemaatregelen
- -
12 Overige: activiteiten ter verbetering in en door de branche
Risicogroepen en effecten:
Op 28 maart 2000 hebben de staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, de
werkgeversorganisatie het Algemeen Verbond Bouwbedrijf en de vakbonden Bouw- en Houtbond
FNV en Hout- en Bouwbond CNV een convenant afgesloten. Daarin is vastgelegd dat 20
WAO’ers afkomstig uit de bouw als ervaringsdeskundige op de bouwplaats voorlichting gaan geven
18

over veilig en gezond werken. Zij worden omgeschoold tot arbovoorlichter en voltijds ingezet
voor voorlichting en bewustmaking in het bijzonder voor wat betreft de onderwerpen fysieke
belasting, werkdruk, OPS en kwarts. De arbovoorlichters komen in dienst van Aboma/Keboma,
een keurings- en adviesinstelling die vooral voor de bouw werkzaam is.
Dit is het eerste onderdeel van een arboconvenant voor de bouw. Tegelijkertijd is een
intentieverklaring ondertekend voor de totstandkoming van een convenant over de aanpak van
werkdruk, fysieke belasting, kwarts en oplosmiddelen. Voor het tegengaan van fysieke belasting en
blootstelling aan kwarts zijn al vrij concrete afspraken gemaakt. In de intentieverklaring van 28
maart 2000 is afgesproken dat bezien zal worden welke onderdelen van de zogenaamde A-bladen
zullen worden omgezet in beleidsregels, gericht op het terugdringen van fysieke belasting. De
Arbeidsinspectie zal deze beleidsregels straks gaan gebruiken bij het toezicht.
Bij de vaststelling van de wettelijke grenswaarde voor blootstelling aan kwarts is in 1998 voor de
bouw een uitzondering gemaakt in verband met technische onhaalbaarheid. In de
intentieverklaring is nu afgesproken dat aan de uitzonderingssituatie een einde komt en de
wettelijke grenswaarde van kwarts wordt gehalveerd tot 0,075 mg/m, zoals voor alle sectoren.
Deze maatregel gaat in per 1 januari 2001.
Behalve met de bouwnijverheid in het algemeen zijn er ook een aantal belangrijke sectoren te
onderscheiden waarvoor aparte convenanten in de maak zijn: de bitumineuze dakdekkers, de
afbouw- en afwerksector, en funderingsbedrijven. Met de laatste is op 15 december 1999 een
intentieverklaring getekend. Aandachtspunten in die verklaring zijn “geluid” en “begaanbaarheid
van het bouwterrein”.
De Arbeidsinspectie heeft gedurende 60 werkdagen tussen mei en oktober 1998 het project ‘Veilig
Dak 1998’ uitgevoerd. Op 300 van de 491 bezochte bouwplaatsen werd het werk door de
Arbeidsinspectie stilgelegd; er werden 101 processen-verbaal opgemaakt vanwege het ontbreken
van structurele veiligheidsvoorzieningen voor werknemers. Bijna dagelijks ontving de
Arbeidsinspectie een ongevalsmelding (50 ongelukken in 60 dagen), waarvan 6 met dodelijke
afloop.
Veiligheidsmaatregelen werden aan de hand van een korte inspectielijst gecontroleerd. Vooral
dakrandbeveiligingen en ladders bleken gebrekkig of zelfs afwezig.
Van eind 2000 tot 1 juli 2001 heeft de Arbeidsinspectie het project “De opdrachtgever in het
bouwproces” opgezet, omdat er veel tekortkomingen werden geconstateerd. De voorschriften ten
aanzien van de rol van de opdrachtgever blijken in de praktijk niet te leven. Ook aan het
zogenaamde dossier werd door de opdrachtgevers weinig aandacht geschonken. Daarnaast bleek dat
zij de regelgeving op sommige punten niet duidelijk vonden. Vooral de kwalificaties van de
coördinatoren, de omschrijving van hun taken en de concrete invulling van het veiligheids- en
gezondheidsplan waren onduidelijk. (Zie ook bij 1 Arbozorg en arbeidsorganisatie)
Buitenwerkers die onbeschermd in de zon werken en aan een te hoge UV-straling zijn
blootgesteld, lopen een verhoogd risico op huidkanker. De Nederlandse Kankerbestrijding/het
Koningin Wilhelminafonds (KWF) heeft in het project ‘Kijk uit voor je huid’ in 1995 laten
onderzoeken op welke wijze buitenwerkers het beste over de risico’s van UV-straling kunnen
worden geïnformeerd. Het project is door een voorlichtingscampagne gevolgd. Die campagne
heeft geleid tot een grotere aandacht voor het onderwerp, mede dankzij de grote belangstelling van
de media. Het schriftelijk voorlichtingsmateriaal bevatte weinig tekst en veel tips met
gedragsaanbevelingen. De voorlichting was over het algemeen concreet opgezet en gericht op
instructies over de wijze van handelen.
Risicofactoren en preventiemaatregelen:
Risicofactoren Preventiemaatregelen
- -
19

Bronnen:
1 Arbozorg en arbeidsorganisatie
Een handzame methode ter bevordering van veilig en gezond bouwen / A. Visser. – [s.l.] :
[s.n.], 1997. – 34 p. (PHOV-scriptie)
Risico beheersing op de bouwplaats / S.M. van Tricht. – Ridderkerk : [s.n.], 1998. – 21 p.
(PHOV-scriptie)
Veiligheid en gezondheid in de bouwnijverheid. – Luxemburg : Bureau voor officiële publikaties
der Europese Gemeenschappen, 1993. – 67 p.
Ontwerp & werken op hoogte. – Amsterdam : Stichting Arbouw, 1997. – 15 p.
De positie van de bouwnijverheid op de arbeidsmarkt : een bedrijfstakvergelijking / K. Kok, B.
Aalpol. – Amsterdam : EIB, 1997. – 73 p.
Personeelsvoorziening in de bouw / H.J.A. Beereboom. – Amsterdam : EIB, 1998. – 66 p.
ABRIE-Bouw bedrijfsdossier. – Amsterdam : Stichting Arbouw, 1995.
Veilig ontwerp kan werk in bouw verbeteren / E. Tjoe Nij, S. Veenstra. – In:
Arbeidsomstandigheden 75 (1999) no. 2, p. 44-46.
http://nl.osha.eu.int/
www.arbouw.nl
2 Inrichting arbeidsplaatsen
Een handzame methode ter bevordering van veilig en gezond bouwen / A. Visser. – [s.l.] :
[s.n.], 1997. – 34 p. (PHOV-scriptie)
Risico beheersing op de bouwplaats / S.M. van Tricht. – Ridderkerk : [s.n.], 1998. – 21 p.
(PHOV-scriptie)
Veiligheid en gezondheid in de bouwnijverheid. – Luxemburg : Bureau voor officiële publikaties
der europese Gemeenschappen, 1993. – 67 p.
Veilige inrichting van de bouwplaats / J.C. Janssen, H.D.J. van der Kam, C. Visscher. –
Amsterdam : NIA, 1993. – 60 p. – Arbeidsomstandigheden in de praktijk 1
Ontwerp & bouwplaatsinrichting. – Amsterdam : Stichting Arbouw, 1997. – 15 p.
Hygiënische voorzieningen op de bouwplaats. – Amsterdam : Stichting Arbouw, 1996. – 22 p.
– Arbouw-advies voor de bouwnijverheid 1
Die Baustelleneinrichtung. – In: Tiefbau 108 (1996) no. 6, p. 366-373.
3 Gevaarlijke stoffen
Aanpak dieselmotoremissies in de bouwnijverheid : stand der techniek. – Amsterdam :
Stichting Arbouw, 1999. - 24 p.
Neurasthene klachten bij werknemers blootgesteld aan organische oplosmiddelen. –
Amsterdam : Stichting Arbouw, 1997. – 30 p. – Verbetering van de
Arbeidsomstandigheden in de bouwnijverheid
Asbesttoepassingen in de B&U-bouw : herkennen en inventariseren. – Amsterdam : Stichting
Arbouw, 1994. – 36 p.
Blootstelling aan kwarts in de bouwnijverheid : stand der techniek op het gebied van
beheersmaatregelen / M.E.G.L. Lumens, S.K.M. Hilhorst. – Den Haag : Elsevier
bedrijfsinformatie, 1999. – 100 p.
Huidaandoeningen bij werknemers in de asfaltwegenbouw / D. Eygendaal, L.A.M. Elders. – In:
Tijdschrift voor bedrijfs- en verzekeringsgeneeskunde 3 (1995) no. 2, p. 51-55.
Blootstelling aan respirabele minerale vezels tijdens het aanbrengen en verwijderen van
isolatiemateriaal. – In: Tijdschrift voor toegepaste arbowetenschap 12 (1999) no. 3, p. 32-36.
Hoog tijd om maatregelen te nemen tegen stof op de werkplek / A. Frijters, R. Hendriks. – In:
NVVK info 6 (1997) no. 1, p. 14-15.
Op weg naar stofvrij bouwen : kwartsstof in de bouw / A. Westenend, T. Spee. – In:
Arbeidsomstandigheden 72 (1996) no. 11, p. 541-545.
Blootstelling onder de MAC een risico? : organische oplosmiddelen en hersenletsel / P. van
Broekhuizen. – In: Arbeidsomstandigheden 72 (1996) no. 11, p. 548-551.
Das Zementekzem : eine vermeidbare Berufsdermatose / H.J. Elliehausen, J. Konerding, W.
Stroh. – In: Arbeitsmedizin, Sozialmedizin, Umweltmedizin 33 (1998) no. 12, p. 539-543.
20

Prävention des Chromat-Ekzems in Baugewerbe / K. Struppek, S. Ludwig. – In : Dermatosen in
Beruf und Umwelt 47 (1999) no. 1, p. 13-15.
Oriënterend onderzoek naar blootstelling aan stof bij ondervloerders / J.A.F. de Vreede. – In:
Tijdschrift voor toegepaste arbowetenschap 10 (1997) no. 3, p. 38-41.
Risico’s in installatiebedrijven / H. Warnaar. – In: Arboscoop (1995) no. 10, p. 7-10.
Bouwsector reguleert zichzelf : bedrijfstak stelt praktische richtlijnen op / H. Neggers. – In:
Arbeidsomstandigheden 76 (2000) no. 3, p. 46-49.
www.arbouw.nl
4 Biologische agentia
-
5 Fysieke belasting
Een rug is goud waard. – Amsterdam : Stichting Arbouw, 1995. – 25 p.
Arbeid en gezondheid van gipsblokkenstellers : overzicht van een reeks Arbouw-onderzoeken /
G. van der Laan. – Amsterdam : Stichting Arbouw, 1994. – 18 p.
De fysieke belasting bij grondwerkers : een werkplekonderzoek bij de firma Stork-Nolte
infratechniek / P.P. van Langen, M.I. Sonneveld. – Amsterdam : Vrije Universiteit, 1992. –
50 p.
Risico’s in installatiebedrijven / H. Warnaar. – In: Arboscoop (1995) no. 10, p. 7-10.
Fluitend opperen en metselen : ergonomische maatregelen leveren geld op / M. Miedema, J.
Kroon, P. Vink. – In : Arbeidsomstandigheden 71 (1995) no. 10, p. 507-509.
Maximale Arbouw Limiet haalbaar : grens blijft 25 kg / H. van der Molen. – In:
Arbeidsomstandigheden concreet 5 (1996) mrt., p. 63-65.
Metselen met de rug rechtop : ergonomische verbeteringen in de bouw / M. Miedema, P. Vink.
- In: Tijdschrift voor ergonomie 21 (1996) no. 2, p. 38-44.
Doelmatig verantwoord glaszetten : de nieuwste ontwikkelingen op beglazingsgebied. – In:
Eisma’s vakpers 98 (1996) no. 13, p. 18-21.
Tilcursus doet ziekteverzuim dalen. – In: Arbouw journaal (1997) no. 4, p. 32-33.
Rückenbelastung bei Tätigkeiten des Betonbauers : eine arbeitsmedizinische und
arbeitswissenschaftliche Studie zum Abbau von Belastungen und Beanspruchungen bei der
Bauarbeit / J. Wakula, F. Wimmel, G. Hoffmann. – In: Arbeitsmedizin, Sozialmedicin,
Umweltmedizin 33 (1998) no. 3, p. 87-95.
www.arbouw.nl
6 Fysische factoren
Huidaandoeningen bij werknemers in de asfaltwegenbouw / D. Eygendaal, L.A.M. Elders. – In:
Tijdschrift voor bedrijfs- en verzekeringsgeneeskunde 3 (1995) no. 2, p. 51-55.
Risico’s in installatiebedrijven / H. Warnaar. – In: Arboscoop (1995) no. 10, p. 7-10.
Arbouw-advies Lawaai in de bouw. – Amsterdam : Stichting Arbouw, 199. – 35 p.
Risico’s van UV-straling voor buitenwerkers / R. Simonis. – In: NVVK info 6 (1997) no. 2, p.
19-20.
Trillingsonderzoek bij de afwerkmachine / A. Frijters. – In: NVVK info 5 (1996) no. 2, p. 11-
13
Veiligheid en weersomstandigheden. – In: Preventie en bescherming 51 (1998) no. 3, p. 20-
23.
Met trillende handen : onderzoek naar handarmtrillingen door het gebruik van mechanisch
handgereedschap in de bouw. – In: Preventie en bescherming 51 (1998) no. 4, p. 8-11.
www.arbouw.nl
7 Arbeidsmiddelen
Risico’s in installatiebedrijven / H. Warnaar. – In: Arboscoop (1995) no. 10, p. 7-10.
Arbouw-advies Lawaai in de bouw. – Amsterdam : Stichting Arbouw, 199. – 35 p.
Trillingsonderzoek bij de afwerkmachine / A. Frijters. – In: NVVK info 5 (1996) no. 2, p. 11-
13
Met trillende handen : onderzoek naar handarmtrillingen door het gebruik van mechanisch
handgereedschap in de bouw. – In: Preventie en bescherming 51 (1998) no. 4, p. 8-11.
21

Handboek arbeidsmiddelen voor de bouwnijverheid. – Amsterdam : Stichting Arbouw, 1999. –
47 p., vele p. bijl.
Veilig werken met houtbewerkingsmachines in het midden en klein bouwbedrijf / M. Rietveld. –
Woerden : Stichting Vakopleiding Bouwbedrijf, 1996. – 31 p. – (PHOV scriptie)
www.arbouw.nl
8 Specifieke werkzaamheden
Ontwerp & werken op hoogte. – Amsterdam : Stichting Arbouw, 1997. – 15 p.
Asfalteren en gezondheid : de risico’s van het werken met oud (teer)asfalt. – Stichting FNV-
Pers, 1997. – 19 p.
Blootstelling aan kwarts in de bouwnijverheid : stand der techniek op het gebied van
beheersmaatregelen / M.E.G.L. Lumens, S.K.M. Hilhorst. – Den Haag : Elsevier
bedrijfsinformatie, 1999. – 100 p.
Risico’s in installatiebedrijven / H. Warnaar. – In: Arboscoop (1995) no. 10, p. 7-10.
Veilig werken op daken / A.C. Ton, H.M. Nieman. – Den Haag : Sdu Uitgevers, 1998. – 36 p.
– (AI-15).
Werken met verontreinigde grond en verontreinigd grondwater / P.C.J. Stallen. – Den Haag :
Sdu Uitgevers, 1999. – 74 p. – (AI-22).
Zandstralen en de bewerking van zandsteen : over de omvang en de aard van de
gezondheidsrisico’s in Nederland / Amsterdam : Chemiewinkel UvA, 1996. – 12 p.
Spritzbeton im Tunnelbau : die langfristige Entwicklung der Staubexposition / G. Praml, A.L.
Hartmann, P.O. Droz. – In: Zentralblatt für Arbeitsmedizin, Arbeitsschutz und Ergonomie 45
(1995) no. 3, p. 86-93.
Nieuwe NEN 3140 lastiger, maar wel beter : werk en onderhoud elektrische installaties /
R.E.M. Groenewegen. – In: Arbeidsomstandigheden 74 (1998) no. 1, p. 6-11.
9 Persoonlijke beschermingsmiddelen en veiligheids- en gezondheidssignalering
Risico beheersing op de bouwplaats / S.M. van Tricht. – Ridderkerk : [s.n.], 1998. – 21 p.
(PHOV-scriptie)
Werken met verontreinigde grond en verontreinigd grondwater / P.C.J. Stallen. – Den Haag :
Sdu Uitgevers, 1999. – 74 p. – (AI-22).
Persoonlijke beschermingsmiddelen. – Amsterdam : Stichting Arbouw, 1996. – 24 p.
10 Werktijden, overwerk en werkdruk
Determinanten en effecten van werkdruk in de Bouw- en Houtnijverheid en de
Woningcorporaties / J.M.H. Schellekens, J. Brouwer, T.F. Meijman. – Groningen :
Rijksuniversiteit, 1999. – 72 p.
Aanpak werkdruk in de bouwnijverheid. – Amsterdam : Stichting Arbouw, 1998. – 25 p.
Psychische Belastung von Bauleitern / G. Strobel, J. von Krause – Bremerhaven :
Wirtschaftsverlag NW, 1997. – 285 p.
Omgaan met werkdruk : cursus voor uitvoerders. – In: Arbouw journaal (1995) no. 2, p. 18-19.
www.hbbcnv.nl
11 Agressie en geweld, sexuele intimidatie
-
12 Overige: activiteiten ter verbetering in en door de branche
‘Kijk uit voor je huid’ vindt groot draagvlak bij buitenwerkers : verhoogd risico op huidkanker
maakt indruk / D.van der Drift. – In: Arbeidsomstandigheden 72 (1996) no. 2, p. 65-67.
Persbericht nr. 2000/201 van het Ministerie van SZW.
http://nl.osha.eu.int/
www.arbouw.nl
Literatuur verwerkt t/m februari 2000
22