Evaluatiecriteria ecologisch bouwen

Evaluatiecriteria
ecologisch bouwen
ter beoordeling van de aanvragen voor investeringssubsidies
in het kader van de VIPA-reglementering
In opdracht van:
Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap
Afdeling Ondersteuning Werking WVC
V I P A
Vlaams Infrastructuurfonds
voor Persoonsgebonden Aangelegenheden
juni 2002

- 2 -

Voor u ligt een makkelijk hanteerbaar werkinstrument dat ecologisch bouwen en verbouwen aanmoedigt
in de welzijns- en gezondheidsvoorzieningen. Dit komt er om twee redenen.
Allereerst wil ik als Vlaams minister de sectoren waarover ik de bevoegdheid draag, begeleiden bij de uitwerking van een
energie- en grondstoffenzuinig beleid. Met kosteneffectieve maatregelen kunnen al heel wat milieubaten gerealiseerd worden.
Ik kies daarom bewust voor de maatregelen van het gezond verstand die geen aanzienlijke meerkosten met zich meebrengen
en die zo weinig mogelijk raken aan de ontwerpvrijheid.
Ten tweede wil ik het adagium kwaliteit van leven en van werken als rode draad hanteren in het welzijns- en gezondheidsbeleid.
Niet alleen het milieu vaart wel bij deze ecologische criteria, ook uw organisatie wordt er beter van. De optimalisering
van het gebruik van energie, water en grondstoffen zal de efficiëntie van uw organisatie verhogen. Een gezonder binnenklimaat
en lagere energiekosten leiden immers tot meer comfort en tot meer tevreden personeel en cliënt-gebruikers.
In de regelgeving maak ik een onderscheid tussen minimumeisen en aanbevelingen.
Minimumeisen zijn maatregelen die een onbetwist milieuvoordeel hebben, algemeen toepasbaar zijn en weinig of geen
meerkosten met zich brengen. Deze criteria zullen in 2003 afdwingbaar worden.
Aanbevelingen zijn maatregelen die meerkosten inhouden. Deze kunnen slechts op langere termijn afgeschreven worden.
Daarom blijven het aanbevelingen. Sommige ervan zullen wellicht in de toekomst afdwingbaar worden.
Het is goed dat zowel beleid als initiatiefnemer gezamenlijk aandacht hebben voor ecologische efficiëntie.
De cliënt-gebruiker en het personeel kunnen er alleen maar beter van worden. Deze publicatie biedt u alvast inspiratie.
Mieke Vogels
Vlaams minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen
Juni 2002
VOORWOORD
- 3 -
voorwoord

INHOUD
VOORWOORD 3
1. INLEIDING 5
2. INBOUW VAN EEN RESULTAATSWAARBORG IN DE TOEKENNING VAN SUBSIDIES 8
2.1. Evaluatieprocedure 8
2.2. Bijkomend door de initiatiefnemer te leveren documenten 9
2.3. Samenvatting 10
3. EVALUATIECRITERIA 12
3.1. Algemeenheden 12
3.2. Minimum-eisen voor het toekennen van de subsidiebelofte 14
3.3. Minimum-eisen voor het toekennen van de subsidiebeslissing 15
3.4. Specifieke minimumeisen van VIPA 20
3.5. Specifieke aanbevelingen van VIPA 28
3.6. Minimum-eisen voor het toekennen van de eindafrekening 34
4. CHECKLISTS 36
4.1. Checklist voor het toekennen van de subsidiebelofte (VIPA) 36
4.2. Checklist voor het toekennen van de subsidiebeslissing (VIPA/ AOGGI) 37
4.3. Checklists voor nazicht van specifieke minimumeisen (AOGGI) 38
4.4. Checklist voor het toekennen van de eindafrekening (VIPA/ AOGGI) 49
5. BIJLAGE: Elementen voor een Programma van Eisen voor comfort 50
inhoud
- 4 -

Globale problematiek
Olie- en gasvoorraden zijn beperkt. De gekende mondiale reserves aan
aardolie en aardgas zijn genoeg voor respectievelijk zo'n 40 en 65 jaar
productie uitgaande van het huidige verbruiksniveau. Bij de verbranding
van kolen, olie en aardgas komen stikstofoxyde (NOx ) en kooldioxyde
(CO2) vrij. Bij kolen en olie komt bovendien ook zwaveldioxyde
(SO2) vrij. NOx en SO2 dragen bij tot de verzuring van het milieu en CO2 draagt bij aan het broeikaseffect.
De aandacht voor energie en milieu wordt momenteel omgezet in voorschriften
en wetten op regionaal, gewestelijk en federaal niveau. Door
het elektriciteits- en brandstofverbruik te verminderen, verminderen we
de luchtverontreiniging, onze impact op het klimaat en het ontstaan
van radioactief afval. Het beperken van het waterverbruik houdt de
grondwaterreserves langer in stand en zorgt ervoor dat er minder afvalwater
moet worden gezuiverd.
Welzijns- en gezondheidssector
en duurzaam bouwen
De welzijns- en gezondheidssector en duurzaam bouwen hebben van huis
uit met elkaar te maken: beide beogen het welzijn van de mensheid. Zeker
1 INLEIDING
in de verzorgingssector is er sprake van een continue omvangrijke stroom
verbouw- en nieuwbouwactiviteiten, hoofdzakelijk gedreven door de constante
ontwikkeling van nieuwe technologieën en het eveneens constante
zoeken naar kostenbesparende vormen van zorg.
Elk ziekenhuis is bijna permanent bezig met aanpassingen van het
gebouw en de installaties.
De gesubsidieerde nieuwbouw van welzijns- en verzorgingsinstellingen,
en ook de grotere gesubsidieerde verbouwingen en renovaties, zijn in
hoge mate aan overheidstoezicht onderworpen. Het Vlaams Infrastructuurfonds
voor Persoonsgebonden Aangelegenheden (VIPA) subsidieert
alle grote investeringen. De onderliggende bouwplannen worden daarbij
onderworpen aan een gedetailleerde toetsing, waartoe men beschikt
over een uitgebreid stelsel van technische normen en regels.
Dat het binnenmilieu in een welzijns- of verzorgingsinstelling goed moet
zijn, spreekt vanzelf: personen verblijven vaak 24 uur per dag in hetzelfde
gebouw, in tegenstelling tot het grootste deel van de bevolking. Maar de
arbeidsomstandigheden van het personeel, dat vaak zwaarder wordt belast
dan bijvoorbeeld kantoormedewerkers, vragen minstens evenveel aandacht.
Vanuit het oogpunt van duurzaam bouwen liggen er goede kansen voor
verbetering:
- 5 -
inleiding

- de welzijns- en gezondheidszorg dient evenals duurzaam bouwen een
maatschappelijk belang;
- de overheid heeft een belangrijke invloed op het bouwen en beheren
van welzijns- en verzorgingsinstellingen;
- algemene richtlijnen en eisen kunnen een groot bereik hebben;
- er wordt voortdurend gerenoveerd, wat kansen biedt om geleidelijk
meer duurzaamheid 'in te sluizen';
- omdat de budgetten onder druk staan zal wel veel afhangen van de
creativiteit van de instellingen en hun adviseurs, alsook van de medewerking
van de overheid en haar adviesinstanties.
Voorbeeld van energiegebruik
De volgende tabel toont ter illustratie de energiebalans per eindtoepassing
van het gemiddeld energieverbruik in ziekenhuizen.
Tabel 1: Energieprofiel ziekenhuizen 1
Energievectoren Ziekenhuizen 2
inleiding
- 6 -
Procentueel (absoluut)
100 % Verwarming 75 % (3879 TJ)
brandstofverbruik = Warm water 15 % (776 TJ)
5172 TJ Andere
brandstoftoepassingen
10 % (517 TJ)
100 % Ventilatie en 40 % (167 GWh)
elektriciteits luchtbehandeling
verbruik = Verlichting 37 % (155 GWh)
418 GWh Circulatiepompen 5 % (21 GWh)
Koelmeubelen 5 % (21 GWh)
Andere EL-toepassingen 13 % (54 GWh)
De tabel toont aan waar de prioriteiten liggen in de intramurale welzijns-
en gezondheidssector: het ontwerp van een efficiënte ventilatie,
verlichting en verwarming. Derhalve wordt in de subsidiestrategie ook
bijzondere aandacht besteed aan (de opvolging van) deze aspecten.
Ook voor de extramurale welzijns- en gezondheidssector vormen verwarming
en verlichting nog steeds de grootste energieverliezen.
Preventiebeginsel
In de eerste plaats zal het ontwerp van een gebouw en zijn installaties
van cruciaal belang zijn voor het levenslang verbruik van energie, water
en grondstoffen. Daarom is het zeer belangrijk om aan deze fase voldoende
aandacht te schenken. De kostprijs van energie- en milieubesparende
maatregelen is immers gevoelig hoger voor een bestaand
gebouw t.o.v. een nieuwbouw. Ook kunnen schijnbare meerkosten nog
gecompenseerd worden door vermeden kosten. Zo zullen bijvoorbeeld

de hogere kosten voor een betere isolatie geheel of gedeeltelijk gecompenseerd
worden door een besparing op de verwarmingsinstallatie, vermits
deze kleiner en bijgevolg goedkoper wordt.
De doelstelling van het handhaven van de voorliggende minimumeisen
en aanbevelingen is om comfortdoelstellingen te behalen met minder
energie, water en grondstoffen. De vertaling van deze eisen en aanbevelingen
in ontwerpoplossingen dient te resulteren in een verantwoorde
kostenbepaling van technische installaties en in een aanzienlijke reductie
voor de gebruiks- en onderhoudskosten voor het gebouw.
Dit basisdocument is bestemd als leidraad voor VIPA voor het opstellen en
beoordelen van objectieve prestatie-eisen voor gebouwen. Initiatiefnemers
kunnen dit document hanteren als leidraad voor de aanvraag van
een investeringssubsidie. Ontwerpers kunnen dit document aanwenden
om, op vraag van de initiatiefnemer of anticiperend op de toenemende
aandacht voor energie-efficiëntie, de energiebehoefte van een nieuwbouw/
vernieuwbouw te beperken.
Evaluatiecriteria ecologisch bouwen versus nieuwe
Energieprestatieregelgeving voor gebouwen
De huidige isolatiereglementering wordt in de nabije toekomst vervangen
door een globale energieprestatieregelgeving (EPR).
De voorliggende evaluatiecriteria mbt ecologisch bouwen slaan niet
enkel op het domein energie. Wat het domein energie betreft kunnen
we stellen dat de VIPA-evaluatiecriteria een stukje voorafname
zijn op, en een concrete invulling zijn van de energieprestatieregelgeving
voor die gebouwen die later onder de EPR zullen vallen.
Tot nog toe wordt er geen energieprestatieregelgeving voor ziekenhuizen
voorzien.
Dit basisdocument kan als leidraad gebruikt worden voor
besprekingen die betrekking hebben op het rationeel gebruik
van energie, water en grondstoffen bij (ver)nieuwbouwprojecten.
In Hoofdstuk 2 worden richtlijnen gegeven inzake de integratie
van een resultaatsverbintenis.
In Hoofdstuk 3 worden evaluatiecriteria gegeven inzake het
gebruik van energie, water en grondstoffen.
In Hoofdstuk 4 worden checklists gepresenteerd die kunnen
worden gehanteerd voor de beoordeling.
In Hoofdstuk 5 worden bijlagen gepresenteerd.
1 Volgens: W. De Groote, H. Chys, L. De Jonghe, A. Verbruggen (1994) ‘De energievraag en
de –besparingsmogelijkheden in de tertiaire sector in België 1992-2003’, studie uitgevoerd
door STEM vzw.
2 Het primair energiegebruik in de volledige intramurale gezondheidssector bedroeg in
Vlaanderen in 1994: 7636 à 8246 TJ (volgens VITO-rapport 96/14). Uit een Nederlandse
publicatie van CBS (1992) blijkt dat het brandstof- en elektriciteitsverbruik per bed, in vergelijking
met verpleeghuizen, tot drie maal groter kan zijn voor ziekenhuizen. Over het energiegebruik
in de intramurale welzijnssector en de extramurale welzijns- en gezondheidssector
zijn geen gegevens bekend. In Nederland vermeldt NEEDIS een verdeling in de gezondheidszorg
van 83 % voor intramurale gezondheidszorg en dus 17 % voor extramurale
gezondheidszorg + overige.
- 7 -
inleiding

2 INBOUW
VAN EEN RESULTAATSWAARBORG
IN DE TOEKENNING VAN SUBSIDIES
2.1. Evaluatieprocedure
Voor alle aanvragen voor subsidies worden criteria en technische eisen
door een technische ploeg (de Afdeling Gesubsidieerde Infrastructuur
van de Administratie Overheidsopdrachten, Gebouwen en
Gesubsidieerde Infrastructuur, verder AOGGI genoemd) getoetst na
indiening van het masterplan op basis van de technische documenten.
Voor de algemene ziekenhuizen en de ouderenvoorzieningen, de thuiszorgvoorzieningen
en de voorzieningen voor bijzondere jeugdbijstand
vormt het technisch-financieel plan hiertoe de basis. Voor de andere
VIPA-voorzieningen is de basis het masterplan.
De subsidiebelofte wordt toegekend na beoordeling van dit plan en voorontwerp.
De subsidiebeslissing wordt pas toegekend na beoordeling van
het volledig ontwerp, aangevuld met de algemene en bijzondere bestekken
en de vereiste technische nota’s en verslagen. Tijdens de realisatie van
de werken gebeurt de effectieve vereffening van de subsidies. Een laatste
subsidieschijf wordt slechts verleend bij de goedkeuring van de eindafrekening,
na oplevering van het gebouw en zijn installaties.
Communicerende en adviserende rol van VIPA
Het VIPA-team organiseert meerdere malen per week een strategische
inbouw
- 8 -
workshop waarin aan de initiatiefnemers toelichting gegeven wordt bij de
opmaak van hun plan en waarbij gewezen wordt op de geldende normen
en criteria. Het is van belang dat in deze workshops ook voldoende aandacht
gegeven wordt bij de opmaak van hun plan.
Zelf dient VIPA bij haar financiële adviezen erover te waken dat er rekening
gehouden wordt met de onderhouds- en werkingskosten van het
gebouw en de mogelijke voorbeeldfunctie van een duurzaam gebouw.
Bewakende en beslissende rol van VIPA
Het is de rol van VIPA om de evaluatieprocedure te bewaken, de nodige
technische documenten te vragen van de aanvrager en om deze
documenten na te zien met betrekking tot de gestelde eisen. VIPA zal
deze documenten grondig bestuderen en op basis hiervan advies geven
en eventueel subsidies toekennen.
Adviserende en controlerende rol van AOGGI
AOGGI heeft als taak het uitvoeren van het technisch nazicht en de controle
van het voldoen aan de gestelde minimumeisen. Na grondige studie
levert AOGGI een technisch advies aan VIPA.

2.2. Bijkomend door de initiatiefnemer
te leveren documenten
Teneinde de aanvragen voor investeringssubsidies te kunnen beoordelen
inzake duurzaam bouwen dienen, naast de gebruikelijke documenten,
bijkomende documenten te worden geleverd door de initiatiefnemer.
Het betreft hier:
Documenten ten behoeve van de toekenning
van de subsidiebelofte
De initiatiefnemer dient een initieel programma van eisen inzake comfort
en het gebruik van energie, water en materialen te leveren, conform
de eisen en aanbevelingen van VIPA, aangevuld met een akkoordbrief
van de initiatiefnemer dat aan dit programma van eisen naar beste
vermogen zal worden voldaan en dat alle op het project betrokken minimumeisen
van VIPA werden opgenomen.
Documenten ten behoeve van de toekenning
van de subsidiebeslissing
De initiatiefnemer dient bijkomende technische nota’s te leveren met
betrekking tot de uitwerking van gebouw en installaties, evenals een
door het ontwerpteam bekrachtigd programma van eisen 3 inzake comfort
en het gebruik van energie, water en materialen, conform de minimumeisen
van VIPA, vergezeld van een akkoordbrief van de initiatiefnemer
dat aan de minimumeisen zal worden voldaan, evenals aan de
opgelegde eisen en adviezen door VIPA verstrekt naar aanleiding van
het toekennen van de subsidiebelofte.
Eventueel dienen deze documenten te worden aangevuld met een met
grondige redenen omklede rapportering van afwijkingen die kunnen
worden toegestaan door het VIPA.
Documenten ten behoeve van de eindafrekening
De initiatiefnemer dient een evaluatieverslag duurzaam bouwen te
leveren waarin het reële eindresultaat vergeleken wordt met het
bekrachtigd programma van eisen, aangevuld met een akkoordbrief
van de initiatiefnemer dat:
- aan het definitief programma van eisen inzake comfort en het
gebruik van energie, water en materialen wordt voldaan, conform de
minimumeisen van VIPA;
- dat aan de opgelegde eisen en adviezen verstrekt naar aanleiding
van het toekennen van de subsidies wordt voldaan.
Eventueel dienen deze documenten te worden aangevuld met een met
grondige redenen omklede rapportering van afwijkingen die kunnen
worden toegestaan door het VIPA, conform de VIPA-criteria voor afwijkingen.
VIPA behoudt zich het recht voor om ter verificatie een volledig dossier
‘as-built’ te verlangen voor nazicht. Dit dossier dient bijkomend minimaal
volgende elementen te bevatten:
- detailplannen van de oplossingen voor alle structurele bouwknopen
aan de buitenschil van het gebouw, evenals details van aansluitingen
van schrijnwerk ter beoordeling van het voorkomen van koudebruggen
- plannen en Nederlandstalige beschrijvingen van de werking en regeling
van alle aanwezige technische installaties (verwarming, ventilatie,
koeling, luchtbehandeling, waterbehandeling, stoom- en persluchtproductie,
systemen voor distributie, transport, veiligheid, zonwering,
verlichting, enz.).
3 Als bijlage op het bestek.
- 9 -
inbouw

Toelichting inzake het gebruik
van een Programma van Eisen
Een Programma van Eisen (PvE) is een zodanige vertaling van de
behoeften, wensen, eisen en verwachtingen, dat het kan gebruikt worden
om het ontwerpproces te sturen en dat het aansluit bij de principes
van projectmatig en bouwfasegericht werken.
Tijdens het ontwerp biedt het opstellen van een PvE per project een
directe hulp voor het definiëren van de ontwerpdoeleinden en de definitieve
prestatie-eisen. Objectief evalueerbare grenswaarden inzake comfort
en het gebruik van energie, water en materialen mogen hierin niet
ontbreken.
Het PvE is in de voorontwerpfase te zien als een evolutief document, dat
zich fasegewijs ontwikkelt van grof naar fijn, in wisselwerking met het ontwerp,
waarbij de ontwikkeling van het PvE steeds een stap voorloopt op
de ontwerpontwikkeling.
Op het einde van de ontwerpfase dienen de prestatie-eisen inzake comfort
en gebruik van energie, water en materialen evenwel te worden
bekrachtigd. Een definitief Programma van Eisen kan onderdeel vormen
van het algemeen bestek of van het bijzonder bestek en dient een consistent
geheel te vormen.
Het PvE dient, bij de oplevering van gebouw en installaties, te kunnen
worden gebruikt als instrument voor het testen van systemen en componenten,
waarbij de resultaten getoetst worden aan de gestelde eisen
van het bekrachtigd PvE. Ook in een latere fase kan het PvE dienen voor
inbouw
- 10 -
het beheren van gebouw en installaties, namelijk voor het checken van
de prestaties van systemen en componenten na onderhouds- of herstellingswerkzaamheden.
2.3. Samenvatting
Tabel 2 vat samen hoe de beoordeling van subsidies bij voorkeur verloopt.

Tabel 2: Bouwfasen en leverbaarheden
Bouwfase Activiteit initiatiefnemer
in samenwerking
Leverbaarheden op het einde van de bouwfase
met bouwteam Door de initiatiefnemer Door VIPA Door AGI - AOGGI
Voorontwerp Ontwerp gebouw Aanvraag tot subsidiebelofte
Initieel programma van eisen
Akkoordbrief
Subsidiebelofte Technisch advies aan VIPA
Ontwerp Detaillering gebouw Aanvraag tot subsidiebeslissing
Technische nota’s,
Bekrachtigd programma
van eisen,
Akkoordbrief
Subsidiebeslissing Technisch advies aan VIPA
Uitvoering Bouwen Effectieve vereffening
van subsidies
Technisch advies aan VIPA
Oplevering Nazien en testen Afsluitprotocol bouwopdracht
Bouwdossier ‘as-built’
Evaluatieverslag
Akkoordbrief
Eindafrekening Technisch advies aan VIPA
- 11 -
evaluatiecriteria

3 EVALUATIECRITERIA
3.1. Algemeenheden
SMART-criteria
De voorgestelde criteria zijn gebaseerd op het SMART-principe. Ze zijn
Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Resultaatgericht en Tijdsgebonden. Er
wordt bij de beschrijving van deze evaluatiecriteria in het bijzonder de
nadruk gelegd op:
- objectieve, meetbare rekeneenheden (bijvoorbeeld U-waarden, rendementen,…)
- de indeling in preferentiële waardecategorïen (minimumeisen, aanbevelingen)
- de eenvoud voor het opnemen in afpuntlijsten
Toepassingsgebied
In dit hoofdstuk worden minimumeisen en aanbevelingen gegeven inzake
duurzaam bouwen. De voorgestelde minimumeisen hebben een onbetwist
milieuvoordeel, zijn algemeen toepasbaar, hebben een lage terugverdientijd
en leiden niet of nauwelijks tot meerkosten. Zij horen daarom,
tenzij de toepassing in contradictie is met de wettelijke of stedenbouwkundige
bepalingen, altijd te worden uitgevoerd.
evaluatiecriteria
- 12 -
Nieuwe woningen en woongebouwen alsmede nieuwe gebouwen in de
tertiaire sector dienen te voldoen aan deze minimumeisen inzake duurzaam
bouwen. Bovendien moeten deze eisen tevens worden toegepast op
grotere (dat wil zeggen groter dan 1000 m2 ) bestaande gebouwen wanneer
deze ingrijpende renovatie ondergaan 4 .
Enkel voor gebouwen die kleiner zijn dan 1000 m2 (nieuwbouw en
renovatie), kunnen de cursief gedrukte delen worden geïnterpreteerd
als aanbevelingen i.p.v. als minimumeisen.
Voor renovaties waarin de totale kosten van renovatie hoger zijn dan 25%
van de nieuwbouwwaarde van het gebouw, gelden ook steeds de eisen
inzake renovatie van een gebouw met een totaaloppervlakte van meer dan
1000 m2 . 5
Aanbevelingen hebben eveneens een onbetwist milieuvoordeel, doch met
een meerkost die slechts op langere termijn kan worden terugverdiend.
Hierbij dient te worden opgemerkt dat bij de toepassing van deze eisen en
aanbevelingen de nodige aandacht moet worden besteed aan het binnenklimaat.
Dit wordt gecontroleerd door nazicht van een door de initiatiefnemer
te leveren programma van eisen inzake energie en comfort.

Mogelijke redenen voor afwijkingen
De criteria zijn zo concreet mogelijk geformuleerd op basis van in de bouwpraktijk
gangbare ontwerpoplossingen en werkwijzen.
Het is echter goed denkbaar dat een alternatieve, gelijkwaardige oplossing
wordt voorgesteld. Net als in de nakende energieprestatieregelgeving is
een alternatieve oplossing voor het invullen van een minimum-eis mogelijk
(vergelijk: het 'gelijkwaardigheidsprincipe'), als maar aannemelijk
wordt gemaakt dat daarmee de doelstelling van die eis in gelijke mate
wordt bereikt. 6
Bestaande gebouwen, die renovatie ondergaan, dienen ook te voldoen
aan de minimumeisen, voor zover deze technisch haalbaar zijn en kosteneffectieve
investeringen met zich meebrengen, dat wil zeggen extra kosten
die op basis van de actuele gemiddelde hypotheekrente binnen een periode
van acht jaar zijn terug te verdienen door de toegenomen besparingen.
In bepaalde gevallen van geklasseerde gebouwen of bouwonderdelen kunnen
afwijkingen worden toegestaan op hogerstaande regel, op voorwaarde
dat AROHM hiertoe schriftelijk tegenadvies heeft geleverd op basis van
voorgestelde ontwerpoplossingen. Bij tegenadvies dient de initiatiefnemer
de haalbaarheid van (gelijkwaardige) alternatieve oplossingen te rapporteren.
Iedere afwijking van een minimum-eis dient in ieder geval steeds omstandig
te worden verklaard.
4 Deze opdeling is conform het gewijzigd voorstel voor een richtlijn van het Europees
Parlement en de Raad betreffende de energieprestaties van gebouwen,
ref. COM(2002)192 def
5 Het criterium stemt overeen met artikel 5 van het voorstel voor richtlijn van het
Europees Parlement en de Raad betreffende de energieprestaties van gebouwen.
6 Voorbeeld: een dak wordt thermisch onvoldoende geïsoleerd, maar de ruimte eronder
is een niet-benutte zolder met een thermisch geïsoleerde vloer. Indien een berekening
kan aantonen dat de constructie dak+zolder+zoldervloer een equivalente isolatiewaarde
heeft en, beschouwd over een volledig jaar, niet meer warmteverlies veroorzaakt, zonder
condensatieproblemen en mogelijke schimmelvorming op mogelijke koudebruggen, dan
kan een dergelijke opbouw worden aanvaard.
- 13 -
evaluatiecriteria

evaluatiecriteria - 14 -
3.2. Minimum-eisen voor het
toekennen van de subsidiebelofte
Een initieel programma van eisen dient te worden opgesteld door de initiatiefnemer
ten behoeve van de uitvoering van een concreet bouwproject.
De initiatiefnemer dient in het programma van eisen de specifieke
minimumeisen van VIPA op te nemen, evenals objectieve evalueerbare
grenswaarden inzake comfort en mogelijke bijkomende
eisen inzake gebruik van energie, water en materialen.
Met betrekking tot comfort moeten minimaal expliciet objectief evalueerbare
grenswaarden worden geformuleerd, per voorzien lokaal, inzake:
- Thermisch comfort
- Visueel comfort (lichtkwaliteit)
- Luchtkwaliteit
Het initieel programma van eisen dient tevens te bespreken hoe per verwachte
technische installatie (verwarming, ventilatie, koeling, luchtbehandeling,
waterhandeling, stoom- en persluchtproductie, systemen
voor distributie, transport, veiligheid, zonwering, verlichting, enz.) volgende
aspecten met objectief evalueerbare grenswaarden zullen worden
beoordeeld:
- Energie-efficiëntie
- Water-efficiëntie
Voor renovatieprojecten dienen alle bouwdelen en technische installaties
te worden geëvalueerd en dient in het initieel programma van eisen
advies te worden gerapporteerd inzake vervanging en/of alternatieve
oplossingen, met de nadruk op de bevordering van efficiëntie van het
gebruik van energie, water en grondstoffen.

Naast deze specifieke elementen is een aanvulling noodzakelijk met een
door het directiecomité ondertekende akkoordbrief inzake hun streven
naar het behalen van objectief evalueerbare prestatie-eisen inzake comfort
en het gebruik van energie, water en grondstoffen. Deze verklaring
duidt tevens aan wie er in persoon verantwoordelijk is (de ‘coördinator’)
voor de goede uitvoering van deze verklaring.
Aanbevelingen
Met betrekking tot de verwachte gebouwenschil en technische installaties
kan worden besproken hoe, per bouwsysteemgroep (wand, dak,
vloer, afwerking, installatietype) de grondstofefficiëntie zal worden
beoordeeld.
Innovatieve ideeën en systeemoplossingen kunnen aan VIPA worden
aangereikt ter discussie. Om deze kracht bij te zetten is het vaak nog
nodig er apart aandacht aan te geven.
3.3. Minimum-eisen voor het
toekennen van de subsidiebeslissing
De initiatiefnemer dient bijkomende technische nota’s te leveren met
betrekking tot de uitwerking van gebouw en installaties, evenals een
door het ontwerpteam bekrachtigd programma van eisen inzake comfort
en het gebruik van energie, water en materialen, conform de minimumeisen
van VIPA, vergezeld van een akkoordbrief van de initiatiefnemer.
3.3.1. Leveren van een akkoordbrief
De akkoordbrief dient door het directiecomité te worden ondertekend
en dient te vermelden dat aan de minimumeisen zal worden voldaan,
evenals aan de opgelegde eisen en adviezen, door VIPA verstrekt naar
aanleiding van het toekennen van de subsidiebelofte.
Tevens dient het engagement inzake het verifiëren van deze objectief
evalueerbare eisen tijdens en één jaar na de oplevering te worden geformuleerd.
Deze verklaring duidt tevens aan wie er in persoon verantwoordelijk
is (de ‘coördinator’) voor de goede uitvoering van deze verklaring.
3.3.2. Leveren van een bekrachtigd
programma van eisen
Het betreft een update van het initieel programma van eisen, conform
het uiteindelijke ontwerp, voorzien van objectief evalueerbare minimumeisen
inzake comfort en het gebruik van energie, water en materialen.
Dit programma van eisen is een verplichte aanvulling op het bestek.
Vereiste bepalingen inzake comfort
Per lokaal moeten in het programma van eisen objectief evalueerbare
parameters worden vastgelegd, minimaal omvattend:
- minimum en maximum temperaturen in diverse seizoenen, eventueel
aangevuld met mogelijke overschrijdingsuren
- toelaatbare CO2-concentraties - lux-niveaus voor verlichting
- 15 -
evaluatiecriteria

De volgende aspecten dienen te worden gewaarborgd in het programma
van eisen:
- de inval van daglicht in alle verblijfs- en personeelsruimten 7
- het vermijden van directe windinval op toegangen 8
- het voorzien van een afdoende zonwering op alle horizontale, schuine
en zuid- en westgerichte beglazing 9
3.3.3. Leveren van technische nota’s
In de technische nota’s dient te worden omschreven hoe prestatie-eisen
worden omgezet in definitieve keuzes van componenten en systemen. In
de ideale situatie zijn de technische nota’s van met commentaar voorziene
berekeningsnota’s: er wordt een rekenkundige analyse gemaakt
van de ontwerpkeuzes in relatie tot de objectief evalueerbare prestatieeisen.
De technische nota’s dienen zich in ieder geval te richten tot de minimumeisen,
aanbevelingen, adviezen en referentiedocumenten van VIPA.
De technische nota’s omvatten minimaal expliciet Nederlands-talige
berekeningsnota’s voor de bepaling van:
- De U-waarden van alle wanden van de gebouwenschil, aangevuld
met een beoordeling van de karakteristieken van transparante delen
van de gebouwenschil;
- De dimensionering van de diverse technische installaties op basis van
de eisen inzake comfort en verbruik van energie, water en grondstoffen,
minimaal voor de installaties verwarming, koeling, ventilatie en
verlichting.
evaluatiecriteria - 16 -
Berekeningsnota inzake U-waarden
Het isolerend vermogen van een wand van de gebouwenschil wordt
aangegeven door zijn U-waarde (vroeger k-waarde genoemd) bepaald
volgens NBN B62-002. De U-waarde van een venster moet zowel de Uwaarde
van de beglazing als van het raamkader (inclusief ventilatierooster,
inbouwrolluikkast, en dergelijke meer) in rekening brengen.
Een Nederlandstalige berekeningsnota dient te worden geleverd die
minimaal volgende punten omvat:
- Per bouwmateriaal de waarde van de warmtegeleidingscoëfficiënt λ;
- Per bouwdeel van de warmteverliesoppervlakte van het gebouw, i.e.
per type-opbouw van een buitenmuur, dak, vloer, kelderwand, scheidingsmuur,..
een gedetailleerde berekening van de (equivalente)
warmtedoorgangscoëfficiënt U (vroeger k-waarde genoemd) met vermelding
van materiaaldiktes, warmtegeleidingscoëfficiënten van
materialen en veronderstelde warmteweerstand van luchtlagen en
overgangen;
- Per koudebrug 10 en per twijfelgeval 11 van een koudebrug, de berekening
van de lineaire en/of puntwaarde van de warmtegeleidingscoëfficiënt
en een evaluatie van het gevaar op condensatie en schimmelvorming;
- De vermelding van eventuele bijzondere veronderstellingen; bij afwijking
een argumentatie op basis van internationaal erkende normen
of het gelijkwaardigheidsprincipe 12 ;
Het voldoen aan de minimumeisen van VIPA inzake U-waarden en
aan de geldende wettelijke nationale, gewestelijke en regionale bepalingen
en Belgische normen inzake thermische isolatie dient schriftelijk
te worden bevestigd.

Beoordeling van de karakteristieken van
transparante delen van de gebouwenschil
De keuze van de transparante delen van de gebouwenschil dient met
redenen te worden omkleed. Volgende aspecten dienen te worden
besproken in de technische nota.
Zonwering en lichttoetreding van het transparant materiaal
Voor transparante vlakken en ramen met een lengte of breedte groter dan
80 cm 13
, evenals voor alle transparante dakvlakken, dient de nota te
bespreken hoe zonwering per glasoppervlak wordt geïmplementeerd.
In het bijzonder dient voor alle externe transparante delen (zowel glas als
kunststof) de verhouding τv/g te worden opgegeven, conform NBN EN 410.
Toelichting:
Transparante delen laten ook warmte door ten gevolge van bezonning.
In de zomer kan er oververhitting ontstaan, wat niet alleen hinderlijk
is maar eventueel kan aanzetten tot het gebruik van actieve
koeling.
De evaluatie van de zonnewarmtedoorlaatbaarheid gebeurt op basis
van de g-waarde (zonnetransmissiefactor, ook ZTA genoemd) van het
transparant materiaal. Deze geeft aan welk deel van de zonnestraling
doorgelaten wordt. In de zomer is een lage waarde gunstig (min-
7
De uitgangsvereiste is dat tijdens de dag, elke verblijfsruimte (inclusief slaap- en woonruimtes) en personeelsruimte (inclusief kleedkamers en pauzeruimtes) op een veilige wijze kan betreden
worden zonder kunstlicht te ontsteken. Voor overige ruimtes dient te geëvalueerd of een gebrek aan daglichttoetreding aanvaardbaar kan zijn inzake een snelle visuele inspectie (bijvoorbeeld
inzake het nazicht van ongeregeldheden van patiënten, residenten, gehandicapten, kinderen,..).
8
Hoofd-in- en uitgangen dienen te worden voorzien van dubbele deursluizen en eventueel automatische deuren, zodanig dat het openen van de deur geen koudevlaag of drukverlies veroorzaakt.
Overige toegangszones moeten worden beschermd tegen de inval van winterwind, bijvoorbeeld door middel van het voorzien van sassen, schuttingen en/of aangepaste begroening.
9
Om oververhittingsproblemen, en dus energieverslindende koeling, te vermijden dient in de zomer vooral de inval van zonlicht vanuit de zuidelijke, westelijke en bovenrichtingen te kunnen
worden vermeden. De meest aangewezen oplossing is het voorzien van externe zonwering, bij voorkeur regelbaar. Dikwijls kunnen ook architecturale ingrepen, zoals bijvoorbeeld het
voorzien van zonwering, dakoverstekken of bladverliezende vegetatie, afdoende zijn om de koellast aanzienlijk te verlagen. Kleur, materiaal en textuur van de bouwdelen kunnen tevens
worden gekozen in functie van de reflectie of absorptie van zonnewarmte.
10
Koudebruggen zijn lokale verzwakkingen in de thermische isolatie van de buitenschil van een gebouw met lokaal een verhoogd warmteverlies en welke preferentiële condens- en schimmelzones
vormen. Het effect van koudebruggen wordt nefaster naarmate de isolatiegraad toeneemt. Enkele klassieke koudebruggen zijn: betonnen lintelen aangegoten tegen het parement,
gesloten spouwen rond ramen, doorlopende betonnen terrasvloeren en dakoversteken en buitenhoeken gevormd door een vloerplaat boven een kruipruimte en twee buitenwanden.
In het algemeen is de basiskennis om koudebruggen te vermijden vrij goed gekend in de Belgische bouwdocumentatie. Tevens staat software ter beschikking voor de evaluatie van speciale
gevallen.
11
Het staat VIPA vrij om een beoordeling van koudebruggen te verlangen van door VIPA aangeduide constructiedetails.
12
De bevestiging van het voldoen aan de minimumeisen door middel van bouwfysische simulatie van het bouwdeel, ingesloten in de overige bouwdelen, kan aanvaard worden als gelijkwaardigheidsargument.
De rapportering van deze argumentatie dient evenwel in het Nederlands te geschieden.
13
VIPA heeft het recht om bijkomende gebouwdelen aan te duiden voor evaluatie.
- 17 -
evaluatiecriteria

der koeling nodig), terwijl in de winter een hoge waarde gunstig is
(minder verwarming). Bij de keuze dient de zomersituatie echter
doorslaggevend te zijn.
Voor het visueel comfort is de lichttransmissie van het transparant
materiaal essentieel. De lichtdoorlaatbaarheid kan begroot worden
door de tv-waarde (lichttransmissiefactor, ook LTA genoemd). Deze
geeft aan welk deel van het zichtbaar zonlicht wordt doorgelaten.
Een hoge waarde is gunstig omdat dit betekent dat er meer licht
naar binnen treedt en dat er dus minder kunstverlichting nodig is.
De tv-waarde is ook afhankelijk van de kleur van het materiaal. Een
lage lichttransmissiefactor tv zorgt voor een onvermijdelijk zonnebrileffect,
waardoor men steeds geneigd is om de verlichting in te
schakelen. Om maximaal gebruik te kunnen maken van de daglichttoetreding,
moet de τv hoger zijn dan 65 %.
Zuiver energetisch gezien is de keuze van een beglazing gunstig, indien
deze een lage Ug-waarde heeft (voornamelijk een wintervoorwaarde),
een lage g-waarde (zomervoorwaarde) en een relatief hoge τv -waarde
(visuele voorwaarde).
Voor zonwerende toepassing wordt bij voorkeur een beglazing gekozen
met zo hoog mogelijke waarde voor de verhouding τv/g. Hoe hoger deze
waarde des te meer licht wordt doorgelaten in vergelijking tot de doorgelaten
zonnewarmte. Deze verhouding dient zo hoog mogelijk te zijn
ten einde in zomeromstandigheden de koelbelasting zo laag mogelijk te
houden en voldoende lichtinval te verzekeren.
Geluidwering
Voor buitenwanden langs de straatzijden of langs mogelijke bronnen
van geluidhinder dient de nota de akoestische eigenschappen van de
beglazing te evalueren.
evaluatiecriteria
- 18 -
Ventilatiemogelijkheden
Voor ramen in buitenwanden dient per raam te worden aangeduid
welke openingsmogelijkheden en geïntegreerde ventilatieroosters worden
voorzien.
Koudebruggen
Voor metalen raamconstructies dient door middel van een simulatie te
worden aangetoond dat aan de VIPA-eis inzake U-waarde voor
glas+schrijnwerk wordt voldaan, dat de keuze van het profiel niet leidt
tot oppervlaktecondensatie en dat er geen koudebruggen worden
gecreëerd bij de aansluiting van het profiel met de wanden en bij de
aansluiting tussen de profielen onderling.
Dimensionering van technische installaties
Om een optimale energiebesparing te bekomen dient te worden
gestreefd naar een goede afstemming tussen ruwbouw en installaties.
Zo zal het isolatiepeil van het gebouw in aanzienlijke mate invloed hebben
op de dimensionering van de verwarmings- en koelinstallatie. Een
goede systeemkeuze van beglazing, zonwering, beperking van de interne
warmtewinsten en passieve technieken kan leiden tot het vermijden
van actieve koeling. Een goed daglichtontwerp kan ook in het bijzonder
bijdragen tot energiebesparingen op kunstlicht. Indien in de ruwbouwfase
voorzieningen werden getroffen voor natuurlijke of nachtelijke ventilatie,
dan kan extra energie worden bespaard door aangepaste ventilatiesystemen.

Verwarming en koeling
De gegevens waarop de binnenklimaatberekeningen dienen te gebeuren,
dienen in samenspraak met het ontwerpteam duidelijk te zijn vastgelegd.
Met name dienen duidelijk de grenzen en de benaming van de
zones voor verwarming en koeling te zijn aangeduid.
Op plan dient per klimatisatiezone te worden gerefereerd naar bijlagen
met vermelding van: de oppervlakte en het volume; de grenswaarden
voor minimale en maximale temperatuur; het statistisch toelaatbaar
aantal overschrijdingsuren inzake zomercomfort in functie van het type
klimaatjaar van Ukkel.
De warmte- en koudedistributie in de diverse ruimten dient te zijn
besproken en aangeduid op technische plannen. De plaatsing van energie-,
verwarmings- en koelproductie-eenheden moet aangeduid zijn op
de ruwbouwplannen en de eventuele infrastructuurplannen.
Actieve koeling is niet toegestaan, tenzij voor bijzondere lokalen. Bij het
toepassen van actieve koeling dient dit bijkomend energieverbruik grondig
te worden geargumenteerd. Er moet met name voor alle voorgestelde
koeleenheden worden aangetoond of de koeling noodzakelijk is en
of deze niet kan worden geëlimineerd door andere bouwkundige of
technische ingrepen. De nota dient voor van koeling voorziene lokalen
te beschrijven hoe thermische isolatie van de zone, beperking van het
vermogen van verlichting en apparatuur, de implementatie van zonwering
en zonwerende beglazing, aangepaste ventilatie en een geautomatiseerde
regeling van de koelapparatuur het benodigd koelvermogen
en het energieverbruik voor koeling zullen beperken.
Ventilatie
De luchtdistributie in de diverse ruimten dient te zijn besproken en aangeduid
op technische plannen en diverse voorzieningen zoals ruwbouwkokers
en –roosters moeten aangeduid zijn op de ruwbouwplannen en
de eventuele infrastructuurplannen. Het voorzien van natuurlijke toe- of
afvoer van lucht vereist een beschrijving van de plaatsing en de dimensionering
van eventuele roosters en openingen.
De nota dient in alle gevallen de ventilatie van de afzonderlijke lokalen
te beschrijven. Op plan en in een bijzonder bestek dient het vereiste
luchtdebiet aan verse lucht te worden aangeduid per ventilatiezone.
Ook alle kelderlokalen en technische ruimtes dienen reglementair te
worden geventileerd.
Op plan en in een bijzonder bestek dienen voor mechanische toe- en/of
afvoer van lucht tevens te worden aangeduid per klimatisatiezone: de
pulsiemonden en de minimum en maximum luchttemperatuur per pulsiemond.
Per mechanische ventilatie-eenheid dienen minimaal volgende punten te
kunnen worden geleverd op aanvraag:
- principeschema's;
- de minimum en maximum luchtsnelheid en de minimum en maximum
luchttemperatuur per ventilatiezone;
- een bepaling van het drukverlies over alle componenten (kanalen, batterijen,
recuperatoren, filters, geluiddempers, eindelementen, roosters,..),
evenals de thermische isolatie en luchtdichtheidsklasse van en
de luchtsnelheden in de ventilatiekanalen;
- 19 -
evaluatiecriteria

- de karakteristieke curve van elke ventilator en het elektrisch vermogen
van zijn aandrijfmotor, en het geleverde debiet, rekening houdend met
de weerstanden van alle samenstellende onderdelen van de groep en
het toebehoren, evenals met de luchtweerstanden van kanalen en
roosters;
- de vermelding van eventuele bijzondere veronderstellingen.
Er dient op basis van deze informatie en bijkomende berekeningen te
worden bevestigd dat aan de minimumeisen van VIPA en aan de eisen
geformuleerd in het programma van eisen kan worden voldaan.
De nota dient in het geval van mechanische ventilatie per bediend
lokaal en per ventilatie-eenheid aan te geven of en hoe de luchtdebieten
variabel kunnen worden gemaakt door aanpassing aan de werkelijke
ventilatiebehoeften 14 .
Voor alle gebouwen kleiner dan 1000 m2 dient het voldoen aan de
Belgische norm NBN D 50-001 inzake de ventilatievoorzieningen voor
woongebouwen te worden bekrachtigd.
Verlichting
De berekeningsnota dient minimaal de inplanting, de lichtkarakteristieken
en de energie-efficiëntie van de verlichtingstoestellen te beschrijven,
gegroepeerd volgens verlichtingszone. Per verlichtingszone dient
het voldoen aan de minimumeisen inzake lux-niveaus te worden
bekrachtigd.
evaluatiecriteria
- 20 -
Regeling
Voor alle regelingen voor klimaatsystemen (verwarming, ventilatie, koeling)
en verlichting dienen nota’s te worden opgesteld die minimaal de
werking van de regeling beschrijven rekening houdend met de diverse
seizoenen, de dag-/nachtsituatie en het gebruik van de lokalen.
3.4. Specifieke minimumeisen
van VIPA
3.4.1. Eisen inzake de ruwbouw
Maximaal toelaatbare U-waarden
Deze eisen hebben betrekking op de individuele isolatie van de wanden
van de gebouwschil.
In de volgende tabel worden eisen gegeven voor de maximaal toelaatbare
U-waarden (Umax , te berekenen volgens NBN B 62-002) van de
individuele wanden van de warmteverliesoppervlakte van het gebouw.
Hierin wordt enkel een onderscheid gemaakt tussen nieuwbouw en
renovatie, onafhankelijk van het type gebouw. Afwijkingen zijn enkel
mogelijk indien wordt voldaan aan de VIPA-criteria inzake afwijkingen.
Indien vloerverwarmingssystemen zijn voorzien, dient in alle gevallen
een U-waarde voor de vloer van maximaal 0,25 W/m2K te worden
gehanteerd.

Tabel 2 : isolatie-eisen m.b.t. de individuele wanden (maximaal toelaatbare U-waarden)
Wanden van de warmteverliesoppervlakte van het gebouw Umax (W/m2K) Nieuwbouw of renovatie
Bovenste daken of plafonds 0,25
Ondoorschijnende buitenwanden 15 (met inbegrip van koudebruggen) 0,40
Onderste vloeren 16
0,50
Doorschijnende wanden of wandelementen, van het verliesoppervlak
van het gebouw (inclusief beglaasde deuren, lichtstraten,
dakkoepels, glasbouwsteen,…); deuren en poorten
• U-waarde beglazing (of centraal deel) 1,2
conform NBN EN 673, 674 of 675 17
• U-waarde beglazing (of centraal deel) inclusief schrijnwerk 1,6
(incl. raamwerk, ingebouwde rolluiken, ventilatieroosters,…)
14 Systemen met variabel luchtvolume kunnen, met behoud van comfort, typisch tot twee maal minder energie nodig heben dan systemen
met constant luchtdebiet. Mogelijke debietregelingen zijn: regelkleppen in de ventilatiekanalen, gebruik maken van een mengluchtregister,
inspelen op de inschakeltijden van de ventilatoren, een elektronische, frequentiegestuurde toerentalregeling op de ventilatoren.
15 Bij voorkeur wordt de isolatie langs de buitenzijde aangebracht. Hierdoor kunnen koudebruggen worden vermeden en wordt de thermische
massa van het gebouw vergroot. Een equivalentieprincipe (simulatie of meerdimensionale berekening) kan eventueel worden voorgelegd voor
dubbele gevels, buitenwanden in contact met niet-beschermde maar vorstvrije ruimten of in contact met de volle grond, evenals voor gemeenschappelijke
wanden tussen beschermde ruimtes.
16 Een gelijkwaardigheidsprincipe (simulatie of meerdimensionale berekening) kan worden voorgelegd voor vloeren boven niet-beschermde
maar vorstvrije ruimten of vloeren op volle grond, evenals voor gemeenschappelijke vloeren tussen beschermde ruimtes.
17 Beglazing is nog steeds de zwaktste schakel in de thermische isolatie van een gebouw en het vermijden van oververhitting. De evaluatie
van de warmte-isolatie van beglazing gebeurt op basis van de Ug-waarde centraal bepaald op het glasoppervlak, die voornamelijk afhankelijk
is van het aantal glasplaten (enkel, dubbel, driedubbel), de aard van de spouwvulling tussen de glasplaten (droge lucht of gasvulling) en de
aanwezigheid van warmtereflecterende coatings op de glasplaten. Om de warmteverliezen in het stookseizoen te beperken is een lage Ug waarde erg belangrijk. Door te kiezen voor verbeterd dubbel glas met gasvulling en warmtereflecterende coating kunnen Ug-waarden tot 1,1
W/m2K bekomen worden. Deze beglazing heeft een relatief lage meerprijs ten opzichte van gewoon dubbel glas.
NBN EN 673 is een rekenmethode voor het bepalen van de U-waarde. NBN EN 674 en 675 zijn experimentele methodes. Een norm EN 1098
is in ontwikkeling en behelst een bijkomende experimentele methode.
- 21 -
evaluatiecriteria

Eis inzake koudebruggen
De beoordeling dient te gebeuren a.d.h.v. de temperatuursfactor ‘f’ zijnde
de verhouding van het verschil tussen de oppervlaktetemperatuur en
de buitentemperatuur tot het verschil tussen de binnentemperatuur en
de buitentemperatuur : f = (Tio – Te ) / (Ti – Te). Algemeen dient voor iedere structurele bouwknoop van de buitenschil
van het gebouw en voor iedere aansluiting van de gebouwenschil met
schrijnwerk de volgende eis te worden gehaald 18 : f > 0,7.
Eis inzake K-peil
Voor gebouwen met een aanwezigheid van personen voor meer dan 12
uur per dag, en voor gebouwen < 1000m2 , mag het globaal isolatiepeil 19
van het gebouw, berekend volgens NBN B 62-301, niet meer bedragen
dan K40.
Eisen inzake materiaalkeuze
Het in de gebouwen gebruikte hout dient te komen van FSC (Forest
Stewardship Council)-gecertificeerde bossen die voldoen aan de principes
en criteria inzake duurzaam bosbeheer 20 .
Het gebruik van (H)CFK-houdende isolatiematerialen is verboden. Het
gebruik van CFK’s in koelcircuits is verboden. Bij behoud van een koelinstallatie
dienen de CFK’s te worden vervangen en op een milieuvriendelijke
wijze te worden vernietigd.
Vloeren dienen met materialen met hoge duurzaamheid te worden
afgewerkt, rekening houdend met de mogelijke aantasting door kuisproducten
en desinfectiemiddelen, het akoestisch effect van de materiaalkeuze
en de eenvoud van het herleggen van mogelijk geïntegreerde
evaluatiecriteria
- 22 -
bekabeling en luchtkanalen. Indien beton wordt gebruikt, dan is het
gebruik van biologisch afbreekbare ontkistingsvloeistoffen/-smeermiddelen
verplicht.
3.4.2. Eisen inzake de technieken
Eisen verwarming
Productie
Voor nieuwe gebouwen of renovaties met een totaaloppervlakte van meer
dan 1000 m2 dient de technische, milieutechnologische en economische
haalbaarheid van het installeren van gedecentraliseerde systemen voor
energievoorziening, mogelijk gebaseerd op hernieuwbare energiebronnen,
warmte-krachtkoppeling (WKK), stadsverwarming of warmtepompen te
worden beoordeeld 21 . Het resultaat van een dergelijke beoordeling dient
beschikbaar te zijn voor raadpleging door alle betrokkenen.
Er dient voor nieuwbouw te worden geopteerd voor productie van warmte
door middel van een gasketel met een HR-Top label, waarbij dient te
worden gelet op de keuze van een zo efficiënt mogelijke ketel. Het
gebruik van elektrische verwarming is in regel verboden 22 .
In het geval van reeds aanwezige ketels van meer dan 15 jaar oud is een
volledige keuring van de verwarmingsinstallatie vereist en advies over
vervanging of alternatieve oplossingen 23 . Deze keuring omvat minimaal
een beoordeling van het rendement van de ketel bij vol- en deellast en
van de ketelgrootte vergeleken met de verwarmingseisen van het
gebouw. Bij de keuring dient te worden gelet op het energieverbruik en
de vermindering van de uitstoot van CO2 . Het keuringsrapport dient te
beslissen over een eventuele vervanging door efficiëntere toestellen.

Hierbij dient de nota te argumenteren of oude verwarmingselementen
zoals radiatoren kunnen worden hergebruikt bij overschakeling op een
systeem voor lage-temperatuur verwarming.
Distributie
Het toepassen van een verlaagd temperatuurregime voor de warmtedistributie
(maximum 70°C/50°C) is verplicht, tenzij niet kan worden voldaan
aan de isolatie-eisen. Bij goed geïsoleerde gebouwen is de hoeveelheid
te leveren warmte vrij klein waardoor lage temperatuurverwarming
of stralingsverwarming mogelijk wordt.
Lage temperatuurverwarming (LT) heeft enkele interessante voordelen :
· energiebesparend door een beter installatierendement (toepassing
van condensatietechniek, verminderde distributieverliezen, beter
afgifterendement) en minder verliezen door ventilatie (lagere luchttemperaturen)
· verhoogt het comfort door stralingswarmte, goede warmteverdeling,
geen koude vloeren en minder tocht verschijnselen door lagere luchttemperaturen,
· betere luchtkwaliteit door minder luchtbeweging, minder stofverspreiding,
geen stofschroei,
· betere kansen voor toepassing van alternatieve duurzame energiebronnen
als warmtepompen en zonnecollectoren.
Inzake het vermijden van stralingsasymmetrie dienen verwarmingselementen
langs de raamzijde van ruimtes te worden geplaatst.
Verwarmingselementen kunnen slechts elders worden voorzien indien
de U-waarde van beglazing+schrijnwerk kleiner dan of gelijk is aan 0,8
W/m2K 24 .
Leidingen, kraanhuizen en pompen voor warmtetransport dienen van
een aangepaste isolatie te worden voorzien. Op deze manier worden de
distributieverliezen tot een minimum gereduceerd.
Regeling
Het toepassen van een weersafhankelijke ketel- en kringsturing met
start/stop-optimalisering is verplicht, evenals het toepassen van goed
regelbare thermostatische kranen.
Een toerentalregeling op de pompen van de verwarmingsinstallatie is
verplicht voor installaties met een thermisch vermogen groter dan 55
kW 25 en voor alle kringen met een variabel debiet. 26
18 Uitgaande van een buitentemperatuur van 0°C en een binnentemperatuur van
20°C, wordt aan deze eis voldaan wanneer de temperatuur aan het binnenoppervlak
van een buitenwand overal hoger is dan 14°C. Aan de voorgestelde eis wordt meestal
voldaan door de maximale U-waarden te respecteren, door alzijdige doorlopende isolatie
en door de isolerende laag zo veel mogelijk naar de buitenzijde van de wand te verschuiven.
19 Het globaal isolatiepeil houdt, naast de bepaling van de U-waarden tevens rekening
met de compactheid van het gebouw.
20 Als (te raporteren en te beoordelen) afwijking kan het gebruik van Europees hout in
sommige gevallen worden toegestaan.
21 Conform het gewijzigd voorstel voor een richtlijn van het Europees Parlement en de
Raad betreffende de energieprestaties van gebouwen, ref COM (2002) 192 def.
22 Elektrische verwarming is niet alleen op vlak van energie-efficiëntie een slechte
keuze, het is ook een dure optie.
23 Conform het gewijzigd voorstel voor een richtlijn van het Europees Parlement en de
Raad betreffende de energieprestaties van gebouwen, ref COM (2002) 192 def.
24 Richtwaarde van het Passivhausinstitut
25 Deze eis is conform aan de Duitse regelgeving.
26 Bijvoorbeeld radiatorkringen.
- 23 -
evaluatiecriteria

Eisen ventilatie
Productie
Bij nieuwbouw bij de keuze van natuurlijke luchttoevoer vanuit de buitenomgeving
dienen zelfregelende winddrukafhankelijke roosters te zijn
voorzien om te hoge ventilatiedebieten en eventuele tocht bij wind te
vermijden.
Het elektrisch vermogen per opgeleverd luchtdebiet mag bij nieuwe
mechanische ventilatie-eenheden maximaal 0,7 W/(m3h) bedragen 27 .
Bij behoud van reeds aanwezige mechanisch ondersteunde ventilatiesystemen
van meer dan 15 jaar oud is een volledige energetische keuring
vereist. Bij negatief advies dient de ventilatiegroep te worden vervangen
of dienen alternatieve oplossingen te worden gezocht.
Distributie
Volgende eisen worden opgelegd voor mechanisch ondersteunde ventilatie.
De luchtsnelheid in luchtgroepen dient te worden beperkt tot maximaal
2 m/s.
De luchtsnelheid in kanalen, dient te worden beperkt tot maximaal
4 m/s.
Het maximaal drukverlies over installatie-onderdelen van de ventilatie
dient van de klasse ‘laag’ of ‘normaal’ te zijn, volgens prEN 13779.
Ongecontroleerde verliezen dienen te worden vermeden door luchtdicht
te bouwen. Indien systematisch geen ronde kanalen met dubele dichtingsring
worden gebruikt, dan dienen luchtdichtheidstesten voor de ventilatieinstallatie
te zijn voorzien in het bestek ter verificatie van het voldoen aan
gestelde prestatie-eisen.
evaluatiecriteria
- 24 -
Teneinde de aanwezigheid van luchtlekken 28 te beperken is voor mechanische
luchttoevoer en –afvoer het gebruik van kanaalsystemen van
Klasse B, volgens de normalisatie Eurovent 2/2, verplicht voor kanalen
die buiten de bediende ventilatiezone liggen. De verbindingen in het
kanalensysteem moeten perfect luchtdicht afgewerkt worden om een
goede werking mogelijk te maken.
Voor ventilatiezones in nieuwbouw die voorzien zijn van mechanische
pulsie is warmterecuperatie door middel van warmtewisselaars verplicht.
Warmtewisselaars dienen minimaal een temperatuurrendement te hebben
van 80%. Een testrapport ter zake kan worden opgevraagd.
Voor renovaties geldt: indien een luchtgroep wordt vernieuwd of indien
enkel mechanische extractie of enkel mechanische pulsie aanwezig is,
dan is een grondige kosten-batenstudie van de implementatie van
warmterecuperatie verplicht.
Regeling
Voor alle bestaande en voorziene mechanische luchtttoevoer- en afvoereenheden
is een studie voor de implementatie van variabele luchtdebieten
noodzakelijk. Bij mogelijkheden voor variabele luchtdebieten is
de implementatie van een sturing in functie van aanwezigheid of luchtkwaliteit
verplicht.
Het toepassen van vraaggestuurde ventilatietechnieken in functie van aanwezigheid
of luchtkwaliteit is verplicht voor mechanische ventilatie van tijdens
kantooruren niet-permanent bezette ruimtes. Hiervoor kan enkel uitzondering
worden gemaakt indien voor de luchtkring én een debiet lager
dan 1000 m3 /h wordt voorzien én warmterecuperatie wordt toegepast.

Eisen koeling
De behoefte aan een koelinstallatie dient te worden vermeden door
minimalisatie van de koellast. In ons klimaat vergt het vermijden van
koelinstallaties geen zware inspanningen, op voorwaarde dat bouwkundige
ingrepen worden voorzien. Het ontwerp zal in sterke mate de koellast
bepalen. Overhangende delen, buitenzonwering, kleinere ramen,
lichtgekleurde façaden en daken behoren tot efficiënte maatregelen om
de koellast te verlagen. Een goed ontwerp moet toelaten dat koudeproductie
grotendeels kan worden vermeden.
Productie
De haalbaarheid dient te worden onderzocht van het beperken van de
koellast en het vermijden van koeling door middel van aangepaste elektrische
verbruikers en ingrepen op de gebouwenschil. Het resultaat van
een dergelijke beoordeling dient beschikbaar te zijn voor raadpleging
door alle betrokkenen.
In het geval dat koelelementen worden geïmplementeerd in nieuwbouw
of bij renovatie, mag het opgeslorpt elektrisch vermogen (in Watt elektrisch)
in geen geval groter zijn dan de koelcapaciteit (uitgedrukt in
Watt thermisch) vermenigvuldigd met een factor 0,2. Van ieder toestel
dienen ter zake testrapporten te kunnen worden geleverd, opgesteld
door een onafhankelijk testinstituut.
Bestaande centrale airconditioningsystemen met een nominaal koelvermogen
van meer dan 12 kW moeten, onafhankelijk van hun ouderdom, worden
gekeurd. Deze keuring omvat minimaal een beoordeling van het rendement
van de airconditioning bij vol- en deellast en van de dimensionering
vergeleken met de koelbehoefte van het gebouw 29 .
27 De eis stemt overeen met een minimale vermogensklasse B volgens de evaluatiemethode
van de Swedish Indoor Climate Institute (gemiddeld verbruik); Merk op dat ventilatiegroepen
met een hoger rendement ook meestal een lagere geluidsbelasting geven.
Lage specifieke ventilatorvermogens kunnen worden bereikt door het ontwerpen van
kanaalnetten met lage drukverliezen e/of het gebruik van ventilatoren met hoog rendement.
28 Men kan aannemen dat 1% lekdebiet het elektriciteitsverbruik doet toenemen met
3% en het energieverbruik voor verwarming met 1%. Luchtdichtheid is in de welzijnsen
gezondheidszorg evenwel van primordiaal belang voor het vermijden van overslag
van ziektekiemen.
29 Conform het voorstel voor een richtlijn van het Europees Parlement en de Raad
betreffende de energieprestaties van gebouwen.
- 25 -
evaluatiecriteria

Distributie
Leidingen, kraanhuizen en pompen voor koudetransport dienen van een
aangepaste isolatie te worden voorzien. Op deze manier worden de distributieverliezen
tot een minimum gereduceerd.
Bij renovaties dient een keuringsrapport te beslissen inzake het vervangen
of toevoegen van isolatie.
Regeling
Een toerentalregeling op de pompen van de koelinstallatie is verplicht
voor installaties met een thermisch koelvermogen groter dan 55 kW en
voor alle kringen met een variabel debiet 30 .
Eisen kunstlicht
Productie
De prestatie-eis voor het vermogen van de verlichting is maximaal 2 à 2,5
W/m2 .100 lux, in alle gevallen te realiseren voor de circulatieruimtes en de
administratieve en personeelsruimtes.
Voor renovatieprojecten dienen voor de basisverlichting gloeilampen en
halogeenlampen te zijn vervangen door spaarlampen en ontladingslampen.
Waar armaturen worden vervangen dient ook te worden gekozen
voor armaturen met een hoog rendement. Waar nodig kan bijkomend
taakverlichting op een werkvlak worden voorzien.
evaluatiecriteria
- 26 -
Voor verlichtingsinstallaties ouder dan 15 jaar, is de renovatie van de verlichtingsinstallatie
verplicht. De verlichtingstechnologie heeft de laatste 15
jaar immers een grote vooruitgang geboekt. Daardoor is het energieverbruik
van verlichtingsinstallaties gemiddeld met 40% gedaald, terwijl het verlichtingscomfort
sterk werd verbeterd.
Regeling
Bij nieuwe of te vervangen verlichting dient minimaal per lokaal, doch
bij voorkeur per armatuur te kunnen worden geregeld naar behoefte.
Er bestaat hiertoe keuze uit volgende mogelijkheden:
- Automatisch traploos regelen van het lichtniveau afhankelijk van de
hoeveelheid zonlicht (daglichtdimming);
- Automatisch uitschakelen van de verlichting bij afwezigheid van personen;
- Dimmen van de verlichting naar behoefte door lichtdimmers.
De haalbaarheid en intenties met betrekking tot dit criterium dienen per
lokaal te worden besproken in een nota.
Voor zover dit niet strijdig is met de veiligheidsvereisten, is het toepassen
van een automatische regeling verplicht voor de basisverlichting in niet-permanent
gebruikte ruimtes, door middel van aanwezigheidsdetectie, en in
ruimtes voorzien van daglicht, door middel van automatische daglichtcompensatie.

Eisen gebouwenbeheer
Op gebouwniveau dient energieregistratie en –beheer te worden voorzien
door het implementeren van aangepaste energie- en watertellers
met pulsuitgang. Gegevens inzake verbruik van energie en water dienen
op één centrale plaats te kunnen worden afgelezen, opgeslaan en
geanalyseerd.
De toepassing van een gebouwenbeheersysteem is verplicht. Dit gebouwenbeheersysteem
dient per ruimte/ gebouwdeel de volgende aspecten te
registreren en per maand te rapporteren in functie van de eisen opgesteld
in het programma van eisen:
- aan-/uitschakelmomenten van de verwarming, koeling, verlichting, zonwering,
ventilatie, pompen, bevochtiging
- temperaturen 31 in referentieruimtes, ten minste aan iedere geveloriëntatie
van het gebouw en op iedere verdieping
- de instelparameters van de productie-eenheden voor verwarming, koeling,
bevochtiging en luchtbehandeling
- het energieverbruik van alle klimaat-, verlichtings-, laboratorium- en
persluchtsystemen.
Het gebouwenbeheersysteem dient erop te zijn voorzien dat een directe koppeling
kan worden verwezenlijkt met de invoer van factuurgegevens inzake
verbruik van energie en water en dat minstens jaarlijks een energiebalans
en –rapport van het gebouw kan worden geleverd.
Het bestek dient minimaal een volledige beschrijving van alle sensoren en
hun ingestelde parameters te bevatten. Tevens dient de verificatie van de
goede werking van de sensoren na plaatsing per sensor te worden voorzien.
Het as-built dossier dient achteraf te beschrijven hoe de instelparameters
van de sensor kunnen worden gewijzigd.
Sanitair
Sanitair warm water
De temperatuur van het water dient niet hoger ingesteld te worden dan
strikt noodzakelijk (max. 65°C na kortstondig naverwarmen 32 : legionellabacteriën
33 worden gedood vanaf 55°C).
Bij nieuwbouw en bij renovatie van de warm waterinstallatie of van
grootkeukens dient de warmwaterproductie waar mogelijk te worden
gedecentraliseerd in productie-eenheden van optimaal rendement 34 .
Het ontwerp dient waar mogelijk het gebruik van elektrische waterverwarmers,
verwarmingslinten en naverwarming te vermijden 35 .
De plaats van de waterverwarmer en het leidingtracé zijn bij nieuwbouw
te optimaliseren naar inhoud van het warm waternet 36 .
Het isoleren van alle warm waterleidingen dient te zijn voorzien.
30 Bijvoorbeeld thermostaatgestuurde koelplafonds.
31 Indien de sensoren aanwezig zijn, kunnen ook verlichtingsniveau en luchtkwaliteit
worden geregistreerd.
32 Andere oplossingen dan opstoken boven 60°C zijn regelmatig spoelen of behandeling
met UV.
33 Hoge temperaturen leiden niet alleen tot een hoger energieverbruik doch geven aanleiding
tot een groter waterverbruik dan nodig ten gevolge van bijmenging van koud
water. Merk op dat legionellabacteriën groeien vanaf 20-25°C dus ook kunnen voorkomen
in koudwaterleidingen. Legionella zet zich vast op de dode punten in het hydraulisch
systeem. Oplossing: leidingen tussen boiler en aftap best zo kort mogelijk houden:
dit is uiteraard ook wat betreft energieverliezen interessanter.
34 Bij voorkeur gasboilers met HR-Top label.
35 Deze zijn goedkoop in aanschaf, maar duur in gebruik. Een kWh elektriciteit kost
immers 3 à 5 keer zoveel als een kWh gas.
36 Bij lange leidinglengtes duurt het lang vooraleer het warm water de kraan bereikt,
het koude water gaat meestal rechtstreeks de afvoer in ; na aftapping koelt de leiding
terug af waardoor energie verloren gaat. De inhoud van de warm waterleidingen wordt
beperkt door korte lengtes en kleine diameters (10 tot 12 mm binnenmaat).
- 27 -
evaluatiecriteria

Sanitaire uitrusting
Douchekoppen dienen spaardouchekoppen te zijn met een verbruik van
maximaal 4 à 6 l/min. Bij renovatie dienen ze waar nodig te worden
vervangen.
Waterkranen aan wastafels en in de keuken dienen in alle gevallen te
zijn uitgerust met een schuimmondstuk of perlator met debietbegrenzingsring.
Bij nieuwbouw of renovatie van ruimtes hiervoor voorzien dienen toiletten
te zijn voorzien van waterbesparende spoelbakken met keuzeknop
(3 en 6 liter) en dienen wastafels en urinoirs van collectieve toiletten te
zijn voorzien van een automatische activering.
Liften
Bij renovatie of implementatie van liften is het gebruik van hydraulische
liften niet toegestaan voor transport van personen. Bijzondere aandacht
dient te worden besteed aan pieksturing en aan de keuze van zeer energiezuinige
hefmotor 37 .
Regenwater
Captatie en gebruik van regenwater dient bij nieuwbouw te zijn opgenomen.
Het gebruik van regenwater voor toiletspoeling, wasmachines
en dienstkranen 38 is verplicht 39 voor nieuwbouwprojecten en verplicht in
te voeren bij verbouwingen indien een regenwaterreservoir aanwezig is.
Afvalwater en regenwater dienen langs afzonderlijke hoofdriolen te worden
afgevoerd.
evaluatiecriteria
- 28 -
3.5. Specifieke aanbevelingen
van VIPA
3.5.1. Aanbevelingen inzake de ruwbouw
Maximaal toelaatbare U-waarden
In de volgende tabel worden aanbevolen waarden gegeven voor de
maximaal toelaatbare U-waarden (Umax, te berekenen volgens NBN B
62-002) van de individuele wanden van de warmteverliesoppervlakte
van het gebouw. Hierin wordt enkel een onderscheid gemaakt tussen
nieuwbouw en renovatie, onafhankelijk van het type gebouw.

Tabel 3 : Aanbevelingen isolatie van de individuele wanden ( U max-waarden)
Wanden van de warmteverliesoppervlakte van het gebouw U max (W/m 2 K)
Renovatie richtwaarde Nieuwbouw richtwaarde Nieuwbouw streefwaarde 40
Bovenste daken of plafonds 0,25 – 0,20 0,20 – 0,16 < 0,11
Ondoorschijnende buitenwanden (met inbegrip van koudebruggen) 0,33 – 0,25 0,25 – 0,20 < 0,16
Onderste vloeren 41
Doorschijnende wanden of wandelementen, van het verliesoppervlak
van het gebouw
(inclusief beglaasde deuren, lichtstraten, dakkoepels,
glasbouwsteen,…); deuren en poorten
0,50 – 0,33 0,40 – 0,33 < 0,20
• centraal deel + schrijnwerk
(incl. ingebouwde rolluiken, ventilatieroosters,…)
1,6 – 1,3 1,5 – 1,3 < 1 – 0,80
37
Heden bestaan zowel voor laagbouw als voor hoogbouw modellen van energiezuinige liften op basis van zijdelings
geïntegreerde DC-motoren. Bij implementatie van dergelijk type liften dient zelfs geen machinekamer te worden
voorzien.
38
Metalen daken geven metaalionen af waardoor het water niet bruikbaar is voor de moestuin.
Bij bitumineuze of houtendakbedekking moet één jaar gewacht worden om het regenwater te gebruiken omwille
van uitspoeling of uitloging.
39
Tenzij kan worden aangetoond dat dit in strijd is met de behoeften van het specifieke project
40
De voorgestelde streefwaarden liggen in het bereik van de passiefhuis-standaard.
41
Ook voor keldervloeren bij verwarmde kelders en voor scheidingswanden tussen verwarmde en niet-verwarmde
binnenruimtes.
- 29 -
evaluatiecriteria

Aanbevelingen inzake materiaalkeuze
Voor de implementatie van houten schrijnwerk kan niet-verduurzaamd
hout worden gebruikt. Voorwaarde is dat de juiste houtsoort en de juiste
constructies en detailleringen gebruikt worden 42 . Voor renovatiewerken
aan kunststof of metalen schrijnwerk kan worden omschreven hoe
het vervangen schrijnwerk wordt gerecupereerd of gerecycleerd.
In Annex G ‘Guidelines for low-polluting buildings’ van CR 1752 worden
criteria gegeven voor de kwalificering van de luchtvervuilingsgraad van
materialen. Aanbevolen wordt om oppervlakken behorende tot de categorie
M3 te vermijden en oppervlakken behorende tot M2 lager te houden
dan 20%.
Het gebruik van watervervuilende dakbedekkingen wordt afgeraden.
Het gebruik van PVC wordt afgeraden. Tegenwoordig bestaan er tal van
alternatieven voor bouwproducten op de markt, waarbij PVC wordt vervangen
door kunststoffen of andere materialen met een geringere
milieu-impact.
Het overdreven gebruik van producten op basis van portlandcement,
beton en baksteen kan inzake de reductie van CO2-emissies in vraag worden
gesteld. Het gebruik van klinkerarme cementsoorten wordt in ieder
geval aangeraden. Beperk tevens het aandeel cement in pleisters door te
opteren voor kalk- of leemvarianten. Indien beton wordt gebruikt dan kan
dit beton voor structurele doeleinden voor minimum 30% bestaan uit
recyclaatgranulaat van metselwerk- en/of betonpuin (als grindvervanger).
Voor dekvloeren kan 100% recyclaatgranulaat worden gebruikt.
Vermijd het metsen van bakstenen en opteer bij gebruik van bouwstenen
voor gelijmde of drooggestapelde constructies. Streef naar schuimen
kitarme detaillering.
evaluatiecriteria
- 30 -
Gebruik bij voorkeur skeletaire draagconstructies die achteraf worden
ingevuld. Bevorder hierbij de mogelijkheid tot ontmantelen van het skelet
achteraf.
Er wordt aanbevolen om op een doorgedreven wijze materialen en
bouwproducten toe te passen die eenvoudig ontmantelbaar, ontkoppelbaar
en voor 100% herbruikbaar of recycleerbaar zijn.
Gebruik bij gesloten verhardingen altijd zo veel mogelijk recyclaatmateriaal.
Het gebruik van gesloten wegdekverhardingen wordt evenwel
afgeraden. Indien de bodembedekking en de ondergrond voldoende
doorlatend zijn en het grondwater niet tot aan het maaiveld reikt, zal
het regenwater vrij snel de bodem intrekken. De doorlaatbaarheid mag
niet verminderd worden door berijden tijdens en na aanleg. Bij vorstgevaar
moet een onderfundering voorzien worden uit bijvoorbeeld grove
grond. De verharding kan bestaan uit steenslag of dolomiet eventueel
voorzien van een geotextiel, waterdoorlatende straatstenen of -platen,
beton of polyethyleen grastegels, houtspaanders, enz.
Het gebruik van watergebaseerde verven wordt aangeraden.
Daglichtontwerp van lokalen
In verhouding tot de totale netto-oppervlakte van alle lokalen, treedt
daglicht bij voorkeur toe in de meeste lokalen, zodanig dat het aantal
lokalen met daglichttoetreding minimaal 80% van de totale vloeroppervlakte
beslaat.
In het bijzonder kunnen ook alle sanitaire ruimtes en traphallen worden
voorzien van efficiënte daglichttoetreding zodat kunstlicht niet dient te
worden ontstoken. De uitgangsvereiste is dat tijdens de dag, elke ruimte
op een veilige wijze kan betreden worden zonder kunstlicht te ontsteken.

3.5.2. Aanbevelingen inzake de technieken
Aanbevelingen verwarming en koeling
Voorzie eenvoudig programmeerbare tijdschakelaars en optimizers en
een goede regelbaarheid van de ruimtetemperatuur.
Ontwerp vloeistofcircuits zodanig dat de drukval in componenten wordt
verlaagd, bvb. maximum 2 à 3 bar in leidingen, bochten, warmtewisselaars,
enz.
Merk op dat balancerende inregelkranen hoge en permanente drukverliezen
leveren. Voor de inregeling kan men ook werken met driewegkranen,
toerentalgeregelde pompen en goed gedimensioneerde leidingen.
Ontwerp verwarmingscircuits op een temperatuurregime van maximaal
60/40°C, en koelcircuits op een regime van relatief hoge temperatuur
(bijvoorbeeld 12/18°C).
Hanteer voor grote koelinstallaties een streefwaarde van de COP van
minimaal 7,0.
Voorzie voor pompen een rendement van minimaal 85%.
Aanbevelingen ventilatie
De luchtsnelheid in de luchgroepen en kanalen kan op eenvoudige wijze
worden beperkt tot maximaal 2 m/s, waarbij bijzondere aandacht
wordt besteed aan het verlagen van de stromingsweerstanden (bvb. zo
min mogelijk bochten en vernauwingen.
Het maximaal drukverlies over installatie-onderdelen van de ventilatie
kan van de klasse ‘laag’ zijn, volgens prEN 13779.
Ventilatoren hebben voor grotere gebouwen een belangrijk aandeel in
het totale energiegebruik van een gebouw. Dit energiegebruik kan worden
beperkt door de ventilatoren zelf energiezuiniger te maken. Het
elektrisch vermogen per opgeleverd luchtdebiet kan per ventilatiegroep
worden beperkt tot maximaal 0,4 W/(m3h) 43 .
Teneinde de aanwezigheid van luchtlekken te beperken is het gebruik
van ronde kanalensystemen van Klasse C volgens Eurovent 2/2 bij voorkeur
te voorzien voor alle kanalen die buiten de bediende ventilatiezone
liggen.
Voor de diverse luchtgroepen kan een aansluiting worden voorzien op
bodem/lucht-warmtewisselaars.
Voorzie in de meeste lokalen bij voorkeur een werking op basis van aanwezigheidsdetectie
of op basis van luchtkwaliteit, evenals goed regelbare
ventilatiemonden. Het gebruik van CO2-sensoren kan zeker kosteneffectief
worden aanbevolen voor maximale debieten vanaf 4000 m3/h.
Voor niet-permanent gebruikte ruimtes en zones loont het gebruik van
CO2-sensoren zeker vanaf 1000 m3 /h.
42 Zo zijn niet verduurzaamde kozijnen (van zachthout) van uitstekende kwaliteit met de
gebruikelijke garanties leverbaar. Recent zijn ook nieuwe verduurzamingstechnieken ontwikkeld
als plato- en stellac-hout waarbij het hout onder hoge druk en temperatuur
chemisch wordt gemodificeerd zonder toevoeging van synthetische producten. Een
andere vorm van verduurzaming is vingerlassen of lamineren van (inlands) hout.
43 De eis stemt overeen met een vermogensklasse A volgens de evaluatiemethode van
de Swedish Indoor Climate Institute (laag verbruik);
- 31 -
evaluatiecriteria

Voor welzijns- en gezondheidsinstellingen kunnen de ‘Guidelines for Design
and Construction of Hospital and Health Care Facilities’ 44 , editie 2001, van
de American Institute of Architects Academy of Architecture for Health 45 als
referentie worden gehanteerd bij het opstellen van het programma van
eisen.
Luchtdichtheidstesten voor het gebouw kunnen worden voorzien in het
bestek ter verificatie van het voldoen aan gestelde prestatie-eisen.
Aanbevelingen sanitair
Een rechtstreekse leiding, zonder aftakkingen, kan waar mogelijk worden
voorzien tussen keuken en productie van warm water. In het geval
van wooneenheden kan het toestel in de directe nabijheid van de keukenkraan
worden geplaatst.
Alle was- en afwasmachines kunnen bij nieuwbouw of renovatie van
ruimtes hiervoor voorzien van het type hot-fillapparaten te zijn, die
gebruik maken van warm tapwater. In geen geval mag het warm tapwater
hiervoor afkomstig zijn van een elektrische boiler.
Toiletten kunnen worden voorzien van een boostersysteem met een
maximum watergebruik van 2,5 of 4 liter (twee standen).
Bij nieuwbouw of renovatie van ruimtes hiervoor voorzien kunnen badkuipen
een dusdanige vorm hebben dat met een beperkt volume een
hoge waterhoogte en een goede bereikbaarheid bekomen wordt.
Er kan worden bestudeerd of warmterecuperatie uit afvalwater zinvol
kan worden toegepast.
evaluatiecriteria
- 32 -
Aanbevelingen regenwater
Bij voorkeur wordt zo weinig mogelijk regenwater naar de rioleringen
afgevoerd door het optimaliseren van regenwatergebruik en het toepassen
van regenwaterbuffering en -infiltratie. Hiertoe kan men ten
minste één van de volgende maatregelen, al dan niet gecombineerd,
uitvoeren.
Groene daken
Een groen dak is een warm dak met bovenop - i.p.v. van de traditionele
grind- of tegelballast - een wortelwerende laag, een drainagemat, een
laag substraat, een verankeringsnet en de begroeiing bestaande uit een
dunne laag geselecteerde mossen. Deze daken vergen nauwelijks onderhoud.
De dakdichting is beschermd tegen licht en thermische schokken.
Deze daken kunnen aanzienlijk wat water opslaan welke hoofdzakelijk
verdampt. Ook zwak hellende daken kunnen als groen dak uitgebouwd
worden.
Kleinschalige waterzuivering
Het niet direct infiltrerend water kan via het oppervlak en/of open afvoeren
verder geleid worden naar een kom, vijver, wadi (= kom of geul met
ondergronds filterbed) voor zover daar voldoende ruimte toe is in de wijk.
Bij renovaties in niet gerioleerde gebieden kan lokale behandeling van
afvalwater nodig zijn. Meestal is hier enkel een voorbehandeling (septische
tank) vereist. Bij (ver)nieuwbouw kan een meer uitgebreide zuivering
gewenst zijn.
Buffering, infiltratie en zuivering van regenwater kan worden opgenomen
in het ruwbouwdossier en in het dossier infrastructuurwerken. De
karakteristieken en dimensioneringen van de diverse componenten dienen
dan te worden beschreven in de technische nota.

Hernieuwbare energiebronnen
De toepassing van windenergie, zonneboilers of fotovoltaïsche panelen
wordt aangemoedigd doch bij toepassing dient de rendabiliteit per project
te worden geëvalueerd.
Bij de toepassing van windenergie wordt bij voorkeur geopteerd voor
koppeling met een windpark in plaats van het oprichten van een individuele
windmolen.
Bij toepassing van actieve zonne-energie zoals thermische zonnepanelen
of fotovoltaïsche panelen dienen deze minstens 85% van het dagelijks
beschikbare zonlicht te kunnen ontvangen 46 .
Bij toepassing van thermische zonne-energiesystemen in nieuwbouwprojecten
moet de warmte worden aangewend voor sanitair warm
water, was- en vaatwasmachines, en eventueel (collectieve) verwarming
op lage temperatuur.
Aanbevelingen elektriciteit en communicatie
Elektrische toestellen
Indien het gebruik van gas- of inductietoestellen voor de verschillende
toepassingen niet in conflict is met de veiligheidseisen, kunnen elektrische
kookplaten worden vermeden.
Alle droogkasten bij nieuwbouw, of renovatie van ruimtes hiervoor voorzien,
kunnen van het type gasdroogkasten zijn.
De interne warmtewinsten van elektrische apparatuur dienen zo veel
mogelijk te worden beperkt. Bij de keuze van apparatuur dient syste-
matisch te worden gestreefd naar vergelijking van opgeslorpt elektrisch
vermogen (zeker ook voor de keuze van computers, beeldschermen, telefooncentrales,
enz.)
Kabelnetwerken
Er wordt aanbevolen om kabelnetwerken te beperken en bekabeling
voor verschillende toepassingen zo veel mogelijk te integreren. Heden
bestaan er diverse mogelijkheden om stroomvoorziening, telefonie,
datacommunicatie, kabeldistributie, internet en dergelijke te combineren
op multifunctionele dragers 47 .
Bij het ontwerpen van computerwerkposten 48 , stroomvoorzieningen en
draadloze communicatie besteed men bij voorkeur extra aandacht aan
de mogelijke effecten op de gezondheid.
44 Meer info op de website http://www.aia.org of op:
http://www.aia.org/MEDIA/releases/010425.asp
45 Het betreft hier een referentiedocument dat in samenwerking met de sector werd
opgesteld en dat ondersteund wordt door ASHRAE.
46 Dit betekent voor onze streken dat de collector niet beschaduwd mag zijn en zijn
oriëntatie tussen zuidwest en zuidoost ligt en zijn hellingshoek (hoek met het horizontaal
vlak) begrepen is tussen 30° en 60°. De maximale instraling wordt bekomen bij
een helling van 30° en een oriëntatie pal zuid. Naar opbrengst van de zonneboiler toe
is een helling tussen 40° en 45° iets beter (meer instraling bij lage zonnestand).
47 Denk bijvoorbeeld ook aan de toepassing van LON-netwerken of draadloze communicatie.
Merk op dat de veiligheid van de goede werking van bepaalde systemen in
bepaalde gevallen moet kunnen worden gegarandeerd.
48 Men onderzoekt momenteel of het voorkomen van lipaire atrofie (deukdijen) bij administratief
personeel te wijten kan zijn aan de aanwezigheid van elektromagnetische velden.
- 33 -
evaluatiecriteria

Noodsystemen
Voor het ontwerp van noodstroomgeneratoren, brandbeveiligingssystemen,
bewakingsssystemen en no-break installaties kan bijzondere aandacht
worden besteed aan de keuze van energiezuinige en milieuvriendelijke
oplossingen 49 .
Aanbevelingen innovatie
In het kader van een uitdrukking van het gelijkwaardigheidsprincipe
wordt innovatie in de bouw aangemoedigd. Zo kunnen bijvoorbeeld
mogelijkheden worden onderzocht om warmte of koude te bufferen in
gebouwruimtes 50 , in gebouwmassa 51 , in microklimaatzones 52 , in de
bodem 53 of in waterpartijen. Ook innovatieve systemen voor warmtewisseling
kunnen hierbij worden bestudeerd (bijvoorbeeld de implementatie
van bodem/luchtwarmtewisselaars). In dergelijk geval dient in het
Programma van Eisen en aanvullende nota’s omstandig te worden
beschreven hoe de minimumeisen van VIPA worden gewaarborgd.
Het voorzien van passieve verwarmingstechnieken vereist het correct ontwerp
van eventuele bufferzones en een grondige studie van het thermisch
comfort in zomer- en in wintersituaties door middel van simulaties.
Het toepassen van elektrische warmtepompen die op buitenlucht werken
wordt afgeraden. Immers: elektriciteit is 3 à 4 keer duurder dan gas
en warmtepompen zijn dure, ingewikkelde en onderhoudsintensieve
installaties. Normaal zou een dergelijke warmtepomp voor 1 kWh elektriciteit
4 à 5 kWh warmte moeten leveren 54 . In de praktijk blijken de
gemeten rendementen echter tegen te vallen aangezien men veel warmte
nodig heeft als de temperatuur buiten laag is en men dus weinig
warmte kan ontrekken.
evaluatiecriteria
- 34 -
Voor grond- en grondwaterwarmtepompen blijven de rendementen
redelijk constant omdat die met een nagenoeg constante temperatuur
werken. De energiebalans (vergelijking tussen condenserende ketel en
warmtepomp) helt over in het voordeel van de warmtepomp, maar het
financiële plaatje is het grootste nadeel. Bij toepassing van een dergelijk
type systemen wordt aangeraden om een grondige kosten-/batenanalyse
te verrichten.
3.6. Minimum-eisen
voor het toekennen
van de eindafrekening
Aanwezigheid van een volledig dossier ‘as-built’
De projectdocumenten in het dossier ‘as-built’ dienen op een dergelijke
manier te zijn opgesteld dat ze kunnen dienen als referentie voor een
controle van de eisen na constructie. AOGGI kan ter zake op voorhand
geadviseerde testrapporten verzoeken. De initiatiefnemer diende de
specificatie van dergelijke testen immers op te nemen in het bestek, na
advies door AOGGI.
Het oplossen van mogelijke tekortkomingen door de initiatiefnemer kan
een voorwaarde zijn voor de uitbetaling van de laatste subsidieschijf.
Leveren van een evaluatieverslag
duurzaam bouwen
Hierin wordt het eindresultaat vergeleken met het programma van
eisen, worden ondervonden bottlenecks en gevonden oplossingen vast-

gelegd en conclusies en aanbevelingen geformuleerd, evenals nodige
bijstellingen van het programma van eisen inzake latere evaluaties.
Indien er tussen het tijdstip van de voorlopige en de definitieve oplevering
twijfels reizen over het behalen van de vooropgestelde waarden,
dan kan AOGGI een omstandige verificatie van alle vooropgestelde
parameters verlangen, door de initiatiefnemer uit te voeren bij de definitieve
oplevering. In het bijzonder kan ook worden gevraagd:
- De uitvoering van een goede hydraulische inregeling van de kringen
en het leveren van een attest van deze inregeling.
- De uitvoering van luchtdichtheidsproeven op het gebouw en het leveren
van een attest van deze proeven.
Het oplossen van mogelijke tekortkomingen door de initiatiefnemer kan
een voorwaarde zijn voor de uitbetaling van de laatste subsidieschijf.
Aanwezigheid van de akkoordbrief
Naast deze specifieke elementen is een aanvulling noodzakelijk met een
door het directiecomité ondertekende akkoordbrief inzake het behalen
van de voorop gestelde objectief evalueerbare prestatie-eisen. Er dient
te worden bevestigd dat aan het definitief programma van eisen wordt
voldaan, conform de minimumeisen van VIPA evenals aan de opgelegde
eisen en adviezen verstrekt naar aanleiding van het toekennen van
de subsidies.
Het directiecomité dient zich in deze akkoordbrief te engageren voor het
jaarlijks produceren van een beoordelingsrapport inzake verbruik van energie
en water. Het resultaat van deze beoordeling dient beschikbaar te zijn
voor raadpleging door alle betrokkenen..
Het directiecomité neemt hierbij de inspanningsverplichting op zich om
zoveel energiebesparende maatregelen te nemen als met de geldende
stand van de techniek mogelijk is.
Aanbevelingen:
De investeringen die voor de maatregelen nodig zijn, moeten milieuwinst
opleveren; de terugverdientijd hoeft niet meer dan acht jaar te bedragen. Bij
voorkeur wordt parallel met het beoordelingsrapport een keuring van verwarmings-
en airconditioningsystemen voorzien, uit te voeren door gekwalificeerd
en onafhankelijk personeel 55
49 In de praktijk kunnen deze types installaties belangrijke, vaak verborgen, energiegebruikers
te zijn.
50 Indien bijvoorbeeld onregelmatig gebruikte of niet-verwarmde zones langs de gevel
gesitueerd worden, kunnen ze instaan voor het stabiliseren van het binnenklimaat in
meer naar binnen liggende zones.
51 De massa van een gebouw heeft weinig invloed op het jaargemiddeld energieverbruik
maar draagt wel bij tot een beter thermisch comfort. Zware wanden en vloeren dempen
beter temperatuurschommelingen en kunnen meer warmte vasthouden dan lichte constructies,
op voorwaarde dat de thermische isolatie zich aan de buitenzijde van massieve
delen bevindt. Door intensieve nachtventilatie kan de massa van een gebouw in de
zomersituatie worden afgekoeld. Daartoe zijn relatief grote ventilatie-openingen te voorzien
en moet de lucht zowel horizontaal als verticaal door de diverse zones kunnen stromen
zonder gevaar voor regeninslag en ongewenste kleine of grote bezoekers.
52 Een ‘serre’ tegen een zuidgevel als actieve buffer kan voor woningen worden aanbevolen.
Merk op dat in de zomer de opwarming ten gevolge van deze serre niet gewenst
is en dat dan deze glazen ruimte sterk moet worden geventileerd (grote openingen
onder en boven). Dit kan eventueel automatisch gebeuren. Een gelijkaardig principe
wordt soms toegepast voor grotere gebouwen door het aanbrengen van een dubbele
gevel. Het vermijden van oververhitting dient in dergelijke gevallen omstandig te worden
beschreven in het PvE.
53 Koude-opslag in de bodem kan worden aanbevolen in gebieden met geschikte zandrijke
bodems.
54 De COP van 4 à 5 geldt ook enkel voor elektrische warmtepompen. Gasgestookte en
absorptiewarmtepompen halen die COP's lang niet.
55 Conform de verwachte Europese richtlijn inzake energieprestaties van gebouwen.
- 35 -
evaluatiecriteria

4 CHECKLISTS
Praktisch zal de ontvankelijkheid worden beoordeeld door VIPA en het
technisch dossier door AOGGI. Deze beoordeling kan sterk worden versneld
door ondersteuning door middel van geschikte tools. Als implementatiemaatregel
wordt het nazicht van vooraf gedefinieerde checklists
voorgesteld, eventueel aan te vullen met advies inzake bijkomend
te implementeren maatregelen. De klantvriendelijkheid en de bijsturing
in functie van specifieke projecten primeert evenwel op het verplicht
gebruik van deze checklists. Voor complexere installaties en gebouwen
kan ook worden gebruik gemaakt van andere referentiedocumenten 56 .
checklists
- 36 -
4.1. Checklist voor het toekennen
van de subsidiebelofte (VIPA)
Is een door het directiecomité ondertekende verklaring toegevoegd? Ja/ neen
Is de verklaring duidelijk inzake:
- de persoon die coördineert en verantwoordelijk is? Ja/ neen
- het behalen van de objectief evalueerbare prestatie-eisen? Ja/ neen
Is een initieel Programma van Eisen (PvE) voorgelegd?
Zijn in het initieel PvE grenswaarden geformuleerd inzake:
Ja/ neen
- thermisch comfort? Ja/ neen
- visueel comfort? Ja/ neen
- luchtkwaliteit? Ja/ neen
- energie-efficiëntie van installaties? Ja/ neen/ wordt voorzien
- waterefficiëntie van installaties? Ja/ neen/ wordt
voorzien
- grondstofefficiëntie? Ja/ neen/ wordt voorzien

4.2. Checklist voor het toekennen
van de subsidiebeslissing
(VIPA/ AOGGI)
Is een door het directiecomité ondertekende verklaring toegevoegd? Ja/ neen
Is de verklaring duidelijk inzake:
- de persoon die coördineert en verantwoordelijk is? Ja/ neen
- het behalen van de objectief evalueerbare prestatie-eisen? Ja/ neen
Is een bekrachtigd Programma van Eisen (PvE) voorgelegd? Ja/ neen
Zijn in het PvE grenswaarden en verificatieprocedures geformuleerd inzake:
- temperaturen in de lokalen? Ja/ neen
- lux-niveaus in de lokalen? Ja/ neen
- toelaatbare CO2-concentraties in de lokalen? Ja/ neen
- energie-efficiëntie van installaties? Ja/ neen
- waterefficiëntie van installaties? Ja/ neen
- grondstofefficiëntie? Ja/ neen
Bekrachtigt het PvE:
- de inval van daglicht in alle verblijfs- en personeelsruimten? Ja/ neen
- het vermijden van directe windinval op toegangen? Ja/ neen
- het voorzien van zonwering op beglazing? Ja/ neen/ n.v.t.
Zijn Nederlandstalige technische nota’s aanwezig en volledig voor:
- de berekening van de U-waarden? Ja/ neen
- De beoordeling van transparante delen van de gebouwenschil? Ja/ neen
- De dimensionering van de verwarmingsinstallatie? Ja/ neen
- De dimensionering van de koeleenheden? Ja/ neen/ n.v.t.
- De dimensionering van de ventilatie in de diverse zones? Ja/ neen
- De dimensionering van de verlichting in de diverse zones? Ja/ neen
56 Ten einde de evaluatie zo efficiënt mogelijk te organiseren wordt er inzake de beoordeling
van de berekeningsnota’s voor complexere projecten gestreefd naar het verplicht
invullen van vooraf geleverde standaardformulieren. De ‘Compliance forms’ van de Title
24 regulation in California vormen hiertoe een goed voorbeeld. Meer info op
http://www.energy.ca.gov/title24/
- 37 -
checklists

4.3. Checklists voor nazicht van specifieke minimumeisen (AOGGI)
4.3.1. Evaluatie specifieke eisen ruwbouw
Specifieke minimumeisen U-waarden
Bouwdeel Vaststelling Eis 57
Voldoet de berekende U-waarde van de beglazing? J / N
Zijn de U-waarden van de profielen voor het schrijnwerk J / N
(zowel ramen als deuren en p
Voldoet de berekende U-waarde van beglazing + schrijnwerk? J / N
Voldoen de U-waarden voor lichtstraten en koepels? J / N
Zijn de daken voldoende geïsoleerd? J / N
Zijn de buitenwanden voldoende geïsoleerd? J / N
Zijn de onderste vloeren voldoende geïsoleerd? J / N
Zijn alle koudebruggen berekend? J / N
Opmerkingen
checklists
- 38 -
Uitvoering 58

Specifieke minimumeisen Materiaalkeuze
Bouwdeel Vaststelling Eis 59
Wordt FSC-gecertificeerd hout gebruikt? J / N/ n.v.t.
Worden (H)CFKs vermeden in isolatiematerialen? J / N/ n.v.t.
Worden CFK’s correct verwijderd uit koelcircuits? J / N/ n.v.t.
Worden biologisch afbreekbare ontkistingsproducten gebruikt? J / N/ n.v.t.
Worden vloeren duurzaam afgewerkt? J / N/ n.v.t.
Opmerkingen
57 VIPA of technisch team vullen deze kolom in na inzage van het volledig dossier
58 De grijze vakken zijn eventueel bij oplevering in te vullen na evaluatie van door VIPA
verleende adviezen (ingevuld onder ‘eis’ of ‘opmerkingen’).
59 VIPA of technisch team vullen deze kolom in na inzage van het volledig dossier
60 De grijze vakken zijn eventueel bij oplevering in te vullen na evaluatie van door VIPA
verleende adviezen (ingevuld onder ‘eis’ of ‘opmerkingen’).
- 39 -
Uitvoering 60
checklists

4.3.2. Evaluatie specifieke eisen technieken
Specifieke minimumeisen verwarming
Onderdeel van de nota Vaststelling Eis Uitvoering
COMFORT Beschrijving volledig/ onvolledig
Zijn de minimum en maximum grenswaarden J / N
voor de temperatuur per lokaal opgegeven?
Zijn de ontwerptemperaturen per lokaal opgegeven? J / N
PRODUCTIE WARMTE Beschrijving volledig/ onvolledig
Wordt elektricteit vermeden voor de warmteproductie J / N/ n.v.t.
voor ruimteverwarming?
Worden gasketels met een HR-TOP label geïmplementeerd? J / N/ n.v.t.
Worden gedecentraliseerde systemen toegepast? J / N/ n.v.t.
Opmerkingen
checklists
- 40 -

Specifieke minimumeisen verwarming (vervolg)
Onderdeel van de nota Vaststelling Eis Uitvoering
DISTRIBUTIE WARMTE Beschrijving volledig/ onvolledig
Gebeurt de warmtedistributie op lage temperatuur? J / N/ n.v.t.
Is de plaatsing van de distributie-elementen per lokaal J / N
besproken en aangeduid op de plannen?
Zijn de grenzen van de zones voor verwarming opgegeven? J / N
Zijn van alle zones de vloeroppervlakten J / N
en volumes opgegeven?
Zijn radiatoren geplaatst langs de ramen? J / N/ n.v.t.
Zijn leidingen, kranen en pomphuizen thermisch geïsoleerd? J / N/ n.v.t.
Wordt een weersafhankelijke regeling J / N/ n.v.t.
met start/stop-optimalisatie toegepast?
Kan de nota verwarming volledig worden verklaard? J / N
Opmerkingen
- 41 -
checklists

Specifieke minimumeisen ventilatie
Onderdeel van de nota Vaststelling Eis Uitvoering
COMFORT Beschrijving volledig/ onvolledig
Zijn de vereiste luchtdebieten voor verse lucht per lokaal J / N
opgegeven volgens een aanvaardbare referentie?
Zijn de maximaal aanvaardbare luchtsnelheden opgegeven J / N/ n.v.t.
opgegeven volgens een aanvaardbare referentie?
Zijn akoestische prestaties per lokaal opgegeven? J / N/ n.v.t.
PRODUCTIE LUCHT Beschrijving volledig/ onvolledig
Wordt voor luchtgroepen een warmterecuperatie J / N/ n.v.t.
van minimum 80% toegepast?
Wordt voor de ventilatie-eenheden voldaan J / N/ n.v.t.
aan een maximum van 0,7 W elektrisch/ (m 3 .h)?
Wordt voor de ventilatoren debietregeling toegepast J / N/ n.v.t.
in functie van de vraag?
Opmerkingen
checklists
- 42 -

Specifieke minimumeisen ventilatie (vervolg)
Onderdeel van de nota Vaststelling Eis Uitvoering
DISTRIBUTIE LUCHT Beschrijving volledig/ onvolledig
Is de plaatsing van de distributie-elementen en roosters J / N
per lokaal besproken en aangeduid op de plannen?
Zijn de grenzen van de zones voor ventilatie opgegeven? J / N
Zijn van alle zones de vloeroppervlakten en volumes opgegeven? J / N
Zijn buitengevelroosters beschreven en ingetekend op de plannen? J / N
Is er ventilatie voorzien in alle ruimtes J / N
(in het bijzonder kruipkelders, zolders, technische ruimtes)?
Bedraagt de luchtsnelheid J / N/ n.v.t.
in de luchtgroepen maximaal 2 m/s ?
Bedraagt de luchtsnelheid in de kanalen maximaal 4 m/s ? J / N/ n.v.t.
Is het maximaal drukverlies over installatie-onderdelen J / N/ n.v.t.
van de ventilatie van de klasse ‘laag’ of ‘gemiddeld’?
Wordt de vraagsturing voor ventilatie beschreven per lokaal? J / N/ n.v.t.
Worden ronde kanaalsystemen toegepast, J / N/ n.v.t.
min. van klasse B conform Eurovent 2/2?
Kan de nota ventilatie volledig worden verklaard? J / N
Opmerkingen
- 43 -
checklists

INLEIDING
Specifieke minimumeisen Koeling
Onderdeel van de nota Vaststelling Eis Uitvoering
COMFORT Beschrijving volledig/ onvolledig
Zijn de minimum en maximum grenswaarden J / N/ n.v.t.
voor de temperatuur per te koelen lokaal aangepast
in functie van een zomersitatie?
Zijn deze waarden per te koelen lokaal gedefinieerd J / N/ n.v.t.
in functie van een toelaatbaar aantal overschrijdingsuren?
Werd de energetische efficiëntie van de verlichting J / N/ n.v.t.
in deze lokalen gemaximaliseerd?
Werd de energetische efficiëntie van de elektrische toestellen J / N/ n.v.t.
in deze lokalen gemaximaliseerd?
Zijn alle transparante delen in deze lokalen J / N/ n.v.t.
voorzien van regelbare buitenzonwering?
PRODUCTIE KOUDE Beschrijving volledig/ onvolledig
Is voor alle koeleenheden aan de hand van een testrapport J / N/ n.v.t.
aangetoond dat het opgeslorpt elektrisch vermogen
(in Watt elektrisch) in geen geval groter is
dan de koelcapaciteit (uitgedrukt in W thermisch)
vermenigvuldigd met een factor 0,2?
Opmerkingen
checklists
- 44 -

Specifieke minimumeisen Koeling (vervolg)
Onderdeel van de nota Vaststelling Eis Uitvoering
DISTRIBUTIE KOUDE Beschrijving volledig/ onvolledig
Is de plaatsing van de distributie-elementen per lokaal J / N/ n.v.t.
besproken en aangeduid op de plannen?
Zijn de grenzen van de zones voor koeling opgegeven? J / N/ n.v.t.
Zijn van alle zones de vloeroppervlakten J / N/ n.v.t.
en volumes opgegeven?
Zijn leidingen, kranen en pomphuizen thermisch geïsoleerd? J / N/ n.v.t.
Kan de nota koeling volledig worden verklaard? J / N
Opmerkingen
- 45 -
checklists

INLEIDING
Specifieke minimumeisen Kunstlicht
Onderdeel van de nota Vaststelling Eis Uitvoering
COMFORT Beschrijving volledig/ onvolledig
Zijn de te behalen minimum luxniveaus per lokaal opgegeven? J / N/ n.v.t.
Is per lokaal beschreven hoe het lichtniveau J / N/ n.v.t.
kan worden geregeld naargelang de behoefte?
PRODUCTIE LICHT Beschrijving volledig/ onvolledig
Is aan de hand van een berekening aangetoond J / N/ n.v.t.
dat voor lokalen met een circulatie- of administratieve functie
een waarde wordt bereikt van maximaal 2 à 2,5 W/m 2 .lux?
Worden uitsluitend spaarlampen toegepast J / N/ n.v.t.
voor binnenverlichting?
Worden hoge-druklampen toegepast voor buitenverlichting? J / N/ n.v.t.
Opmerkingen
checklists
- 46 -

Specifieke minimumeisen Sanitair
INLEIDING
Onderdeel van de nota Vaststelling Eis Uitvoering
SANITAIR Beschrijving volledig/ onvolledig
Stemmen de waarden van de maximale debieten overeen J / N/ n.v.t.
met de eisen voor spoelbakken, toiletten en douches?
Is de productie van sanitair warm water afgesplitst J / N/ n.v.t.
van de centrale verwarming?
Zijn wastafels en urinoirs in gemeenschappelijke ruimtes J / N/ n.v.t.
voorzien van een automatische activering?
Zijn de leidingen tussen productie van warm water J / N/ n.v.t.
en eindtoepassing rechtstreeks en voldoende kort?
Zijn de leidingen van warm water thermisch geïsoleerd J / N/ n.v.t.
buiten de bediende zone?
Bedraagt de insteltemperatuur voor warm water J / N/ n.v.t.
overal maximaal 65°C?
Wordt regenwater gebruikt voor de toiletspoeling, J / N/ n.v.t.
dienstkranen, wasmachines?
Opmerkingen
- 47 -
checklists

INLEIDING
Specifieke minimumeisen Overige
Onderdeel van de nota Vaststelling Eis Uitvoering
LIFTEN Beschrijving volledig/ onvolledig
Zijn alle liften van een energiezuinig type? J / N/ n.v.t.
Opmerkingen
checklists
- 48 -

4.4. Checklist voor het toekennen van
de eindafrekening (VIPA/ AOGGI)
Is een door het directiecomité ondertekende verklaring toegevoegd? Ja/ neen
Is het evaluatieverslag duidelijk inzake:
- de uitvoering van door VIPA opgelegde eisen en adviezen? Ja/ neen
- het behalen van de objectief evalueerbare prestatie-eisen?
Werd het Programma van Eisen (PvE) geverifieerd inzake:
Ja/ neen
- thermisch comfort? Ja/ neen
- visueel comfort? Ja/ neen
- luchtkwaliteit? Ja/ neen
- energie-efficiëntie van installaties?
- waterefficiëntie van installaties?
Ja/ neen
Ja/ neen
- grondstofefficiëntie? Ja/ neen
Wordt energiezorg geïmplementeerd? Ja/ neen
- 49 -
checklists

5 BIJLAGE
ELEMENTEN VOOR EEN PROGRAMMA
VAN EISEN VOOR COMFORT
5.1. Thermisch comfort
Het thermisch comfort is een samenspel van diverse factoren zoals de
luchttemperatuur, de stralingstemperatuur, de luchtsnelheid en de
luchtvochtigheid. Indien men prestatie-eisen wil stellen omtrent thermisch
comfort in een binnenruimte, zal men moeten uitgaan van controleerbare
referentieparameters omtrent het binnenklimaat (temperatuur
en vochtigheid).
Tabel 4 : mogelijke kwantificering van eisen 61 inzake thermisch comfort
bijlagen
- 50 -
Kwantificeerbare parameters
voor thermisch comfort
Waarden voor het verwachte thermisch comfort kunnen in een programma
van eisen worden genoteerd, als basis voor een objectieve en
energiezuinige oplossing voor de klimatisatie. In de volgende tabel
wordt bijvoorbeeld een overzicht gegeven van de thermische comforteisen
die overeenkomen met verschillende comfortniveaus volgens de criteria
van ISO 7730, CR 1752 en de Nederlandse Rijksgebouwendienst.
Criteria Kwalificatie van de eisen inzake thermisch comfort
INLEIDING
grenswaarde (minimale eis) richtwaarde (normale eis) streefwaarde (optimaal comfort)
Comforttemperatuur
in zomer 22°C - 27°C 23°C - 26°C 23,5°C - 25,5°C
in winter
Overschrijdingsuren (zomer)
19°C - 25°C 20°C - 24°C 21°C - 23°C
> 26°C (gesloten gevel) of > 28°C (opengaande vensters) 150 h - 200 h 100 h - 150 h < 100 h (5% v.d. werktijd)
Verticaal temperatuurverschil hoofd/enkels
Stralingsasymmetrie
≤ 4 °C ≤ 3 °C ≤ 2 °C
door warm plafond ≤ 7°C ≤ 5°C ≤ 5°C
door koud raam ≤ 13°C ≤ 10°C ≤ 10°C
Vloertemperatuur
Luchtsnelheid :
17°C - 31°C 19°C - 29°C 19°C - 29°C
in zomer (bij 24,5°C) ≤ 0,25 m/s ≤ 0,22 m/s ≤ 0,18 m/s
in winter (bij 22°C) ≤ 0,21 m/s ≤ 0,18 m/s ≤ 0,15 m/s
Relatieve vochtigheidsgraad 30% - 70 % 30% - 70 % 40% - 65%
Bron: Vliet-bis ‘E-GiDS’

Relatie met het energiegebruik
Het is duidelijk dat de comforteisen uit de vorige tabel een impact hebben
op het energiegebruik. Zo heeft bijvoorbeeld het instellen van een
hogere comforttemperatuur in winteromstandigheden direct een verhoging
van het energieverbruik tot gevolg, terwijl hetzelfde fenomeen
plaatsvindt bij een verlaging van de comforttemperatuur in zomeromstandigheden.
Hoe dan ook is het noodzakelijk om de gestelde comforteisen te interpreteren
met het oog op een efficiënt energiegebruik. Hierbij kan vermeld
worden dat :
- het systematisch kiezen voor de hoogste klasse van comfort, wellicht
ook zal leiden tot hogere installatiekosten en een hoger energieverbruik;
- om de stralingsasymmetrie te beperken een goede isolatie van de
wanden van de gebouwschil noodzakelijk is in winteromstandigheden,
zeker voor de beglazing;
- een goede dakisolatie belangrijk is voor de beperking van de stralingsasymmetrie
in zomeromstandigheden;
- plafondverwarming ongunstig is zowel voor comfort als energieverbruik;
- een goede vloerisolatie voor de onderste vloeren een absolute noodzaak
is in het geval van vloerverwarming;
- luchtbevochtiging in de meeste gevallen overbodig is.
Richtwaarden voor parameters voor thermisch
comfort
De relatie tussen de comforteisen, die overeenkomen met de "normale"
richtwaarden, en efficiënt energiegebruik wordt samengevat in de volgende
tabel.
61 Eisen voor lokalen met bezetting.
- 51 -
bijlagen

Tabel 5 : Relatie tussen comforteisen en energiegebruik
Criteria
INLEIDING
Comforttemperatuur
Thermisch comfort in relatie tot efficiënt energiegebruik
Thermisch comfort Aanbevelingen voor efficiënt energiegebruik
richtwaarde (normaal)
in zomer 23°C - 26°C temperatuur zo hoog mogelijk in de marge 23-26°C
in winter 20°C - 24°C temperatuur zo laag mogelijk in de marge 20-24°C
Overschrijdingsuren (zomer) Overschrijdingsuren zo hoog mogelijk
> 26°C (gesloten gevel) of > 28°C (opengaande vensters) 100 h - 150 h binnen de aangegeven marge
Verticaal temperatuurverschil hoofd/enkels
Stralingsasymmetrie
≤ 3 °C kiezen voor een verwarmingssysteem
met zo klein mogelijke temperatuurgradiënt
door warm plafond ≤ 5°C degelijke isolatie van ondoorschijnende wanden
door koud raam ≤ 10°C keuze HR-beglazing, beperking vensteroppervlakken
Vloertemperatuur
Luchtsnelheid :
19°C - 29°C Degelijke vloerisolatie noodzakelijk
in zomer (bij 24,5°C) ≤ 0,22 m/s Toepassing van nachtventilatie
in winter (bij 22°C) ≤ 0,18 m/s Verzorgen gebouwluchtdichtheid
Relatieve vochtigheidsgraad 30% - 70 % Luchtbevochtiging meestal overbodig
Bron: Vliet-bis ‘E-GiDS’
Teneinde de technische installaties correct te dimensioneren, dienen
voor alle lokalen ontwerp-binnentemperaturen 62 te worden gedefinieerd.
In de volgende tabel worden een aantal binnentemperaturen
gegeven waarop de dimensionering van de verwarmingsinstallatie dient
te gebeuren.
bijlagen
- 52 -
62 De ontwerp-binnentemperatuur is niet hetzelfde als de reëel ingestelde temperatuur,
doch een hulpmiddel om het overdimensioneren tegen te gaan. In principe dienen deze
temperaturen bij volle werking van de verwarmingsinstallatie te kunnen worden
gehaald, wanneer de ontwerp-buitentemperatuur de waarde uit de volgende tabel
bedraagt.
63 In voorkomend geval bij goede thermische isolatie wordt de evenwichtstemperatuur
τeq worden berekend volgens NBN B 62-003; indien voorzieningen zijn getroffen voor
het vorstvrij houden kan bij benadering als onderschatting 5°C worden aangenomen.

Tabel 6 : aanbevolen ontwerp-binnentemperaturen τ (bovenste grens)
Zone i τ (°C)
INLEIDING
Ruimtes met sterk verhoogde binnentemperatuur: 26
Lokalen van hoge medische techniciteit, o.a. heelkundige ingrepen, verloskunde, reanimatie, intensieve zorgen,
ernstig verbranden, neonatologie en zuigelingen, speciale isolementen, radiodiagnose
Ruimtes met verhoogde binnentemperatuur: 24
Lokalen waar mensen volledig of gedeeltelijk naakt zijn; Kleedkamers, douches, badruimtes
Ruimtes met licht verhoogde binnentemperatuur:
Logies of lokalen waar medische zorgen worden verstrekt of waar bejaarden of jongere kinderen zijn ondergebracht 22
Ruimtes met normale binnentemperatuur: 20
Kantoren, archieven, informaticalokalen, vergaderruimtes, leslokalen; Restaurants, refters, keukens; Verkoopsruimtes
(winkels, loketten, enz.); Zalen: auditoria, expositiezalen, multidisciplinaire zalen, enz.;
Ateliers en industriële ruimtes bestemd voor mechanische precisie
Ruimtes met verlaagde binnentemperatuur: 16
Gangen, trapzalen, toiletten; Bergingen en exploitatielokalen in directe verbinding met de werkruimtes; Sportzalen, inclusief
bijbehorende lokalen zoals kleedkamers en douches; Ateliers en industriële ruimtes niet bestemd voor mechanische precisie
Ruimtes met gematigde temperatuur: 10
Opslagplaatsen, magazijnen, archieven (indien ontworpen als gescheiden klimatisatiezone);
Verwarmde vertrekken van een naburig gebouw; Stookplaatsen
Niet-verwarmde ruimtes: 0 63
Garages, technische ruimtes, distributielokalen; Niet-verwarmde opslagplaatsen, (kruip)kelders en zolders;
Onverwarmde vertrekken van een geïsoleerd naburig gebouw
Ruimtes waar de temperatuur een middel is voor de behandeling of het onderzoek: Bepaald door
Niet-verwarmde opslagplaatsen, (kruip)kelders en zolders; Onverwarmde vertrekken van een geïsoleerd naburig gebouw hoofd van
de instelling
Bron : NBN B 62-003 voor de berekening van warmteverliezen in gebouwen, SIA 180/4 § A5 ‘Facteur de correction pour température de consigne’,
Gids voor rationeel energiegebruik in hospitalen RD-Energie (1987).
- 53 -
bijlagen

De ontwerp-buitentemperatuur θeb waarmee rekening gehouden moet
worden bij het ontwerpen van een verwarmingsinstallatie is genormaliseerd
in de Belgische Norm NBN B 62-003 voor de berekening van
warmteverliezen in gebouwen en bedraagt voor Vlaanderen:
θ eb = –7 à –9 °C, afhankelijk van de geografische ligging.
De aanbevolen relatieve vochtigheid in een lokaal is afhankelijk van de
luchttemperatuur. In de volgende tabel wordt de relatieve vochtigheid
in functie van de temperatuur gegeven.
Tabel 7 : aanbevolen relatieve vochtigheid in functie van de luchttemperatuur
Luchttemperatuur (°C) Optimaal (%) Acceptabel (%)
17 - 40 - 87
18 60 - 73 32 - 85
19 38 - 71 26 - 84
20 38 - 70 20 - 82
21 37 - 69 20 - 78
22 36 - 68 19 - 73
23 35 - 50 19 - 68
24 34 - 34 19 - 64
Bron : NOVEM
bijlagen
- 54 -
5.2. Binnenluchtkwaliteit
Het ventileren van ruimten kan op verschillende manieren gebeuren
(natuurlijk, mechanisch) en volgens verschillende principes (mengen,
verdringen). De totaal benodigde luchtverversing in een tertiair gebouw
is afhankelijk van de bezettingsgraad en van het feit of er gerookt mag
worden of niet. Daarnaast kan de keuze van bouwmaterialen de ventilatiebehoeften
vermeerderen als gevolg van langdurige afgifte van stoffen
die de gezondheid kunnen schaden.
Als minimale eis wordt vaak een ventilatiedebiet aangehouden van 30
m3/h per persoon. Deze eis wordt ook door het Algemeen Reglement
op de Arbeidsbescherming (ARAB) opgelegd voor werknemers. Omdat
er tegenwoordig naast de mens steeds meer andere verontreinigingen
aanwezig zijn, zoals van afwerkingmaterialen, apparatuur, gebruiksartikelen
en de installatie zelf, leidt deze minimale eis vaak niet tot een
gewenste luchtkwaliteit.
Indien de mens als belangrijkste verontreinigingsbron wordt
beschouwd, is de CO2-concentratie een indicator voor de luchtkwaliteit,
aangezien de productie van geurstoffen door de mens hiermee evenredig
is. Algemeen kan gesteld worden dat, indien kan worden aangenomen
dat andere bronnen van luchtverontreiniging zo veel mogelijk worden
verwijderd uit het ontwerp, het CO2-gehalte in de omgevingslucht
richtinggevend is voor de binnenluchtkwaliteit.
Als eis kunnen de richtwaarden van de maximale CO2-gehalten van de
volgende tabel gelden.

Tabel 8 : kwantificering van de eisen inzake maximum CO 2 -gehalte in binnenlucht (CR 1752)
Criterium Kwalificatie van eisen inzake CO2-gehalte minimaal aanvaardbaar redelijk tot goed goed tot comfortabel
INLEIDING(<
30% ontevredenen) (< 20% ontevredenen) (< 15% ontevredenen)
max. CO 2 -gehalte 1000 < CO 2 ≤ 1500 ppm 800 < CO 2 ≤ 1000 ppm ≤ 800 ppm
Bron: Vliet-bis ‘E-GiDS’
Het is van belang om deze objectief evalueerbare prestatie-eis in het
programma van eisen te vertalen in vereiste debieten. De benodigde
ventilatiedebieten, in overeenstemming met de criteria uit CR 1752 (uitgedrukt
in m3 /h.m2en in m3 /h.persoon) zijn bijvoorbeeld geïllustreerd in
de volgende tabel voor diverse soorten ruimtes in tertiaire gebouwen.
Tabel 9 : benodigde ventilatiedebieten in bepaalde tertiaire ruimtes (CR 1752)
Soort ruimte Bezetting
(pers./m
INLEIDING
Kwalificatie van de eisen inzake ventilatie
3 ) grenswaarde(minimaal) richtwaarde (normaal)
m
streefwaarde (optimaal)
3 /h.m2 m3 /h.pers m3 /h.m2 m3 /h.pers m3 /h.m2 m3 /h.pers
Individueel kantoor
Landschapskantoor
0,1 2,9 30 5,0 50 7,2 72
rookverbod 0,07 2,5 36 4,3 61 6,1 87
20% rokers
Vergaderzaal
3,6 51 6,1 87 8,6 123
rookverbod
20% rokers
0,5 8,6 17 15,1 30 21,6 43
Auditorium
Mess, cafetaria
1,5 23,0 15 40,3 27 57,6 38
rookverbod 0,7 11,5 16 20,2 29 28,8 41
20% rokers
Bron: Vliet-bis ‘E-GiDS’
21,6 31 38,2 55 28,8 41
- 55 -
bijlagen

Voor de intramurale welzijns- en gezondheidssector is de specificatie van
verse luchtdebieten per lokaal extreem belangrijk, evenals de stroomrichting
van de lucht (pulsie of extractie). Er kan hierbij worden gebruik gemaakt
van de meest actuele richtlijnen van de AIA als aanvulling op de ASHRAEnormen
en de ‘Gids voor rationeel energiegebruik in hospitalen RD-Energie’
(1987)
5.3. Visueel comfort
Zowel daglicht als kunstlicht spelen in werk- en verblijfsituaties een
belangrijke rol m.b.t. het uitvoeren van visuele taken, ruimtelijke waarneming
en kleurbeleving. Daglicht is vooral psychologisch van belang
omdat men in het algemeen een contact of uitzicht wenst. De aanwezigheid
van ramen is er daarvoor een belangrijk aspect, aangezien deze
een uitzicht bieden op de buitenomgeving.
Daglicht bereikt de werkplek via direct of indirect invallend zonlicht
door middel van daglichtopeningen (meestal ramen, al dan niet via serres
of atria) en via intern gereflecteerd licht (wanden, plafond, vloer). Dit
betekent dat de oriëntatie van het gebouw, belemmeringen (tegenoverliggende
bebouwing en eigen gebouw), reflecties in de omgeving van
het gebouw, de grootte en positie van de ramen, de aard van de beglazing
en zonwering, de vorm van de ruimte en de afwerking van vloer,
wanden en plafond van invloed zijn op de aard en hoeveelheid daglicht
op de werkplek.
Kunstlicht zorgt er voor dat mensen niet afhankelijk zijn van daglicht.
Het gaat bij verlichting niet alleen om de hoeveelheid licht maar ook om
de kwaliteit van het licht. Comfortproblemen ten gevolge van een
gebrek aan, een teveel aan of een slecht geconcipieerde verlichting
(daglicht of kunstlicht), kunnen niet alleen aanleiding geven tot hinder
bijlagen
- 56 -
maar ook tot oogvermoeidheid en -irritaties en hoofdpijn. Ook de productiviteit
en de visuele prestaties zijn verbonden met het comfort en
met de tevredenheid van de gebruikers omtrent hun verlichting.
Tot slot is het belangrijk te melden dat het verbruik voor de verlichting
op verschillende manieren kan worden teruggedrongen, door efficiënte
verlichtingstoestellen, controletechnieken en door een optimaal gebruik
van daglicht. Ook is het vanuit het oogpunt energiebesparing nodig om
de interne warmtelast ten gevolge van de verlichting en de beglazing te
beperken, gezien deze een directe impact heeft op het zomercomfort en
op het verbruik van een eventuele koelinstallatie.
Er wordt sterk aanbevolen om te eisen dat er voor de verlichting optimaal
gebruik gemaakt moet worden van daglicht. Deze eis zal vooral
een impact hebben op de controletechnieken die gebruikt zullen worden
in de kunstverlichting. Tevens moet het verlichtingsniveau aanpasbaar
zijn aan de aard van de werkzaamheden in het vertrek. De verlichtingssterkten
zijn afhankelijk van de aanwezigheid van vensters, type beglazing,
type beeldschermen, etc. Men zal eventueel een hoger lichtniveau
moeten kiezen als men vanaf de werkplek zicht heeft op een hoog lichtniveau
(b.v. in aangrenzende ruimten of vanuit het vertrek op het venster),
als de taak kleine details en zwakke contrasten bevat en tenslotte
bij werknemers met een hogere leeftijd.
Richtwaarden voor parameters
voor visueel comfort
Om (oog)taken in gebouwen langdurig zonder te grote inspanning te
kunnen verrichten is een bepaalde verlichtingssterkte nodig, afhankelijk
van de situatie en de taak variërend van 5 tot meer dan 1000 lux. Het
minimumniveau van 300 lux is een wettelijk verplichte ondergrens

(ARAB) voor administratieve taken, gebaseerd op visueel comfort. De
verwachte waarden dienen a priori per lokaal te worden genoteerd, met
verwijzingen naar geldende normen, richtlijnen en referentiedocumenten.
Een aantal richtwaarden voor lux-niveaus kunnen teruggevonden worden
in de Gids voor rationeel energiegebruik in hospitalen RD-Energie (1987).
Voor de actualisering van deze waarden kan worden gebruik gemaakt van
de richtlijnen van de AIA.
Merk tevens op dat de kleurtemperatuur (in Kelvin) een maat is voor de
lichtkleur: een hoge kleurtemperatuur (bv. daglicht: 6500 K) betekent
een blauwachtig of 'koel' wit licht en een lage kleurtemperatuur (bv. een
gloeilamp: 2800 K) geeft een eerder roodachtig, warmwit licht aan.
Algemeen kan men stellen dat de voorkeur voor een bepaalde kleurtemperatuur
zeer subjectief is, maar men houdt bij voorkeur de volgende
waarden aan:
Kleurtemperatuur administratieve ruimten: tussen 3000 K en 5300 K
recreatieve ruimten: < 3300 K
Exacte kleurweergave is uiteraard ook van belang voor medisch nazicht,
operaties, in farmaceutische laboratoria, voor chemische of biologische
analyses en, in mindere mate, in de keuken en het restaurant. Men zal
dus voor deze plaatsen lichtbronnen kiezen met hoge kleurweergave.
5.4. Akoestisch comfort
Geluidhinder in gebouwen kan veroorzaakt worden door geluid van buiten
(verkeerslawaai, industrielawaai), door geluid van de gebouwinstallaties,
door geluid uit aangrenzende vertrekken en door geluid dat
geproduceerd wordt op de werkplek zelf (pratende collega's, apparatuur,
enz.).
Klachten omtrent geluidhinder in lokalen worden belangrijker naarmate
minder akoestische absorptie aanwezig is in de ruimten. Hinder door
geluid van buiten hangt sterk af van de inplanting van het gebouw en
het gevelconcept. In specifieke situaties kan ernstige hinder optreden
door technische installaties of door diverse vormen van verkeerslawaai
(bvb. weg- en spoorverkeer, vliegtuiglawaai, laad- en losactiviteiten).
Als negatieve effecten van geluid op de mens in werksituaties kunnen
fenomenen genoemd worden als concentratieverlies, belemmering van
de spraakcommunicatie en algemene stressverschijnselen (irritatie, nervositeit,
hoofdpijn, agressie, …). Samengevat kan gesteld worden dat
geluid een invloed heeft op de prestaties, de communicatie en de
gezondheid van de werknemer.
De akoestiek van de ruimte, met name de nagalmtijd en de spraakverstaanbaarheid,
kan ook van belang zijn. In 'harde' ruimten, met een
lange nagalmtijd, is eerder sprake van geluidhinder en een slechte
spraakverstaanbaarheid. Daarnaast is een goede geluidverstrooiing in
de ruimte, het ontbreken van hinderlijke reflecties en de aanwezigheid
van nuttige reflecties van belang voor de akoestiek van grote ruimten.
Voor de interne geluidhinder in kantoren blijkt het aantal personen in
de werkruimte de meest bepalende factor te zijn.
- 57 -
bijlagen

5.5. Gebruiksvriendelijkheid
Het toezicht en de bediening van de technische installaties in het
gebouw (verwarming en ventilatie) moeten centraal en eenvoudig kunnen
gebeuren. In één oogopslag moet de werking en de toestand van
de verschillende elementen duidelijk zijn. Het ingrijpen en schakelen
moet voor de hand liggen. Waar mogelijk is gedeeltelijke of volledige
automatisering aan te raden. Dit alles zal niet alleen het comfort sterk
ten goede komen maar kan bovendien een aanzienlijke energiebesparing
met zich meebrengen.
bijlagen
- 58 -