Bronnen en bronbeken van Zuid-Limburg; De kwaliteit van ...
Bronnen en bronbeken van Zuid-Limburg; De kwaliteit van ...
Bronnen en bronbeken van Zuid-Limburg; De kwaliteit van ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
RIVM rapport 500003003/2004<br />
<strong>Bronn<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> bronbek<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>;<br />
Kwaliteit <strong>van</strong> grondwater, bronwater <strong>en</strong> beekwater<br />
W.P.A.M. H<strong>en</strong>drix 1 ),<br />
C.R. Meinardi (kees.meinardi@rivm.nl)<br />
1 ) Rijkswaterstaat Directie <strong>Limburg</strong>/ Universiteit Utrecht<br />
Dit onderzoek werd verricht in opdracht <strong>en</strong> t<strong>en</strong> laste <strong>van</strong> het Directoraat-G<strong>en</strong>eraal<br />
Milieubeheer <strong>van</strong> het Ministerie <strong>van</strong> Volkshuisvesting, Ruimtelijke ord<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> Milieubeheer,<br />
Directie Bodem, Water <strong>en</strong> Landelijk Gebied, project Monitoring <strong>en</strong> Diagnose grondwater<br />
(nummer 714801) <strong>en</strong> het project Duurzaam Nutriënt<strong>en</strong>beheer (nummer 500003)<br />
Rijksinstituut voor Volksgezondheid <strong>en</strong> Milieu (RIVM), Postbus 1, 3720 BA Bilthov<strong>en</strong>,<br />
telefoon: 030 - 274 91 11, fax: 030 - 274 29 71
pag. 2 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003
RIVM rapport 500003003 pag. 3 <strong>van</strong> 82<br />
Rapport in het kort:<br />
<strong>Bronn<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> bronbek<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong><br />
Het doel <strong>van</strong> het onderzoek aan bronn<strong>en</strong> in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> was de water<strong>kwaliteit</strong> te bepal<strong>en</strong><br />
als gevolg <strong>van</strong> de belasting aan maaiveld door landbouw <strong>en</strong> atmosferische depositie. <strong>De</strong><br />
bronn<strong>en</strong> voer<strong>en</strong> grondwater af. Nutriënt<strong>en</strong> in water bepal<strong>en</strong> mede de ecologische toestand die<br />
voor het waterbeheer <strong>van</strong> belang is. In meerderheid zijn de nitraatconc<strong>en</strong>traties in grond- <strong>en</strong><br />
bronwater hoger dan 50 mg/l <strong>en</strong> afhankelijk <strong>van</strong> reistijd<strong>en</strong> in de bodem.<br />
In <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> zijn e<strong>en</strong>malig 79 bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> 12 bronbek<strong>en</strong> onderzocht in najaar 2001. Het<br />
onderzoek omvatte veldmeting<strong>en</strong> <strong>en</strong> laboratoriumanalyses <strong>van</strong> de hoofcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, <strong>van</strong><br />
49 spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>van</strong> de isotop<strong>en</strong> 3 H <strong>en</strong> 18 O. Uit e<strong>en</strong> onderlinge vergelijking bleek dat<br />
sommige bepaling<strong>en</strong> minder betrouwbaar war<strong>en</strong>, zodat ze ingrijp<strong>en</strong>d moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
bewerkt. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties in bronwater hang<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> verander<strong>en</strong>de belasting aan<br />
maaiveld <strong>en</strong> reistijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> het water in de bodem, die zijn bepaald met tritium. <strong>Limburg</strong>se<br />
lössgrond<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> met zandgrond<strong>en</strong> vergelijkbare uitspoeling <strong>van</strong> nitraat te hebb<strong>en</strong>.<br />
D<strong>en</strong>itrificatie in de diepere bodem is <strong>van</strong> weinig betek<strong>en</strong>is. Voor veel spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />
de conc<strong>en</strong>traties overe<strong>en</strong> met de basiswaard<strong>en</strong> voor zoet grondwater. <strong>De</strong> bodem draagt<br />
praktisch niet bij aan de conc<strong>en</strong>traties. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> ammonium- <strong>en</strong> fosfaat zijn<br />
relatief laag in het bronwater. <strong>De</strong> resultat<strong>en</strong> zijn vergelek<strong>en</strong> met eerder onderzoek. <strong>De</strong><br />
to<strong>en</strong>ame <strong>van</strong> de gemiddelde conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> diverse stoff<strong>en</strong> hangt sam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> bemesting.<br />
Trefwoord<strong>en</strong>: bronn<strong>en</strong>, water<strong>kwaliteit</strong>, reistijd<strong>en</strong>, nitraat, spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
pag. 4 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Abstract<br />
Springs and small streams in southern <strong>Limburg</strong>, the Netherlands<br />
The southernmost part of the Netherlands consists of plateaus, covered by loamy soils and<br />
intersected by deep valleys. The streams are fed by numerous springs. The investigation<br />
docum<strong>en</strong>ted here evaluated the relationship betwe<strong>en</strong> spring water quality and loads at land<br />
surface, caused mainly by fertilisation and aerial deposition. Spring surveying, well suited to<br />
determining groundwater quality, was used.<br />
Investigations at 79 springs and 12 brooks consisted of field measurem<strong>en</strong>ts and water<br />
sampling for analysing major compon<strong>en</strong>ts, 49 trace elem<strong>en</strong>ts and the isotopes 3 H and 18 O.<br />
Evaluation of results showed some determinations to be not very reliable and in need of<br />
substantial adaptations. Studying conc<strong>en</strong>trations in groundwater and springs involved travel<br />
times in the soil to be derived from tritium conc<strong>en</strong>trations. The relationship established here<br />
<strong>en</strong>abled surficial loads to be compared with spring water conc<strong>en</strong>trations. Loamy soils in<br />
<strong>Limburg</strong> show similar tr<strong>en</strong>ds to sandy soils where nitrate is concerned. Nitrate conc<strong>en</strong>trations<br />
in groundwater and springs of more than 50 mg/l occur in a majority of cases, dep<strong>en</strong>ding on<br />
travel times in the soil. D<strong>en</strong>itrification in deeper layers was found to have a minor impact.<br />
Conc<strong>en</strong>trations for many trace elem<strong>en</strong>ts correspond to basic values derived for fresh<br />
groundwater, implying a negligible dissolution of soil minerals. Conc<strong>en</strong>trations of phosphate<br />
and ammonium are relatively low. Elaboration of previous measurem<strong>en</strong>ts supported the<br />
modelled relationship betwe<strong>en</strong> increasing loads at land surface and spring water quality.<br />
Key words: Springs, water quality, travel times, nitrates, trace elem<strong>en</strong>ts
RIVM rapport 500003003 pag. 5 <strong>van</strong> 82<br />
INHOUD<br />
1. Inleiding 7<br />
2. Uitvoering <strong>van</strong> het onderzoek, method<strong>en</strong> <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 9<br />
3. Landschappelijke <strong>en</strong> hydrogeologische situatie <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> 11<br />
3.1. Beknopt overzicht <strong>van</strong> de geologie <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> 11<br />
3.2. Landschap, hydrografie <strong>en</strong> hydrogeologische aspect<strong>en</strong> 14<br />
4. Resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de veldbepaling<strong>en</strong> 19<br />
4.1. Algem<strong>en</strong>e k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong> de <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>se Plateaus 19<br />
4.2. Onderscheid<strong>en</strong> deelgebied<strong>en</strong> 20<br />
4.3. <strong>De</strong> meting<strong>en</strong> in het veld 21<br />
5. Reistijd<strong>en</strong> in de bodem <strong>van</strong> grondwater <strong>en</strong> bronwater 23<br />
5.1. Tritium <strong>en</strong> chloride als tracers 23<br />
5.2. Stroming in de onverzadigde <strong>en</strong> in de verzadigde zone 25<br />
5.3. Westelijke terrasrand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau (noordwest<strong>en</strong>) 28<br />
5.4. Terrasrand<strong>en</strong> nabij Ulestrat<strong>en</strong> (zuidwest<strong>en</strong>) 30<br />
5.5. Noordoostelijke rand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau (noordoost) 31<br />
5.6. <strong>Bronn<strong>en</strong></strong> bij Valk<strong>en</strong>burg (zuidoost<strong>en</strong>) 33<br />
5.7. <strong>Bronn<strong>en</strong></strong> <strong>van</strong> de Noor 34<br />
5.8. Het zuidelijke dal <strong>van</strong> de Geul 36<br />
5.9. Het dal <strong>van</strong> de Gulp 37<br />
5.10. Noordelijke bronn<strong>en</strong> aan de zuidoever <strong>van</strong> de Geul (Geul-noord) 38<br />
5.11. Afwijking<strong>en</strong> <strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> bek<strong>en</strong>; conclusies 39<br />
6. Vergelijking <strong>van</strong> gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwachte nitraatconc<strong>en</strong>traties 41<br />
6.1. Infiltrer<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties 41<br />
6.2. Terrasrand<strong>en</strong> <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau 43<br />
6.3. <strong>Bronn<strong>en</strong></strong> <strong>van</strong> de Noor 45<br />
6.4. <strong>De</strong> dal<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Geul <strong>en</strong> de Gulp 46<br />
6.5. Process<strong>en</strong> in bodem <strong>en</strong> op<strong>en</strong> water; conclusies 47<br />
7. Variatie naar tijd <strong>en</strong> plaats in de water<strong>kwaliteit</strong> 49<br />
7.1. Het verloop in de tijd voor nitraat 49<br />
7.2. Overige compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 51<br />
7.3. Verschill<strong>en</strong> in de onderscheid<strong>en</strong> gebied<strong>en</strong> 53<br />
8. Ecologisch belangrijke parameters 57<br />
9. Spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 59<br />
10. Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de opmerking<strong>en</strong>, discussie 63<br />
Literatuur 65<br />
Bijlage 1 Onderzoek bij de Noor 67<br />
Bijlage 2 Vergelijking <strong>van</strong> meting<strong>en</strong> aan dezelfde parameters 71<br />
Bijlage 3 Resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de veldmeting<strong>en</strong> 77<br />
Bijlage 4 Analyseresultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> RIVM-LAC 79<br />
Bijlage 5 Tritiummeting<strong>en</strong> door CIO 80<br />
Bijlage 6 Resultat<strong>en</strong> met de Hydrion-10 door de WUR 81
pag. 6 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Fig.1 Situatie <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>; plateaus, bek<strong>en</strong>, grondwaterwinplaats<strong>en</strong>
RIVM rapport 500003003 pag. 7 <strong>van</strong> 82<br />
1. INLEIDING<br />
Het landschap <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> bestaat uit e<strong>en</strong> aantal kleinere <strong>en</strong> grotere plateaus<br />
waartuss<strong>en</strong> diepe beekdal<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> (Fig.1). Het gebied is <strong>van</strong> grote betek<strong>en</strong>is wat betreft<br />
landschappelijke aspect<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aanwezigheid <strong>van</strong> bijzondere ecologische waard<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
onderzochte bronbek<strong>en</strong>, die vaak ontspring<strong>en</strong> langs met loofboss<strong>en</strong> begroeide helling<strong>en</strong>, zijn<br />
e<strong>en</strong> belangrijk elem<strong>en</strong>t <strong>van</strong> het landschap. E<strong>en</strong> oppervlakkige drainage door slot<strong>en</strong> of bek<strong>en</strong><br />
ontbreekt veelal op de plateaus. Het neerslagoverschot infiltreert <strong>en</strong> stroomt daarna als<br />
grondwater door de bodem af naar kwelzones <strong>en</strong> de talrijke bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> kleine <strong>en</strong> grotere<br />
bek<strong>en</strong>. <strong>De</strong> landbouw <strong>en</strong> de daarmee gepaard gaande belasting <strong>van</strong> de bodem vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
bedreiging voor het milieu <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>. Sinds eeuw<strong>en</strong> word<strong>en</strong> de lössbodems <strong>van</strong><br />
<strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> gebruikt voor de landbouw. Veeteelt <strong>en</strong> akkerbouw zijn nog steeds belangrijke<br />
activiteit<strong>en</strong>, nu echter in moderne vorm met de bijbehor<strong>en</strong>de bemesting <strong>en</strong> het gebruik <strong>van</strong><br />
chemicaliën. Bodem <strong>en</strong> water ondervind<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> andere activiteit<strong>en</strong><br />
zoals industrie <strong>en</strong> verkeer in <strong>en</strong> rond het gebied.<br />
<strong>De</strong> uitspoeling <strong>van</strong> stoff<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> de bodembelasting heeft invloed op het grondwater<br />
dat e<strong>en</strong> bron is voor de op<strong>en</strong>bare drinkwatervoorzi<strong>en</strong>ing (Fig.1) <strong>en</strong> voor particuliere<br />
winning<strong>en</strong>. <strong>De</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties in het gewonn<strong>en</strong> water war<strong>en</strong> rond 1960 al relatief hoog<br />
(Meinardi, 1980). E<strong>en</strong> tweede gevolg is dat de talrijke bronn<strong>en</strong>, die het grondwater <strong>van</strong> de<br />
plateaus drainer<strong>en</strong>, voedselrijker water zijn gaan afvoer<strong>en</strong>. <strong>De</strong> eutrofiëring <strong>van</strong> het water in<br />
de brongebied<strong>en</strong> heeft geleid tot e<strong>en</strong> verandering in vegetatie. Na 1960 zijn de conc<strong>en</strong>traties<br />
nog toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> hydrologische situatie <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau is onderzocht door de Universiteit <strong>van</strong><br />
Utrecht (UU) in de jar<strong>en</strong> 1980 <strong>en</strong> daarna (H<strong>en</strong>drix, 1985). <strong>De</strong> <strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> het grondwater <strong>en</strong><br />
de bronn<strong>en</strong> zal na 1985 opnieuw zijn veranderd. <strong>De</strong>l<strong>en</strong> <strong>van</strong> de zuidelijke plateaus zijn in later<br />
jar<strong>en</strong> onderzocht (Van Lan<strong>en</strong> et al., 1995) door de Universiteit Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (WUR). Beide<br />
studies hebb<strong>en</strong> veel aandacht geschonk<strong>en</strong> aan natuurlijke bronn<strong>en</strong>, waardoor gegev<strong>en</strong>s uit<br />
vroegere period<strong>en</strong> beschikbaar zijn. E<strong>en</strong> overzicht <strong>van</strong> de ligging <strong>en</strong> de karakteristiek<strong>en</strong> <strong>van</strong> de<br />
<strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>se bronn<strong>en</strong> wordt gegev<strong>en</strong> in H<strong>en</strong>drix (1990).<br />
<strong>De</strong> doelstelling <strong>van</strong> het onderzoek <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> is om het verloop in de tijd <strong>van</strong> de<br />
<strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> het water in de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> te beschrijv<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> functie <strong>van</strong> de<br />
belasting <strong>van</strong> de bodem. <strong>De</strong> <strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> het bronwater is opgevat als het geheel <strong>van</strong> de<br />
fysische <strong>en</strong> chemische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>van</strong> het water. <strong>De</strong> hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het bronwater<br />
zijn geanalyseerd <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s 49 verschill<strong>en</strong>de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. <strong>De</strong> afvoer <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong><br />
bestaat uit grondwater <strong>en</strong> de daarin meegevoerde stoff<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> relatief groot intrekgebied.<br />
Met het onderzoek wordt inzicht verkreg<strong>en</strong> in de <strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> het grondwater <strong>en</strong> de<br />
verandering<strong>en</strong> daarin. Op <strong>en</strong>kele plaats<strong>en</strong> is ook het water in de b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>loop <strong>van</strong> de bek<strong>en</strong><br />
onderzocht, met name om te bezi<strong>en</strong> of de onderzochte bronn<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatief war<strong>en</strong> voor de<br />
bek<strong>en</strong> waarin ze uitstrom<strong>en</strong>.
pag. 8 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Het onderzoek <strong>van</strong> bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> bronbek<strong>en</strong> heeft als voordeel dat ze goed bereikbaar zijn <strong>en</strong><br />
relatief e<strong>en</strong>voudig kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bemonsterd. Het bronwater geeft e<strong>en</strong> beeld <strong>van</strong> de<br />
gemiddelde situatie in het intrekgebied <strong>en</strong> <strong>van</strong> het grondwater in de bodem. Het grondwater<br />
zelf is moeilijk bereikbaar doordat het meestal diep onder maaiveld staat. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zal het<br />
grondwater uit e<strong>en</strong> boring vooral de naaste omgeving repres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>. <strong>De</strong> herkomst <strong>van</strong> het<br />
bronwater <strong>en</strong> de reistijd <strong>van</strong> het grondwater in de bodem moet<strong>en</strong> echter bek<strong>en</strong>d zijn om het<br />
bemonsterde bronwater te duid<strong>en</strong>. Hydrologisch onderzoek naar deze eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> vormde<br />
e<strong>en</strong> belangrijk onderdeel <strong>van</strong> de bepaling<strong>en</strong>.<br />
Achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s kom<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de onderdel<strong>en</strong> <strong>van</strong> het onderzoek aan de orde:<br />
de uitvoering <strong>van</strong> het onderzoek;<br />
landschap <strong>en</strong> hydrogeologische situatie;<br />
resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de veldmeting<strong>en</strong>;<br />
reistijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> het grondwater in de bodem volg<strong>en</strong>s de tritiummeting<strong>en</strong>;<br />
vergelijking <strong>van</strong> gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties als gevolg <strong>van</strong> bemesting;<br />
gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de verloop in de tijd <strong>van</strong> de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong>;<br />
ecologisch belangrijke parameters;<br />
spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het bronwater.<br />
<strong>De</strong> eerste bijlage <strong>van</strong> het rapport betreft het verslag <strong>van</strong> e<strong>en</strong> meer gedetailleerd onderzoek dat<br />
is gedaan aan de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Noor. Andere bijlag<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> de diverse meetgegev<strong>en</strong>s.<br />
Bijlage 2 geeft de vergelijking <strong>van</strong> waard<strong>en</strong> die door verschill<strong>en</strong>de laboratoria zijn bepaald<br />
voor dezelfde eig<strong>en</strong>schap. Hieruit blijkt dat de meetwaard<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> aantal gevall<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong>lijk moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangepast om de verschill<strong>en</strong> te verklar<strong>en</strong>. Dit maakt dat de<br />
conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> e<strong>en</strong> aantal stoff<strong>en</strong> minder betrouwbaar zijn.
RIVM rapport 500003003 pag. 9 <strong>van</strong> 82<br />
2. UITVOERING VAN HET ONDERZOEK, METHODEN EN INSTRUMENTEN<br />
Het onderzoek in 2001 aan de bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> bek<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> was relatief e<strong>en</strong>voudig<br />
<strong>van</strong> opzet maar gecompliceerd in uitwerking. Bij het C<strong>en</strong>traal Plateau <strong>en</strong> de Plateaus <strong>van</strong><br />
Crapoel <strong>en</strong> Margrat<strong>en</strong> zijn 79 bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> op 12 plaats<strong>en</strong> de b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>lop<strong>en</strong> <strong>van</strong> bronbek<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong>malig onderzocht in najaar 2001.<br />
Aan de bronn<strong>en</strong>, de bek<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan het afgevoerde water zijn de volg<strong>en</strong>de bepaling<strong>en</strong> gedaan:<br />
Veldmeting<strong>en</strong> (plaatsbepaling, EC, pH, debiet <strong>en</strong> temperatuur <strong>van</strong> het bronwater),<br />
waar<strong>van</strong> de resultat<strong>en</strong> zijn gegev<strong>en</strong> in Bijlage 3.<br />
Uit het water zijn monsters g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> voor onderzoek aan tritium ( 3 H) <strong>en</strong> bij de Noor<br />
tev<strong>en</strong>s aan 18 O (Bijlage 1) door het C<strong>en</strong>trum voor Isotop<strong>en</strong>onderzoek (CIO) te Groning<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> tritiumwaard<strong>en</strong> zijn gegev<strong>en</strong> in Bijlage 5.<br />
In monsters <strong>van</strong> het bronwater zijn de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> de nutriënt<strong>en</strong> NH4 <strong>en</strong> P bepaald<br />
(Hoofdstuk 9) door RIVM-LAC (Laboratorium voor Anorganische Chemie).<br />
<strong>De</strong> hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (Ca, Mg, Na, K, Cl, NH4 NO3, SO4, HCO3 <strong>en</strong> CO2) <strong>en</strong> ook EC <strong>en</strong><br />
pH zijn aan de monsters bepaald door de Universiteit Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, Vakgroep<br />
Waterhuishouding (WUR) met de Hydrion-10, zie Bijlage 6.<br />
Bij e<strong>en</strong> selectie <strong>van</strong> 9 bronn<strong>en</strong> zijn de hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> drietal spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
door RIVM-LAC geanalyseerd ter bevestiging <strong>van</strong> de WUR analyses (Bijlage 4).<br />
Van elke bron is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> monster g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> voor de bepaling <strong>van</strong> 49 verschill<strong>en</strong>de<br />
spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> door NITG-TNO. <strong>De</strong> meting<strong>en</strong> zijn gedaan met ICP-MS <strong>en</strong> daarbij zijn<br />
ook de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> e<strong>en</strong> aantal hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bepaald (Hoofdstuk 10).<br />
<strong>De</strong> plaats <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> is bepaald met e<strong>en</strong> GPS-instrum<strong>en</strong>t (Silva Multi-Navigator).<br />
Daarnaast zijn veldk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oteerd zoals de vegetatie. <strong>De</strong> meting<strong>en</strong> in het veld aan<br />
geleidbaarheid (EC) <strong>en</strong> temperatuur zijn uitgevoerd met e<strong>en</strong> WTW-instrum<strong>en</strong>t dat is geijkt<br />
volg<strong>en</strong>s RIVM-standaard<strong>en</strong>. <strong>De</strong> meting<strong>en</strong> <strong>van</strong> de zuurgraad (pH) zijn met e<strong>en</strong> WTWinstrum<strong>en</strong>t<br />
gedaan volg<strong>en</strong>s vastgestelde <strong>en</strong> gevalideerde procedures (Standard Operating<br />
Procedures). Het debiet is gemet<strong>en</strong> met drijvertjes (meting <strong>van</strong> het natte profiel <strong>en</strong> <strong>van</strong> de<br />
stroomsnelheid met drijvertjes). Op plaats<strong>en</strong> waar dat niet mogelijk was, is het debiet geschat.<br />
Geofysische meting<strong>en</strong> aan de bodem waaruit de bronn<strong>en</strong> hun water krijg<strong>en</strong>, zijn gedaan in het<br />
dal <strong>van</strong> de Noor (elektromagnetische meting<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> Geonics EM-31). <strong>De</strong>ze meting<strong>en</strong><br />
gev<strong>en</strong> inzicht in de bodemopbouw. Geofysisch onderzoek was ook voorzi<strong>en</strong> bij de andere<br />
locaties maar is <strong>van</strong>wege praktische problem<strong>en</strong> nagelat<strong>en</strong>. Over de bodem <strong>en</strong> de hydrologie is<br />
echter veel bek<strong>en</strong>d door eerder uitgevoerd onderzoek. <strong>De</strong> meting<strong>en</strong> <strong>van</strong> H<strong>en</strong>drix (1985) zijn<br />
gebruikt voor e<strong>en</strong> vergelijking met de huidige <strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> het bron- <strong>en</strong> beekwater.<br />
E<strong>en</strong> aantal <strong>van</strong> de meting<strong>en</strong> in het veld <strong>en</strong> in de laboratoria betreft dezelfde parameters. Zo<br />
zijn de pH <strong>en</strong> de geleidbaarheid (EC) zowel in het veld bepaald als met de Hydrion-10 door<br />
de WUR. E<strong>en</strong> tweede vergelijking is mogelijk voor e<strong>en</strong> selectie <strong>van</strong> 9 bronn<strong>en</strong> waar monsters
pag. 10 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
zijn geanalyseerd door RIVM-LAC op de hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> drie spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
waard<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong> met de resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Hydrion-10 <strong>en</strong> met die <strong>van</strong><br />
NITG. Bijlage 2 bevat e<strong>en</strong> vergelijking <strong>van</strong> de verschill<strong>en</strong>de bepaling<strong>en</strong> <strong>en</strong> de conclusies die<br />
daaruit volg<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> de meest waarschijnlijke waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> de diverse parameters.<br />
Twee voorbeeld<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong> het geleidingsvermog<strong>en</strong> EC <strong>van</strong> de bemonsterde bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
zuurgraad. <strong>De</strong> meting<strong>en</strong> <strong>van</strong> EC <strong>van</strong> monsters uit de bronn<strong>en</strong> die gedaan zijn in het veld <strong>en</strong><br />
door WUR zijn vergelek<strong>en</strong> in Fig.2. <strong>De</strong> meting<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> goed overe<strong>en</strong>, behalve dat de<br />
waard<strong>en</strong> uit het veld systematisch ongeveer 10% hoger zijn dan de meting<strong>en</strong> door WUR. Dit<br />
verschil is verklaarbaar door het gebruik <strong>van</strong> e<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de refer<strong>en</strong>tietemperatuur.<br />
uS/cm<br />
1400<br />
1200<br />
1000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
noordelijke bronn<strong>en</strong><br />
ECveld ECHydrion<br />
uS/cm<br />
1000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
ECveld ECHydrion<br />
zuidelijke bronn<strong>en</strong><br />
Fig.2 Vergelijking <strong>van</strong> EC-waard<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong> in het veld <strong>en</strong> met de Hydrion-10<br />
<strong>De</strong> vergelijking <strong>van</strong> beide typ<strong>en</strong> meting<strong>en</strong> voor de pH is afgebeeld in Fig.3. <strong>De</strong> overe<strong>en</strong>komst<br />
is ook voor de pH relatief goed, maar soms tred<strong>en</strong> afwijking<strong>en</strong> op, waarvoor in Bijlage 2 e<strong>en</strong><br />
verklaring wordt gegev<strong>en</strong> (minder nauwkeurige veldmeting<strong>en</strong>). <strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> zijn<br />
relatief hoog, ze ligg<strong>en</strong> vaak tuss<strong>en</strong> pH=7 <strong>en</strong> pH=8.<br />
8.5<br />
8.0<br />
7.5<br />
7.0<br />
6.5<br />
6.0<br />
5.5<br />
5.0<br />
noordelijke bronn<strong>en</strong><br />
pHveld pHhydrion<br />
8.5<br />
8.0<br />
7.5<br />
7.0<br />
6.5<br />
6.0<br />
5.5<br />
5.0<br />
zuidelijke bronn<strong>en</strong><br />
Fig.3 Vergelijking <strong>van</strong> pH-waard<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong> in het veld <strong>en</strong> met de Hydrion-10<br />
pHveld pHhydrion<br />
Uit de beschouwing<strong>en</strong> <strong>van</strong> Bijlage 2 volgt dat de resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Hydrion-10 relatief<br />
betrouwbaar zijn voor Cl, K, Na, NO3 <strong>en</strong> na bewerking voor Ca, HCO3, Mg, <strong>en</strong> SO4. Met de<br />
door NITG bepaalde conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is na e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>odigde correctie<br />
verder gewerkt. Bij de beschouwing<strong>en</strong> in de volg<strong>en</strong>de hoofdstukk<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong> bedacht dat<br />
de betrouwbaarheid <strong>van</strong> de waard<strong>en</strong> niet steeds ev<strong>en</strong> groot is. Waar nodig zal dit aspect bij de<br />
bespreking <strong>van</strong> de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> de verschill<strong>en</strong>de stoff<strong>en</strong> word<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong>.
RIVM rapport 500003003 pag. 11 <strong>van</strong> 82<br />
3. LANDSCHAPPELIJKE EN HYDROGEOLOGISCHE SITUATIE VAN DE BRONNEN<br />
3.1. Beknopt overzicht <strong>van</strong> de geologie <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong><br />
In geologische term<strong>en</strong> uitgedrukt ligt <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> in de noordelijke uitlopers <strong>van</strong> de Ard<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Eifel, e<strong>en</strong> paleozoïsch gebergte, op de overgang <strong>van</strong> de B<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>rijnse Laagvlakte naar het<br />
Noordzeebekk<strong>en</strong>. In dat laatste gebied ligt de C<strong>en</strong>trale Sl<strong>en</strong>k waarbij langs de rand<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal<br />
belangrijke breuk<strong>en</strong> ligt, die ook in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> al invloed hebb<strong>en</strong> (Fig.4).<br />
<strong>De</strong> oudste afzetting<strong>en</strong> in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> dater<strong>en</strong> uit het Carboon <strong>en</strong> dagzom<strong>en</strong> in het Geuldal<br />
nabij de Belgische gr<strong>en</strong>s. In het Carboon maakte <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> deel uit <strong>van</strong> e<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>d gebied<br />
waarin zand <strong>en</strong> klei werd<strong>en</strong> afgezet <strong>en</strong> veel ve<strong>en</strong>vorming optrad. <strong>De</strong>ze ve<strong>en</strong>lag<strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> het<br />
basismateriaal voor om<strong>van</strong>grijke ste<strong>en</strong>koolveld<strong>en</strong>. <strong>De</strong> daling <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> nam toe <strong>en</strong> het<br />
landoppervlak werd door de zee geïnundeerd. <strong>De</strong> in het Bov<strong>en</strong>-Carboon ontstane afzetting<strong>en</strong><br />
zijn mari<strong>en</strong> gevormd in de vorm <strong>van</strong> lei- <strong>en</strong> zandste<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s de Hercynische plooiingsfase in<br />
het Bov<strong>en</strong>-Carboon werd het Ard<strong>en</strong>n<strong>en</strong>-Eifelgebied opgehev<strong>en</strong> waardoor aan de afzetting <strong>van</strong><br />
mari<strong>en</strong>e sedim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eind kwam. In <strong>Zuid</strong>oost-Nederland ontstond<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de Hercynische<br />
plooiingsfase talrijke breuk<strong>en</strong> waarlangs horizontale <strong>en</strong> verticale verschuiving<strong>en</strong> optrad<strong>en</strong> die de<br />
basis legd<strong>en</strong> voor tektonische beweging<strong>en</strong> in het Jong-Tertiair. Zo ontstond het horst<strong>en</strong>- <strong>en</strong><br />
sl<strong>en</strong>k<strong>en</strong>gebied <strong>van</strong> Brabant <strong>en</strong> <strong>Limburg</strong>. Na de plooiing <strong>en</strong> opheffing <strong>van</strong> de Ard<strong>en</strong>n<strong>en</strong> begon de<br />
erosie op het gebied in te werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de het Perm, Trias <strong>en</strong> Jura lag <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> bov<strong>en</strong><br />
ze<strong>en</strong>iveau. Afzetting<strong>en</strong> uit deze period<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> vrijwel niet aangetroff<strong>en</strong>.<br />
Tijd<strong>en</strong>s het Bov<strong>en</strong>-Krijt (S<strong>en</strong>oon) drong de zee <strong>van</strong>uit het noordwest<strong>en</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> binn<strong>en</strong>. In<br />
het begin werd<strong>en</strong> kust- <strong>en</strong> strandafzetting<strong>en</strong> gevormd met e<strong>en</strong> afwisseling <strong>van</strong> fijne zand<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
klei. <strong>De</strong>ze afzetting<strong>en</strong> behor<strong>en</strong> tot de Formatie <strong>van</strong> Ak<strong>en</strong> (Ak<strong>en</strong>s Zand) <strong>en</strong> de Formatie <strong>van</strong><br />
Vaals (Vaalser gro<strong>en</strong>zand). <strong>De</strong> transgressie zette door <strong>en</strong> in e<strong>en</strong> diepere zee vormd<strong>en</strong> zich dikke<br />
pakkett<strong>en</strong> tufkrijt. Dit tufkrijt bestaat uit de Formatie <strong>van</strong> Gulp<strong>en</strong> (Gulp<strong>en</strong>s krijt) <strong>en</strong> de Formatie<br />
<strong>van</strong> Maastricht (Maastrichts Krijt). Tot deze laatste rek<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> het Kunrader Krijt. <strong>De</strong>ze<br />
krijtafzetting<strong>en</strong> dagzom<strong>en</strong>, <strong>van</strong> nature <strong>en</strong> kunstmatig (groev<strong>en</strong>), op vele plaats<strong>en</strong> in <strong>Zuid</strong>-<br />
<strong>Limburg</strong>. Tijd<strong>en</strong>s het Tertiair werd<strong>en</strong> zowel terrestrische als mari<strong>en</strong>e afzetting<strong>en</strong> gevormd. Uit<br />
het Paleoce<strong>en</strong> dateert zachte kalkste<strong>en</strong> die onder andere tuss<strong>en</strong> Valk<strong>en</strong>burg <strong>en</strong> Maastricht langs<br />
de Geul aan te treff<strong>en</strong> is. <strong>De</strong>ze kalkste<strong>en</strong> behoort tot de Formatie <strong>van</strong> Houthem. In het Oligoce<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> kleihoud<strong>en</strong>de glauconietzand<strong>en</strong> <strong>en</strong> zandige klei<strong>en</strong> afgezet in e<strong>en</strong> mari<strong>en</strong> milieu. <strong>De</strong><br />
mioc<strong>en</strong>e afzetting<strong>en</strong> in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> zijn deels mari<strong>en</strong> <strong>en</strong> deels contin<strong>en</strong>taal. Ze bestaan uit<br />
kustnabije zand<strong>en</strong> afgewisseld met bruinkoollag<strong>en</strong> <strong>en</strong> rivierafzetting<strong>en</strong> <strong>van</strong> zand, klei <strong>en</strong> grind.<br />
In het Plioce<strong>en</strong> heerste in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> e<strong>en</strong> terrestrisch milieu, waarin rivier<strong>en</strong> afzetting<strong>en</strong><br />
vormd<strong>en</strong>, zoals het Kiezeloölietgrind. <strong>De</strong>ze rivierafzetting<strong>en</strong> behor<strong>en</strong> tot de Kiezeloöliet<br />
Formatie die stratigrafisch <strong>van</strong> het Bov<strong>en</strong>-Mioce<strong>en</strong> tot het Onder-Pleistoce<strong>en</strong> reikt. Uit de<br />
verspreiding <strong>van</strong> de tertiaire afzetting<strong>en</strong> kan m<strong>en</strong> de scholl<strong>en</strong>opbouw <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> goed<br />
aflez<strong>en</strong>. <strong>De</strong> afzetting<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>van</strong> zuidwest naar noordoost per schol jonger.
pag. 12 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Fig.4 Vere<strong>en</strong>voudigde geologische kaart <strong>van</strong> de Maasafzetting<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s RGD (1989)<br />
Tijd<strong>en</strong>s het Tertiair trad sterke verwering op onder invloed <strong>van</strong> e<strong>en</strong> vrij warm <strong>en</strong> vochtig<br />
klimaat. Er vond afvoer <strong>van</strong> kiezelzuur plaats (desilificatie) dat in zandl<strong>en</strong>z<strong>en</strong> op grotere diepte<br />
neersloeg waardoor daar grotere zandst<strong>en</strong><strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gevormd. T<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> chemische<br />
verwering onstond fijn materiaal dat door hevige slagreg<strong>en</strong>s gemakkelijk werd weggespoeld.<br />
Tev<strong>en</strong>s kon er hierdoor op terrein<strong>en</strong> met geringe helling reeds solifluctie optred<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
dalflank<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> minder steil <strong>en</strong> uiteindelijk ontstond er e<strong>en</strong> schiervlakte of p<strong>en</strong>eplain. Door<br />
e<strong>en</strong> sterke chemische verwering veranderd<strong>en</strong> grote del<strong>en</strong> <strong>van</strong> de goed oplosbare kalk tot op<br />
meters diepte in e<strong>en</strong> roodachtige klei <strong>en</strong> blev<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> de in deze afzetting<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>de<br />
vuurst<strong>en</strong><strong>en</strong> over. <strong>De</strong>ze oude verweringsgrond<strong>en</strong> <strong>van</strong> de kalkste<strong>en</strong> uit het Krijt word<strong>en</strong><br />
vuurste<strong>en</strong>eluvium g<strong>en</strong>oemd. Onder wissel<strong>en</strong>d droge <strong>en</strong> vochtige omstandighed<strong>en</strong> verweerde het<br />
nabij het oppervlak aanwezige geste<strong>en</strong>te. Alle<strong>en</strong> het in deze geste<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aanwezige<br />
gangkwartsmateriaal bood hierteg<strong>en</strong> goede resist<strong>en</strong>tie.<br />
To<strong>en</strong> in het Jong-Tertiair het Ard<strong>en</strong>n<strong>en</strong>gebied werd opgehev<strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong> dal<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd e<strong>en</strong><br />
deel <strong>van</strong> het verweringsdek <strong>van</strong> de p<strong>en</strong>eplain naar het brede <strong>en</strong> ondiepe to<strong>en</strong>malige Maasdal<br />
gespoeld. Zo ontstond omstreeks de overgang <strong>van</strong> Plioce<strong>en</strong> naar Kwartair e<strong>en</strong> brede gordel<br />
bestaande uit grind met e<strong>en</strong> hoog kwartsgehalte in het gebied t<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> <strong>van</strong> het Ard<strong>en</strong>n<strong>en</strong>-<br />
Leiste<strong>en</strong>plateau. Ofschoon er in die periode wel <strong>en</strong>ige dalvorming was, werd door de rivier<br />
hoofdzakelijk materiaal uit het puindek <strong>van</strong> de schiervlakte vervoerd. <strong>De</strong> laat-plioc<strong>en</strong>e <strong>en</strong> vroegkwartaire<br />
Keizeloölietafzetting<strong>en</strong> zijn tot in <strong>Zuid</strong>oost-Nederland <strong>en</strong> de B<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>rijnse Laagvlakte
RIVM rapport 500003003 pag. 13 <strong>van</strong> 82<br />
te vervolg<strong>en</strong>. In het Kwartair ging de opheffing <strong>van</strong> de Ard<strong>en</strong>n<strong>en</strong> verder waardoor de rivier<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> sterke erosie veroorzaakt<strong>en</strong>. In <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> werd e<strong>en</strong> dik pakket grind afgezet. M<strong>en</strong> neemt<br />
aan dat de opheffing niet geleidelijk maar min of meer schoksgewijs verliep. Door de verlaging<br />
<strong>van</strong> de erosiebasis <strong>en</strong> de in het Pleistoce<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>de klimatologische omstandighed<strong>en</strong> ging<strong>en</strong><br />
de rivier<strong>en</strong>, waaronder de Maas, zich in fas<strong>en</strong> insnijd<strong>en</strong>. Daar waar de rivier zich in zijn<br />
oorspronkelijke bedding had ingesned<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> de rest<strong>en</strong> <strong>van</strong> deze bedding als terrass<strong>en</strong> over.<br />
Rest<strong>en</strong> <strong>van</strong> oude rivierbedding<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groot gedeelte <strong>van</strong> het <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>se landschap.<br />
In <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> is het hoogste terras het oudste terras. Enkele gebied<strong>en</strong>, zoals de uiterste<br />
zuidoosthoek <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> werd<strong>en</strong> niet door de pleistoc<strong>en</strong>e Maas beïnvloed. Hier is de<br />
p<strong>en</strong>eplain die tot 200 à 300 m bov<strong>en</strong> NAP reikt, bewaard geblev<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> klimatologische omstandighed<strong>en</strong> in het Pleistoce<strong>en</strong> bracht<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verandering in<br />
waterhoeveelheid <strong>en</strong> puinlast te weeg. In koude tijd<strong>en</strong> trad e<strong>en</strong> sterke mechanische verwering<br />
(vorstwerking) in het achterland op, maar er was te weinig water voor het transport <strong>van</strong> het vele<br />
puin. Dit leidde tot accumulatie in de midd<strong>en</strong>loop. In warmere tijd<strong>en</strong> was er meer smeltwater <strong>en</strong><br />
meer neerslag waardoor het rivierwater zich in zijn eig<strong>en</strong> accumulatie insneed.<br />
Tektonische beweging<strong>en</strong> veroorzaakt<strong>en</strong> opwelving <strong>en</strong> scheefstelling <strong>van</strong> de scholl<strong>en</strong>. Door deze<br />
beweging<strong>en</strong> onstond<strong>en</strong> insnijding<strong>en</strong> <strong>van</strong> de rivier<strong>en</strong> <strong>en</strong> scheefstelling of verbuiging <strong>van</strong> de oude<br />
riviervlakte. Tev<strong>en</strong>s trad er door de opheffing e<strong>en</strong> verlaging <strong>van</strong> de erosiebasis op, hetge<strong>en</strong> weer<br />
gevolg<strong>en</strong> had voor het sedim<strong>en</strong>taire <strong>en</strong> erosieve karakter <strong>van</strong> de rivier. <strong>De</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>se<br />
Maasterrass<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> uite<strong>en</strong> in hoogterras, midd<strong>en</strong>terras <strong>en</strong> laagterras. <strong>De</strong>ze terrasgroep<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> onderverdeeld in verschill<strong>en</strong>de terrasniveaus. <strong>De</strong> niveaus kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong><br />
aan de hand <strong>van</strong> de hoogteligging <strong>van</strong> de terrasbasis (Bruer<strong>en</strong>, 1945), de sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> het<br />
grind (Van Straat<strong>en</strong>, 1946) <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> de zware fractie <strong>van</strong> het zand (Zonneveld<br />
1948-49). <strong>De</strong> verschill<strong>en</strong>de onderzoek<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> tot ongeveer hetzelfde verspreidingsbeeld <strong>van</strong><br />
de terrass<strong>en</strong> geleid.<br />
Zoals eerder vermeld vormd<strong>en</strong> rivier<strong>en</strong> fluviatiele grind- <strong>en</strong> zandafzetting<strong>en</strong> in het Pleistoce<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> dikte <strong>van</strong> de grindpakkett<strong>en</strong> in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> overschrijdt slechts zeld<strong>en</strong> 10 meter; vaak is de<br />
dikte niet groter dan 7 m. <strong>De</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>se terrass<strong>en</strong> kan m<strong>en</strong> aanduid<strong>en</strong> als erosieterrass<strong>en</strong>.<br />
Het sedim<strong>en</strong>tpakket heeft namelijk e<strong>en</strong> dikte die de normale diepte <strong>van</strong> de Maas niet of slechts<br />
weinig overtreft (Zonneveld, 1955). In veel gevall<strong>en</strong> blijft de top <strong>van</strong> de fluviatiele afzetting<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> het lager geleg<strong>en</strong> terras onder de terrasbasis <strong>van</strong> het naastligg<strong>en</strong>de hoger geleg<strong>en</strong> terras. <strong>De</strong><br />
afzetting<strong>en</strong> die in de Maasterrass<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>, bestaan overweg<strong>en</strong>d uit tamelijk grof<br />
<strong>en</strong> goed afgerond grind, soms uit zand <strong>en</strong> zeld<strong>en</strong> uit klei- <strong>en</strong> leeml<strong>en</strong>z<strong>en</strong>. In het grind word<strong>en</strong><br />
kei<strong>en</strong> tot zeer grote blokk<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>, soms <strong>van</strong> <strong>en</strong>ige tonn<strong>en</strong> gewicht. <strong>De</strong>ze abnormaal<br />
grote st<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn waarschijnlijk op ijsschots<strong>en</strong> getransporteerd. <strong>De</strong> kleur <strong>van</strong> deze afzetting<strong>en</strong> is<br />
dikwijls door ingespoelde löss of ijzeroxid<strong>en</strong> donkerbruin. <strong>De</strong> st<strong>en</strong><strong>en</strong> bestaan uit kwartsiet,<br />
conglomeraat, zandste<strong>en</strong>, vuurste<strong>en</strong>, <strong>en</strong>kele stollingsgeste<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> soms kalkste<strong>en</strong>.
pag. 14 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Verschuiving <strong>van</strong> scholl<strong>en</strong> langs breuk<strong>en</strong> verliep niet uitsluit<strong>en</strong>d verticaal maar vond vaak in e<strong>en</strong><br />
kantel<strong>en</strong>de beweging plaats. Het is haast onmogelijk de toestand <strong>van</strong> voor de kanteling te<br />
reconstruer<strong>en</strong> omdat we te weinig afwet<strong>en</strong> over de aard <strong>van</strong> deze kanteling (Bruer<strong>en</strong>, 1945).<br />
<strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> heeft in zijn geheel e<strong>en</strong> rijz<strong>en</strong>de beweging doorgemaakt waarbij de scharnieras<br />
sam<strong>en</strong>viel met de westelijke breukzone <strong>van</strong> de C<strong>en</strong>trale Sl<strong>en</strong>k. <strong>De</strong> meestal vlakke ligging <strong>en</strong><br />
soms zelfs zwakke helling <strong>van</strong> de terrasbases teg<strong>en</strong> de stroomrichting in getuig<strong>en</strong> hier<strong>van</strong>.<br />
Tev<strong>en</strong>s wijst de verschuiving <strong>van</strong> de Maas uit e<strong>en</strong> oorspronkelijk zuidwest-noordoost gerichte<br />
loop naar e<strong>en</strong> ongeveer zuid-noord verlop<strong>en</strong>de stroomrichting op e<strong>en</strong> kanteling om e<strong>en</strong> ongeveer<br />
westzuidwest-oostnoordoost lop<strong>en</strong>de as.<br />
Onder periglaciale omstandighed<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> in het <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>se terrass<strong>en</strong>landschap diepe<br />
erosiedal<strong>en</strong> gevormd waaronder de huidige droge dal<strong>en</strong>. Ook verweerde waarschijnlijk in het<br />
Pleistoce<strong>en</strong> de kalkste<strong>en</strong> tot zware montmorilloniethoud<strong>en</strong>de klei, de zog<strong>en</strong>aamde kleefaarde.<br />
Tijd<strong>en</strong>s de laatste twee ijstijd<strong>en</strong>, Saale <strong>en</strong> Weichsel, werd vrijwel geheel <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> met löss<br />
bedekt. <strong>De</strong>ze lössdek<strong>en</strong>, die e<strong>en</strong> dikte <strong>van</strong> <strong>en</strong>kele decimeters tot meer dan 15 m heeft, deed het<br />
reliëf <strong>van</strong> het landschap vervlakk<strong>en</strong>. Later erodeerde de löss <strong>van</strong> de plateaus <strong>en</strong> helling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vormde in de dal<strong>en</strong> het colluvium. Dit colluvium is vrij homoge<strong>en</strong> <strong>van</strong> textuur <strong>en</strong> structuur, vaak<br />
met e<strong>en</strong> gelaagde opbouw die onstaan is door periodieke afzetting <strong>van</strong> het erosiemateriaal. <strong>De</strong><br />
erosie <strong>van</strong> löss had ook invloed op de holoc<strong>en</strong>e afzetting<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Maas <strong>en</strong> haar zijbek<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze<br />
bezitt<strong>en</strong> namelijk e<strong>en</strong> hoog leemgehalte hetge<strong>en</strong> aan lössbijm<strong>en</strong>ging wordt toegeschrev<strong>en</strong>.<br />
Holoc<strong>en</strong>e afzetting<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> e<strong>en</strong> ondergeschikte rol. <strong>De</strong> belangrijkste zijn de<br />
rec<strong>en</strong>te Maaszand<strong>en</strong> met overgang<strong>en</strong> naar rivierklei, die soms op e<strong>en</strong> dun laagje holoce<strong>en</strong> grind<br />
ligg<strong>en</strong>. <strong>De</strong> verwante beekafzetting<strong>en</strong> langs de Geul <strong>en</strong> andere zijrivier<strong>en</strong> <strong>en</strong> -bek<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Maas<br />
behor<strong>en</strong> ook hiertoe. E<strong>en</strong> dikte <strong>van</strong> <strong>en</strong>ige betek<strong>en</strong>is hebb<strong>en</strong> deze afzetting<strong>en</strong> nerg<strong>en</strong>s; ze<br />
bedrag<strong>en</strong> hoogst<strong>en</strong>s <strong>en</strong>kele meters.<br />
3.2. Landschap, hydrografie <strong>en</strong> hydrogeologische aspect<strong>en</strong><br />
3.2.1. Landschap <strong>en</strong> hydrografie<br />
Het landschap <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> wordt in sterke mate bepaald door de geologische opbouw.<br />
Het bestaat uit licht glooi<strong>en</strong>de hoogvlakt<strong>en</strong> waarin bek<strong>en</strong> <strong>en</strong> de rivier de Maas diepe <strong>en</strong> brede<br />
dal<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ingesned<strong>en</strong>. <strong>De</strong> overgang<strong>en</strong> <strong>van</strong> beekdal<strong>en</strong> naar hoogvlakt<strong>en</strong> <strong>en</strong> de terraswand<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> vaak e<strong>en</strong> steile helling. <strong>De</strong> ondiepe bodem <strong>van</strong> de hoogvlakt<strong>en</strong> bestaat uit löss die <strong>van</strong><br />
oudsher voor de landbouw is gebruikt ev<strong>en</strong>als de beekdal<strong>en</strong>. Op de hoogvlakt<strong>en</strong> lag de nadruk<br />
op akkerbouw <strong>en</strong> in de dal<strong>en</strong> op veeteelt. Er kwam<strong>en</strong> veel gem<strong>en</strong>gde bedrijv<strong>en</strong> voor.<br />
Teg<strong>en</strong>woordig is meer specialisatie opgetred<strong>en</strong>, maar ook nu nog ligt ongeveer de helft <strong>van</strong> het<br />
landbouwareaal in akkers <strong>en</strong> de andere helft in grasland. Daarnaast komt in het gebied relatief<br />
veel fruitteelt voor. <strong>De</strong> steile dalwand<strong>en</strong> zijn vaak met loofbos <strong>en</strong> soms met gem<strong>en</strong>gd bos<br />
begroeid. Dorp<strong>en</strong> <strong>en</strong> sted<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> vooral tot ontwikkeling in de beekdal<strong>en</strong> of langs de<br />
terrasrand<strong>en</strong> <strong>van</strong>wege de aanwezigheid <strong>van</strong> water. <strong>De</strong> bevolking leefde in het rec<strong>en</strong>te verled<strong>en</strong><br />
echter niet uitsluit<strong>en</strong>d <strong>van</strong> de landbouw. Met de kol<strong>en</strong>mijnbouw zijn grote <strong>en</strong> kleine industrieën
RIVM rapport 500003003 pag. 15 <strong>van</strong> 82<br />
ontstaan die deels nog steeds aanwezig zijn. Teg<strong>en</strong>woordig is het toerisme ook e<strong>en</strong> belangrijke<br />
bron <strong>van</strong> bestaan. Het gebied heeft e<strong>en</strong> goed ontwikkelde infrastructuur.<br />
Het hydrologisch karakter <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> is afwijk<strong>en</strong>d <strong>van</strong> de rest <strong>van</strong> Nederland. Vanwege<br />
de bijzondere geologische opbouw <strong>van</strong> de bodem <strong>en</strong> de aanwezigheid <strong>van</strong> helling<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t dit<br />
gebied verschill<strong>en</strong>de typ<strong>en</strong> waterlop<strong>en</strong>. <strong>De</strong> bek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevoed door uittred<strong>en</strong>d grondwater,<br />
veelal in de vorm <strong>van</strong> bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze voer<strong>en</strong> continu water. Bij hevige of langdurige reg<strong>en</strong>val<br />
treedt afstroming <strong>van</strong> water over de oppervlakte op dat via grubb<strong>en</strong>, vloedgrav<strong>en</strong> <strong>en</strong> holle weg<strong>en</strong><br />
naar de bek<strong>en</strong> wordt gevoerd. Dit type waterlop<strong>en</strong> staat meestal droog. Het<br />
waterhuishoudkundig belang <strong>van</strong> grubb<strong>en</strong>, vloedgrav<strong>en</strong> <strong>en</strong> holle weg<strong>en</strong> is aanzi<strong>en</strong>lijk <strong>en</strong> vele<br />
<strong>van</strong> dergelijke tijdelijke waterlop<strong>en</strong> word<strong>en</strong> daarom beheerd door het waterschap. E<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d<br />
verschijnsel <strong>van</strong> rec<strong>en</strong>te jar<strong>en</strong> is het oppervlakkig afstrom<strong>en</strong> <strong>van</strong> water over hell<strong>en</strong>de grond<strong>en</strong> in<br />
<strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> met verlies <strong>van</strong> landbouwgrond <strong>en</strong> water- <strong>en</strong> modderoverlast in de dal<strong>en</strong>.<br />
<strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> maakt onderdeel uit <strong>van</strong> het stroomgebied <strong>van</strong> de Maas. <strong>De</strong>els watert dit gebied<br />
via relatief korte lop<strong>en</strong> rechtstreeks af op deze rivier, deels verloopt de afvoer naar de Maas via<br />
kleine rivier<strong>en</strong> <strong>en</strong> bek<strong>en</strong>. <strong>De</strong> belangrijkste riviertjes <strong>en</strong> bek<strong>en</strong> in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> zijn de Jeker,<br />
Geul, Worm <strong>en</strong> Gele<strong>en</strong>beek. Door oppervlakkige afstroming <strong>en</strong> e<strong>en</strong> groot oppervlakte verhard<br />
gebied k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> de bek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoge afvoerdynamiek. In Tabel 1 zijn afvoerkarakteristiek<strong>en</strong> <strong>van</strong> de<br />
Geul <strong>en</strong> <strong>van</strong> de Gele<strong>en</strong>beek weergegev<strong>en</strong>. <strong>De</strong> meetstations in beide bek<strong>en</strong> zijn gesitueerd in de<br />
bov<strong>en</strong>loop (Cottess<strong>en</strong> <strong>en</strong> Brommel<strong>en</strong>), de midd<strong>en</strong>loop (Hommerich <strong>en</strong> Munstergele<strong>en</strong>) <strong>en</strong> in de<br />
b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>loop (Papierfabriek <strong>en</strong> Oud-Rooster<strong>en</strong>). In beide beeksystem<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> hoge afvoer<strong>en</strong><br />
voor in vergelijking met de gemiddelde jaarafvoer <strong>en</strong> ze hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoge afvoerdynamiek.<br />
Vanwege grote verschill<strong>en</strong> in de duur <strong>van</strong> de meetperiod<strong>en</strong> op de vermelde meetstations kunn<strong>en</strong><br />
de in tabel 1 weergegev<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> niet zonder meer met elkaar word<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong>.<br />
Tabel 1 Afvoerkarakteristiek<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Geul <strong>en</strong> de Gele<strong>en</strong>beek (waterschap Roer & Overmaas).<br />
Beek periode gemiddelde minimum maximum aantal<br />
meetstation jaarafvoer jaarafvoer jaarafvoer meting<strong>en</strong><br />
(m 3 /s) (m 3 /s) (m 3 GEUL:<br />
/s)<br />
Cotess<strong>en</strong> 1991-1993 1.61 0.36 25.83 659<br />
Hommerich 1971-1993 1.57 0.16 44.91 7452<br />
Papierfabriek<br />
GELEENBEEK:<br />
1972-1993 3.38 0.81 45.07 7672<br />
Brommel<strong>en</strong> 1989-1993 0.20 0.07 14.56 1590<br />
Munstergele<strong>en</strong> 1911-1993 1.62 0.71 23.51 818<br />
Oud-Rooster<strong>en</strong> 1972-1993 2.82 0.67 44.45 7071<br />
3.2.2. Hydrogeologische aspect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong><br />
<strong>De</strong> langjarig gemiddelde neerslag varieert <strong>van</strong> circa 750 mm/jaar in het noordwest<strong>en</strong> tot meer<br />
dan 900 mm/jaar bij de Vaalserberg in het zuidoost<strong>en</strong>. <strong>De</strong> refer<strong>en</strong>tiegewasverdamping (= de
pag. 16 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
pot<strong>en</strong>tiële verdamping <strong>van</strong> grasland) bedraagt circa 560 mm/jaar. <strong>De</strong> verdamping <strong>van</strong> bouwland<br />
is e<strong>en</strong> factor 0.8 lager dan <strong>van</strong> grasland. Verdampingsreductie zal vrijwel niet optred<strong>en</strong> bij löss.<br />
Het neerslagoverschot varieert tuss<strong>en</strong> 200 <strong>en</strong> 400 mm/jaar (<strong>van</strong> noordwest naar zuidoost).<br />
Zowel in verticale als in horizontale zin k<strong>en</strong>t <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> verschill<strong>en</strong>de grondwatere<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> belangrijke aquifer wordt gevormd door kalkste<strong>en</strong>pakkett<strong>en</strong> uit het Krijt, die in het zuidelijk<br />
deel <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> freatisch grondwater voer<strong>en</strong>. <strong>De</strong> ondergrond heeft e<strong>en</strong> opbouw in<br />
scheefligg<strong>en</strong>de scholl<strong>en</strong>, zodat het in het zuid<strong>en</strong> dagzom<strong>en</strong>de kalkste<strong>en</strong>pakket ev<strong>en</strong> t<strong>en</strong> noord<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de Geul naar de diepere ondergrond duikt. <strong>De</strong> kalkste<strong>en</strong> onder het C<strong>en</strong>traal Plateau wordt<br />
bedekt door dikke pakkett<strong>en</strong> tertiaire <strong>en</strong> kwartaire afzetting<strong>en</strong>, waar<strong>van</strong> de zand<strong>en</strong> <strong>en</strong> grind<strong>en</strong> als<br />
aquifer funger<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> praktisch ondoorlat<strong>en</strong>de basis in de vorm <strong>van</strong> kleilag<strong>en</strong> op de overgang<br />
met de kalkste<strong>en</strong>. Op grotere diepte stroomt het grondwater in het kalkste<strong>en</strong>pakket in<br />
noordwestelijke richting. In het noordelijk deel <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> is e<strong>en</strong> derde watervoer<strong>en</strong>d<br />
pakket aanwezig in het Carboon. T<strong>en</strong> tijde <strong>van</strong> de mijnbouwperiode heeft m<strong>en</strong> het mijnwater in<br />
het Carboon in kwantitatief <strong>en</strong> kwalitatief opzicht onderzocht (Kuyl, 1980). Zandste<strong>en</strong>lag<strong>en</strong>,<br />
kwarsietlag<strong>en</strong> <strong>en</strong> breuk<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong> de hydrogeologische karakteristiek <strong>van</strong> het Carboon. <strong>De</strong><br />
hell<strong>en</strong>de zandste<strong>en</strong>- <strong>en</strong> kwartsietlag<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> ingeklemd tuss<strong>en</strong> weinig doorlat<strong>en</strong>de schalies <strong>en</strong><br />
koollag<strong>en</strong>. Jongmans et al. (1941) gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> indruk <strong>van</strong> de totale hoeveelheid <strong>van</strong> het eertijds<br />
opgepompte mijnwater: in 1927 30.4 miljo<strong>en</strong> m 3 /jaar <strong>en</strong> in 1939 27.9 miljo<strong>en</strong> m 3 /jaar. Na het<br />
sluit<strong>en</strong> <strong>van</strong> de mijn<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> de pomp<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels stilgezet. T<strong>en</strong> behoeve <strong>van</strong> de<br />
aangr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de Duitse mijn<strong>en</strong> werd in oostelijk <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> later nog grondwater opgepompt<br />
<strong>en</strong> geloosd op de Worm. Sinds de beëindiging <strong>van</strong> het oppomp<strong>en</strong> <strong>van</strong> mijnwater wordt het<br />
verloop in de stijghoogte <strong>van</strong> grondwater in het Carboon met regelmaat gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
mogelijke gevolg<strong>en</strong> voor de bov<strong>en</strong>ligg<strong>en</strong>de aquifers bepaald, met name die in de kalkste<strong>en</strong>.<br />
Overig<strong>en</strong>s vindt in het zuidelijkste deel <strong>van</strong> het Geuldal uitstroom <strong>van</strong> grondwater uit zandste<strong>en</strong><br />
in het Carboon plaats in de vorm <strong>van</strong> bronn<strong>en</strong>. In het zuidwestelijk deel <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong><br />
kom<strong>en</strong> in het Maasdal artesische bronn<strong>en</strong> voor die gevoed word<strong>en</strong> door water uit het Carboon.<br />
Het stromingspatroon <strong>van</strong> het freatisch grondwater in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> is in de vorm <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
isohyps<strong>en</strong>beeld in Fig.5 weergegev<strong>en</strong>. In het gebied t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> <strong>van</strong> de lijn Maastricht-Heerl<strong>en</strong><br />
vindt stroming <strong>van</strong> het freatisch grondwater hoofdzakelijk plaats in de kalkste<strong>en</strong>. <strong>De</strong> Geul <strong>en</strong> de<br />
B<strong>en</strong>z<strong>en</strong>rade Breuk begr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> dit gebied in het noord<strong>en</strong>. In het gebied t<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> <strong>van</strong> de lijn<br />
Maastricht-Heerl<strong>en</strong> is het freatisch grondwater voornamelijk aanwezig in tertiaire <strong>en</strong> kwartaire<br />
zand<strong>en</strong> <strong>en</strong> grind<strong>en</strong>. <strong>De</strong> hoofdrichting <strong>van</strong> de grondwaterstroming in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> is<br />
noordwestelijk georiënteerd, richting naar de Maas. <strong>De</strong> Geul <strong>en</strong> de Gele<strong>en</strong>beek met zijbek<strong>en</strong><br />
drainer<strong>en</strong> het freatische grondwaterpakket <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau. Het Julianakanaal dat tuss<strong>en</strong><br />
Maastricht <strong>en</strong> Maasbracht parallel aan de Maas is aangelegd heeft <strong>van</strong>wege haar hoge ligging<br />
ge<strong>en</strong> invloed op de grondwaterstroming. Het grondwater stroomt er vrijelijk onder door. <strong>De</strong><br />
Maas <strong>en</strong> de Feldbiss zijn gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> voor het freatisch grondwatersysteem onder het C<strong>en</strong>traal<br />
Plateau. Bij de zuidelijke plateaus spel<strong>en</strong> de beekdal<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Geul <strong>en</strong> de Gulp e<strong>en</strong> zelfde rol. In<br />
het zuidoost<strong>en</strong> vindt toestroming <strong>van</strong> grondwater uit het aangr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de België <strong>en</strong> Duitsland<br />
plaats, zowel in het kalkste<strong>en</strong>pakket als in tertiaire afzetting<strong>en</strong>.
RIVM rapport 500003003 pag. 17 <strong>van</strong> 82<br />
Fig.5. Isohyps<strong>en</strong>patroon <strong>van</strong> het freatische grondwater in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong><br />
Het belangrijkste grondwaterpakket in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> voor de winning <strong>van</strong> drinkwater wordt<br />
gevormd door de kalkste<strong>en</strong>. <strong>De</strong> onttrekking <strong>van</strong> freatisch grondwater voor de bereiding <strong>van</strong><br />
drinkwater bedroeg in 1990 circa 23 miljo<strong>en</strong> m 3 (zie Fig.1). Daarnaast wordt circa 10 miljo<strong>en</strong> m 3<br />
freatisch grondwater per jaar gewonn<strong>en</strong> voor industriële doeleind<strong>en</strong>, waaronder brouwerij<strong>en</strong>.<br />
Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s wordt freatisch grondwater onttrokk<strong>en</strong> in het kader <strong>van</strong> bemaling <strong>van</strong> terrein<strong>en</strong>, zoals<br />
groev<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor recreatieve voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> bijzonder aspect <strong>van</strong> het grondwater is dat het op ti<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer meters onder maaiveld staat<br />
onder de plateaus. Voor winning is dat ge<strong>en</strong> onoverkomelijk probleem maar voor het installer<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> bemonster<strong>en</strong> <strong>van</strong> waarnemingsputt<strong>en</strong> is dat lastig. Het grondwater in de beekdal<strong>en</strong> staat soms<br />
ondiep onder maaiveld, maar dat is niet repres<strong>en</strong>tatief voor geheel <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>.
pag. 18 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
In Fig.1 is <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> ingedeeld in e<strong>en</strong> aantal plateaus die ook hydrogeologische e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong><br />
zijn. In de zuidelijke plateaus <strong>van</strong> Vijl<strong>en</strong>, Crapoel, Margrat<strong>en</strong> <strong>en</strong> Ubachsberg, is het freatisch<br />
grondwater voornamelijk aanwezig in dikke kalkste<strong>en</strong>pakkett<strong>en</strong>. Stroming <strong>van</strong> grondwater in<br />
deze kalkste<strong>en</strong>pakkett<strong>en</strong> vindt voornamelijk plaats door (verkarste) scheur<strong>en</strong>, splet<strong>en</strong> <strong>en</strong> zones<br />
<strong>van</strong> gesplet<strong>en</strong> harde kalkste<strong>en</strong>. <strong>De</strong> Geul <strong>en</strong> haar zijbek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels gevoed door<br />
grondwater uit de kalkste<strong>en</strong>. In het dal <strong>van</strong> de Gulp <strong>en</strong> het zuidelijk deel <strong>van</strong> het Geuldal zijn<br />
gescheurde, zandige kalkste<strong>en</strong>bank<strong>en</strong> (Vaalser Gro<strong>en</strong>zand) aanwezig die het bov<strong>en</strong>ligg<strong>en</strong>de<br />
kalkste<strong>en</strong>pakket drainer<strong>en</strong>. Op deze plaats<strong>en</strong> treft m<strong>en</strong> veelal bronn<strong>en</strong> aan. Op pompstation <strong>De</strong><br />
Landeus, in het Geuldal bij Mechel<strong>en</strong>, wordt door middel <strong>van</strong> e<strong>en</strong> captering water uit deze laag<br />
gewonn<strong>en</strong> ter plaatse <strong>van</strong> e<strong>en</strong> natuurlijk broncomplex.<br />
In vergelijking met de andere hydrogeologische e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t het C<strong>en</strong>traal Plateau e<strong>en</strong> relatief<br />
geslot<strong>en</strong> grondwaterhuishouding <strong>en</strong> vormt het e<strong>en</strong> goed te begr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> hydrogeologische e<strong>en</strong>heid.<br />
In het C<strong>en</strong>traal Plateau heeft m<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> met drie verticaal <strong>van</strong> elkaar gescheid<strong>en</strong><br />
watervoer<strong>en</strong>de pakkett<strong>en</strong>. Het eerste of bov<strong>en</strong>ste watervoer<strong>en</strong>d pakket bestaat naast kwartaire<br />
sedim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voornamelijk uit tertiaire afzetting<strong>en</strong>. Het tweede watervoer<strong>en</strong>d pakket wordt<br />
gevormd door kalkafzetting<strong>en</strong> uit het Paleoce<strong>en</strong> <strong>en</strong> Krijt. Het derde watervoer<strong>en</strong>d pakket bestaat<br />
uit de op grote diepte geleg<strong>en</strong> afzetting<strong>en</strong> uit het Carboon. Het bov<strong>en</strong>ste grondwaterpakket <strong>van</strong><br />
het C<strong>en</strong>traal Plateau is als e<strong>en</strong> hydrogeologische e<strong>en</strong>heid voor de grondwaterstroming te<br />
beschouw<strong>en</strong>. Instroming <strong>van</strong> grondwater <strong>van</strong> buit<strong>en</strong> het gebied vindt niet plaats. Alle<strong>en</strong> het<br />
neerslagoverschot in het gebied zelf zorgt voor de voeding <strong>van</strong> het bov<strong>en</strong>ste grondwaterpakket.<br />
<strong>De</strong> wegzijging naar diepere pakkett<strong>en</strong> mag word<strong>en</strong> verwaarloosd. In het uitgebreide<br />
grondwaterlichaam in de onderligg<strong>en</strong>de kalkste<strong>en</strong> vindt wel instroming <strong>van</strong> grondwater <strong>van</strong><br />
buit<strong>en</strong> het gebied plaats.<br />
<strong>De</strong> volg<strong>en</strong>de slecht doorlat<strong>en</strong>de afzetting<strong>en</strong> zijn aanwezig in de tertiaire pakkett<strong>en</strong>:<br />
- Afzetting<strong>en</strong> <strong>van</strong> Goudsberg (Cerithiën- of Cerithiumklei) <strong>van</strong> de Formatie <strong>van</strong> Tonger<strong>en</strong>;<br />
- Nuculaklei <strong>van</strong> de Rupel Formatie;<br />
- Klei <strong>van</strong> Boom (Septariënklei) <strong>van</strong> de Rupel Formatie;<br />
- Afzetting<strong>en</strong> <strong>van</strong> Kakert <strong>van</strong> de Formatie <strong>van</strong> Breda; fijne kleihoud<strong>en</strong>de zand<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Geullebreuk bestaan de watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> uit midd<strong>en</strong>oligoc<strong>en</strong>e afzetting<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> de Nuculaklei <strong>en</strong> de Cerithiënklei scheid<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong>. Het gebied t<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> <strong>van</strong> de<br />
breuk <strong>van</strong> Geulle is t<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> afschuiving circa 25 m lager kom<strong>en</strong> te ligg<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> noord<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de breuk bestaan de watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> uit tertiaire <strong>en</strong> kwartaire zand<strong>en</strong> <strong>en</strong> vormt de<br />
Septariënklei e<strong>en</strong> slecht doorlat<strong>en</strong>de basislaag.<br />
Door de hydrogeologische situatie <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> zijn op veel plaats<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> ontstaan<br />
waar het grondwater op geconc<strong>en</strong>treerde wijze aan de dag komt <strong>en</strong> als oppervlaktewater verder<br />
stroomt. Belangrijke factor<strong>en</strong> zijn de aanwezigheid <strong>van</strong> steile helling<strong>en</strong> waardoor het grondwater<br />
wordt aangetapt <strong>en</strong> sterke overgang<strong>en</strong> in doorlat<strong>en</strong>dheid <strong>van</strong> de bodem waardoor het water<br />
gedwong<strong>en</strong> moet afstrom<strong>en</strong> naar bronn<strong>en</strong>. Aan de westzijde <strong>van</strong> het Plateau <strong>van</strong> Margrat<strong>en</strong><br />
ligg<strong>en</strong> vrijwel ge<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong>. <strong>De</strong>els komt dat doordat in de bodem e<strong>en</strong> goed doorlat<strong>en</strong>de aquifer<br />
aanwezig is. <strong>De</strong>els wordt het grondwater echter ook afge<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door pompstations.
RIVM rapport 500003003 pag. 19 <strong>van</strong> 82<br />
4. RESULTATEN VAN DE VELDBEPALINGEN<br />
4.1. Algem<strong>en</strong>e k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong> de <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>se Plateaus<br />
<strong>De</strong> plaatsbepaling<strong>en</strong> <strong>van</strong> de bemonsteringspunt<strong>en</strong> (Fig.6) zijn gedaan met e<strong>en</strong> GPSinstrum<strong>en</strong>t<br />
<strong>en</strong> daarna gecontroleerd aan de hand <strong>van</strong> topografische kaart<strong>en</strong>. In slechts <strong>en</strong>kele<br />
gevall<strong>en</strong> heeft dat aanleiding gegev<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> correctie. <strong>De</strong> coördinat<strong>en</strong> <strong>van</strong> alle onderzochte<br />
bronn<strong>en</strong> zijn gegev<strong>en</strong> in Bijlage 3. <strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> langs <strong>en</strong> op het C<strong>en</strong>traal Plateau zijn vrijwel<br />
dezelfde als die door H<strong>en</strong>drix (1985) zijn onderzocht. Slechts in <strong>en</strong>kele gevall<strong>en</strong> war<strong>en</strong> de<br />
eerder bemonsterde bronn<strong>en</strong> niet terug te vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> in e<strong>en</strong> paar gevall<strong>en</strong> zijn extra bronn<strong>en</strong><br />
gevond<strong>en</strong>. Voor de zuidelijke plateaus is aangeslot<strong>en</strong> bij het onderzoek <strong>van</strong> de WUR. Langs<br />
de Noor is op die manier e<strong>en</strong> relatief groot aantal bronn<strong>en</strong> onderzocht. In het overige gebied<br />
zijn bronn<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> met behulp <strong>van</strong> topografische kaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> oudere gegev<strong>en</strong>s.<br />
Fig.6 Situatie <strong>van</strong> de onderzochte bronn<strong>en</strong> (o) <strong>en</strong> bronbek<strong>en</strong> () in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>
pag. 20 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Het is opvall<strong>en</strong>d dat langs <strong>en</strong> op het C<strong>en</strong>traal Plateau vele ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> aanwezig zijn,<br />
terwijl het aantal bij de zuidelijke plateaus geringer is. Dit hangt vermoedelijk sam<strong>en</strong> met de<br />
hydrogeologische situatie, zoals hiervoor is aangegev<strong>en</strong>. <strong>De</strong> vele bronn<strong>en</strong> langs de Noor<br />
(Bijlage 1) zijn e<strong>en</strong> uitzondering, de red<strong>en</strong> is de relatief lage topografische ligging <strong>en</strong> de<br />
geologische opbouw <strong>van</strong> de bodem (e<strong>en</strong> relatief gering doorlaatvermog<strong>en</strong>). Langs de<br />
westrand <strong>van</strong> het Plateau <strong>van</strong> Margrat<strong>en</strong> zijn op sommige plaats<strong>en</strong> terreink<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><br />
aanwezig die op bronn<strong>en</strong> duid<strong>en</strong>, maar die zijn in dat gebied niet aangetroff<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> aard <strong>van</strong> de aangetroff<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> is verschill<strong>en</strong>d. <strong>Bronn<strong>en</strong></strong> met e<strong>en</strong> grote afvoer <strong>en</strong> nabij<br />
bewoond gebied zijn vroeger gebruikt voor de watervoorzi<strong>en</strong>ing. Ze zijn gecapteerd <strong>en</strong> ze<br />
drag<strong>en</strong> vaak e<strong>en</strong> naam (St Jansbron, Paulusbron, Brigidabron). Op andere plaats<strong>en</strong> lijkt de<br />
bron meer op e<strong>en</strong> kwelplaats bij de oorsprong <strong>van</strong> e<strong>en</strong> waterloop. Ook de omgeving <strong>van</strong> de<br />
bronn<strong>en</strong> kan verschill<strong>en</strong>d <strong>van</strong> aard zijn. <strong>De</strong> westrand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau <strong>en</strong> de<br />
terrasrand bij Ulestrat<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> steile helling<strong>en</strong> aan de voet waar<strong>van</strong> bronn<strong>en</strong> ontspring<strong>en</strong>.<br />
Het terrein langs de noordoostrand is vlakker, zodat hier wat langere bek<strong>en</strong> zijn ontstaan die<br />
gevoed word<strong>en</strong> door kleinere bronn<strong>en</strong> of kwelplekk<strong>en</strong> langs zijtakk<strong>en</strong> in vrij vlak land. <strong>De</strong><br />
dalwand<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Geul, de Gulp <strong>en</strong> de Noor zijn minder steil dan de terraswand<strong>en</strong> in het<br />
noord<strong>en</strong> met als gevolg dat bronn<strong>en</strong> zijn ontstaan op relatief lage plaats<strong>en</strong>. Het bronwater<br />
stroomt via e<strong>en</strong> korte loop naar die bek<strong>en</strong>. <strong>De</strong> veldk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong> de brongebied<strong>en</strong> zijn wel<br />
steeds g<strong>en</strong>oteerd (opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in het velddossier) maar in deze eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> zit te weinig<br />
structuur voor e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e beschrijving.<br />
<strong>De</strong> vegetatie in het gebied rond de bronn<strong>en</strong> is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de veldbezoek<strong>en</strong>.<br />
Veel bronn<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> in bos aangezi<strong>en</strong> de helling<strong>en</strong> <strong>van</strong> dalwand<strong>en</strong> <strong>en</strong> terrass<strong>en</strong> vaak met<br />
(ess<strong>en</strong>)bom<strong>en</strong> zijn begroeid, de zog<strong>en</strong>oemde hellingboss<strong>en</strong>. Brandnetels vorm<strong>en</strong> in veel<br />
gevall<strong>en</strong> de overheers<strong>en</strong>de plant in de kruidlaag, wat duidt op e<strong>en</strong> voedselrijk milieu.<br />
4.2. Onderscheid<strong>en</strong> deelgebied<strong>en</strong><br />
Het gebied waarin de onderzochte bronn<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> (Fig.6) omvat in hydrogeologisch opzicht<br />
e<strong>en</strong> aantal deelgebied<strong>en</strong>. Naar verwachting zal de verblijftijd <strong>van</strong> het water in de bodem<br />
tuss<strong>en</strong> maaiveld <strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>d zijn voor de volg<strong>en</strong>de deelgebied<strong>en</strong>.<br />
4.2.1. Rand<strong>en</strong> <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau (noordwest, zuidwest, noordoost <strong>en</strong> zuidoost)<br />
Voortbouw<strong>en</strong>d <strong>en</strong> aanvull<strong>en</strong>d op paragraaf 3.2 kunn<strong>en</strong> de deelgebied<strong>en</strong> als volgt word<strong>en</strong><br />
beschrev<strong>en</strong>. Onder het C<strong>en</strong>traal Plateau zal de top <strong>van</strong> de onverzadigde zone in veel gevall<strong>en</strong><br />
uit löss bestaan met e<strong>en</strong> dikte die varieert <strong>van</strong> nul tot meer dan 15 m. Daaronder is vooral in<br />
het westelijk gedeelte grof zand <strong>en</strong> grind aanwezig dat door de Maas is afgezet in het<br />
kwartair. Meer naar het oost<strong>en</strong> toe zijn deze lag<strong>en</strong> dunner <strong>en</strong> fijnzandiger of ontbrek<strong>en</strong> ze<br />
zelfs geheel. <strong>De</strong> grofzandige lag<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> veelal op zandige rivierafzetting<strong>en</strong> uit het bov<strong>en</strong>tertiair<br />
die relatief fijner zijn. Het zandige pakket rust op relatief dikke tertiaire kleilag<strong>en</strong>.<br />
Slechts weinig water zal door de kleilag<strong>en</strong> naar de diepere kalkste<strong>en</strong>lag<strong>en</strong> doordring<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
stroming <strong>van</strong> grondwater vindt hoofdzakelijk plaats door het onderste deel <strong>van</strong> de zandlag<strong>en</strong>
RIVM rapport 500003003 pag. 21 <strong>van</strong> 82<br />
bov<strong>en</strong> de tertiaire kleilag<strong>en</strong>. Dit water stroomt naar de bronn<strong>en</strong> aan de rand<strong>en</strong> <strong>van</strong> het<br />
C<strong>en</strong>traal Plateau. <strong>De</strong> dikte <strong>van</strong> de watervoer<strong>en</strong>de laag is afhankelijk <strong>van</strong> de stand <strong>van</strong> het<br />
grondwater <strong>en</strong> dus variabel. <strong>De</strong> g<strong>en</strong>oemde opbouw is moeilijk in schema te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
lag<strong>en</strong> zijn hell<strong>en</strong>d <strong>en</strong> het gebied wordt doorsned<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> aantal breuk<strong>en</strong> waar<strong>van</strong> de<br />
geohydrologische effect<strong>en</strong> nog onvoldo<strong>en</strong>de bek<strong>en</strong>d zijn. Bij het C<strong>en</strong>traal Plateau zijn de<br />
noordwestelijke, de zuidwestelijke <strong>en</strong> de noordoostelijke rand apart onderscheid<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
bronn<strong>en</strong> langs de zuidoostelijke rand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau, nabij Valk<strong>en</strong>burg, ligg<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> overgangsgebied naar het Plateau <strong>van</strong> Ubachsberg.<br />
T<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> <strong>van</strong> Valk<strong>en</strong>burg ligt het Plateau <strong>van</strong> Ubachsberg (zie Fig.1) waar de bodem ge<strong>en</strong><br />
of nauwelijks ongeconsolideerde sedim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Maas bevat. <strong>De</strong> löss die is afgezet, ligt<br />
direct op afzetting<strong>en</strong> <strong>van</strong> kalkste<strong>en</strong>. Het bov<strong>en</strong>ste deel <strong>van</strong> de kalkste<strong>en</strong> is beter doorlat<strong>en</strong>d <strong>en</strong><br />
vormt e<strong>en</strong> watervoer<strong>en</strong>de laag die aan de onderzijde wordt afgeslot<strong>en</strong> door minder goed<br />
doorlat<strong>en</strong>de afzetting<strong>en</strong>. <strong>De</strong> onverzadigde zone bestaat hier dus uit e<strong>en</strong> lösslaag <strong>en</strong> daaronder<br />
kalkste<strong>en</strong>. Zowel de laag löss als de laag kalkste<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> variabele dikte. <strong>De</strong> bronn<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> <strong>van</strong> Valk<strong>en</strong>burg hoev<strong>en</strong> niet het hele watervoer<strong>en</strong>de pakket te drainer<strong>en</strong>. Mogelijk<br />
stroomt e<strong>en</strong> (groot) deel <strong>van</strong> het grondwater verder in noordwestelijke richting.<br />
4.2.2. <strong>Zuid</strong>elijke plateaus met de dal<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Noor, de Gulp <strong>en</strong> de Geul<br />
In het gebied <strong>van</strong> het Plateau <strong>van</strong> Margrat<strong>en</strong> zijn plaatselijk kwartaire sedim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> afgezet,<br />
maar die ligg<strong>en</strong> hoog in de bodem. Ze vorm<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met de löss het bov<strong>en</strong>ste deel <strong>van</strong> de<br />
onverzadigde zone. Het onderste deel <strong>van</strong> de onverzadigde zone bestaat uit kalkste<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
daarin stroomt ook het grondwater. <strong>De</strong> watervoer<strong>en</strong>de laag kan ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> meters dik zijn. <strong>De</strong><br />
kalkste<strong>en</strong> <strong>van</strong> het watervoer<strong>en</strong>de pakket ligt op oudere formaties die slechter doorlat<strong>en</strong>d zijn<br />
<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> basis vorm<strong>en</strong> voor de stroming <strong>van</strong> het grondwater erbov<strong>en</strong>. Het grondwater<br />
stroomt door op<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in de kalkste<strong>en</strong> die vermoedelijk veel groter zijn dan de poriën in<br />
zandige lag<strong>en</strong> zodat de stroomsnelheid groter kan zijn. <strong>De</strong> effectieve porositeit zal echter<br />
kleiner zijn <strong>en</strong> ongeveer 10% (Van der Aa et al., 2002) bedrag<strong>en</strong>. Het Plateau <strong>van</strong> Margrat<strong>en</strong><br />
wordt aan de zuidzijde begr<strong>en</strong>sd door de dal<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Voer <strong>en</strong> de Noor. <strong>De</strong> Noor stroomt<br />
alle<strong>en</strong> in het westelijk deel <strong>van</strong> het dal. Meer naar het oost<strong>en</strong> ligt e<strong>en</strong> uitgestrekt droog dal.<br />
<strong>De</strong> Noor wordt gevoed door talrijke bronn<strong>en</strong>.<br />
Tuss<strong>en</strong> de rivier<strong>en</strong> Geul <strong>en</strong> Gulp ligt het Plateau <strong>van</strong> Crapoel met e<strong>en</strong> bodem die<br />
vergelijkbaar is met die <strong>van</strong> het Plateau <strong>van</strong> Margrat<strong>en</strong>. Gezi<strong>en</strong> de algem<strong>en</strong>e structuur <strong>van</strong> de<br />
bodem <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> met lag<strong>en</strong> die hell<strong>en</strong> naar het noordwest<strong>en</strong> mag word<strong>en</strong> verwacht<br />
dat de watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> minder dik zijn in dat gebied dan meer naar het west<strong>en</strong>.<br />
4.3. <strong>De</strong> meting<strong>en</strong> in het veld<br />
<strong>De</strong> hoeveelheid <strong>van</strong> het afgevoerde water is steeds gemet<strong>en</strong> of geschat, in sommige gevall<strong>en</strong><br />
is dat gedaan met drijvertjes, soms was e<strong>en</strong> volumetrische meting mogelijk <strong>en</strong> <strong>van</strong> de rest is<br />
de afvoer op het oog geschat. <strong>De</strong> gemiddelde afvoer <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> de bek<strong>en</strong> is voor e<strong>en</strong><br />
aantal onderscheid<strong>en</strong> gebied<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong> in Fig.7. <strong>De</strong> afvoer<strong>en</strong> war<strong>en</strong> betrekkelijk laag
pag. 22 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
met gemiddeld<strong>en</strong> rond 1 tot 2 l/s. <strong>De</strong> afvoer <strong>van</strong> vele bronn<strong>en</strong> was echter minder dan e<strong>en</strong> liter<br />
per seconde. Bij e<strong>en</strong> afvoer minder dan 0.1 l/s is de "bron" overgeslag<strong>en</strong>. <strong>De</strong> afvoer <strong>van</strong> de<br />
bronn<strong>en</strong> langs het C<strong>en</strong>traal Plateau is nauwkeuriger bepaald door H<strong>en</strong>drix (1985), soms met<br />
e<strong>en</strong> meetschot. Hij heeft echter vooral in bronbek<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong> waardoor e<strong>en</strong> vergelijking niet<br />
goed mogelijk is. <strong>De</strong> twee meest rechtse waard<strong>en</strong> in de linkerhelft <strong>van</strong> Fig.7 betreff<strong>en</strong> de<br />
afvoer<strong>en</strong> door bronbek<strong>en</strong> die veelal het water <strong>van</strong> meerdere bronn<strong>en</strong> afvoer<strong>en</strong>.<br />
liter per seconde<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
gebied<br />
Geul-zuid<br />
Geul-noord<br />
Gulp<br />
Noor<br />
Ulestrat<strong>en</strong><br />
noordoost<br />
westrand<br />
Valk<strong>en</strong>burg<br />
afvoer<br />
bek<strong>en</strong>-zuid<br />
0 C<br />
14<br />
12<br />
10<br />
gebied<br />
Fig.7 Gemiddelde afvoer <strong>en</strong> temperatuur <strong>van</strong> groep<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> bronbek<strong>en</strong><br />
bek<strong>en</strong>-noord<br />
Steeds is ook de temperatuur <strong>van</strong> het bronwater gemet<strong>en</strong>. Gemiddelde waard<strong>en</strong> zijn gegev<strong>en</strong><br />
in Fig.7. <strong>De</strong> gemiddelde luchttemperatuur aan de oppervlakte <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> bedraagt<br />
ongeveer 10 o C <strong>en</strong> de temperatuur in de bodem zal daar <strong>en</strong>igszins bov<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> door de<br />
geothermische gradiënt (ongeveer 0.027 o C per m). <strong>De</strong> niet verrass<strong>en</strong>de conclusie is dat het<br />
door de bronn<strong>en</strong> afgevoerde water overweg<strong>en</strong>d uit relatief ondiep (minder dan 100 m)<br />
grondwater bestaat. Bij de bronn<strong>en</strong> nabij Valk<strong>en</strong>burg, met e<strong>en</strong> relatief hoge temperatuur,<br />
komt mogelijk e<strong>en</strong> niet verwaarloosbare bijdrage <strong>van</strong> de afvoer uit diepere lag<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
temperatur<strong>en</strong> <strong>van</strong> het beekwater (de twee meest rechtse waard<strong>en</strong>) zijn beïnvloed door de<br />
temperatuur bij monsterneming die lager was dan het jaargemiddelde.<br />
<strong>De</strong> waard<strong>en</strong> voor EC <strong>en</strong> pH zijn gegev<strong>en</strong> in Fig.2 <strong>en</strong> 3. <strong>De</strong> pH varieert veelal tuss<strong>en</strong> pH=7 <strong>en</strong><br />
pH=8. Het afgevoerde water is neutraal tot basisch. Vooral bij de bronn<strong>en</strong> bij het C<strong>en</strong>traal<br />
Plateau is het toestrom<strong>en</strong>de grondwater met kalk verzadigd, zoals blijkt uit de neerslag <strong>van</strong><br />
vaste kalkverbinding<strong>en</strong> bij de bronn<strong>en</strong>. Hierbij hor<strong>en</strong> relatief hoge pH-waard<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze vaste<br />
neerslag wordt brontuf g<strong>en</strong>oemd. Bij de bronn<strong>en</strong> langs de zuidelijke plateaus komt dit<br />
verschijnsel minder vaak voor. <strong>De</strong> EC is bij de zuidelijke bronn<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong> ongeveer<br />
200 uS/cm lager dan bij de bronn<strong>en</strong> op <strong>en</strong> langs het C<strong>en</strong>traal Plateau als gevolg <strong>van</strong><br />
verschill<strong>en</strong> in de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> opgeloste stoff<strong>en</strong>.<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
Geul-zuid<br />
Geul-noord<br />
Gulp<br />
Noor<br />
Ulestrat<strong>en</strong><br />
noordoost<br />
westrand<br />
Valk<strong>en</strong>burg<br />
temp<br />
bek<strong>en</strong>-zuid<br />
bek<strong>en</strong>-noord
RIVM rapport 500003003 pag. 23 <strong>van</strong> 82<br />
5. REISTIJDEN IN DE BODEM VAN GRONDWATER EN BRONWATER<br />
5.1. Tritium <strong>en</strong> chloride als tracers<br />
Het onderzoek <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> bronbek<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> hield meting<strong>en</strong> in <strong>van</strong> de<br />
tritiumconc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> het bemonsterde water om de reistijd<strong>en</strong> in de bodem te bepal<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong>ze zijn <strong>van</strong> belang om het verband te kunn<strong>en</strong> legg<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de belasting aan maaiveld waar<br />
het overschot aan neerslag infiltreert in de bodem <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> waar<br />
het grondwater weer voor de dag komt. Het bronwater is e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>gsel <strong>van</strong> het grondwater dat<br />
toestroomt door de watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong>. In dat water zal e<strong>en</strong> reistijdverdeling aanwezig zijn<br />
die wordt bepaald door de aanvulling <strong>van</strong> het grondwater <strong>en</strong> de dikte <strong>en</strong> porositeit <strong>van</strong> de<br />
watervoer<strong>en</strong>de laag. Tuss<strong>en</strong> maaiveld <strong>en</strong> de top <strong>van</strong> de watervoer<strong>en</strong>de laag heeft het water<br />
eerst e<strong>en</strong> bepaalde tijd in de onverzadigde zone doorgebracht. <strong>De</strong> reistijd in de onverzadigde<br />
zone is afhankelijk <strong>van</strong> de dikte <strong>van</strong> die zone <strong>en</strong> <strong>van</strong> de aard <strong>van</strong> de lag<strong>en</strong> waaruit die is<br />
opgebouwd. Voor iedere bron zal deze reistijd variabel zijn gezi<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong> in dikte <strong>en</strong><br />
aard <strong>van</strong> de lag<strong>en</strong> in het intrekgebied.<br />
TU<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
50<br />
52<br />
tritium in neerslag te <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>, refer<strong>en</strong>tiedatum 011015<br />
54<br />
56<br />
58<br />
60<br />
62<br />
64<br />
66<br />
68<br />
70<br />
Fig.8 Aangehoud<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> tritium in de neerslag <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong><br />
72<br />
74<br />
<strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> waarde <strong>van</strong> de tritiumconc<strong>en</strong>tratie in e<strong>en</strong> bron is e<strong>en</strong> functie <strong>van</strong> de reistijd in de<br />
onverzadigde zone <strong>en</strong> de reistijdverdeling in de aquifer. Aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> mag word<strong>en</strong> dat de<br />
conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> tritium in de bodem alle<strong>en</strong> verander<strong>en</strong> door radioactief verval, waar<strong>van</strong> de<br />
vervalsnelheid bek<strong>en</strong>d is. Voor de interpretatie <strong>van</strong> het bronwater moet<strong>en</strong> de conc<strong>en</strong>traties in<br />
de neerslag word<strong>en</strong> gereduceerd met het tijdstip <strong>van</strong> bemonster<strong>en</strong> als refer<strong>en</strong>tiedatum. Vanaf<br />
1980 zijn de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> tritium in de neerslag gemet<strong>en</strong> op het vliegveld Beek. In de<br />
periode daarvoor kunn<strong>en</strong> ze word<strong>en</strong> afgeleid uit meting<strong>en</strong> elders (Meinardi, 1994). <strong>De</strong><br />
76<br />
jaar<br />
78<br />
80<br />
82<br />
84<br />
86<br />
88<br />
90<br />
92<br />
94<br />
96<br />
98<br />
2000
pag. 24 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
desbetreff<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong> zijn verkreg<strong>en</strong> <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>trum voor Isotop<strong>en</strong> Onderzoek (CIO) in<br />
Groning<strong>en</strong>. <strong>De</strong> aangehoud<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> in de neerslag zijn weergegev<strong>en</strong> in Fig.8. In de jar<strong>en</strong><br />
1963 <strong>en</strong> 1964 zijn relatief hoge waard<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong> die in Fig.8 overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> met 302 TU<br />
voor 1963 <strong>en</strong> 179 TU voor het jaar 1964 (laatste bov<strong>en</strong>grondse kernproev<strong>en</strong> in 1963).<br />
Ook andere eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>van</strong> het grondwater zijn e<strong>en</strong> functie <strong>van</strong> de reistijd in de bodem.<br />
<strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> chloride <strong>en</strong> nitraat in het infiltrer<strong>en</strong>de water zijn toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in de tijd<br />
als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> belasting <strong>van</strong> de bodem in de intrekgebied<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
conc<strong>en</strong>traties zijn lager, maar zeker niet verwaarloosbaar, in gebied<strong>en</strong> met natuurlijke<br />
begroeiing. <strong>De</strong>ze stoff<strong>en</strong> zijn minder goede indicator<strong>en</strong> aangezi<strong>en</strong> de variatie in tijd <strong>en</strong> plaats<br />
groot is <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> omdat ze e<strong>en</strong> rol kunn<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> in diverse process<strong>en</strong> in de bodem. Die<br />
process<strong>en</strong> zijn vooral bij nitraat <strong>van</strong> belang, chloride gedraagt zich conservatief. Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong><br />
is de belasting met chloride variabel doordat het op verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> door de m<strong>en</strong>s<br />
wordt gebruikt, bijvoorbeeld als weg<strong>en</strong>zout. Chloride is in het volg<strong>en</strong>de gebruikt als e<strong>en</strong><br />
ondersteun<strong>en</strong>d gegev<strong>en</strong> bij de bepaling <strong>van</strong> de reistijd<strong>en</strong> met behulp <strong>van</strong> tritium.<br />
Voor chloride in het landelijk gebied is aangehoud<strong>en</strong> dat de gemiddelde belasting aan<br />
maaiveld expon<strong>en</strong>tieel is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> lage waarde omstreeks 1900 (invoering <strong>van</strong> de<br />
kunstmest) tot de waard<strong>en</strong> omstreeks 1950 <strong>en</strong> dat de bijdrage <strong>van</strong> kunstmest daarna relatief<br />
constant is geblev<strong>en</strong> (H<strong>en</strong>k<strong>en</strong>s, 1994). Aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> is echter dat de belasting <strong>van</strong> het<br />
landelijk gebied <strong>van</strong>uit andere bronn<strong>en</strong> (strooizout op weg<strong>en</strong> <strong>en</strong> in bebouwde komm<strong>en</strong>) groter<br />
is geweest na 1950, zodat de conc<strong>en</strong>traties daarna nog met ongeveer 10 mg/l zijn<br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. <strong>De</strong> gemiddelde chlorideconc<strong>en</strong>traties in het grondwater (dicht onder maaiveld)<br />
<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>d onder die aannam<strong>en</strong> zijn weergegev<strong>en</strong> in Fig.9.<br />
mg/l<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
1900<br />
1905<br />
chloride in gemiddelde grondwateraanvulling in de tijd<br />
1910<br />
1915<br />
1920<br />
1925<br />
1930<br />
Fig.9 Veronderstelde chlorideconc<strong>en</strong>traties in de grondwateraanvulling<br />
1935<br />
1940<br />
1945<br />
1950<br />
jaar<br />
1955<br />
1960<br />
1965<br />
1970<br />
1975<br />
1980<br />
1985<br />
1990<br />
1995<br />
2000
RIVM rapport 500003003 pag. 25 <strong>van</strong> 82<br />
5.2. Stroming in de onverzadigde <strong>en</strong> in de verzadigde zone<br />
<strong>De</strong> snelheid <strong>van</strong> de verticale stroming door de onverzadigde zone hangt af <strong>van</strong> de effectief<br />
doorstroomde porositeit. Voor grof zand <strong>en</strong> grind zal die niet meer dan circa 5% bedrag<strong>en</strong>,<br />
maar voor fijn zand zal de effectieve porositeit bij veldcapaciteit circa 15 tot 20% zijn. Löss<br />
heeft e<strong>en</strong> relatief grote totale porositeit <strong>en</strong> daarmee e<strong>en</strong> groot vochthoud<strong>en</strong>d vermog<strong>en</strong>. Bij<br />
veldcapaciteit ligt de vochthoud<strong>en</strong>dheid bov<strong>en</strong> 30%, de effectief doorstroomde porositeit zal<br />
circa 25% zijn (mondelinge mededeling Dijksma, WUR). Voor <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> geeft H<strong>en</strong>drix<br />
(schriftelijke mededeling) de volg<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong> op: de reistijd in löss per meter dikte is<br />
0.8 jaar, in grof zand <strong>en</strong> grind 0.08 <strong>en</strong> in tertiair zand 0.55 jaar. Bij e<strong>en</strong> grondwateraanvulling<br />
<strong>van</strong> 300 mm/jaar, zoals bij eerste b<strong>en</strong>adering geldt voor het noordelijke C<strong>en</strong>traal Plateau in<br />
<strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>, komt dit neer op e<strong>en</strong> doorstroomde porositeit <strong>van</strong> 0.25 voor löss, 0.024 voor<br />
grind <strong>en</strong> grof zand <strong>en</strong> 0.17 voor matig grof zand. Met deze waard<strong>en</strong> kan de totale reistijd in<br />
de onverzadigde zone word<strong>en</strong> geschat als de dikt<strong>en</strong> <strong>van</strong> de desbetreff<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d zijn.<br />
<strong>De</strong> reistijdverdeling in watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd met vergelijking<strong>en</strong> die zijn<br />
ontwikkeld door Ernst <strong>en</strong> Bruggeman <strong>en</strong> uitgewerkt in Meinardi (1994):<br />
z/D = 1-exp(-I*t)/(p*D) <strong>en</strong> t=( p*D/I)*ln(D/(D-z))<br />
met z= diepte onder grondwaterstand (m)<br />
D= dikte aquifer (m)<br />
p= porositeit<br />
I= grondwateraanvulling (m/a)<br />
t= reistijd (a) in de aquifer op diepte z<br />
E<strong>en</strong> schematische weergave <strong>van</strong> de stroming in e<strong>en</strong> vertikaal profiel is afgebeeld in Fig.10.<br />
<strong>De</strong> reistijd<strong>en</strong> in het door e<strong>en</strong> bron afgevoerde m<strong>en</strong>gsel zijn opgevat als de som <strong>van</strong> e<strong>en</strong> vaste<br />
reistijd in de onverzadigde zone <strong>en</strong> <strong>van</strong> variabele reistijd<strong>en</strong> in de aquifer.<br />
maaiveld<br />
I<br />
t=t'+5jr t=t'+4jr t=t'+3jr<br />
z<br />
D<br />
onverzadigde zone<br />
met reistijd t' jaar<br />
t=t'+2jr<br />
t=t'+1jr<br />
top ontwaterde laag<br />
basis ontwaterde laag<br />
intrekgebied<br />
helling<br />
terrasrand<br />
bron met<br />
m<strong>en</strong>gsel<br />
Fig.10 Schema <strong>van</strong> de reistijdverdeling in het bronwater in e<strong>en</strong> vertikaal profiel
pag. 26 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Bij e<strong>en</strong> waterloop loodrecht op het vlak <strong>van</strong> tek<strong>en</strong>ing die de aquifer over de volle hoogte<br />
ontwatert, zou het grondwater horizontaal toestrom<strong>en</strong>. Bij e<strong>en</strong> puntbron (zoals getek<strong>en</strong>d)<br />
buig<strong>en</strong> de stroomban<strong>en</strong> naar het punt. Dit effect is merkbaar tot ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> meters <strong>van</strong> de bron.<br />
In het praktische geval <strong>van</strong> e<strong>en</strong> kilometers lang intrekgebied mag daarom met de formule<br />
word<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d die uitgaat <strong>van</strong> e<strong>en</strong> volledige insnijd<strong>en</strong>de waterloop.<br />
<strong>De</strong> waarde z/D repres<strong>en</strong>teert het deel <strong>van</strong> de aquifer met reistijd<strong>en</strong> minder dan t jaar. Met de<br />
vergelijking kan voor elke aquifer e<strong>en</strong> reistijdverdeling word<strong>en</strong> bepaald als de waard<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
de parameters bek<strong>en</strong>d zijn. Daarmee kan e<strong>en</strong> schatting word<strong>en</strong> gemaakt voor de verschill<strong>en</strong>de<br />
deelgebied<strong>en</strong>. Voor de noordwestelijke rand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau kan bijvoorbeeld<br />
word<strong>en</strong> aangehoud<strong>en</strong> (Meinardi, 1994):<br />
Aanvulling <strong>van</strong> het grondwater: I=300 mm/jaar<br />
Porositeit: p=0.35<br />
Dikte zandige aquifer: 2-15 m.<br />
<strong>De</strong> uitwerking <strong>van</strong> de vergelijking levert voor verschill<strong>en</strong>de dikt<strong>en</strong> het beeld op <strong>van</strong> Fig.11.<br />
<strong>De</strong> tijdschaal op de horizontale as geeft de maatgev<strong>en</strong>de tijd (t=0) <strong>van</strong> de voeding <strong>van</strong> de<br />
aquifer aan. Als bijvoorbeeld de reistijd in de onverzadigde zone <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau<br />
10 jaar bedraagt, dan geldt bij monsterneming in 2001 het jaar 1991 als maatgev<strong>en</strong>d jaar. <strong>De</strong><br />
reistijdverdeling<strong>en</strong> <strong>van</strong> de formule lever<strong>en</strong> bij bepaalde dikt<strong>en</strong> <strong>van</strong> de aquifer (in meter) de<br />
waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> Fig.11 op. Bij gegev<strong>en</strong> aanvulling <strong>en</strong> porositeit zal bij e<strong>en</strong> dikte <strong>van</strong> 7.5 m dus<br />
e<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratie <strong>van</strong> 17 TU aanwezig zijn in de afvoer <strong>van</strong> de bron bij bemonstering in 2001.<br />
I=300mm/a; p=0.35<br />
I=350 mm/a; p=0.1; D*=4*D<br />
TU<br />
25<br />
24<br />
23<br />
22<br />
21<br />
20<br />
19<br />
18<br />
17<br />
16<br />
15<br />
14<br />
13<br />
12<br />
11<br />
10<br />
9<br />
8<br />
7<br />
6<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
D (m) =<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
2.5 5 7.5 10 12.5<br />
1991<br />
Fig.11 Tritium in de bronn<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> de belasting door de neerslag<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
Fig.11 geldt ook voor andere combinaties <strong>van</strong> grondwateraanvulling, dikte <strong>en</strong> porositeit. <strong>De</strong><br />
vergelijking zal bij e<strong>en</strong> porositeit <strong>van</strong> p=0.1 (kalkste<strong>en</strong>) dezelfde waarde oplever<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
dikte die 3.5 keer zo groot is. Bij e<strong>en</strong> grondwateraanvulling <strong>van</strong> 350 mm/jaar <strong>en</strong> p=0.1 moet<br />
de dikte (D*) vier keer zo groot zijn (Fig.10). Ook voor chloride kan e<strong>en</strong> beeld word<strong>en</strong><br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000
RIVM rapport 500003003 pag. 27 <strong>van</strong> 82<br />
gegev<strong>en</strong> (Fig.12), weer op basis <strong>van</strong> de formule <strong>en</strong> met behulp <strong>van</strong> Fig.9. <strong>De</strong> variatie in de<br />
conc<strong>en</strong>traties is hier veel minder groot door de geringere verschill<strong>en</strong> in de belasting.<br />
I=300 mm/a, p=0.35;<br />
I=350 mm/a, p=0.1 D*=D*4<br />
Cl (mg/l)<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
D (m)=<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
2.5 5 7.5 10 12.5<br />
1990<br />
1991<br />
Fig.12 Chloride in de bronn<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> belasting aan maaiveld<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
Voor iedere willekeurige dikte zijn beeld<strong>en</strong> af te leid<strong>en</strong> uit de vergelijking. Dit is rele<strong>van</strong>t<br />
voor de zuidelijke gebied<strong>en</strong> waar de aquifer uit lag<strong>en</strong> kalkste<strong>en</strong> bestaat met e<strong>en</strong> grotere dikte<br />
dan in het noord<strong>en</strong> maar met e<strong>en</strong> geringere porositeit. <strong>De</strong> aanvulling <strong>van</strong> het grondwater is in<br />
het zuid<strong>en</strong> groter dan in het noord<strong>en</strong> <strong>van</strong>wege e<strong>en</strong> hogere neerslag. <strong>De</strong> te verwacht<strong>en</strong> tritium<strong>en</strong><br />
chlorideconc<strong>en</strong>traties voor dikt<strong>en</strong> (D*) <strong>van</strong> 10, 20, 30, 40 <strong>en</strong> 50 m zijn gegev<strong>en</strong> in Fig.11<br />
<strong>en</strong> Fig.12. Voor dezelfde waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> porositeit <strong>en</strong> aanvulling <strong>van</strong> het grondwater levert de<br />
uitwerking <strong>van</strong> de vergelijking voor nog grotere dikt<strong>en</strong> de Fig.13 <strong>en</strong> Fig.14 op.<br />
I=350 mm/a; p=0.1<br />
I=175 mm/a; D*=D/2<br />
25<br />
24<br />
23<br />
22<br />
21<br />
20<br />
19<br />
18<br />
17<br />
16<br />
15<br />
14<br />
13<br />
12<br />
11<br />
10<br />
9<br />
8<br />
7<br />
6<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
TU<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
D (m)=<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1996<br />
1997<br />
1997<br />
1998<br />
1998<br />
1999<br />
100 200 300 400 500<br />
Fig.13 Tritium in de bronn<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> de belasting door de neerslag<br />
1999<br />
2000<br />
2000
pag. 28 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Het effect <strong>van</strong> grotere dikt<strong>en</strong> komt in Fig.13 duidelijk tot uiting als e<strong>en</strong> (veel) grotere bijdrage<br />
<strong>van</strong> grondwater met langere reistijd<strong>en</strong> die hogere (jar<strong>en</strong> 1960) <strong>en</strong> lagere (voor 1950)<br />
conc<strong>en</strong>traties meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Voor chloride treedt e<strong>en</strong> vergelijkbaar verschijnsel op (Fig.14).<br />
Cl (mg/l)<br />
I=350 mm/a; p=0.1<br />
I=175 mm/a; p=0.1; D*=D/2<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
D=<br />
1987<br />
1988<br />
100 200 300 400 500<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
Fig.14 Chloride in de bronn<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> belasting aan maaiveld<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
Vooral in het zuid<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> het grondwater in de aquifers naar diepere lag<strong>en</strong><br />
strom<strong>en</strong>. Dit water komt niet in de nabije bronn<strong>en</strong> terecht maar stroomt door die lag<strong>en</strong> verder<br />
in de richting <strong>van</strong> de Maas. Het effect op de conc<strong>en</strong>traties in de bronn<strong>en</strong> kan met de eerder<br />
gegev<strong>en</strong> figur<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bepaald. Het effect <strong>van</strong> e<strong>en</strong> geringere voeding <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> is<br />
volg<strong>en</strong>s de formule namelijk gelijk aan de situatie waarbij de doorstroomde dikte ev<strong>en</strong>redig<br />
afneemt. In gevall<strong>en</strong> dat grondwater uit diepere lag<strong>en</strong> niet volledig in de bronn<strong>en</strong> komt,<br />
kunn<strong>en</strong> Fig.13 <strong>en</strong> Fig.14 daarom ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> gebruikt.<br />
5.3. Westelijke terrasrand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau (noordwest<strong>en</strong>)<br />
<strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> bronbek<strong>en</strong> rond <strong>en</strong> op het C<strong>en</strong>traal Plateau (Fig.6) ligg<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> aantal<br />
groep<strong>en</strong> langs de rand<strong>en</strong>. <strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> bij Ulestrat<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> er deels zelfs op. <strong>De</strong> meest<br />
westelijke bronn<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> aan de voet <strong>van</strong> of in e<strong>en</strong> terrasrand die aan het dal <strong>van</strong> de huidige<br />
Maas gr<strong>en</strong>st. <strong>De</strong> westelijke groep kan verder word<strong>en</strong> onderverdeeld op basis <strong>van</strong> de<br />
geologische opbouw, maar uiteindelijk is daar<strong>van</strong> e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d geheel gemaakt.<br />
<strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> n001t/m n005 <strong>en</strong> nmb3 nabij Elsloo ligg<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> gebied waar de onverzadigde<br />
zone dikker is dan 20 m <strong>en</strong> de lössdikte meer dan 5 m (Van der Aa et al., 2002). Het zandige<br />
pakket bestaat gezi<strong>en</strong> de ligging nabij de huidige Maas waarschijnlijk uit grind <strong>en</strong> grof zand.<br />
Dikte löss: 5 m reistijd onverzadigde zone: 6 jaar<br />
Dikte grind <strong>en</strong> grof zand: 18 m reistijd onverzadigde zone: 2 jaar<br />
Dikte onverzadigde zone: 23 m reistijd onverzadigde zone: 8 jaar<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000
RIVM rapport 500003003 pag. 29 <strong>van</strong> 82<br />
E<strong>en</strong> eerste schatting <strong>van</strong> de reistijd in de onverzadigde zone is 8 jaar. Het in 2001<br />
bemonsterde grondwater zal op zijn laatst omstreeks 1993 de aquifer hebb<strong>en</strong> bereikt<br />
(maatgev<strong>en</strong>d jaar, tijdstip t=0). <strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> tritium <strong>en</strong> chloride zijn<br />
weergegev<strong>en</strong> in Fig.15. <strong>De</strong>ze conc<strong>en</strong>traties moet<strong>en</strong> pass<strong>en</strong> bij de lijn<strong>en</strong> <strong>van</strong> Fig.11 <strong>en</strong> 22.<br />
TU<br />
24<br />
22<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
n.mb3<br />
n.001<br />
n.002<br />
n.003<br />
noordwest<strong>en</strong><br />
n.004<br />
n.005<br />
n.006<br />
n.007<br />
bronn<strong>en</strong><br />
n.008<br />
n.009<br />
n.010<br />
n.011<br />
n.012<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Fig.15 Gemet<strong>en</strong> 3 H- <strong>en</strong> Cl-conc<strong>en</strong>traties, westelijke rand<br />
n.mb3<br />
n.001<br />
n.002<br />
n.003<br />
noordwest<strong>en</strong><br />
n.004<br />
n.005<br />
n.006<br />
n.007<br />
bronn<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> vergelijking is afgebeeld in Fig.16 voor de bronn<strong>en</strong> n001t/m n005 <strong>en</strong> nmb3, waar<strong>van</strong> de<br />
tritiumconc<strong>en</strong>traties tuss<strong>en</strong> 12 <strong>en</strong> 16 TU ligg<strong>en</strong> <strong>en</strong> die <strong>van</strong> chloride meestal tuss<strong>en</strong> 30 <strong>en</strong><br />
40 mg/l. In Fig.16 is de zone gemarkeerd waarin de tritiumconc<strong>en</strong>traties in de bronn<strong>en</strong> in het<br />
noordwest<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong>. <strong>De</strong> vergelijking wijst uit dat voeding voor 1989-1993 <strong>en</strong> e<strong>en</strong> dikte <strong>van</strong><br />
de aquifer <strong>van</strong> 5 tot 10 m kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot de waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties. Ook e<strong>en</strong> dikte<br />
<strong>van</strong> de aquifer <strong>van</strong> D=2.5 m zou e<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratie <strong>van</strong> 12 TU oplever<strong>en</strong>. In dat geval moet de<br />
reistijd in de onverzadigde zone langer zijn, namelijk 16 jaar. Bron n005 bevat e<strong>en</strong> relatief<br />
hoge conc<strong>en</strong>tratie aan chloride die vermoedelijk het gevolg is <strong>van</strong> e<strong>en</strong> extra belasting.<br />
TU<br />
I=300 mm/a; p=0.35<br />
25<br />
24<br />
23<br />
22<br />
21<br />
20<br />
19<br />
18<br />
17<br />
16<br />
15<br />
14<br />
13<br />
12<br />
11<br />
10<br />
9<br />
8<br />
7<br />
6<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
D (m)=<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
mg/l Cl<br />
2.5 5 7.5 10 12.5<br />
Fig.16 Tritiumconc<strong>en</strong>traties in bronn<strong>en</strong> langs het C<strong>en</strong>traal Plateau; interpretatieruimte<br />
1998<br />
<strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> n006 tot n010 ligg<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> iets ander gebied dan die bij Elsloo. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties<br />
<strong>van</strong> tritium in n006, n008 <strong>en</strong> n009 zijn circa 18 TU <strong>en</strong> die <strong>van</strong> n007 is 22 TU. <strong>De</strong>ze<br />
1999<br />
2000<br />
n.008<br />
n.009<br />
n.010<br />
n.011<br />
n.012
pag. 30 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
conc<strong>en</strong>traties wijz<strong>en</strong> erop dat de reistijd in de onverzadigde zone ongeveer 12 jaar heeft<br />
bedrag<strong>en</strong> (maatgev<strong>en</strong>d jaar is 1989) hoewel de onverzadigde zone ongeveer ev<strong>en</strong> dik is. Dit<br />
verschil zou verklaard kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> aanwezigheid <strong>van</strong> e<strong>en</strong> fijnzandige laag in de<br />
onverzadigde zone. <strong>De</strong> dikte <strong>van</strong> de aquifer is in dit geval tuss<strong>en</strong> 7.5 <strong>en</strong> 12.5 m. E<strong>en</strong><br />
conc<strong>en</strong>tratie <strong>van</strong> 18TU zou (behalve door lange reistijd<strong>en</strong> in de onverzadigde zone) ook het<br />
gevolg kunn<strong>en</strong> zijn <strong>van</strong> e<strong>en</strong> iets grotere dikte <strong>van</strong> de aquifer (de geologische opbouw is<br />
bepaald door de Breuk <strong>van</strong> Geulle, zie Hoofdstuk 3). <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> chloride gev<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> uitsluitsel want die zijn relatief hoog behalve voor n009 waar andere bronn<strong>en</strong><br />
(vliegveld) vermoedelijk e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong>. Ook de waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> de tritiumconc<strong>en</strong>tratie in n010,<br />
n011 <strong>en</strong> n012 variër<strong>en</strong>. Aanvulling <strong>van</strong> de aquifer in 1991 <strong>en</strong> e<strong>en</strong> dikte die varieert tuss<strong>en</strong><br />
5 <strong>en</strong> 12.5 m zoud<strong>en</strong> tot de gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> tritium leid<strong>en</strong>. <strong>De</strong> relatief lage<br />
conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> chloride in n009 <strong>en</strong> n010 gev<strong>en</strong> aan dat e<strong>en</strong> instroom <strong>van</strong> water uit de<br />
onverzadigde zone naar de aquifer omstreeks 1990 waarschijnlijk is.<br />
Indi<strong>en</strong> de gegev<strong>en</strong>s voor de gehele noordwestelijke rand word<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gevat dan lijkt het<br />
waarschijnlijk dat de reistijd in de onverzadigde zone ongeveer 10 jaar heeft bedrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat<br />
de dikte <strong>van</strong> de aquifer tuss<strong>en</strong> 5 <strong>en</strong> 12.5 m ligt. Als we aannem<strong>en</strong> dat die dikte gemiddeld<br />
7.5 m bedraagt dan kan de gemiddelde reistijd in de bodem <strong>van</strong> het bronwater langs de<br />
noordwestelijke rand word<strong>en</strong> bepaald. Voor individuele bronn<strong>en</strong> kan die reistijd afwijk<strong>en</strong>.<br />
Bij b<strong>en</strong>adering is de gemiddelde reistijdverdeling (met inbegrip <strong>van</strong> de reistijd in de<br />
onverzadigde zone) als volgt:<br />
70% heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad <strong>van</strong> minder dan (10+10=) 20 jaar;<br />
20% heeft e<strong>en</strong> reistijd tuss<strong>en</strong> (10+10=) 20 <strong>en</strong> (10+20=) 30 jaar;<br />
7% heeft e<strong>en</strong> reistijd tuss<strong>en</strong> 30 <strong>en</strong> 40 jaar;<br />
3% heeft e<strong>en</strong> reistijd tuss<strong>en</strong> 40 <strong>en</strong> 60 jaar;<br />
minder dan 1% heeft e<strong>en</strong> reistijd <strong>van</strong> meer dan 60 jaar.<br />
5.4. Terrasrand<strong>en</strong> nabij Ulestrat<strong>en</strong> (zuidwest<strong>en</strong>)<br />
<strong>De</strong> plaats Ulestrat<strong>en</strong> ligt aan de zuidwestrand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau. Hier ligg<strong>en</strong> net zoals<br />
bij de westrand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau vele bronn<strong>en</strong> die zijn sam<strong>en</strong>gevoegd tot e<strong>en</strong> groep.<br />
Bij die groep zijn ook de bronn<strong>en</strong> n017 <strong>en</strong> n018 gevoegd, hoewel die eigelijk bij e<strong>en</strong> ander<br />
gebied hor<strong>en</strong> omdat ze rechtstreeks op de Geul afwater<strong>en</strong>. <strong>De</strong> dikte <strong>van</strong> de onverzadigde zone<br />
is relatief gering, tuss<strong>en</strong> 10 <strong>en</strong> 20 m, maar daar<strong>van</strong> bestaat meer dan 5 m uit löss. Misschi<strong>en</strong><br />
zijn de zandlag<strong>en</strong> in de onverzadigde zone in het algeme<strong>en</strong> fijner dan verder naar het west<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> ze ook minder grind bevatt<strong>en</strong>. Dit leidt tot de volg<strong>en</strong>de schatting:<br />
Dikte löss: 7.5 m reistijd onverzadigde zone: 9 jaar<br />
Dikte grind <strong>en</strong> grof zand: 5 m reistijd onverzadigde zone:
RIVM rapport 500003003 pag. 31 <strong>van</strong> 82<br />
<strong>De</strong> reistijd langs de zuidwestelijke rand<strong>en</strong> bedraagt in eerste b<strong>en</strong>adering dus ongeveer 11 jaar,<br />
dat betek<strong>en</strong>t dat de instroom naar de aquifer omstreeks 1990 heeft plaatsgevond<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
verdere interpretatie moet daar nader uitsluitsel over gev<strong>en</strong>. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> tritium <strong>en</strong><br />
chloride in het bronwater zijn weergegev<strong>en</strong> in Fig.17.<br />
TU<br />
24<br />
22<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
bronn<strong>en</strong><br />
n.015<br />
n.016<br />
n.017<br />
zuidwest<strong>en</strong><br />
n.018<br />
n.035<br />
n.041<br />
n.042<br />
n.043<br />
n.043b<br />
Fig.17 Gemet<strong>en</strong> 3 H- <strong>en</strong> Cl-conc<strong>en</strong>traties, zuidwestelijke rand<br />
n.044<br />
n.099<br />
<strong>De</strong> tritiumconc<strong>en</strong>traties langs de zuidwestelijke rand ligg<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 12 <strong>en</strong> iets meer dan<br />
18 TU, behalve n017 met 21 TU, n043b met 24.8 TU <strong>en</strong> bron n041, die met e<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratie<br />
<strong>van</strong> 8.6 TU relatief weinig tritium bevat. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> interpretatie <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
gemiddelde dikte <strong>van</strong> de aquifer <strong>van</strong> 7.5 m <strong>en</strong> e<strong>en</strong> voeding <strong>van</strong> de aquifer voor 1988 tot 1994.<br />
<strong>De</strong> waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> chloride bevestig<strong>en</strong> dat beeld (zie Fig.12). Ook bron<br />
n041 zou bij e<strong>en</strong> geringe dikte <strong>van</strong> de aquifer <strong>van</strong> 2.5 m uit dezelfde periode kunn<strong>en</strong><br />
stamm<strong>en</strong>, maar de conc<strong>en</strong>tratie <strong>van</strong> chloride (26 mg/l) geeft e<strong>en</strong> aanwijzing dat e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong><br />
het water langer in de bodem heeft verblev<strong>en</strong>. Hierop wordt nader terug gekom<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> conclusie is dat de gemiddelde reistijdverdeling langs de zuidwestelijke rand <strong>van</strong> het<br />
C<strong>en</strong>traal Plateau in eerste b<strong>en</strong>adering vergelijkbaar is met die langs de noordwestelijke rand.<br />
5.5. Noordoostelijke rand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau (noordoost)<br />
n.100<br />
zuidwest<strong>en</strong><br />
In het noordoostelijk deel <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau ontspringt e<strong>en</strong> aantal bronn<strong>en</strong> die<br />
afwater<strong>en</strong> op de Gele<strong>en</strong>beek. Ze zijn tot e<strong>en</strong> groep sam<strong>en</strong>gevoegd hoewel de opbouw <strong>van</strong> de<br />
bodem variabel is. <strong>De</strong> dikte <strong>van</strong> de onverzadigde zone is relatief gering, <strong>van</strong> minder dan 10<br />
tot iets meer dan 20 m. Ook de dikte <strong>van</strong> de löss is vaak minder dan 5 m. Vermoedelijk zull<strong>en</strong><br />
de zandlag<strong>en</strong> in de onverzadigde zone in het algeme<strong>en</strong> echter fijner zijn dan verder naar het<br />
west<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook minder grind bevatt<strong>en</strong> zodat de reistijd langer zal zijn. Door de relatief grote<br />
variatie in de dikte <strong>van</strong> de onverzadigde zone zal e<strong>en</strong> schatting <strong>van</strong> de reistijd<strong>en</strong> daarin zeer<br />
onzeker zijn. Dit leidt tot de volg<strong>en</strong>de schatting:<br />
mg/l Cl<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
bronn<strong>en</strong><br />
n.015<br />
n.016<br />
n.017<br />
n.018<br />
n.035<br />
n.041<br />
n.042<br />
n.043<br />
n.043b<br />
n.044<br />
n.099<br />
n.100
pag. 32 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Dikte löss: 2.5 m reistijd onverzadigde zone: 3 jaar<br />
Dikte grind <strong>en</strong> grof zand: 5 m reistijd onverzadigde zone:
RIVM rapport 500003003 pag. 33 <strong>van</strong> 82<br />
afwijk<strong>en</strong>de interpretatie w<strong>en</strong>selijk die hierna nog aan de orde zal kom<strong>en</strong>. <strong>De</strong> reistijdverdeling<br />
in het noordoost<strong>en</strong> is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s vergelijkbaar met die aan de westrand.<br />
Bij b<strong>en</strong>adering geldt voor het water uit de bronn<strong>en</strong> langs de westelijke, noordelijke <strong>en</strong><br />
oostelijke rand<strong>en</strong> <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau:<br />
70% heeft e<strong>en</strong> reistijd in de bodem gehad <strong>van</strong> minder dan 20 jaar;<br />
20% heeft e<strong>en</strong> reistijd in de bodem tuss<strong>en</strong> 20 <strong>en</strong> 30 jaar;<br />
7% heeft e<strong>en</strong> reistijd in de bodem tuss<strong>en</strong> 30 <strong>en</strong> 40 jaar;<br />
3% heeft e<strong>en</strong> reistijd in de bodem tuss<strong>en</strong> 40 <strong>en</strong> 60 jaar;<br />
minder dan 1% heeft e<strong>en</strong> reistijd in de bodem <strong>van</strong> meer dan 60 jaar.<br />
5.6. <strong>Bronn<strong>en</strong></strong> bij Valk<strong>en</strong>burg (zuidoost<strong>en</strong>)<br />
<strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> bij Valk<strong>en</strong>burg behor<strong>en</strong> deels tot het systeem <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau <strong>en</strong> deels<br />
tot het systeem <strong>van</strong> het plateau <strong>van</strong> Ubachsberg. Het Plateau <strong>van</strong> Ubachsberg ligt t<strong>en</strong><br />
zuidoost<strong>en</strong> <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau. <strong>De</strong> geologische opbouw verschilt in beide gebied<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ook staan de situaties <strong>van</strong> het grondwater los <strong>van</strong> elkaar. <strong>De</strong> dikte <strong>van</strong> de lösslag<strong>en</strong> is minder<br />
dan 5 m <strong>en</strong> de lösslag<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> op kalkste<strong>en</strong>. <strong>De</strong> onverzadigde zone die deels uit löss <strong>en</strong> deels<br />
uit kalkste<strong>en</strong> bestaat, is relatief dik. <strong>De</strong> dikte is meestal meer dan 40 m. <strong>De</strong> stroming door de<br />
kalkste<strong>en</strong> in de onverzadigde zal relatief snel gaan aangezi<strong>en</strong> de porositeit betrekkelijk gering<br />
zal zijn. Bij e<strong>en</strong> doorstroomde porositeit <strong>van</strong> 0.05 (e<strong>en</strong> relatief hoge waarde), hoort e<strong>en</strong><br />
snelheid <strong>van</strong> 7 meter per jaar. <strong>De</strong> totale reistijd in de onverzadigde zone zal rond 10 jaar zijn.<br />
<strong>De</strong> dikte <strong>van</strong> de watervoer<strong>en</strong>de laag is ongewis omdat onduidelijk is welke del<strong>en</strong> <strong>van</strong> de<br />
kalkste<strong>en</strong> <strong>en</strong> de onderligg<strong>en</strong>de Zand<strong>en</strong> <strong>van</strong> Vaals ertoe behor<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s Van der Aa et al.<br />
(2002) is de dikte slechts gering, maar e<strong>en</strong> veel grotere dikte is ook mogelijk. <strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> bij<br />
Valk<strong>en</strong>burg ligg<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> overgangszone tuss<strong>en</strong> de plateaus <strong>van</strong> Schimmert <strong>en</strong> Ubachsberg.<br />
Mogelijk zijn de watervoer<strong>en</strong>de zandlag<strong>en</strong> relatief dik doordat de tertiaire klei relatief dun is.<br />
<strong>De</strong>els krijg<strong>en</strong> ze ook grondwater uit de bodem <strong>van</strong> het Plateau <strong>van</strong> Ubachsberg. Dit houdt in<br />
dat de belasting aan maaiveld anders kan zijn dan bij de overige bronn<strong>en</strong> langs het Platau<br />
<strong>van</strong> Schimmert. E<strong>en</strong> onzekerheid betreft ook de mate <strong>van</strong> voeding <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong>. Bij e<strong>en</strong><br />
dikke watervoer<strong>en</strong>de laag is het mogelijk dat e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> het grondwater niet naar de<br />
bronn<strong>en</strong> stroomt maar door de watervoer<strong>en</strong>de laag verder stroomt in westelijke richting. <strong>De</strong><br />
waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> tritium- <strong>en</strong> chlorideconc<strong>en</strong>traties zijn weergegev<strong>en</strong> in Fig.20.<br />
In Fig.20 is opvall<strong>en</strong>d dat de twee meest westelijk geleg<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> (n020 <strong>en</strong> n049) de<br />
hoogste conc<strong>en</strong>traties in het water hebb<strong>en</strong>, die voor tritium rond 12 TU ligg<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor Cl<br />
rond 60 mg/l. <strong>De</strong>ze situatie leidt tot e<strong>en</strong> interpretatie die aansluit bij die <strong>van</strong> de meer westelijk<br />
geleg<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong>. <strong>De</strong> reistijd in de onverzadigde zone zal circa 10 jaar zijn <strong>en</strong> de dikte <strong>van</strong> de<br />
zandige watervoer<strong>en</strong>de laag ongeveer 7.5 m. <strong>De</strong> meest oostelijke bronn<strong>en</strong> n037s <strong>en</strong> n050<br />
hebb<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> tritium <strong>van</strong> respectievelijk 9 <strong>en</strong> 10.6 TU <strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong>
pag. 34 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
chloride <strong>van</strong> rond 20 mg/l. Dit wijst op lange reistijd<strong>en</strong> in de bodem, die vermoedelijk<br />
sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met de toestroming <strong>van</strong> grondwater <strong>van</strong>af het Plateau <strong>van</strong> Ubachsberg. <strong>De</strong><br />
overige bronn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> tritiumconc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> circa 9 à 10 TU <strong>en</strong> chlorideconc<strong>en</strong>traties<br />
<strong>van</strong> rond 20 of 30 mg/l. Bijbehor<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> niet e<strong>en</strong>voudig uit Fig.11 tot Fig.14.<br />
Het is mogelijk dat de desbetreff<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>gsel afvoer<strong>en</strong> dat deels afkomstig is<br />
<strong>van</strong> het Plateau <strong>van</strong> Ubachsberg <strong>en</strong> deels <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau. Nadere uitsprak<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> meer gedetailleerd onderzoek vereis<strong>en</strong>.<br />
TU<br />
20<br />
19<br />
18<br />
17<br />
16<br />
15<br />
14<br />
13<br />
12<br />
11<br />
10<br />
9<br />
8<br />
7<br />
6<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
bronn<strong>en</strong><br />
n.020<br />
n.021a<br />
zuidoost<strong>en</strong><br />
n.037a<br />
n.037b<br />
n.037s<br />
n.049<br />
n.050<br />
n.076<br />
n.077<br />
n.104<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
bronn<strong>en</strong><br />
n.020<br />
n.021a<br />
n.037a<br />
zuidoost<strong>en</strong><br />
Fig.20 Gemet<strong>en</strong> 3 H- <strong>en</strong> Cl-conc<strong>en</strong>traties t<strong>en</strong> noord<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Geul bij Valk<strong>en</strong>burg<br />
Bij e<strong>en</strong> reistijd in de onverzadigde zone <strong>van</strong> circa 10 jaar, e<strong>en</strong> dikte <strong>van</strong> zandige<br />
watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> <strong>van</strong> ongeveer 10 m, of <strong>van</strong> kalkste<strong>en</strong>lag<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> dikte <strong>van</strong> circa 2.5 m<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> voeding <strong>van</strong> 350 mm/jaar hoort e<strong>en</strong> reistijdverdeling in het bronwater die<br />
vergelijkbaar is met de eerder voor het C<strong>en</strong>traal Plateau bepaalde verdeling. Bij e<strong>en</strong> dikte <strong>van</strong><br />
de watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> <strong>van</strong> 400 m (of ev<strong>en</strong>redig minder bij e<strong>en</strong> geringere aanvulling dan<br />
350 mm/jaar) geldt de volg<strong>en</strong>de verdeling <strong>van</strong> de reistijd<strong>en</strong> in de bodem bij e<strong>en</strong> reistijd <strong>van</strong><br />
10 jaar in de onverzadigde zone:<br />
8% heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad <strong>van</strong> minder dan 20 jaar;<br />
15% heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad tuss<strong>en</strong> 20 <strong>en</strong> 40 jaar;<br />
12% heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad tuss<strong>en</strong> 40 <strong>en</strong> 60 jaar;<br />
23% heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad tuss<strong>en</strong> 60 <strong>en</strong> 110 jaar;<br />
42% heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad <strong>van</strong> meer dan 110 jaar.<br />
5.7. <strong>Bronn<strong>en</strong></strong> <strong>van</strong> de Noor<br />
<strong>De</strong> zuidelijke plateaus verschill<strong>en</strong> <strong>van</strong> de noordelijke doordat aquifers <strong>van</strong> kwartaire <strong>en</strong><br />
tertiaire zandlag<strong>en</strong> ontbrek<strong>en</strong>. Pleistoc<strong>en</strong>e Maasafzetting<strong>en</strong> zijn plaatselijk aanwezig <strong>en</strong> ze<br />
mak<strong>en</strong> dan deel uit <strong>van</strong> de onverzadigde zone. Over bijna 90% <strong>van</strong> de oppervlakte is de dikte<br />
<strong>van</strong> de löss minder dan 10 m (Van der Aa et al., 2002). <strong>De</strong> bov<strong>en</strong>ste watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong><br />
bestaan steeds uit pakkett<strong>en</strong> <strong>van</strong> kalkste<strong>en</strong> die overig<strong>en</strong>s wel verschill<strong>en</strong>de doorlat<strong>en</strong>dhed<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>. <strong>De</strong> dikte <strong>van</strong> de kalkste<strong>en</strong>lag<strong>en</strong> is wissel<strong>en</strong>d. Ze ligg<strong>en</strong> op fijnzandige <strong>en</strong> deels<br />
mg/l Cl<br />
n.037b<br />
n.037s<br />
n.049<br />
n.050<br />
n.076<br />
n.077<br />
n.104
RIVM rapport 500003003 pag. 35 <strong>van</strong> 82<br />
verkitte lag<strong>en</strong> uit het Krijt (Vaalser gro<strong>en</strong>zand) die soms als e<strong>en</strong> praktisch ondoorlat<strong>en</strong>de<br />
basis funger<strong>en</strong>, maar soms ook als aquifer indi<strong>en</strong> ze gescheurd zijn. <strong>De</strong> totale dikte <strong>van</strong> de<br />
aquifer is moeilijk aan te gev<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze algem<strong>en</strong>e beschrijving is ook <strong>van</strong> toepassing op het<br />
stroomgebied <strong>van</strong> de Noor. <strong>De</strong> dikte <strong>van</strong> de onverzadigde zone is meer dan 40 m onder de<br />
plateaus <strong>en</strong> terrass<strong>en</strong> aan weerszijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> de beek, maar minder onder het droge dal<br />
bov<strong>en</strong>strooms <strong>van</strong> de watervoer<strong>en</strong>de beek. <strong>De</strong> stroming door de kalkste<strong>en</strong> zal relatief snel<br />
zijn met e<strong>en</strong> reistijd in de onverzadigde zone <strong>van</strong> circa 10 jaar <strong>en</strong> wellicht nog iets minder in<br />
het droge dal bov<strong>en</strong>strooms <strong>van</strong> de beek. Opvall<strong>en</strong>d is de relatieve constantheid <strong>van</strong> de<br />
tritium- <strong>en</strong> chlorideconc<strong>en</strong>traties (Fig.21).<br />
TU<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
z.001<br />
z.002<br />
z.003<br />
Noor<br />
z.004<br />
z.005<br />
bronn<strong>en</strong><br />
z.006<br />
z.007<br />
z.008<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
bronn<strong>en</strong><br />
Fig.21 Gemet<strong>en</strong> 3 H- <strong>en</strong> Cl-conc<strong>en</strong>traties, bronn<strong>en</strong> langs de Noor<br />
mg/l<br />
<strong>De</strong> gemiddelde grootte <strong>van</strong> het neerslagoverschot is circa 325 mm/jaar. <strong>De</strong> interpretatie <strong>van</strong><br />
de tritiumconc<strong>en</strong>traties levert e<strong>en</strong> dikte op <strong>van</strong> D=250 m bij e<strong>en</strong> zelfde grondwateraanvulling.<br />
Mogelijk stroomt echter e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> het grondwater onder het stroomgebied <strong>van</strong> de beek<br />
verder door naar het west<strong>en</strong>. Dit lijkt waarschijnlijk gezi<strong>en</strong> de dikte <strong>van</strong> ongeveer D=100 m<br />
die door Van Lan<strong>en</strong> et al. (1995) is gegev<strong>en</strong>. Hieruit volgt dat de drainage door de beek<br />
eerder circa 160 mm/dag bedraagt (bij D=125 m) of nog minder. <strong>De</strong> geringe onderlinge<br />
variaties kunn<strong>en</strong> zowel toegeschrev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aan wissel<strong>en</strong>de reistijd<strong>en</strong> in de onverzadigde<br />
zone als aan variaties in de dikte <strong>van</strong> de watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> of aan e<strong>en</strong> combinatie. In dit<br />
geval kom<strong>en</strong> de chlorideconc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> gemiddeld circa 20 mg/l goed overe<strong>en</strong> met de<br />
verwachting <strong>van</strong> ongeveer 20 mg/l (Fig.14). Dit gegev<strong>en</strong> ondersteunt het veronderstelde<br />
schema. <strong>De</strong> verdeling <strong>van</strong> de reistijd<strong>en</strong> is als volgt:<br />
13% heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad <strong>van</strong> minder dan 20 jaar;<br />
21% heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad tuss<strong>en</strong> 20 <strong>en</strong> 40 jaar;<br />
16% heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad tuss<strong>en</strong> 40 <strong>en</strong> 60 jaar;<br />
25% heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad tuss<strong>en</strong> 60 <strong>en</strong> 110 jaar;<br />
25% heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad <strong>van</strong> meer dan 110 jaar.<br />
z.001<br />
z.002<br />
z.003<br />
Noor<br />
z.004<br />
z.005<br />
z.006<br />
z.007<br />
Cl<br />
z.008
pag. 36 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
5.8. Het zuidelijke dal <strong>van</strong> de Geul<br />
In de omgeving <strong>van</strong> Eperheide is e<strong>en</strong> aantal bronn<strong>en</strong> onderzocht, onder andere langs e<strong>en</strong><br />
zijbeek <strong>van</strong> de Geul, de Terzieterbeek. Het intrekgebied behoort tot het plateau <strong>van</strong> Crapoel<br />
(zie Fig.1). <strong>De</strong> opbouw <strong>van</strong> de onverzadigde zone <strong>en</strong> <strong>van</strong> de watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> zijn<br />
vergelijkbaar met die <strong>van</strong> de Noor, alle<strong>en</strong> de dikt<strong>en</strong> <strong>van</strong> de diverse lag<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> anders zijn.<br />
E<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> de intrekgebied<strong>en</strong> <strong>van</strong> de twee meest zuidelijke bronn<strong>en</strong> zal in België ligg<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
tritiumconc<strong>en</strong>traties (Fig.22) zijn in dit geval relatief constant, alle<strong>en</strong> bron z025 heeft e<strong>en</strong><br />
conc<strong>en</strong>tratie <strong>van</strong> 3 H <strong>van</strong> meer dan 14 TU.<br />
TU<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
bronn<strong>en</strong><br />
z.021<br />
z.022<br />
z.023<br />
Geul<br />
z.024<br />
z.025<br />
z.026<br />
z.027<br />
z.028<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
bronn<strong>en</strong><br />
z.021<br />
z.022<br />
z.023<br />
Geul<br />
Fig.22 Gemet<strong>en</strong> 3 H- <strong>en</strong> Cl-conc<strong>en</strong>traties, zuidelijke tak <strong>van</strong> de Geul<br />
<strong>De</strong> interpretatie <strong>van</strong> de tritiumconc<strong>en</strong>traties levert e<strong>en</strong> dikte op <strong>van</strong> D=260 m bij e<strong>en</strong><br />
grondwateraanvulling <strong>van</strong> 350 mm/jaar. Mogelijk stroomt ook hier e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> het<br />
grondwater onder de stroomgebied<strong>en</strong> verder door naar het west<strong>en</strong>. Dit lijkt waarschijnlijk<br />
gezi<strong>en</strong> de dikte <strong>en</strong> de algem<strong>en</strong>e geohydrologische situatie waarbij de lag<strong>en</strong> hell<strong>en</strong> naar het<br />
noordwest<strong>en</strong>. <strong>De</strong> drainage door de beek is vermoedelijk minder dan 175 mm/dag bij e<strong>en</strong><br />
geringere dikte <strong>van</strong> de voed<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> dan D=130 m. <strong>De</strong> totale dikte <strong>van</strong> de watervoer<strong>en</strong>de<br />
lag<strong>en</strong> zal groter zijn.<br />
In dit geval zijn de chlorideconc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> circa 10 tot 20 mg/l iets lager dan overe<strong>en</strong>komt<br />
met de verwachting <strong>van</strong> ongeveer 18 mg/l (Fig.14). <strong>De</strong> relatief lage conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> de<br />
meest zuidelijke bronn<strong>en</strong> (10 mg/l) zijn misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gevolg <strong>van</strong> de situatie <strong>van</strong> de<br />
intrekgebied<strong>en</strong> in België. <strong>De</strong> verdeling <strong>van</strong> de reistijd<strong>en</strong> is vrijwel dezelfde als bij de Noor is<br />
aangegev<strong>en</strong>. Overig<strong>en</strong>s geldt wel dat de verdeling <strong>van</strong> de reistijd<strong>en</strong> afhangt <strong>van</strong> de waarde<br />
<strong>van</strong> I/(p*D). E<strong>en</strong> schatting <strong>van</strong> de afzonderlijke parameters volgt uit de opbouw <strong>van</strong> de<br />
ondergrond waar<strong>van</strong> de gegev<strong>en</strong>s slecht bek<strong>en</strong>d zijn.<br />
mg/l<br />
z.024<br />
z.025<br />
z.026<br />
z.027<br />
Cl<br />
z.028
RIVM rapport 500003003 pag. 37 <strong>van</strong> 82<br />
5.9. Het dal <strong>van</strong> de Gulp<br />
<strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> die zijn onderzocht in het dal <strong>van</strong> de Gulp ligg<strong>en</strong> zowel aan de westelijke als aan<br />
de oostelijke oever. <strong>De</strong> opbouw <strong>van</strong> de onverzadigde zone <strong>en</strong> <strong>van</strong> de watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong><br />
zijn weer vergelijkbaar met die <strong>van</strong> de Noor, maar de dikt<strong>en</strong> <strong>van</strong> de diverse lag<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
anders zijn. E<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> de intrekgebied<strong>en</strong> <strong>van</strong> de twee meest zuidelijke bronn<strong>en</strong> zal in<br />
België ligg<strong>en</strong>. Vooral de chlorideconc<strong>en</strong>traties (Fig.23) zijn in dit geval constant, maar de<br />
tritiumconc<strong>en</strong>traties variër<strong>en</strong> wel.<br />
TU<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
bronn<strong>en</strong><br />
z.031<br />
z.032<br />
Gulp<br />
z.033<br />
z.034<br />
z.035<br />
z.036<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
bronn<strong>en</strong><br />
Fig.23 Gemet<strong>en</strong> 3 H- <strong>en</strong> Cl-conc<strong>en</strong>traties, dal <strong>van</strong> de Gulp<br />
mg/l<br />
<strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> z031 <strong>en</strong> z032 (kerkbron Sl<strong>en</strong>ak<strong>en</strong>) hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> 3 H-conc<strong>en</strong>tratie <strong>van</strong> bijna 14 TU<br />
Op basis <strong>van</strong> de meting<strong>en</strong> komt de interpretatie overe<strong>en</strong> met die <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Noor.<br />
<strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> z034 <strong>en</strong> z035 hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> 3 H-conc<strong>en</strong>tratie <strong>van</strong> ongeveer 10 TU <strong>De</strong> interpretatie<br />
wijst op e<strong>en</strong> dikte <strong>van</strong> D=350 m bij e<strong>en</strong> voeding <strong>van</strong> het grondwater <strong>van</strong> 350 mm/jaar, of<br />
ev<strong>en</strong>redig minder bij e<strong>en</strong> geringere voeding. Vermoedelijk zal in die gevall<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk<br />
deel <strong>van</strong> dit water aan de bronn<strong>en</strong> voorbij strom<strong>en</strong>. <strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> z033 <strong>en</strong> z036 hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> 3 Hconc<strong>en</strong>tratie<br />
<strong>van</strong> circa 16 TU. <strong>De</strong> interpretatie geeft e<strong>en</strong> dikte <strong>van</strong> D=180 m, bij e<strong>en</strong> voeding<br />
<strong>van</strong> het grondwater <strong>van</strong> 350 mm/jaar. Waarschijnlijk zal ook in deze gevall<strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong><br />
het grondwater niet in de bronn<strong>en</strong> terechtkom<strong>en</strong>. <strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> chlorideconc<strong>en</strong>traties gev<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> uitsluitsel. Volg<strong>en</strong>s de interpretatie variër<strong>en</strong> de berek<strong>en</strong>de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> 17 tot 23<br />
mg/l. <strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties (Fig.23) ligg<strong>en</strong> blijkbaar aan de onderzijde <strong>van</strong> dit traject.<br />
<strong>De</strong> verdeling <strong>van</strong> de reistijd<strong>en</strong> is uiteraard afhankelijk <strong>van</strong> de variabele combinaties voor<br />
I/(p*D) die uit de interpretatie volg<strong>en</strong>. Voor de aangegev<strong>en</strong> combinaties D=180/250/350 m<br />
zijn de verdeling<strong>en</strong> <strong>van</strong> de verblijftijd<strong>en</strong> als volgt:<br />
18/13/10 % heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad <strong>van</strong> minder dan 20 jaar;<br />
27/21/17 % heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad tuss<strong>en</strong> 20 <strong>en</strong> 40 jaar;<br />
18/16/13 % heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad tuss<strong>en</strong> 40 <strong>en</strong> 60 jaar;<br />
24/25/24 % heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad tuss<strong>en</strong> 60 <strong>en</strong> 110 jaar;<br />
14/25/37 % heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad <strong>van</strong> meer dan 110 jaar.<br />
z.031<br />
z.032<br />
Gulp<br />
z.033<br />
z.034<br />
z.035<br />
Cl<br />
z.036
pag. 38 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Uit het overzicht blijkt dat het aandeel <strong>van</strong> het water met langere verblijftijd<strong>en</strong> in de bodem<br />
aanzi<strong>en</strong>lijk kan variër<strong>en</strong> voor de bronn<strong>en</strong> langs de Gulp.<br />
5.10. Noordelijke bronn<strong>en</strong> aan de zuidoever <strong>van</strong> de Geul (Geul-noord)<br />
Van Gulp<strong>en</strong> tot Valk<strong>en</strong>burg zijn langs de zuidelijke oever <strong>van</strong> de Geul vier bronn<strong>en</strong> bezocht.<br />
In het Geuldal westelijk <strong>van</strong> Valk<strong>en</strong>burg zijn bronn<strong>en</strong> gevoed uit kalkste<strong>en</strong> zeldzaam. In het<br />
intrekgebied <strong>van</strong> deze bronn<strong>en</strong>, op het zuidelijk geleg<strong>en</strong> plateau <strong>van</strong> Margrat<strong>en</strong>, ligt de stand<br />
<strong>van</strong> het grondwater diep onder maaiveld. <strong>De</strong> dikte <strong>van</strong> de lösslag<strong>en</strong> is vaak tuss<strong>en</strong> 5 <strong>en</strong> 10 m.<br />
<strong>De</strong> reistijd<strong>en</strong> in het onverzadigde grondwater zijn vermoedelijk meer dan 10 maar minder dan<br />
15 jaar. <strong>De</strong> stroming <strong>van</strong> het grondwater vindt plaats in lag<strong>en</strong> kalkste<strong>en</strong> waar<strong>van</strong> de dikte niet<br />
precies bek<strong>en</strong>d is. <strong>De</strong> waarneming<strong>en</strong> aan de bronn<strong>en</strong> zijn uitgezet in Fig.24. <strong>De</strong> variaties zijn<br />
relatief gering.<br />
TU<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
bronn<strong>en</strong><br />
z.037<br />
Geul-noord<br />
z.038<br />
z.039<br />
z.040<br />
24<br />
22<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
bronn<strong>en</strong><br />
z.037<br />
Geul-noord<br />
Fig.24 Gemet<strong>en</strong> 3 H- <strong>en</strong> Cl-conc<strong>en</strong>traties, zuidoever <strong>van</strong> de noordelijke Geul<br />
mg/l<br />
<strong>De</strong> interpretatie <strong>van</strong> de tritiumconc<strong>en</strong>traties levert e<strong>en</strong> dikte op <strong>van</strong> circa D=400 m bij e<strong>en</strong><br />
grondwateraanvulling <strong>van</strong> 350 mm/jaar. <strong>De</strong> werkelijke dikte <strong>van</strong> de watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> is<br />
waarschijnlijk (veel) geringer <strong>en</strong> wellicht zal e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk deel <strong>van</strong> het grondwater onder<br />
de bronn<strong>en</strong> verder doorstrom<strong>en</strong> naar het west<strong>en</strong>. <strong>De</strong> drainage door de bek<strong>en</strong> zal vermoedelijk<br />
minder dan 175 mm/dag bedrag<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> dikte <strong>van</strong> de watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> <strong>van</strong> 100 tot 200<br />
m. Voor de verblijftijd<strong>en</strong> in de bodem maakt dat echter niet uit want die volg<strong>en</strong> uit de<br />
combinatie <strong>van</strong> (I/(p*D)) waar<strong>van</strong> de waard<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> uit de interpretatie. In dit geval zijn de<br />
gemet<strong>en</strong> chlorideconc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> circa 20 mg/l iets hoger dan overe<strong>en</strong> komt met de<br />
verwachting <strong>van</strong> ongeveer 15 mg/l (zie Fig.14). <strong>De</strong> geschatte verdeling <strong>van</strong> de reistijd<strong>en</strong> is:<br />
7 % heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad <strong>van</strong> minder dan 25 jaar;<br />
13 % heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad tuss<strong>en</strong> 25 <strong>en</strong> 45 jaar;<br />
11 % heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad tuss<strong>en</strong> 45 <strong>en</strong> 65 jaar;<br />
22 % heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad tuss<strong>en</strong> 65 <strong>en</strong> 115 jaar;<br />
46 % heeft e<strong>en</strong> reistijd gehad <strong>van</strong> meer dan 115 jaar.<br />
z.038<br />
z.039<br />
z.040<br />
Cl
RIVM rapport 500003003 pag. 39 <strong>van</strong> 82<br />
5.11. Afwijking<strong>en</strong> <strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> bek<strong>en</strong>; conclusies<br />
Het water uit de bronn<strong>en</strong> n023, n030 <strong>en</strong> n041 rond het C<strong>en</strong>traal Plateau heeft lagere<br />
tritiumconc<strong>en</strong>traties dan de overige bronn<strong>en</strong> in het noordelijke gebied. Vooral bij bron 30 is<br />
ook de conc<strong>en</strong>tratie <strong>van</strong> chloride lager dan verwacht. <strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> eerder<br />
overe<strong>en</strong> met de waard<strong>en</strong> die voorkom<strong>en</strong> in de zuidelijke bronn<strong>en</strong>. Toch ligt e<strong>en</strong> interpretatie<br />
op basis <strong>van</strong> e<strong>en</strong> grotere dikte <strong>van</strong> de watervoer<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> niet voor de hand gezi<strong>en</strong> de<br />
geologische opbouw <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau. Eerder zou gedacht moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong><br />
bijm<strong>en</strong>ging met e<strong>en</strong> deel relatief oud grondwater dat door e<strong>en</strong> plaatselijke op<strong>en</strong>ing in de<br />
onderligg<strong>en</strong>de afsluit<strong>en</strong>de lag<strong>en</strong> naar bov<strong>en</strong> kwelt. <strong>De</strong> m<strong>en</strong>gverhouding<strong>en</strong> zijn in dat geval<br />
e<strong>en</strong>voudig af te leid<strong>en</strong> uit de vergelijking <strong>van</strong> de gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verwachte waard<strong>en</strong>. T<strong>en</strong>slotte<br />
is ook het gevaar <strong>van</strong> e<strong>en</strong> niet correcte monsterneming of <strong>van</strong> mismeting<strong>en</strong> niet uit te sluit<strong>en</strong><br />
(met name bij bron n030). Gedetailleerd nader onderzoek zou mogelijk uitsluitsel kunn<strong>en</strong><br />
gev<strong>en</strong> over de oorzak<strong>en</strong> <strong>van</strong> de afwijk<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> monsters water uit de bronn<strong>en</strong> zijn g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> op de plaats<strong>en</strong> waar veel grondwater uittrad.<br />
Behalve in deze eig<strong>en</strong>lijke bronn<strong>en</strong> kwelde vaak diffuus ook water op langs de oever <strong>van</strong> de<br />
beek waarin het bronwater afstroomde. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> war<strong>en</strong> verder b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>strooms <strong>en</strong> soms<br />
ook bov<strong>en</strong>strooms nog kleinere bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> diffuse kwelzones aanwezig. <strong>De</strong> vraag is hoe<br />
repres<strong>en</strong>tatief de onderzochte bronn<strong>en</strong> zijn voor het totaal in de beek opkwell<strong>en</strong>d grondwater.<br />
Om die red<strong>en</strong> zijn ook monsters uit het beekwater onderzocht op plaats<strong>en</strong> die verder<br />
b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>strooms lag<strong>en</strong>. In sommige gevall<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> langs dergelijke bek<strong>en</strong> meerdere bij dit<br />
onderzoek bemonsterde bronn<strong>en</strong>. <strong>De</strong> waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> de tritium- <strong>en</strong> chlorideconc<strong>en</strong>traties die<br />
bepaald zijn in het beekwater zijn weergegev<strong>en</strong> in Fig.25.<br />
TU<br />
bek<strong>en</strong><br />
24<br />
22<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
n.b05<br />
n.b10<br />
n.b12<br />
n.b16<br />
n.b18<br />
bek<strong>en</strong><br />
n.b20<br />
n.b21<br />
n.b80<br />
n.b86<br />
zb.10<br />
z.b20<br />
z.b27<br />
bek<strong>en</strong><br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
n.b05<br />
n.b10<br />
n.b12<br />
n.b16<br />
n.b18<br />
bek<strong>en</strong><br />
Fig.25 Gemet<strong>en</strong> 3 H- <strong>en</strong> Cl-conc<strong>en</strong>traties b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>strooms in de bek<strong>en</strong><br />
Het beekmonster nb05 met 15.6 TU is b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>strooms g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> n004 <strong>en</strong><br />
n005 met tritiumconc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> respectievelijk 15.4 <strong>en</strong> 11.9 TU. <strong>De</strong> beek lijkt op<br />
monster n004 dat g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> is in e<strong>en</strong> krachtig uitstrom<strong>en</strong>de bron; bron n.005 geeft<br />
beduid<strong>en</strong>d minder water.<br />
mg/l Cl<br />
n.b20<br />
n.b21<br />
n.b80<br />
n.b86<br />
zb.10<br />
z.b20<br />
z.b27
pag. 40 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Monster nb10 met 23.2TU komt uit de beek waarin n008, n009 <strong>en</strong> n010 instrom<strong>en</strong> met<br />
waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> respectievelijk 18, 17.3 <strong>en</strong> 13.3 TU. Het beekwater heeft hogere<br />
conc<strong>en</strong>traties.<br />
Monster nb12 met 13.7 TU komt uit de beek waarin bron n12 stroomt met<br />
tritiumconc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> 11.5 TU. Het verschil is niet groot.<br />
Monster nb16 met 12.3 TU komt uit de beek waarin n016, n041 <strong>en</strong> n100 instrom<strong>en</strong> met<br />
conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> respectievelijk 13.8, 8.6 <strong>en</strong> 11.9 TU. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties kom<strong>en</strong> overe<strong>en</strong>.<br />
Monster nb18 met 18.5 TU komt uit de beek waaraan ge<strong>en</strong> onderzochte bronn<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong>.<br />
Monster nb20 met 12.8 TU komt uit de beek waarin n020 uitkomt met conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong><br />
11.9 TU. Het verschil is niet groot.<br />
Monster nb21 met 12.7 TU komt uit de beek waaraan n021a ligt met conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong><br />
9 TU. Het beekwater heeft e<strong>en</strong> hogere conc<strong>en</strong>tratie. N21a is echter e<strong>en</strong> kleine bron in de<br />
westhelling <strong>van</strong> de Kattebeek.<br />
Monster nb80 met 16.2 TU komt uit de beek waarin n025, n080, n084, n085, n086 <strong>en</strong><br />
n087 uitstrom<strong>en</strong> met conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> respectievelijk 21.8, 16.3, 19.3, 22.1, <strong>en</strong> 23 TU.<br />
Het beekwater heeft iets lagere conc<strong>en</strong>traties dan het bronwater.<br />
Monster nb86 met 19 TU komt uit de beek waaraan n025 <strong>en</strong> n086 ligg<strong>en</strong> met<br />
conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> respectievelijk 21.8 <strong>en</strong> 22.1 TU. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties in de bronn<strong>en</strong> zijn<br />
iets hoger dan in de beek.<br />
Het beekwater dat langs de zuidelijke plateaus is bemonsterd heeft in alle drie de gevall<strong>en</strong><br />
goed met het bronwater vergelijkbare tritiumconc<strong>en</strong>traties. Ook de chlorideconc<strong>en</strong>traties<br />
in het beekwater kom<strong>en</strong> steeds redelijk goed overe<strong>en</strong> met de conc<strong>en</strong>traties die in de<br />
bijbehor<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> zijn gemet<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> eerste conclusie is dat de bemonsterde bronn<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatief zijn voor<br />
het water in de bek<strong>en</strong> die ze voed<strong>en</strong>, hoewel specifieke bronn<strong>en</strong> dat niet hoev<strong>en</strong> te zijn.<br />
<strong>De</strong> tweede conclusie is dat de verblijftijdverdeling<strong>en</strong> voor de onderscheid<strong>en</strong> del<strong>en</strong> <strong>van</strong> het<br />
C<strong>en</strong>traal Plateau grote overe<strong>en</strong>komst verton<strong>en</strong>. Voor dat gebied kan praktisch met e<strong>en</strong><br />
gemiddelde verblijftijdverdeling word<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d. <strong>De</strong> verblijftijdverdeling<strong>en</strong> voor de<br />
zuidelijke plateaus zijn zodanig verschill<strong>en</strong>d dat steeds met e<strong>en</strong> specifieke verdeling rek<strong>en</strong>ing<br />
moet word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> derde conclusie is dat de verblijftijdverdeling<strong>en</strong> voor het C<strong>en</strong>traal Plateau <strong>en</strong> die voor de<br />
zuidelijke plateaus verschill<strong>en</strong>d zijn. Het bronwater <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau heeft vrijwel<br />
steeds relatief korte verblijftijd<strong>en</strong> in de bodem gehad. Vrijwel al dat grondwater heeft minder<br />
dan 60 jaar door de bodem gereisd. Bij de zuidelijke plateaus heeft ongeveer de helft <strong>van</strong> het<br />
grondwater meer dan 60 jaar door de bodem gestroomd.
RIVM rapport 500003003 pag. 41 <strong>van</strong> 82<br />
6. VERGELIJKING VAN GEMETEN EN VERWACHTE NITRAATCONCENTRATIES<br />
6.1. Infiltrer<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties<br />
<strong>De</strong> Plateaus <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> zijn <strong>van</strong> oudsher gebruikt voor e<strong>en</strong> gem<strong>en</strong>gde landbouw <strong>van</strong><br />
veeteelt, akkerbouw <strong>en</strong> fruitteelt. E<strong>en</strong> <strong>en</strong>igszins betrouwbare schatting <strong>van</strong> de mestgift<strong>en</strong> is<br />
mogelijk voor de laatste ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> jar<strong>en</strong>. <strong>De</strong> atmosferische depositie was circa 35 kg/ha/jaar<br />
als N. Het model STONE gebruikt als gemiddelde waard<strong>en</strong> voor de periode 1985-1995:<br />
Lösslandschap (het C<strong>en</strong>traal Plateau): 219+35 = 254 kg/ha/jaar als N<br />
Krijtlandschap (de zuidelijke plateaus) 298+35 = 333 kg/ha/jaar als N<br />
<strong>De</strong> gemiddelde belasting<strong>en</strong> aan maaiveld zull<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> voor de diverse vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
landgebruik. <strong>De</strong> gebied<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> onder andere doordat in het lösslandschap meer<br />
infrastructurele elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aanwezig zijn zoals e<strong>en</strong> vliegveld, industrieterrein <strong>en</strong> bebouwing.<br />
Elke bron voert water af uit e<strong>en</strong> meer of minder groot intrekgebied waar<strong>van</strong> de ligging niet in<br />
detail bek<strong>en</strong>d is. E<strong>en</strong> eerste b<strong>en</strong>adering is om de belasting aan maaiveld gelijk te stell<strong>en</strong> aan<br />
de gemiddelde waard<strong>en</strong> voor de plateaus waarlangs de bronn<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong>. Voor specifieke<br />
bronn<strong>en</strong> zijn afwijking<strong>en</strong> mogelijk. E<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> de belasting zal door het gewas word<strong>en</strong><br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> ermee afgevoerd <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ander deel zal door process<strong>en</strong> in de toplaag <strong>van</strong> de<br />
bodem verdwijn<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> eerste schatting is dat 25% <strong>van</strong> de opgebrachte stikstof uitspoelt naar<br />
het grondwater. <strong>De</strong>ze schatting volgt de b<strong>en</strong>adering <strong>van</strong> Kol<strong>en</strong>brander (1981) <strong>en</strong> Boumans et<br />
al. (1989) voor half grasland <strong>en</strong> half bouwland op zand. <strong>De</strong> relatieve uitspoeling uit löss zal<br />
wellicht vergelijkbaar zijn met de uitspoeling uit zandige bodems.<br />
<strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties in het naar de diepere bodem strom<strong>en</strong>de water volg<strong>en</strong> uit belasting <strong>en</strong> het<br />
gemiddelde neerslagoverschot. Het neerslagoverschot varieert doordat de neerslag (P) <strong>van</strong><br />
noordwest naar zuidoost to<strong>en</strong>eemt <strong>en</strong> ook door e<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>d landgebruik. <strong>De</strong> gemiddelde<br />
neerslag bij Elsloo bedroeg 775 mm/jaar over 1961-1990 <strong>en</strong> die op de zuidelijke Plateaus<br />
circa 850 mm/jaar (Meinardi, 1994). <strong>De</strong> refer<strong>en</strong>tiegewasverdamping (Er) is circa 560 mm/jaar<br />
in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>. Het neerslagoverschot <strong>van</strong> grasland is in dit geval vrijwel gelijk aan (P-Er),<br />
want in löss zal nauwelijks e<strong>en</strong> verdampingsreductie optred<strong>en</strong>. Voor bouwland zal de<br />
verdamping circa 0.8*Er zijn, zodat het neerslagoverschot groter is.<br />
Voor de afvoer naar de bronn<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> langjarige gemiddeld<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt. <strong>De</strong><br />
gemiddelde conc<strong>en</strong>traties in het naar de aquifers strom<strong>en</strong>de bodemwater zijn hiermee als<br />
volgt geschat voor de periode 1985-1995:<br />
Noordwest<strong>en</strong> (bouwland) (0.25*254*1000)/3250 mg/l als N = 86 mg/l als NO3 -<br />
Noordwest<strong>en</strong> (grasland) (0.25*254*1000)/2150 mg/l als N = 129 mg/l als NO3 -<br />
<strong>Zuid</strong>elijke plateaus (bouwland) (0.25*333*1000)/4000 mg/l als N = 92 mg/l als NO3 -<br />
<strong>Zuid</strong>elijke plateaus (grasland) (0.25*333*1000)/2900 mg/l als N = 127 mg/l als NO3 -
pag. 42 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
<strong>De</strong> gemiddelde nitraatconc<strong>en</strong>tratie <strong>van</strong> het naar het grondwater percoler<strong>en</strong>d bodemwater<br />
bedraagt circa 110 mg/l voor het C<strong>en</strong>traal Plateau <strong>en</strong> de zuidelijke plateaus bij e<strong>en</strong> gemiddeld<br />
neerslagoverschot <strong>van</strong> 270 mm/jaar voor het C<strong>en</strong>traal Plateau <strong>en</strong> <strong>van</strong> 345 mm/jaar voor het<br />
zuidelijk gebied. Er is ge<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> reductie voor de grondwatertrap (Gt).<br />
<strong>De</strong> stand <strong>van</strong> het grondwater ligt diep onder maaiveld, hoewel de bodemkaart veelal Gt7 <strong>en</strong><br />
zelfs Gt6 aangeeft voor <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>. Voor de percoler<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties geldt<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s in sterke mate dat ze langjarige gemiddeld<strong>en</strong> over grote gebied<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>.<br />
Meting<strong>en</strong> <strong>van</strong> de conc<strong>en</strong>traties op e<strong>en</strong> bepaald tijdstip <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> bepaalde plaats in de bodem<br />
kunn<strong>en</strong> afwijk<strong>en</strong> <strong>van</strong> de afvoer <strong>van</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties door de bronn<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> afvoer <strong>van</strong> nitraat door de bronn<strong>en</strong> zal niet gelijk zijn aan de conc<strong>en</strong>traties in het bov<strong>en</strong>ste<br />
bodemwater doordat het in de bronn<strong>en</strong> bemonsterde water steeds e<strong>en</strong> bepaalde reistijd door<br />
de bodem heeft gehad. Ook in de diepere bodem kunn<strong>en</strong> process<strong>en</strong> optred<strong>en</strong> met invloed op<br />
de conc<strong>en</strong>traties, met name d<strong>en</strong>itrificatie. D<strong>en</strong>itrificatie kan ontbrek<strong>en</strong>, maar het effect <strong>van</strong> de<br />
reistijdverdeling<strong>en</strong> in het door de bronn<strong>en</strong> afgevoerde grondwater zal altijd e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
reistijd<strong>en</strong> zijn hiervoor bepaald, daarnaast is het echter nodig om ook de stikstofbelasting in<br />
het verled<strong>en</strong> te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> of de conc<strong>en</strong>traties in het uit de wortelzone strom<strong>en</strong>de water. <strong>De</strong><br />
nitraatconc<strong>en</strong>traties in het water dat de aquifers voedt, zijn b<strong>en</strong>aderd als e<strong>en</strong> expon<strong>en</strong>tiële<br />
to<strong>en</strong>ame <strong>van</strong>af e<strong>en</strong> lage waarde <strong>van</strong> 5 mg/l als NO3 omstreeks 1880 tot de gemiddelde<br />
waard<strong>en</strong> voor de periode 1985-1995. Voor het C<strong>en</strong>traal Plateau <strong>en</strong> ook de zuidelijke plateaus<br />
levert dat Fig.26 op.<br />
mg/l als NO3<br />
120<br />
110<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
1900<br />
1905<br />
1910<br />
1915<br />
1920<br />
geschatte nitraatconc<strong>en</strong>traties uitspoeling<br />
1925<br />
1930<br />
1935<br />
1940<br />
1945<br />
1950<br />
jaar<br />
1955<br />
Fig.26 Veronderstelde gemiddelde nitraatconc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> de uitspoeling<br />
1960<br />
1965<br />
1970<br />
Op basis <strong>van</strong> de voor de verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong> <strong>van</strong> bronn<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong> verdeling<strong>en</strong> <strong>van</strong> de<br />
reistijd<strong>en</strong> in de bodem <strong>en</strong> historische nitraatconc<strong>en</strong>traties kunn<strong>en</strong> de verwachte conc<strong>en</strong>traties<br />
in de bronn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geschat zoals eerder is gedaan voor chloride (par.5.1). Dit levert<br />
beeld<strong>en</strong> op die vergelijkbaar zijn met Fig.12. E<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adering voor het C<strong>en</strong>traal Plateau <strong>en</strong> de<br />
zuidelijke gebied<strong>en</strong> (grotere voeding <strong>van</strong> de aquifers met water <strong>en</strong> stikstof <strong>en</strong> grotere dikt<strong>en</strong>,<br />
maar e<strong>en</strong> kleinere porositeit) is weergegev<strong>en</strong> in Fig.27.<br />
1975<br />
1980<br />
1985<br />
1990<br />
1995<br />
2000
RIVM rapport 500003003 pag. 43 <strong>van</strong> 82<br />
NO3 (mg/l)<br />
C<strong>en</strong>traal Plateau, D (m) =<br />
120<br />
110<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
2.5 5 7.5 10 12.5<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
zuidelijk gebied D (m) =<br />
Fig.27 Verwachte nitraatconc<strong>en</strong>traties in de bronn<strong>en</strong>, zuidelijke plateaus<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
NO3 (mg/l)<br />
120<br />
110<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
150 250 350 450 500<br />
<strong>De</strong> vergelijking is verder zodanig opgezet dat voor het C<strong>en</strong>traal Plateau gerek<strong>en</strong>d is met e<strong>en</strong><br />
gemiddelde dikte <strong>van</strong> de aquifer <strong>van</strong> 7.5 m <strong>en</strong> e<strong>en</strong> reistijd in de onverzadigde zone <strong>van</strong><br />
10 jaar. Voor het Plateau <strong>van</strong> Ubachsberg <strong>en</strong> de overige zuidelijke plateaus is de reistijd in de<br />
onverzadigde zone ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s 10 jaar g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> maar is steeds met de hiervoor bepaalde<br />
reistijdverdeling<strong>en</strong> in de aquifer gerek<strong>en</strong>d, die afhankelijk zijn <strong>van</strong> de doorstroomde dikt<strong>en</strong>.<br />
6.2. Terrasrand<strong>en</strong> <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau<br />
6.2.1. Westelijke terrasrand<br />
<strong>De</strong> vergelijking voor de westelijke bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> de uit Fig.27 berek<strong>en</strong>de waarde<br />
voor de nitraatconc<strong>en</strong>traties is weergegev<strong>en</strong> in Fig.28. <strong>De</strong> overe<strong>en</strong>komst tuss<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de <strong>en</strong><br />
gemet<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> is verrass<strong>en</strong>d goed voor veel bronn<strong>en</strong>. In drie bronn<strong>en</strong> zijn iets hogere<br />
waard<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong>, misschi<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> <strong>van</strong> puntbronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> stikstof aan maaiveld<br />
(bebouwing). In bron n012 is e<strong>en</strong> lagere conc<strong>en</strong>tratie gemet<strong>en</strong>.<br />
mg/l als NO3<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
n.mb3<br />
n.001<br />
west<strong>en</strong><br />
n.002<br />
n.003<br />
n.004<br />
n.005<br />
n.006<br />
n.007<br />
bronn<strong>en</strong><br />
n.008<br />
n.009<br />
n.010<br />
n.011<br />
n.012<br />
berek<strong>en</strong>d<br />
Fig.28 Gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties westelijke terrasrand<br />
6.2.2. Terrasrand<strong>en</strong> nabij Ulestrat<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> vergelijking voor de bronn<strong>en</strong> bij Ulestrat<strong>en</strong> <strong>van</strong> gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> de berek<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong><br />
(Fig.27) voor de nitraatconc<strong>en</strong>traties in het bronwater is weergegev<strong>en</strong> in Fig.29.<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000
pag. 44 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
mg/l als NO3<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
n.015<br />
n.016<br />
n.017<br />
n.018<br />
n.035<br />
Ulestrat<strong>en</strong><br />
n.041<br />
n.042<br />
bronn<strong>en</strong><br />
n.043<br />
n.043b<br />
n.044<br />
n.099<br />
n.100<br />
berek<strong>en</strong>d<br />
Fig.29 Gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties bij Ulestrat<strong>en</strong><br />
Van de 12 bronn<strong>en</strong> langs de zuidwestelijke rand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau bij Ulestrat<strong>en</strong> wijkt<br />
de gemet<strong>en</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties minder dan 20% af <strong>van</strong> de verwachting in de helft <strong>van</strong> de<br />
bronn<strong>en</strong>. <strong>De</strong> afwijking<strong>en</strong> <strong>van</strong> het gemiddelde zijn ev<strong>en</strong> groot als bij de noordwestelijke rand.<br />
6.2.3. Noordoostelijke rand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau<br />
<strong>De</strong> vergelijking <strong>van</strong> gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> de berek<strong>en</strong>de waarde voor de nitraatconc<strong>en</strong>traties in het<br />
bronwater voor de bronn<strong>en</strong> langs de noordoostelijke rand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau is<br />
weergegev<strong>en</strong> in Fig.30.<br />
mg/l als NO3<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
n.022<br />
n.023<br />
n.024<br />
n.025<br />
n.026<br />
n.027<br />
n.029<br />
n.030<br />
noordoost<strong>en</strong><br />
n.031<br />
n.033<br />
bronn<strong>en</strong><br />
n.040<br />
n.080<br />
n.084<br />
n.085<br />
n.086<br />
n.087<br />
n.091<br />
n.096a<br />
berek<strong>en</strong>d<br />
Fig.30 Gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties noordoostelijke terrasrand<br />
Van de 18 bronn<strong>en</strong> langs de noordoostelijke rand <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau voldoet ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
de helft aan de verwachting in de zin dat de gemet<strong>en</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties minder dan 20%<br />
afwijk<strong>en</strong> <strong>van</strong> de verwachte waarde. In twee bronn<strong>en</strong> zijn hogere conc<strong>en</strong>traties gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> in<br />
zes bronn<strong>en</strong> lagere conc<strong>en</strong>traties dan overe<strong>en</strong>komt met de verwachte gemiddelde waarde. E<strong>en</strong><br />
mogelijke verklaring voor de lagere waard<strong>en</strong> is dat het landgebruik overweg<strong>en</strong>d akkerbouw is<br />
in het gebied, waarvoor de bemesting in het algeme<strong>en</strong> lager is dan <strong>van</strong> grasland <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
het neerslagoverschot groter. Beide factor<strong>en</strong> veroorzak<strong>en</strong> lagere conc<strong>en</strong>traties bij bouwland<br />
dan bij grasland.
RIVM rapport 500003003 pag. 45 <strong>van</strong> 82<br />
6.2.4. <strong>Bronn<strong>en</strong></strong> bij Valk<strong>en</strong>burg<br />
<strong>De</strong> hydrologische situatie <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> bij Valk<strong>en</strong>burg is niet e<strong>en</strong>duidig, ev<strong>en</strong>min als de<br />
reistijdverdeling in de bodem <strong>van</strong> het bemonsterde bronwater (par.5.6). <strong>De</strong> berek<strong>en</strong>de<br />
waard<strong>en</strong> voor de nitraatconc<strong>en</strong>traties (Fig.31) kunn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>. Doordat e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> de<br />
bronn<strong>en</strong> grondwater afvoert met slechts korte reistijd<strong>en</strong> in de bodem zull<strong>en</strong> de verwachte<br />
nitraatconc<strong>en</strong>traties relatief hoog zijn. Bij de bronn<strong>en</strong> die water afvoer<strong>en</strong> met lange reistijd<strong>en</strong><br />
zijn de conc<strong>en</strong>traties lager. Overig<strong>en</strong>s is voor de bronn<strong>en</strong> bij Valk<strong>en</strong>burg ook gerek<strong>en</strong>d met<br />
e<strong>en</strong> belasting aan maaiveld die overe<strong>en</strong>komt met de stikstofbelasting <strong>van</strong> de zuidelijke<br />
plateaus <strong>van</strong> 333 kg/ha/jaar. <strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties kom<strong>en</strong> redelijk goed overe<strong>en</strong><br />
met de verwachting bij e<strong>en</strong> belasting aan maaiveld <strong>van</strong> 330 kg/ha/jaar <strong>en</strong> afstroming <strong>van</strong>uit<br />
het C<strong>en</strong>traal Plateau, behalve bij de bronn<strong>en</strong> n037s <strong>en</strong> n050 (Ubachsberg). Hiervoor zijn<br />
langere reistijd<strong>en</strong> aangehoud<strong>en</strong> die beter pass<strong>en</strong> bij de situatie <strong>van</strong> de zuidelijke gebied<strong>en</strong>, <strong>De</strong><br />
daarbij berek<strong>en</strong>de (lagere) conc<strong>en</strong>traties zijn gegev<strong>en</strong> in Fig.31.<br />
mg/l als NO3<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
bronn<strong>en</strong><br />
0<br />
n.020<br />
n.021a<br />
n.037a<br />
nabij Valk<strong>en</strong>burg<br />
n.037b<br />
n.037s<br />
n.049<br />
n.050<br />
n.076<br />
n.077<br />
n.104<br />
berek<strong>en</strong>d<br />
berek<strong>en</strong>d<br />
Fig.31 Gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties bronn<strong>en</strong> bij Valk<strong>en</strong>burg<br />
6.3. <strong>Bronn<strong>en</strong></strong> <strong>van</strong> de Noor<br />
Het dal <strong>van</strong> de Noor ligt in de gr<strong>en</strong>sstreek. <strong>De</strong> landbedekking is overweg<strong>en</strong>d grasland. <strong>De</strong><br />
onverzadigde zone bestaat uit löss <strong>en</strong> kalkste<strong>en</strong>. Kalkste<strong>en</strong>lag<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> ook de aquifer. <strong>De</strong><br />
gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties zijn gegev<strong>en</strong> in Fig.32.<br />
mg/l als NO3<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
z.001<br />
z.002<br />
z.003<br />
Noor<br />
z.004<br />
z.005<br />
bronn<strong>en</strong><br />
z.006<br />
z.007<br />
z.008<br />
berek<strong>en</strong>d<br />
Fig.32 Gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties, Noor
pag. 46 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
<strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties zijn hoger dan is berek<strong>en</strong>d op basis <strong>van</strong> de bepaalde verdeling <strong>van</strong><br />
de reistijd door de bodem <strong>van</strong> het water in de bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> de veronderstelde belasting aan<br />
maaiveld. <strong>De</strong> afwijking is mogelijk veroorzaakt door e<strong>en</strong> hogere belasting aan maaiveld in<br />
het intrekgebied dan gemiddeld voor de zuidelijke plateaus (krijtlandschap). Gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
berek<strong>en</strong>de conc<strong>en</strong>traties kom<strong>en</strong> beter overe<strong>en</strong> als het grasland bij Noor e<strong>en</strong> bemesting heeft<br />
gekreg<strong>en</strong> <strong>van</strong> circa 450 kg/ha/jaar in de periode na 1985. Dit is goed mogelijk, de gemiddelde<br />
belasting <strong>van</strong> Nederlands grasland had ongeveer die waarde in dezelfde tijd.<br />
6.4. <strong>De</strong> dal<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Geul <strong>en</strong> de Gulp<br />
Ook in zuidelijk geleg<strong>en</strong> stroomgebied <strong>van</strong> de Geul is het landgebruik overweg<strong>en</strong>d grasland.<br />
Het intrekgebied <strong>van</strong> de twee meest zuidelijke bronn<strong>en</strong> (Z021 <strong>en</strong> Z022) ligt voor meer dan de<br />
helft in België (lagere bemesting). <strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties zijn weergegev<strong>en</strong> in Fig.33. <strong>De</strong><br />
nitraatconc<strong>en</strong>traties zijn zowel hoger als lager dan werd verwacht. Hogere conc<strong>en</strong>traties<br />
kunn<strong>en</strong> het gevolg zijn <strong>van</strong> e<strong>en</strong> hogere bemesting. Bij de lagere bestaat het intrekgebied voor<br />
e<strong>en</strong> deel uit bos dat voor de twee meest zuidelijke bronn<strong>en</strong> deels in België ligt.<br />
mg/l als NO3<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
z.021<br />
z.022<br />
z.023<br />
z.024<br />
Geul<br />
z.025<br />
bronn<strong>en</strong><br />
z.026<br />
z.027<br />
z.028<br />
berek<strong>en</strong>d<br />
Fig.33 Gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties, zuidelijke tak <strong>van</strong> de Geul<br />
mg/l als NO3<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
z.031<br />
z.032<br />
Gulp<br />
z.033<br />
z.034<br />
bronn<strong>en</strong><br />
z.035<br />
z.036<br />
berek<strong>en</strong>d<br />
Fig.34 Gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties in de bronn<strong>en</strong> langs de Gulp
RIVM rapport 500003003 pag. 47 <strong>van</strong> 82<br />
<strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> langs de Gulp (Fig.34) ligg<strong>en</strong> aan weerszijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> de beek. <strong>De</strong> gemet<strong>en</strong><br />
nitraatconc<strong>en</strong>traties kom<strong>en</strong> redelijk goed overe<strong>en</strong> met de berek<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong>, zeker als wordt<br />
bedacht dat de geohydrologische situatie <strong>van</strong> de diverse bronn<strong>en</strong> niet e<strong>en</strong>vormig is.<br />
<strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties in de noordelijke bronn<strong>en</strong> aan de zuidzijde <strong>van</strong> de Geul zijn<br />
gegev<strong>en</strong> in Fig.35. <strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties zijn licht hoger dan overe<strong>en</strong>komt met de<br />
verwachting, misschi<strong>en</strong> weer <strong>van</strong>wege e<strong>en</strong> hogere belasting aan maaiveld dan gemiddeld<br />
voor het krijtgebied.<br />
mg/l als NO3<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
z.037<br />
Geul-noord<br />
z.038<br />
z.039<br />
bronn<strong>en</strong><br />
z.040<br />
berek<strong>en</strong>d<br />
Fig.35 Gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de nitraatconc<strong>en</strong>traties, zuidoever <strong>van</strong> de Geul<br />
6.5. Process<strong>en</strong> in bodem <strong>en</strong> op<strong>en</strong> water; conclusies<br />
<strong>De</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties die gemet<strong>en</strong> zijn in b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>stroomse del<strong>en</strong> <strong>van</strong> de bek<strong>en</strong> (Fig.36) zijn<br />
vaak ongeveer 10 mg/l lager dan de conc<strong>en</strong>traties in de bronn<strong>en</strong> die het water toevoer<strong>en</strong>. In<br />
bronn<strong>en</strong> n005 <strong>en</strong> n020 war<strong>en</strong> hoge conc<strong>en</strong>traties aanwezig <strong>en</strong> in bron n012 lage <strong>en</strong> in de<br />
bijbehor<strong>en</strong>de bek<strong>en</strong> zijn vergelijkbare waard<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong>. Ook de waard<strong>en</strong> voor de zuidelijke<br />
bek<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> goed overe<strong>en</strong> met die in de voed<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong>. D<strong>en</strong>itrificatie in het op<strong>en</strong><br />
beekwater of in de sedim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>van</strong> de beekbodem kan niet word<strong>en</strong> uitgeslot<strong>en</strong> maar is<br />
waarschijnlijk <strong>van</strong> weinig betek<strong>en</strong>is (reductie <strong>van</strong> circa 10 mg/l). <strong>De</strong> overe<strong>en</strong>komst betek<strong>en</strong>t<br />
ook dat in het op<strong>en</strong> water <strong>van</strong> de beek vrijwel ge<strong>en</strong> andere nitraatbronn<strong>en</strong> aanwezig zijn <strong>en</strong><br />
dat process<strong>en</strong> waardoor de conc<strong>en</strong>traties verander<strong>en</strong> e<strong>en</strong> relatief geringe invloed hebb<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> relatief goede overe<strong>en</strong>komst tuss<strong>en</strong> de nitraatconc<strong>en</strong>traties in de bek<strong>en</strong> <strong>en</strong> die in de<br />
voed<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> houdt in dat de bemonsterde bronn<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatief zijn voor de bek<strong>en</strong><br />
waarin ze uitstrom<strong>en</strong>. Dit betek<strong>en</strong>t ook dat de water<strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> de kleinere bronbek<strong>en</strong> volgt<br />
uit de diffuse belasting aan maaiveld die afkomstig is <strong>van</strong> landbouw <strong>en</strong> atmosferische<br />
depositie. Pas bij de grotere waterlop<strong>en</strong> zal de toevoeging <strong>van</strong> huishoudelijk <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel ook<br />
industrieel afvalwater e<strong>en</strong> rol gaan spel<strong>en</strong>.<br />
Conclusie 1: <strong>De</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties in de kleinere waterlop<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> volg<strong>en</strong><br />
rechtstreeks uit de bemesting <strong>van</strong> de landbouwgrond<strong>en</strong> in het voedingsgebied.
pag. 48 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
mg/l als NO3<br />
bek<strong>en</strong><br />
110<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
n.b05<br />
n.b10<br />
n.b12<br />
n.b16<br />
n.b18<br />
bek<strong>en</strong><br />
n.b20<br />
n.b21<br />
n.b80<br />
Fig.36 Gemet<strong>en</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties in b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>stroomse bek<strong>en</strong><br />
n.b86<br />
zb.10<br />
Het uitgangspunt voor de berek<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> de verwachte nitraatconc<strong>en</strong>traties was e<strong>en</strong><br />
uitspoeling uit lössgrond<strong>en</strong> die gelijk werd gesteld aan die uit zandgrond<strong>en</strong>. Gemet<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verwachte waard<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong> goed overe<strong>en</strong>.<br />
Conclusie 2: <strong>De</strong> uitspoeling <strong>van</strong> nitraat uit de lössbodems <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> is bij goede<br />
b<strong>en</strong>adering vergelijkbaar met die uit de zandgrond<strong>en</strong> in de rest <strong>van</strong> Nederland.<br />
z.b20<br />
<strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties in bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> bronbek<strong>en</strong> rond het C<strong>en</strong>traal Plateau kom<strong>en</strong> in<br />
het algeme<strong>en</strong> goed overe<strong>en</strong> met de resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> berek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> op basis <strong>van</strong> conservatief<br />
transport. <strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties zijn bij de zuidelijke plateaus vaak licht hoger dan de<br />
gemiddelde conc<strong>en</strong>traties die zijn berek<strong>en</strong>d. <strong>De</strong> oorzaak kan zijn dat de belasting aan<br />
maaiveld hoger is dan was aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. In het oostelijk deel <strong>van</strong> het krijtlandschap is meer<br />
bos <strong>en</strong> bebouwd gebied aanwezig, terwijl de intrekgebied<strong>en</strong> <strong>van</strong> de bemonsterde bek<strong>en</strong><br />
overweg<strong>en</strong>d uit grasland bestaan waarop int<strong>en</strong>sieve veeteelt wordt toegepast. Het is daarom<br />
waarschijnlijk dat de bemesting in het westelijk deel <strong>van</strong> het gebied hoger is (geweest) dan de<br />
300 kg/ha/jaar die hiervoor is g<strong>en</strong>oemd. E<strong>en</strong> andere mogelijkheid is dat de atmosferische<br />
depositie in het verled<strong>en</strong> hoger is geweest dan teg<strong>en</strong>woordig (meer industrie in de naaste<br />
omgeving). Bij gebrek aan gegev<strong>en</strong>s zijn echter ge<strong>en</strong> harde conclusies te trekk<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> tweede uitgangspunt was om uit te gaan <strong>van</strong> conservatief transport door de ondergrond.<br />
Uit de overe<strong>en</strong>komst tuss<strong>en</strong> meting<strong>en</strong> <strong>en</strong> berek<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong> volgt dat d<strong>en</strong>itrificatie in het<br />
algeme<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> rol <strong>van</strong> betek<strong>en</strong>is speelt in het grondwater <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>. <strong>De</strong> relatief lage<br />
conc<strong>en</strong>traties in <strong>en</strong>kele bronn<strong>en</strong> zijn vermoedelijk eerder het gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> iets lagere<br />
belasting aan maaiveld dan de gemiddeld belasting in het omring<strong>en</strong>de gebied dan dat ze door<br />
d<strong>en</strong>itrificatie zijn veroorzaakt. Ook de grotere verblijftijd kan <strong>van</strong> invloed zijn.<br />
Conclusie 3: D<strong>en</strong>itrificatie <strong>van</strong> nitraat, dat <strong>van</strong>uit bemeste lössgrond<strong>en</strong> uitspoelt naar de<br />
bodem, is vrijwel afwezig in het grondwater <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>.<br />
z.b27
RIVM rapport 500003003 pag. 49 <strong>van</strong> 82<br />
7. VARIATIE NAAR TIJD EN PLAATS IN DE WATERKWALITEIT<br />
7.1. Het verloop in de tijd voor nitraat<br />
Voor de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau is het mogelijk om de conc<strong>en</strong>traties, die in het jaar<br />
1984 (H<strong>en</strong>drix, 1985) zijn gemet<strong>en</strong>, te vergelijk<strong>en</strong> met de rec<strong>en</strong>te meting<strong>en</strong>. Vrijwel exact<br />
dezelfde locaties zijn bemonsterd. <strong>De</strong> reistijd<strong>en</strong> in de bodem zull<strong>en</strong> niet sterk zijn veranderd.<br />
Het in 2001 bemonsterde water had op zijn laatst (t=0) omstreeks 1990 de aquifer bereikt.<br />
Ook voor 1984 kan e<strong>en</strong> schatting gemaakt word<strong>en</strong> <strong>van</strong> de conc<strong>en</strong>traties in de bek<strong>en</strong> to<strong>en</strong> het<br />
water voor 1974 (maatgev<strong>en</strong>d jaar) in de aquifer terecht moet zijn gekom<strong>en</strong> (Fig.37).<br />
NO3 (mg/l)<br />
120<br />
115<br />
110<br />
105<br />
100<br />
95<br />
90<br />
85<br />
80<br />
75<br />
70<br />
65<br />
60<br />
55<br />
50<br />
1970<br />
C<strong>en</strong>traal Plateau D (m)=<br />
1972<br />
1974<br />
1976<br />
1978<br />
1980<br />
1982<br />
1984<br />
1986<br />
1988<br />
maatgev<strong>en</strong>d jaar<br />
1990<br />
5 7.5 10<br />
1992<br />
1994<br />
1996<br />
1998<br />
Fig.37 Verwachte verloop <strong>van</strong> de nitraatconc<strong>en</strong>traties, bronn<strong>en</strong> C<strong>en</strong>traal Plateau<br />
2000<br />
<strong>De</strong> gemiddelde nitraatconc<strong>en</strong>tratie in de bronn<strong>en</strong> rond het C<strong>en</strong>traal Plateau bedroeg 78 mg/l<br />
bij de meting<strong>en</strong> in 1984. Ze zijn vijf keer bemonsterd in dat jaar. <strong>De</strong> resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> maart<br />
1984 zijn echter buit<strong>en</strong> beschouwing gelat<strong>en</strong> omdat het aantal monsters nog beperkt was. Het<br />
gemiddelde <strong>van</strong> de in 2001 gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties was 95 mg/l. <strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> bij Valk<strong>en</strong>burg<br />
zijn niet meegerek<strong>en</strong>d omdat de resultat<strong>en</strong> niet in alle gevall<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatief zijn voor het<br />
C<strong>en</strong>traal Plateau (par.7.2.4). <strong>De</strong> berek<strong>en</strong>de conc<strong>en</strong>traties voor 1984 <strong>en</strong> voor 2001 zijn<br />
respectievelijk circa 63 <strong>en</strong> 97 mg/l volg<strong>en</strong>s Fig.37. <strong>De</strong> overe<strong>en</strong>komst voor 2001 is goed, maar<br />
voor 1984 zijn de gemet<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> hoger dan berek<strong>en</strong>d. <strong>De</strong> gemiddeld<strong>en</strong> zijn toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />
maar voor de conc<strong>en</strong>traties in individuele bronn<strong>en</strong> hoeft dat niet op te gaan (Fig.38).<br />
mg/l als NO3<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
-20<br />
-40<br />
-60<br />
-80<br />
-100<br />
-120<br />
west<br />
n.mb3<br />
n.001<br />
n.002<br />
n.003<br />
n.004<br />
gem1984 2001 1984-2001<br />
n.005<br />
n.006<br />
n.007<br />
n.008<br />
n.009<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
-20<br />
-40<br />
-60<br />
-80<br />
-100<br />
-120<br />
noordoost<br />
Fig.38 Nitraatconc<strong>en</strong>traties in twee meetperiod<strong>en</strong>, C<strong>en</strong>traal Plateau<br />
n.010<br />
n.011<br />
n.012<br />
mg/l als NO3<br />
n.022<br />
n.023<br />
n.024<br />
n.025<br />
n.026<br />
n.027<br />
n.029<br />
n.030<br />
gem1984 2001 1984-2001<br />
n.031<br />
n.033<br />
n.040<br />
n.080<br />
n.084<br />
n.085<br />
n.086<br />
n.087<br />
n.091<br />
n.096a
pag. 50 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
<strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> langs de zuidelijke plateaus zijn niet systematisch bemonsterd in eerder tijd<strong>en</strong>,<br />
met uitzondering <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Noor die <strong>van</strong>af 1990 zijn bemonsterd door WUR.<br />
Voor de Brigidabron aan het begin <strong>van</strong> de Noor is e<strong>en</strong> tijdreeks bepaald met de meting<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
de provincie <strong>Limburg</strong> <strong>van</strong> 1990 tot 2002 als laatste. <strong>De</strong> verwachte conc<strong>en</strong>traties in de Noor<br />
volg<strong>en</strong> uit de verdeling <strong>van</strong> de reistijd<strong>en</strong> in de bodem <strong>van</strong> het bronwater, waarbij uitgegaan is<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> hogere belasting rond 1990 <strong>van</strong> in totaal 500 kgN/ha/jaar aan maaiveld (Fig.39).<br />
<strong>De</strong>ze belasting is iets hoger dan gemiddeld voor het zuidelijk gebied.<br />
NO3 (mg/l)<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
1980<br />
Noorbeek; D=250m, p=0.1; N-bel.=500 kg/ha/a<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
maatgev<strong>en</strong>d jaar<br />
Fig.39 Het verwachte verloop <strong>van</strong> de nitraatconc<strong>en</strong>traties voor t=0, bronn<strong>en</strong> Noor<br />
<strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties in de Brigidabron zijn weergegev<strong>en</strong> in Fig.40. Uit de figuur<br />
blijkt dat de to<strong>en</strong>ame <strong>van</strong> 20 tot 25 mg/l over 10 jaar goed overe<strong>en</strong>komt met de verwachte<br />
stijging die volg<strong>en</strong>s Fig.39 bijna 20 mg/l bedraagt in de periode 1982-1992 (t=0).<br />
NO3 (mg/l)<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Jan-92<br />
Jan-93<br />
Jan-94<br />
Jan-95<br />
Brigida bron bij Noorbeek<br />
Jan-96<br />
Jan-97<br />
Jan-98<br />
Fig.40 Gemet<strong>en</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties in de Brigidabron aan de Noor over 10 jaar<br />
Jan-99<br />
Fig.39 geeft e<strong>en</strong> mogelijke verklaring voor de relatief hogere conc<strong>en</strong>traties in de Brigidabron<br />
in vergelijking tot de overige bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Noor. <strong>De</strong>ze bron ligt b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>strooms <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
droog dal, waarvoor mag word<strong>en</strong> aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat de dikte <strong>van</strong> de onverzadigde zone nabij<br />
de bron relatief klein is. <strong>De</strong> reistijd<strong>en</strong> in de onverzadigde zone bedrag<strong>en</strong> daar misschi<strong>en</strong><br />
eerder 2 dan 10 jaar. Doordat de Brigidabron relatief meer water met korte reistijd<strong>en</strong> in de<br />
onverzadigde zone afvoert, zull<strong>en</strong> de nitraatconc<strong>en</strong>traties gemiddeld hoger zijn dan bij de<br />
andere bronn<strong>en</strong> (volg<strong>en</strong>s de aannam<strong>en</strong> waarop Fig.39 berust).<br />
Jan-00<br />
Jan-01<br />
1992<br />
1993<br />
Jan-02<br />
1994<br />
Jan-03<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000
RIVM rapport 500003003 pag. 51 <strong>van</strong> 82<br />
7.2. Overige compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
7.2.1. Chloride<br />
<strong>De</strong> chlorideconc<strong>en</strong>traties in het bronwater zijn naar verwachting gesteg<strong>en</strong> in de periode <strong>van</strong><br />
1980 tot 2000. Voor het C<strong>en</strong>traal Plateau (zonder de bronn<strong>en</strong> bij Valk<strong>en</strong>burg) zou die stijging<br />
volg<strong>en</strong>s Fig.12 ongeveer 3 mg/l bedrag<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1984 <strong>en</strong> 2001. Dit komt overe<strong>en</strong> met het<br />
gemiddelde verschil <strong>van</strong> 2 mg/l in de meting<strong>en</strong> over die periode. Individuele bronn<strong>en</strong><br />
(Fig.41) wijk<strong>en</strong> echter af <strong>van</strong> het gemiddelde <strong>en</strong> soms zelfs sterk.<br />
Cl (mg/l)<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
-10<br />
-20<br />
-30<br />
bronn<strong>en</strong><br />
n.mb3<br />
west<br />
n.001<br />
n.002<br />
n.003<br />
n.004<br />
n.005<br />
gem84 2001 1984-2001<br />
n.006<br />
n.007<br />
n.008<br />
n.009<br />
n.010<br />
n.011<br />
Cl (mg/l)<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
-10<br />
-20<br />
-30<br />
bronn<strong>en</strong><br />
n.022<br />
noordoost<br />
Fig.41 Chlorideconc<strong>en</strong>traties in twee meetperiod<strong>en</strong>, C<strong>en</strong>traal Plateau<br />
n.012<br />
n.023<br />
n.024<br />
n.025<br />
n.026<br />
n.027<br />
n.029<br />
n.030<br />
n.031<br />
n.033<br />
gem84 2001 1984-2001<br />
Voor de zuidelijke plateaus is e<strong>en</strong> vergelijking mogelijk voor de bronn<strong>en</strong> langs de Noor. <strong>De</strong><br />
Brigidabron is sinds het begin <strong>van</strong> de jar<strong>en</strong> 1990 bemet<strong>en</strong> (Fig.42). Volg<strong>en</strong>s Fig.12 zou in dit<br />
geval e<strong>en</strong> geringe stijging <strong>van</strong> circa 3 mg/l op kunn<strong>en</strong> tred<strong>en</strong>. <strong>De</strong> meting<strong>en</strong> (Fig.42) lat<strong>en</strong><br />
inderdaad licht hogere conc<strong>en</strong>traties zi<strong>en</strong> in de laatste jar<strong>en</strong>.<br />
Cl (mg/l)<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
Jan-92<br />
Jan-93<br />
Jan-94<br />
Jan-95<br />
Brigida bron bij Noorbeek<br />
Jan-96<br />
Jan-97<br />
Jan-98<br />
Fig.42 Gemet<strong>en</strong> chlorideconc<strong>en</strong>traties in de Brigidabron aan de Noor<br />
Jan-99<br />
Jan-00<br />
7.2.2. Kalium<br />
Kalium is e<strong>en</strong> meststof die sinds 1950 in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate is gebruikt. <strong>De</strong> toedi<strong>en</strong>ing door<br />
kunstmest is gedaald, maar de hoeveelhed<strong>en</strong> uit dierlijke mest zijn gemiddeld over Nederland<br />
gesteg<strong>en</strong> (H<strong>en</strong>kes, 1994). <strong>De</strong>zelfde t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s zal geld<strong>en</strong> voor de plateaus <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>.<br />
Bij doorstroming <strong>van</strong> de löss in <strong>Limburg</strong> zal kalium vermoedelijk deels word<strong>en</strong> vastgehoud<strong>en</strong><br />
door de bodem. Mogelijk zou e<strong>en</strong> lichte stijging <strong>van</strong> de kaliumconc<strong>en</strong>traties in het bronwater<br />
kunn<strong>en</strong> optred<strong>en</strong>. In de meting<strong>en</strong> in de bronn<strong>en</strong> langs het C<strong>en</strong>traal Plateau is daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
Jan-01<br />
Jan-02<br />
Jan-03<br />
n.040<br />
n.080<br />
n.084<br />
n.085<br />
n.086<br />
n.087<br />
n.091<br />
n.096a
pag. 52 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
gemiddelde daling <strong>van</strong> 0.3 mg/l geconstateerd over 1984-2001. <strong>De</strong> meting<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> grote<br />
onderlinge verschill<strong>en</strong> (Fig.43) die ook sam<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> hang<strong>en</strong> met process<strong>en</strong> in de bodem.<br />
K (mg/l)<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
bronn<strong>en</strong><br />
n.mb3<br />
n.001<br />
west<br />
n.002<br />
n.003<br />
n.004<br />
n.005<br />
gem84 2001 1984-2001<br />
n.006<br />
n.007<br />
n.008<br />
n.009<br />
n.010<br />
n.011<br />
K (mg/l)<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
bronn<strong>en</strong><br />
n.022<br />
n.023<br />
noordoost<br />
Fig.43 Kaliumconc<strong>en</strong>traties in twee meetperiod<strong>en</strong>, C<strong>en</strong>traal Plateau<br />
n.012<br />
n.024<br />
n.025<br />
n.026<br />
n.027<br />
n.029<br />
n.030<br />
n.031<br />
n.033<br />
n.040<br />
gem84 2001 1984-2001<br />
<strong>De</strong> waarneming<strong>en</strong> aan de Brigidabron suggerer<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s dat de kaliumconc<strong>en</strong>traties in het<br />
bronwater licht zijn gesteg<strong>en</strong> (Fig.44), echter met e<strong>en</strong> vrij grote spreiding rond e<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>dlijn.<br />
K (mg/l)<br />
2.0<br />
1.8<br />
1.6<br />
1.4<br />
1.2<br />
1.0<br />
0.8<br />
0.6<br />
0.4<br />
0.2<br />
0.0<br />
Jan-92<br />
Jan-93<br />
Jan-94<br />
Jan-95<br />
Brigida bron bij Noorbeek<br />
Jan-96<br />
Jan-97<br />
Fig.44 Gemet<strong>en</strong> kaliumconc<strong>en</strong>traties in de Brigidabron aan de Noor<br />
Jan-98<br />
Jan-99<br />
Jan-00<br />
7.2.3. Calcium<br />
<strong>De</strong> belangrijkste bron <strong>van</strong> calcium in grondwater is de oplossing <strong>van</strong> kalkhoud<strong>en</strong>de mineral<strong>en</strong><br />
uit de bodem onder zure omstandighed<strong>en</strong> (in de toplaag). Meststoff<strong>en</strong> <strong>en</strong> zeker dierlijke mest<br />
bevatt<strong>en</strong> echter ook calcium. <strong>De</strong> oplossing <strong>van</strong> mineral<strong>en</strong> is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> doordat de neerslag<br />
teg<strong>en</strong>woordig meer zuurvorm<strong>en</strong>de bestanddel<strong>en</strong> bevat. <strong>De</strong> specifieke gevolg<strong>en</strong> die de<br />
verschill<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> op de sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> het grondwater zijn moeilijk te<br />
bepal<strong>en</strong>. Het gemiddelde verschil tuss<strong>en</strong> de meting<strong>en</strong> in bronn<strong>en</strong> langs het C<strong>en</strong>traal Plateau in<br />
1984 <strong>en</strong> in 2001 is 7 mg/l (Fig.45). <strong>De</strong> relatief hoge waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> de calciumconc<strong>en</strong>traties<br />
(gemiddeld 154 mg/l in 2001) beduid<strong>en</strong> dat ze relatief weinig zijn veranderd in die periode,<br />
maar stijg<strong>en</strong>de conc<strong>en</strong>traties zijn wel in de meerderheid. Het beeld is tamelijk gelijkmatig.<br />
Grote uitschieters kom<strong>en</strong> vrijwel niet voor. Dit geeft aan dat de vorming <strong>van</strong> calcium door<br />
“natuurlijke” process<strong>en</strong> in de toplaag <strong>van</strong> de bodem de overheers<strong>en</strong>de factor is. Onderlinge<br />
verschill<strong>en</strong> zijn echter niet afwezig. <strong>De</strong> waarneming<strong>en</strong> aan de Brigidabron (Fig.46)<br />
bevestig<strong>en</strong> het beeld dat naar vor<strong>en</strong> kwam bij de noordelijke bronn<strong>en</strong>. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong><br />
calcium zijn vrijwel constant circa 140 mg/l <strong>en</strong> iets stijg<strong>en</strong>d in de tijd.<br />
Jan-01<br />
Jan-02<br />
Jan-03<br />
n.080<br />
n.084<br />
n.085<br />
n.086<br />
n.087<br />
n.091<br />
n.096a
RIVM rapport 500003003 pag. 53 <strong>van</strong> 82<br />
Ca (mg/l)<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
-20<br />
-40<br />
-60<br />
west<br />
n.mb3<br />
n.001<br />
n.002<br />
n.003<br />
gem1984 2001 1984-2001<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
-20<br />
-40<br />
-60<br />
noordoost<br />
n.004<br />
n.005<br />
n.006<br />
n.007<br />
n.008<br />
n.009<br />
n.010<br />
Fig.45 Calciumconc<strong>en</strong>traties in twee meetperiod<strong>en</strong>, C<strong>en</strong>traal Plateau<br />
Ca (mg/l)<br />
200<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
Jan-92<br />
Jan-93<br />
Jan-94<br />
Jan-95<br />
Jan-96<br />
n.011<br />
n.012<br />
Brigida bron bij Noorbeek<br />
Jan-97<br />
Fig.46 Gemet<strong>en</strong> calciumconc<strong>en</strong>traties in de Brigidabron <strong>van</strong> de Noor<br />
7.3. Verschill<strong>en</strong> in de onderscheid<strong>en</strong> gebied<strong>en</strong><br />
7.3.1. Fysisch-chemische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> (EC <strong>en</strong> pH)<br />
Jan-98<br />
Jan-99<br />
Ca (mg/l)<br />
Jan-00<br />
n.022<br />
n.023<br />
Jan-01<br />
n.024<br />
n.025<br />
Jan-02<br />
n.026<br />
n.027<br />
Jan-03<br />
n.029<br />
n.030<br />
n.031<br />
gem1984 2001 1984-2001<br />
<strong>De</strong> elektrische geleidbaarheid (EC, in uS/cm) <strong>en</strong> de zuurgraad (pH) zijn bij alle bronn<strong>en</strong> in<br />
het veld bepaald <strong>en</strong> aan de monsters met de Hydrion-10 door WUR. <strong>De</strong> resultat<strong>en</strong> zijn<br />
weergegev<strong>en</strong> in Fig.47 als gemiddeld<strong>en</strong> (ook voor de pH) voor de verschill<strong>en</strong>de gebied<strong>en</strong>.<br />
8.1<br />
7.9<br />
7.7<br />
7.5<br />
7.3<br />
7.1<br />
6.9<br />
6.7<br />
6.5<br />
gebied<br />
gemiddelde pH<br />
Geul-zuid<br />
Geul-noord<br />
Gulp<br />
Noor<br />
Ulestrat<strong>en</strong><br />
pHveld pHhydrion gemiddelde EC<br />
1100<br />
1000<br />
900<br />
800<br />
700<br />
600<br />
500<br />
400<br />
300<br />
200<br />
100<br />
0<br />
noordoost<br />
westrand<br />
Valk<strong>en</strong>burg<br />
bek<strong>en</strong>-zuid<br />
bek<strong>en</strong>-noord<br />
gebied<br />
Fig.47 Vergelijking veld- <strong>en</strong> laboratoriummeting<strong>en</strong><br />
uS/cm<br />
Geul-zuid<br />
Geul-noord<br />
Gulp<br />
Noor<br />
n.033<br />
ECveld EChydrion<br />
Ulestrat<strong>en</strong><br />
noordoost<br />
westrand<br />
Valk<strong>en</strong>burg<br />
bek<strong>en</strong>-zuid<br />
bek<strong>en</strong>-noord<br />
n.040<br />
n.080<br />
n.084<br />
n.085<br />
n.086<br />
n.087<br />
n.091<br />
n.096a
pag. 54 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
<strong>De</strong> resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de veldmeting<strong>en</strong> <strong>van</strong> EC blijk<strong>en</strong> steeds ongeveer 10% hoger te zijn dan die<br />
<strong>van</strong> de bepaling<strong>en</strong> met de Hydrion-10. <strong>De</strong> verschill<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vrijwel volledig veroorzaakt<br />
door de verschill<strong>en</strong>de refer<strong>en</strong>tietemperatur<strong>en</strong> (25 o C voor de veldmeting<strong>en</strong> <strong>en</strong> 20 o C voor de<br />
meting<strong>en</strong> door WUR). Het verschil tuss<strong>en</strong> de bronn<strong>en</strong> bij het C<strong>en</strong>traal Plateau <strong>en</strong> die bij de<br />
zuidelijke plateaus komt tot uiting in hogere waard<strong>en</strong> voor het C<strong>en</strong>traal Plateau als gevolg<br />
<strong>van</strong> hogere conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> stoff<strong>en</strong> in het grondwater. <strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau<br />
voer<strong>en</strong> water af dat relatief korter door de bodem heeft gestroomd.<br />
Het systematische verschil in de waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> de pH voor beide series meting<strong>en</strong> is minder<br />
e<strong>en</strong>voudig te verklar<strong>en</strong>. Ook bij deze meting<strong>en</strong> zijn verschill<strong>en</strong>de refer<strong>en</strong>tietemperatur<strong>en</strong><br />
gehanteerd maar die kunn<strong>en</strong> niet de oorzaak zijn. Het verschijnsel dat veldmeting<strong>en</strong> lagere<br />
waard<strong>en</strong> voor de pH oplever<strong>en</strong> dan latere laboratoriummeting<strong>en</strong> komt overig<strong>en</strong>s vaker voor<br />
bij grondwater. Tuss<strong>en</strong> monsterneming <strong>en</strong> analyse kunn<strong>en</strong> gass<strong>en</strong> uit het monster ontwijk<strong>en</strong>,<br />
wat vaak e<strong>en</strong> verhoging <strong>van</strong> de pH tot gevolg heeft. Wellicht is dat ook hier het geval<br />
geweest. <strong>De</strong> onderlinge verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> zijn niet groot,<br />
maar ook niet afwezig. Ze hang<strong>en</strong> waarschijnlijk sam<strong>en</strong> met de aard <strong>van</strong> de bodem, maar daar<br />
is bij gebrek aan gedetailleerde gegev<strong>en</strong>s weinig over te zegg<strong>en</strong>. Wel kan word<strong>en</strong> opgemerkt<br />
dat er nauwelijks systematische verschill<strong>en</strong> aanwezig zijn tuss<strong>en</strong> de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal<br />
Plateau <strong>en</strong> de zuidelijke bronn<strong>en</strong>.<br />
Ruimtelijke variatie in de sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> het bronwater in de verschill<strong>en</strong>de gebied<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> kan e<strong>en</strong> gevolg zijn <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong> in bodemopbouw <strong>en</strong> <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong> in de<br />
belasting aan maaiveld in de tijd dat het water in de bodem kwam. <strong>De</strong> ruimtelijke variaties in<br />
de chlorid<strong>en</strong>- <strong>en</strong> nitraatconc<strong>en</strong>traties zijn hiervoor besprok<strong>en</strong>. Verschill<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> te<br />
hang<strong>en</strong> met de belasting aan maaiveld <strong>en</strong> de reistijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> het grondwater in de bodem <strong>en</strong><br />
nauwelijks met de aard <strong>van</strong> de bodem. Voor de hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> vergelijking<br />
word<strong>en</strong> gemaakt door gemiddelde waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> de conc<strong>en</strong>traties in de bronn<strong>en</strong> (Fig.48) te<br />
beschouw<strong>en</strong>. <strong>De</strong> volg<strong>en</strong>de opmerking<strong>en</strong> zijn te mak<strong>en</strong>:<br />
<strong>De</strong> gemiddelde waard<strong>en</strong> voor calcium <strong>en</strong> magnesium zijn voor het C<strong>en</strong>traal Plateau in het<br />
algeme<strong>en</strong> hoger dan voor de zuidelijke plateaus. Dit is merkwaardig omdat de zuidelijke<br />
bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong>uit kalkste<strong>en</strong>aquifers word<strong>en</strong> gevoed. Grofweg bevatt<strong>en</strong> de noordelijke bronn<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau 0.5 mmol/l minder Ca <strong>en</strong> ook 0.5 mmol/l minder Mg dan de bronn<strong>en</strong><br />
in het zuid<strong>en</strong>. <strong>De</strong> reistijd<strong>en</strong> in de bodem zijn voor de noordelijke bronn<strong>en</strong> korter <strong>en</strong> daardoor<br />
is de belasting met zuurvorm<strong>en</strong>de stoff<strong>en</strong> groter. Mogelijk heeft dat hogere conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong><br />
Ca <strong>en</strong> Mg tot gevolg gehad. Het is opvall<strong>en</strong>d dat de conc<strong>en</strong>traties in de bek<strong>en</strong> voor de<br />
zuidelijke plateaus overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> met die in de bronn<strong>en</strong>, maar dat ze voor de bek<strong>en</strong> <strong>van</strong> het<br />
C<strong>en</strong>traal Plateau gemiddeld lager zijn dan in de voed<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong>.
RIVM rapport 500003003 pag. 55 <strong>van</strong> 82<br />
mg/l<br />
mg/l<br />
5.0<br />
4.5<br />
4.0<br />
3.5<br />
3.0<br />
2.5<br />
2.0<br />
1.5<br />
1.0<br />
0.5<br />
0.0<br />
gebied<br />
160.0<br />
140.0<br />
120.0<br />
100.0<br />
80.0<br />
60.0<br />
40.0<br />
20.0<br />
gebied<br />
mg/l<br />
400<br />
350<br />
300<br />
250<br />
200<br />
150<br />
100<br />
0.0<br />
50<br />
0<br />
gebied<br />
Geul-zuid<br />
Geul-zuid<br />
Geul-zuid<br />
Geul-noord<br />
gemiddelde waard<strong>en</strong><br />
Geul-noord<br />
Gulp<br />
Noor<br />
Geul-noord<br />
gemiddelde waard<strong>en</strong><br />
Gulp<br />
Noor<br />
Ulestrat<strong>en</strong><br />
Ulestrat<strong>en</strong><br />
noordoost<br />
noordoost<br />
westrand<br />
westrand<br />
zuidoost<br />
zuidoost<br />
gemiddelde waard<strong>en</strong><br />
Gulp<br />
Noor<br />
Ulestrat<strong>en</strong><br />
noordoost<br />
westrand<br />
zuidoost<br />
bek<strong>en</strong>-zuid<br />
bek<strong>en</strong>-zuid<br />
bek<strong>en</strong>-zuid<br />
Ca-cor<br />
bek<strong>en</strong>-noord<br />
K<br />
bek<strong>en</strong>-noord<br />
bek<strong>en</strong>-noord<br />
mg/l<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
gebied<br />
mg/l<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
gebied<br />
gemiddelde waard<strong>en</strong><br />
Geul-zuid<br />
Geul-zuid<br />
Geul-noord<br />
Geul-noord<br />
Gulp<br />
Noor<br />
Ulestrat<strong>en</strong><br />
noordoost<br />
westrand<br />
zuidoost<br />
gemiddelde waard<strong>en</strong><br />
Gulp<br />
Noor<br />
Ulestrat<strong>en</strong><br />
noordoost<br />
westrand<br />
zuidoost<br />
HCO3-cor gemiddelde waard<strong>en</strong><br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
mg/l<br />
gebied<br />
Geul-zuid<br />
Geul-noord<br />
Gulp<br />
Noor<br />
Ulestrat<strong>en</strong><br />
noordoost<br />
westrand<br />
zuidoost<br />
Mg-cor<br />
bek<strong>en</strong>-zuid<br />
bek<strong>en</strong>-zuid<br />
bek<strong>en</strong>-zuid<br />
bek<strong>en</strong>-noord<br />
Na<br />
bek<strong>en</strong>-noord<br />
SO4-cor<br />
Fig.48 Gemiddelde waard<strong>en</strong> voor de diverse gebied<strong>en</strong><br />
*NB <strong>De</strong> waard<strong>en</strong> voor Ca-cor, Mg-cor, HCO3-cor <strong>en</strong> SO4-cor zijn het resultaat <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
bewerking <strong>van</strong> de meetgegev<strong>en</strong>s (zie Hoofdstuk 2); ze kunn<strong>en</strong> minder betrouwbaar zijn<br />
Kalium <strong>en</strong> natrium ondervind<strong>en</strong> invloed <strong>van</strong> e<strong>en</strong> verhoogde belasting aan maaiveld <strong>en</strong> deels<br />
in gelijke mate. Kalium is e<strong>en</strong> meststof die als kunstmest wordt toegedi<strong>en</strong>d maar die ook in<br />
dierlijke mest aanwezig is. Kaliumkunstmest bevat steeds ook Na. In dierlijke mest zit<br />
relatief minder Na dan K (H<strong>en</strong>kes, 1994). <strong>De</strong> K-belasting is door bemesting toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
maar die met Na is praktisch gelijk geblev<strong>en</strong> na 1950. Anderzijds zal de Na-belasting na 1950<br />
wel zijn toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door het gebruik <strong>van</strong> weg<strong>en</strong>zout. <strong>De</strong> to<strong>en</strong>ame zal vergelijkbaar zijn met<br />
bek<strong>en</strong>-noord
pag. 56 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
<strong>van</strong> chloride. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties in de noordelijke bronn<strong>en</strong> (Fig.48) zijn aanzi<strong>en</strong>lijk hoger dan<br />
in de zuidelijke, met uitzondering <strong>van</strong> de relatief lage kaliumconc<strong>en</strong>traties in de bronn<strong>en</strong> op<br />
het C<strong>en</strong>traal Plateau bij Ulestrat<strong>en</strong>. <strong>De</strong> verschill<strong>en</strong> hang<strong>en</strong> vermoedelijk sam<strong>en</strong> met de<br />
reistijd<strong>en</strong> in de bodem <strong>van</strong> het bronwater. Het oudere water voert lagere conc<strong>en</strong>traties mee<br />
naar de bronn<strong>en</strong>. <strong>De</strong> kalium- <strong>en</strong> natriumconc<strong>en</strong>traties in de zuidelijke bronn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> vrijwel<br />
overe<strong>en</strong> met de conc<strong>en</strong>traties die verwacht word<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> natuurlijke<br />
atmosferische depositie na de invloed <strong>van</strong> indamping (Meinardi, 1999). Dit betek<strong>en</strong>t dat de<br />
aard <strong>van</strong> de bodem nauwelijks invloed heeft gehad op de conc<strong>en</strong>traties.<br />
<strong>De</strong> HCO3-conc<strong>en</strong>traties hang<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> Ca <strong>en</strong> Mg. <strong>De</strong> lagere<br />
conc<strong>en</strong>traties in de zuidelijke bronn<strong>en</strong> zijn vermoedelijk vooral e<strong>en</strong> gevolg <strong>van</strong> de verschill<strong>en</strong><br />
in reistijd<strong>en</strong> in de bodem waardoor het zuidelijke bronwater nog niet de gevolg<strong>en</strong> heeft<br />
ondervond<strong>en</strong> <strong>van</strong> het zuurder word<strong>en</strong> <strong>van</strong> de neerslag. <strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> langs de Noor vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
uitzondering die moeilijk te verklar<strong>en</strong> is. Ook voor Mg geldt dat de gemiddeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> de in de<br />
zuidelijke bronn<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties relatief weinig verschill<strong>en</strong> <strong>van</strong> de waard<strong>en</strong> die<br />
volg<strong>en</strong> uit de indamping <strong>van</strong> de sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> “natuurlijk” reg<strong>en</strong>water. In al deze<br />
gevall<strong>en</strong> heeft de aard <strong>van</strong> de bodem blijkbaar ge<strong>en</strong> of nauwelijks invloed gehad op de<br />
sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> het grondwater dat de bemonsterde bronn<strong>en</strong> heeft gevoed.<br />
Sulfaatconc<strong>en</strong>traties in het bronwater staan onder invloed <strong>van</strong> e<strong>en</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> belasting aan<br />
maaiveld door e<strong>en</strong> grotere toepassing <strong>van</strong> dierlijke mest <strong>en</strong> e<strong>en</strong> verhoogde atmosferische<br />
depositie, vooral na 1950. Dit geeft e<strong>en</strong> verklaring voor het verschil tuss<strong>en</strong> de noordelijke <strong>en</strong><br />
de zuidelijke bronn<strong>en</strong>, waar het voed<strong>en</strong>de grondwater verschill<strong>en</strong>de reistijd<strong>en</strong> in de bodem<br />
heeft gehad. <strong>De</strong> hogere conc<strong>en</strong>traties in de bronn<strong>en</strong> langs het C<strong>en</strong>traal Plateau zijn vooral het<br />
gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> hogere belasting aan maaiveld in rec<strong>en</strong>te tijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> kortere verblijftijd<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
het water in de bodem. <strong>De</strong> sulfaatconc<strong>en</strong>traties gemet<strong>en</strong> in de zuidelijke bronn<strong>en</strong> zijn iets<br />
hoger dan de conc<strong>en</strong>tratie die verwacht zou word<strong>en</strong> op basis <strong>van</strong> de indamping <strong>van</strong> de<br />
natuurlijke neerslag. Hierbij moet word<strong>en</strong> bedacht dat de atmosferische depositie <strong>van</strong><br />
zwavelverbinding<strong>en</strong> ook voor 1950 (mijn<strong>en</strong>) niet verwaarloosbaar klein zal zijn geweest.<br />
Uit het voorgaande volgt dat de waarneming<strong>en</strong> in eerder tijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> die in 2001 relatief goed<br />
met elkaar overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>. Dit geeft vertrouw<strong>en</strong> in de method<strong>en</strong> <strong>van</strong> monsterneming <strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
de chemische analyses die in de beschouwde gevall<strong>en</strong> gevolgd zijn. Dit is <strong>van</strong> belang omdat<br />
de meting<strong>en</strong> in 2001 niet in alle gevall<strong>en</strong> betrouwbaar zijn. Bron n030 vormt e<strong>en</strong><br />
uitzondering. <strong>De</strong> waard<strong>en</strong>, die in 2001 zijn bepaald, wijk<strong>en</strong> sterk af <strong>van</strong> de meting<strong>en</strong> in 1984<br />
<strong>en</strong> daardoor zijn de verschill<strong>en</strong> ook steeds relatief groot. <strong>De</strong> in 2001 gemet<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> pass<strong>en</strong><br />
verder ook slecht in het algem<strong>en</strong>e beeld <strong>van</strong> de <strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> het bronwater uit bronn<strong>en</strong> in de<br />
omgeving. Het lijkt er haast op dat in dit geval niet het bronwater is bemonsterd, maar<br />
misschi<strong>en</strong> leidingwater dat erg<strong>en</strong>s anders is gewonn<strong>en</strong>. Het onderhavig bemonsteringspunt<br />
betreft de watervoorzi<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> e<strong>en</strong> boerderij die slechts gedeeltelijk uit e<strong>en</strong> plaatselijke<br />
particuliere winning bestaat.
RIVM rapport 500003003 pag. 57 <strong>van</strong> 82<br />
8. ECOLOGISCH BELANGRIJKE PARAMETERS<br />
Bij de verschill<strong>en</strong>de bronn<strong>en</strong> zijn steeds ook monsters g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> die zijn geanalyseerd door<br />
RIVM-LAC op de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> NH4 <strong>en</strong> P. Opgelost NH4 kan in bepaalde gevall<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij<br />
hogere conc<strong>en</strong>traties ecotoxische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> P is e<strong>en</strong> voedingsstof die ook<br />
invloed heeft op de ecologische toestand <strong>van</strong> het water.<br />
Voor NH4 (Fig.49) is e<strong>en</strong> vergelijking mogelijk. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> NH4 zijn op dezelfde<br />
plaats<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s met de Hydrion-10 bepaald. Uit die vergelijking blijkt echter dat de<br />
waard<strong>en</strong> bepaald met de Hydrion-10 zeer waarschijnlijk niet betrouwbaar zijn. <strong>De</strong> door WUR<br />
gemet<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> veelal op e<strong>en</strong> niveau <strong>van</strong> ongeveer 1 mg/l <strong>en</strong> de gemiddeld<strong>en</strong> voor<br />
de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau <strong>en</strong> <strong>van</strong> de zuidelijke bronn<strong>en</strong> zijn respectievelijk 1.09 <strong>en</strong><br />
1.12 mg/l. <strong>De</strong>rgelijke waard<strong>en</strong> zijn onwaarschijnlijk voor bronn<strong>en</strong> (grondwater) waarin ook<br />
relatief hoge nitraatconc<strong>en</strong>traties aanwezig zijn.<br />
<strong>De</strong> bepaling<strong>en</strong> door het RIVM zijn waarschijnlijk meer betrouwbaar. Uit de meting<strong>en</strong> blijkt<br />
dat de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> NH4 in alle bronn<strong>en</strong> relatief zeer lage waard<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. <strong>De</strong> waard<strong>en</strong><br />
ligg<strong>en</strong> vaak nabij de aantoonbaarheidsgr<strong>en</strong>s <strong>en</strong> voor de bronn<strong>en</strong> langs de Gulp zelfs eronder<br />
(ge<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> in Fig.49). Dit is overig<strong>en</strong>s wel in overe<strong>en</strong>stemming met de meting<strong>en</strong> in de<br />
jar<strong>en</strong> 1980 (H<strong>en</strong>drix, 1985) to<strong>en</strong> de aantoonbaarheidsgr<strong>en</strong>s (to<strong>en</strong> 0.2 mg/l) ook vrijwel nooit<br />
werd overschred<strong>en</strong> in de monsters uit de bronn<strong>en</strong>. <strong>De</strong> hoogste waarde is aangetroff<strong>en</strong> in bron<br />
n030 (noordoost<strong>en</strong>) waar<strong>van</strong> hiervoor is bered<strong>en</strong>eerd dat de monsterneming vermoedelijk niet<br />
correct is geweest. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties in de bek<strong>en</strong> zijn soms iets hoger dan in de bronn<strong>en</strong> maar<br />
ook in dat water zijn de conc<strong>en</strong>traties relatief laag.<br />
mg/l als N<br />
0.08<br />
0.07<br />
0.06<br />
0.05<br />
0.04<br />
0.03<br />
0.02<br />
aant. gr<strong>en</strong>s<br />
0.01<br />
0.00<br />
NH4<br />
west ulestrat<strong>en</strong> noordoost valk<strong>en</strong>burg zuidelijke bronn<strong>en</strong> bek<strong>en</strong><br />
Fig.49 Door RIVM gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> NH4<br />
Van de fosforverbinding<strong>en</strong> zijn uitsluit<strong>en</strong>d de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> opgelost ortho-fosfaat (oP)<br />
bepaald (Fig.50). <strong>De</strong> bepaling <strong>van</strong> totaal-fosfaat is niet gedaan omdat de conc<strong>en</strong>traties in deze<br />
gevall<strong>en</strong> naar alle waarschijnlijkheid vrijwel gelijk zull<strong>en</strong> zijn aan die <strong>van</strong> ortho-fosfaat. In dit<br />
geval is e<strong>en</strong> vergelijking mogelijk met de waarneming<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> 1980 (H<strong>en</strong>drix, 1985).<br />
<strong>De</strong> waard<strong>en</strong> in die tijd lag<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>als in 2001, veelal tuss<strong>en</strong> 0.05 <strong>en</strong> 1.5 mg/l, zodat e<strong>en</strong><br />
verdere uitwerking ge<strong>en</strong> aanvull<strong>en</strong>de informatie geeft.
pag. 58 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
mg/l als P<br />
0.30<br />
0.25<br />
0.20<br />
0.15<br />
0.10<br />
0.05<br />
aant. gr<strong>en</strong>s<br />
0.00<br />
P<br />
west ulestrat<strong>en</strong> noordoost valk<strong>en</strong>burg zuidelijke bronn<strong>en</strong> bek<strong>en</strong><br />
Fig.50 Gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> ortho-fosfaat (als P)<br />
<strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> ortho-fosfaat in de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> zijn in het algeme<strong>en</strong><br />
relatief laag (Tabel 2) <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> wijk<strong>en</strong> ze weinig af <strong>van</strong> de gemiddelde waarde <strong>van</strong> 0.06<br />
mg/l (als P). Bron n030 heeft ook in dit geval e<strong>en</strong> afwijk<strong>en</strong>de waarde, vermoedelijk ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
door foute monsterneming. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties in de bronbek<strong>en</strong> zijn volledig vergelijkbaar met<br />
het water uit de bronn<strong>en</strong>. Opmerkelijk is in Fig.50 dat de conc<strong>en</strong>traties in de bronn<strong>en</strong> bij<br />
Valk<strong>en</strong>burg relatief laag zijn. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> de bronn<strong>en</strong> met lage conc<strong>en</strong>traties in de<br />
andere gebied<strong>en</strong> ook vaak in de omgeving <strong>van</strong> Valk<strong>en</strong>burg (Ulestrat<strong>en</strong> <strong>en</strong> het noordelijk<br />
Geuldal). <strong>De</strong>ze overe<strong>en</strong>komst wijst op e<strong>en</strong> geologische oorsprong <strong>van</strong> het verschijnsel. E<strong>en</strong><br />
mogelijke relatie is bij gebrek aan gegev<strong>en</strong>s echter niet verder uitgewerkt.<br />
Tabel 2 Gemiddelde waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> de gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> ortho-fosfaat<br />
Groep alle bronn<strong>en</strong> nrd. br. nrd-bek<strong>en</strong> zd. br. zd.-bek<strong>en</strong><br />
mg/l als P 0.060 0.058 0.046 0.063 0.081<br />
<strong>De</strong> relatief grote uniformiteit in de waard<strong>en</strong> leidt ertoe om ze te vergelijk<strong>en</strong> met de<br />
basiswaarde (Meinardi, 2003), die 0.1 mg/l (als P) bedraagt voor ortho-fosfaat in het<br />
grondwater <strong>van</strong> de zandgebied<strong>en</strong> <strong>van</strong> Nederland. <strong>De</strong> overe<strong>en</strong>komst is al relatief goed maar<br />
die wordt nog beter als wordt bedacht dat basiswaard<strong>en</strong> voor <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> waarschijnlijk<br />
lager zull<strong>en</strong> zijn door e<strong>en</strong> gemiddeld iets groter neerslagoverschot dan in de zandgebied<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
wellicht ook iets lagere waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> de atmosferische depositie (door e<strong>en</strong> grotere afstand tot<br />
de kust). <strong>De</strong> conclusie moet zijn dat de gemet<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> in de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong><br />
relatief goed overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> met de basiswaard<strong>en</strong> voor P in het zoete grondwater <strong>van</strong><br />
Nederland. <strong>De</strong>ze conclusie is opmerkelijk omdat de geologie <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> afwijkt <strong>van</strong><br />
de aard <strong>van</strong> de bodem in overig Nederland. Het betek<strong>en</strong>t bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> dat de invloed <strong>van</strong><br />
bemesting in de intrekgebied<strong>en</strong> <strong>van</strong> het bronwater niet terug te vind<strong>en</strong> is in de<br />
fosfaatconc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> het bronwater.
RIVM rapport 500003003 pag. 59 <strong>van</strong> 82<br />
9. SPOORELEMENTEN<br />
NITG-TNO heeft <strong>van</strong> elke bron e<strong>en</strong> monster geanalyseerd op de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> circa<br />
50 verschill<strong>en</strong>de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (zie Tabel 3). Uit e<strong>en</strong> vergelijking voor de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Al, Ba<br />
<strong>en</strong> Zn met de selectie <strong>van</strong> neg<strong>en</strong> monsters die door het RIVM zijn geanalyseerd, blijkt dat de<br />
gemet<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> (na correctie, zie par.2.2) redelijk overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>. Conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> de<br />
afzonderlijke elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn daarna vergelek<strong>en</strong> met basiswaard<strong>en</strong> die zijn vastgesteld voor de<br />
natuurlijke neerslag <strong>en</strong> het "oude" grondwater in de zandgebied<strong>en</strong> <strong>van</strong> Nederland (Meinardi,<br />
2003). <strong>De</strong> hogere neerslag in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> is verwerkt door de basiswaard<strong>en</strong> (BW) in de<br />
neerslag met e<strong>en</strong> factor 3 in plaats <strong>van</strong> 4 te verm<strong>en</strong>igvuldig<strong>en</strong>. In Fig.51-63 zijn de waard<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> aantal zware metal<strong>en</strong> <strong>en</strong> overige spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>.<br />
Al<br />
ug/l<br />
BW 30<br />
Ni<br />
ug/l<br />
BW<br />
Zn<br />
ug/l<br />
BW<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
20<br />
10<br />
0<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
5.0<br />
4.5<br />
4.0<br />
3.5<br />
3.0<br />
2.5<br />
2.0<br />
1.5<br />
1.0<br />
0.5<br />
0.0<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
CPw CPzw CPno Vburg bek<strong>en</strong>-n noorb br.geul <strong>en</strong> gulp<br />
CPw CPzw CPno Vburg bek<strong>en</strong>-n noorb br.geul <strong>en</strong> gulp<br />
CPw CPzw CPno Vburg bek<strong>en</strong>-n noorb br.geul <strong>en</strong> gulp<br />
Fig.51 Conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> zware metal<strong>en</strong>
pag. 60 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Bij de vergelijking <strong>van</strong> de gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties met de basiswaard<strong>en</strong> moet rek<strong>en</strong>ing word<strong>en</strong><br />
gehoud<strong>en</strong> met de volg<strong>en</strong>de, mogelijke verstor<strong>en</strong>de, factor<strong>en</strong>:<br />
1. <strong>De</strong> doorstroomde bodem is (zeer) kalkrijk, het is mogelijk dat de bodem niet in ev<strong>en</strong>wicht<br />
is met het grondwater <strong>en</strong> nog steeds spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> afgeeft;<br />
2. Het water uit de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau heeft relatief kort door de bodem<br />
gestroomd, in het bronwater kunn<strong>en</strong> gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> hogere belasting merkbaar zijn;<br />
3. Het bronwater heeft veelal e<strong>en</strong> hoge pH, die deels sam<strong>en</strong>hangt met het neerslaan <strong>van</strong><br />
CaCO3, met name de metal<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> daardoor ook verdwijn<strong>en</strong> uit de oplossing.<br />
Uit Fig.51 blijkt dat vermoedelijk vooral de derde factor e<strong>en</strong> rol speelt. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties<br />
ligg<strong>en</strong> bij de zuidelijke bronn<strong>en</strong> op het niveau <strong>van</strong> de basiswaard<strong>en</strong> terwijl ze bij de bronn<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau vaak lager zijn. Sommige conc<strong>en</strong>traties zijn (veel) hoger dan de<br />
basiswaard<strong>en</strong>, waarschijnlijk als gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> hogere belasting aan maaiveld.<br />
As<br />
ug/l<br />
BW<br />
Ba<br />
ug/l<br />
BW<br />
Sr<br />
ug/l<br />
BW<br />
5.0<br />
4.5<br />
4.0<br />
3.5<br />
3.0<br />
2.5<br />
2.0<br />
1.5<br />
1.0<br />
0.5<br />
0.0<br />
400<br />
350<br />
300<br />
250<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0<br />
500<br />
450<br />
400<br />
350<br />
300<br />
250<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0<br />
CPw CPzw CPno Vburg bek<strong>en</strong>-n noorb br.geul <strong>en</strong> gulp<br />
CPw CPzw CPno Vburg bek<strong>en</strong>-n noorb br.geul <strong>en</strong> gulp<br />
CPw CPzw CPno Vburg bek<strong>en</strong>-n noorb br.geul <strong>en</strong> gulp<br />
Fig.52 Conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong> metal<strong>en</strong> zijn
RIVM rapport 500003003 pag. 61 <strong>van</strong> 82<br />
<strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> minder voor verandering<strong>en</strong> <strong>van</strong> de pH gevoelige elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verton<strong>en</strong><br />
vaak e<strong>en</strong> regelmatiger patroon (Fig.52). <strong>De</strong> basiswaarde voor Sr is iets hoger g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dan<br />
volg<strong>en</strong>s Tabel 3. <strong>De</strong> gekoz<strong>en</strong> waarde stemt overe<strong>en</strong> met die voor LMG in de zandgebied<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong>salniettemin lijkt het erop alsof de aangehoud<strong>en</strong> basiswaarde nog te laag is. Het onderzoek<br />
<strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> geeft mogelijk aanleiding tot e<strong>en</strong> herzi<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> de basiswaarde voor Sr.<br />
<strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> weinig voorkom<strong>en</strong>de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, zoals de lantanid<strong>en</strong> (Fig.53),<br />
verschill<strong>en</strong> meestal aanzi<strong>en</strong>lijk <strong>van</strong> de basiswaard<strong>en</strong>. Vaak zijn de gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties<br />
lager maar soms ook hoger. <strong>De</strong> basiswaard<strong>en</strong> zijn in deze gevall<strong>en</strong> slechts op één onderzoek<br />
(Meinardi, 1999b) gebaseerd. <strong>De</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>se waard<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> nadere precisering<br />
leid<strong>en</strong>. In Tabel 3 is de vergelijking weergegev<strong>en</strong> voor alle spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. <strong>De</strong> gemiddelde<br />
conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> de metal<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> steeds relatief goed overe<strong>en</strong> met hun basiswaard<strong>en</strong>.<br />
Be<br />
ug/l<br />
La<br />
BW<br />
ug/l<br />
U<br />
ug/l<br />
BW<br />
0.030<br />
0.025<br />
0.020<br />
0.015<br />
0.010<br />
0.005<br />
0.000<br />
0.20<br />
0.18<br />
0.16<br />
0.14<br />
0.12<br />
0.10<br />
0.08<br />
0.06<br />
0.04<br />
0.02<br />
0.00<br />
4.0<br />
3.5<br />
3.0<br />
2.5<br />
2.0<br />
1.5<br />
1.0<br />
0.5<br />
0.0<br />
BW = 0.06<br />
CPw CPzw CPno Vburg bek<strong>en</strong>-n noorb br.geul <strong>en</strong> gulp<br />
BW=0.6<br />
CPw CPzw CPno Vburg bek<strong>en</strong>-n noorb br.geul <strong>en</strong> gulp<br />
CPw CPzw CPno Vburg bek<strong>en</strong>-n noorb br.geul <strong>en</strong> gulp<br />
Fig.53 Conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> weinig voorkom<strong>en</strong>de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>
pag. 62 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Tabel 3 Gemiddelde conc<strong>en</strong>traties (ppb) in vergelijking tot de basiswaard<strong>en</strong> (BW)<br />
Basiswaard<strong>en</strong> <strong>Bronn<strong>en</strong></strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong><br />
Neerslag Grondw. alle noord zuid zuid min Opmerking<strong>en</strong><br />
Nederland zandgeb.<br />
de Noor<br />
Ag
RIVM rapport 500003003 pag. 63 <strong>van</strong> 82<br />
10. SAMENVATTENDE OPMERKINGEN, DISCUSSIE<br />
Het onderzoek aan de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> had tot doel om inzicht te verkrijg<strong>en</strong> in de<br />
<strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> grondwater. <strong>De</strong> transformatie <strong>van</strong> de belasting aan maaiveld naar<br />
conc<strong>en</strong>traties in het grondwater <strong>en</strong> daarmee het bronwater is e<strong>en</strong> functie <strong>van</strong> process<strong>en</strong> in de<br />
bodem <strong>en</strong> <strong>van</strong> de reistijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> het grondwater (bepaald met tritiummeting<strong>en</strong>). Het onderzoek<br />
omvatte e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>malige bemonstering <strong>van</strong> 79 bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> 12 bronbek<strong>en</strong> <strong>en</strong> de analyse <strong>van</strong> het<br />
water op de hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> 49 spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Het geheel <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> langs e<strong>en</strong><br />
plateau repres<strong>en</strong>teert het grondwater onder het gebied. <strong>De</strong> gegev<strong>en</strong>s <strong>van</strong> de bemonstering<br />
gev<strong>en</strong> aldus e<strong>en</strong> beeld <strong>van</strong> de <strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> grondwater, bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> bek<strong>en</strong> in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>.<br />
Het onderzoek heeft e<strong>en</strong> relatie opgeleverd voor het verband tuss<strong>en</strong> de belasting aan maaiveld<br />
<strong>en</strong> de <strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> het bronwater. <strong>De</strong> reistijdverdeling<strong>en</strong> in de bodem <strong>van</strong> het bronwater<br />
resulter<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidig verband tuss<strong>en</strong> de gemiddelde belasting aan maaiveld in<br />
kg/ha/jaar, het neerslagoverschot <strong>en</strong> de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> chloride <strong>en</strong> nitraat in het bronwater.<br />
<strong>De</strong> opzet <strong>van</strong> het onderzoek was relatief e<strong>en</strong>voudig. <strong>De</strong> hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het bronwater<br />
zijn bepaald met de Hydrion-10 <strong>en</strong> gecontroleerd met meting<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> selectie <strong>van</strong> de<br />
monsters door het RIVM-LAC. Bepaling<strong>en</strong> <strong>van</strong> de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn uitgevoerd door<br />
NITG-TNO in het kader <strong>van</strong> e<strong>en</strong> experim<strong>en</strong>teel onderzoek. Daarnaast zijn meting<strong>en</strong> gedaan<br />
in het veld. Uit e<strong>en</strong> vergelijking <strong>van</strong> meting<strong>en</strong> aan dezelfde parameters bleek dat de analyses<br />
met de Hydrion-10 <strong>en</strong> <strong>van</strong> de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet steeds betrouwbaar war<strong>en</strong>. Het was nodig<br />
om bewerking<strong>en</strong> uit te voer<strong>en</strong> aan beide series meting<strong>en</strong> voor het verkrijg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> beeld<br />
<strong>van</strong> de werkelijke <strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> het bronwater. <strong>De</strong> betrouwbaarheid <strong>van</strong> individuele<br />
bepaling<strong>en</strong> is niet steeds gegarandeerd. Het algem<strong>en</strong>e beeld is na de bewerking echter in<br />
grote lijn<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatief voor de <strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> de bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> het grondwater. <strong>De</strong> conclusies<br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> reistijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn relatief robuust. Voor e<strong>en</strong> bevestiging<br />
<strong>van</strong> de conclusies t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zou nader onderzoek gew<strong>en</strong>st zijn.<br />
<strong>De</strong> reistijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> het grondwater blek<strong>en</strong> betrekkelijk kort (ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> jar<strong>en</strong>) te zijn voor de<br />
bronn<strong>en</strong> die het C<strong>en</strong>traal Plateau ontwater<strong>en</strong> <strong>en</strong> langer (honderd<strong>en</strong> jar<strong>en</strong>) voor die bij de<br />
zuidelijke plateaus. Dit verschil komt tot uiting in de gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties voor chloride <strong>en</strong><br />
nitraat die relatief hoog zijn in de bronn<strong>en</strong> langs het C<strong>en</strong>traal Plateau <strong>en</strong> laag in de zuidelijke<br />
bronn<strong>en</strong>. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> nitraat zijn vrijwel steeds hoger dan 50 mg/l bij de bronn<strong>en</strong><br />
langs het C<strong>en</strong>traal Plateau. In de bronn<strong>en</strong> langs de zuidelijke plateaus zijn ze lager, behalve<br />
voor de bronn<strong>en</strong> langs de Noor door e<strong>en</strong> vermoedelijk iets afwijk<strong>en</strong>de hydrogeologische<br />
situatie. Opmerkelijk is dat de conc<strong>en</strong>traties in het bronwater rechtstreeks volg<strong>en</strong> uit de<br />
gemiddelde belasting aan maaiveld, na e<strong>en</strong> reductie volg<strong>en</strong>s Kol<strong>en</strong>brander (1981) voor diepe<br />
stand<strong>en</strong> <strong>van</strong> het grondwater <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zandige bodem. <strong>De</strong> lössbodems <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong><br />
reager<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> belasting met stikstof die blijkbaar vergelijkbaar is met zandige bodems. Het<br />
betek<strong>en</strong>t ook dat er in de diepere bodem nauwelijks sprake is <strong>van</strong> verdere d<strong>en</strong>itrificatie.
pag. 64 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Het zichtbaar voorkom<strong>en</strong> <strong>van</strong> vaste neerslag (brontuf), vooral bij de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal<br />
Plateau is e<strong>en</strong> intriger<strong>en</strong>d verschijnsel. Het is waarschijnlijk dat die afzetting<strong>en</strong> geologisch<br />
gezi<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>t zijn. Als de vorming <strong>van</strong> vaste neerslag al miljo<strong>en</strong><strong>en</strong> jar<strong>en</strong> aan de gang zou zijn<br />
dan zou de bodem er vermoedelijk anders uitzi<strong>en</strong> bij de bronn<strong>en</strong>. <strong>De</strong> biologische activiteit in<br />
de toplaag <strong>van</strong> de bodem (de teeltlaag) zal sterk zijn toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> sinds het land in cultuur is<br />
gebracht, met als gevolg e<strong>en</strong> hogere productie <strong>van</strong> CO2. Hierdoor is meer CaCO3 uit de<br />
diepere bodem in oplossing gegaan zodat het grondwater verzadigd is geraakt met Ca <strong>en</strong><br />
HCO3. Bij het uittred<strong>en</strong> in de bronn<strong>en</strong> ontwijkt CO2 <strong>en</strong> slaat onder andere CaCO3 neer, sam<strong>en</strong><br />
met bijvoorbeeld spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Mogelijk is dit proces versterkt in de afgelop<strong>en</strong> vijftig jaar<br />
(toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> verzuring <strong>en</strong> vermesting). Sommige bronn<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> ook nu nog veel CO2<br />
(Bijlage 6). Het verschijnsel is duidelijker merkbaar bij het C<strong>en</strong>traal Plateau omdat daar<br />
jonger water voor de dag komt. Het geeft e<strong>en</strong> verklaring voor:<br />
Het voorkom<strong>en</strong> <strong>van</strong> de vaste neerslag (calciet) op het C<strong>en</strong>traal Plateau <strong>en</strong> veel minder in<br />
de zuidelijke bronn<strong>en</strong>;<br />
Hogere conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> Ca in bronn<strong>en</strong> dan in de daardoor gevoede bek<strong>en</strong>, vooral op <strong>en</strong><br />
rond het C<strong>en</strong>traal Plateau;<br />
Het plaatselijk voorkom<strong>en</strong> <strong>van</strong> relatief heel hoge pH-waard<strong>en</strong> (pH>8) <strong>en</strong> ook de lagere<br />
waard<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong> in het veld t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> de meting<strong>en</strong> met de Hydrion;<br />
Lagere conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dan overe<strong>en</strong>komt met e<strong>en</strong> natuurlijke situatie.<br />
<strong>De</strong> neerslag <strong>van</strong> vaste brontuf houdt ook verband met de waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong><br />
fosfaat <strong>en</strong> de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, met name de metal<strong>en</strong>. In relatief veel gevall<strong>en</strong> zijn lagere<br />
conc<strong>en</strong>traties bepaald dan de basiswaard<strong>en</strong> voor de zandgebied<strong>en</strong>, die gelijk zijn aan de<br />
natuurlijke atmosferische depositie na indamping (Meinardi, 2003). In sommige gevall<strong>en</strong> kan<br />
echter e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> de meegevoerde stoff<strong>en</strong> zijn neergeslag<strong>en</strong> vóór het mom<strong>en</strong>t <strong>van</strong> de<br />
monsterneming bij de bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>. Daarnaast is het ook mogelijk dat neerslag<br />
in de monsterfles is opgetred<strong>en</strong> voor het mom<strong>en</strong>t <strong>van</strong> analyse.<br />
<strong>De</strong> in het bronwater gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> fosfaat <strong>en</strong> <strong>van</strong> 25 <strong>van</strong> 46 spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
stemm<strong>en</strong> overe<strong>en</strong> met de basiswaard<strong>en</strong> die geld<strong>en</strong> voor de rest <strong>van</strong> Nederland. Dat betek<strong>en</strong>t<br />
dat de bodem <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> ge<strong>en</strong> bijdrage heeft geleverd aan de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> deze<br />
stoff<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> belasting aan maaiveld is voor deze stoff<strong>en</strong> nog niet merkbaar in het<br />
bronwater, ook niet voor het C<strong>en</strong>traal Plateau. <strong>De</strong> afgifte door de bodem is nul of<br />
verwaarloosbaar voor de desbetreff<strong>en</strong>de stoff<strong>en</strong>. Voor andere spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, die in relatief<br />
lage conc<strong>en</strong>traties voorkom<strong>en</strong>, zijn hogere conc<strong>en</strong>traties dan de veronderstelde basiswaard<strong>en</strong><br />
bepaald. Hierbij zou afgifte door de bodem kunn<strong>en</strong> zijn opgetred<strong>en</strong>, maar ook is het mogelijk<br />
dat de aangehoud<strong>en</strong> basiswaard<strong>en</strong> niet correct zijn <strong>en</strong> nadere precisering behoev<strong>en</strong>. Bij lagere<br />
waard<strong>en</strong> dan de basiswaard<strong>en</strong> heeft de neerslag <strong>van</strong> vaste brontuf wellicht e<strong>en</strong> rol gespeeld.<br />
<strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> gev<strong>en</strong> informatie over de natuurlijke achtergrondconc<strong>en</strong>traties<br />
in het grondwater <strong>van</strong> Nederland. <strong>De</strong> reistijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> het water in de bodem zijn soms zodanig<br />
lang dat e<strong>en</strong> invloed <strong>van</strong> rec<strong>en</strong>te verontreiniging relatief gering is.
RIVM rapport 500003003 pag. 65 <strong>van</strong> 82<br />
LITERATUUR<br />
Aa N.G.F.M. <strong>van</strong> der, J. Griffio<strong>en</strong>, B. <strong>van</strong> der Grift (2002), Uitspoelingsgevoeligheid <strong>van</strong><br />
lössgrond<strong>en</strong>, TNO rapport NITG 02-083-B<br />
Boumans L.J.M, C.R. Meinardi, G.J. Kraj<strong>en</strong>brink, (1989), Nitraatgehalt<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong><br />
het grondwater onder grasland in de zandgebied<strong>en</strong>, RIVM rapport 728472013<br />
Bruer<strong>en</strong>, J.W.R. (1945) Het terrass<strong>en</strong>landschap <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>. Meded. Geol. Stichting<br />
serie C-VI-nr. 1 Maastricht<br />
Clev<strong>en</strong> R.F.M.J., L.Fokkert (1998), Prestatiek<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> sonde Hydrion-10, RIVM rapport<br />
722601003<br />
H<strong>en</strong>drix W.P.A.M. (1985), Het grondwater <strong>van</strong> het C<strong>en</strong>traal Plateau (<strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>),<br />
Geografisch Instituut der Rijksuniversiteit <strong>Limburg</strong><br />
H<strong>en</strong>drix, W.P.A.M. (1990), <strong>Bronn<strong>en</strong></strong> in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>, Natuurhistorisch Maandblad 79/3-4,<br />
pp 50-63, Maastricht<br />
H<strong>en</strong>kes Ch.H. (1994), Daling <strong>van</strong> het Cl- <strong>en</strong> Na-gehalte in ondiep grondwater e<strong>en</strong> gevolg <strong>van</strong><br />
veranderde minerale bemesting, Meststoff<strong>en</strong><br />
Jongmans, W.J., W.F.J.M. Krul, J.J.H. Vos (1941), Waterwinning in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>. Uitgave<br />
<strong>van</strong> de N.V. Waterleiding Maatschappij voor <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> Maastricht<br />
Klonowski M, H.A.J. <strong>van</strong> Lan<strong>en</strong>, R. Dijksma (2001), Groundwater flow and nitrate migration<br />
in a Dutch-Belgian chalk catchm<strong>en</strong>t; observed and future conc<strong>en</strong>trations, Geological<br />
Quaterly, 45(1); 5365<br />
Kol<strong>en</strong>brander G.J. (1981), Leaching of nitrate in agriculture, in J.G. Brogan, Nitrog<strong>en</strong> losses<br />
and surface runoff, Nijhof/ Junk, D<strong>en</strong> Haag<br />
Kuyl, O.S., (1980),Toelichting bij de geologische kaart <strong>van</strong> Nederland, blad Heerl<strong>en</strong>, Rijks<br />
Geologisch Di<strong>en</strong>st Haarlem<br />
Lan<strong>en</strong> H.A.J. <strong>van</strong>, B. <strong>van</strong> de Weerd, R. Dijksma H.J. t<strong>en</strong> Dam, B. de Gier (1995),<br />
Hydrogeologie <strong>van</strong> het stroomgebied <strong>van</strong> de Noor <strong>en</strong> de effect<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
grondwateronttrekking<strong>en</strong> aan de westrand <strong>van</strong> het Plateau <strong>van</strong> Margrat<strong>en</strong>, Rapport 57,<br />
Vakgroep waterhuishouding, LUW<br />
Maas, F.M. (1959), <strong>Bronn<strong>en</strong></strong>, bronbek<strong>en</strong> <strong>en</strong> bronboss<strong>en</strong> <strong>van</strong> Nederland, in het bijzonder die<br />
<strong>van</strong> de Veluwezoom. Meded. LH 59 (12) Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
Meinardi C.R. (1980), Schets <strong>van</strong> de natuurlijke sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> het zoete grondwater in<br />
Nederland, RID-mededeling 80-9<br />
Meinardi C.R., (1994), Groundwater recharge and travel times in the sandy regions of the<br />
Netherlands, Ph.D. Thesis VU Amsterdam, RIVM report no. 715501004<br />
Meinardi C.R., G. Klaver, B. <strong>van</strong> Os, A. Rolf, (1999a), Resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de meting<strong>en</strong> aan de<br />
spr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> het grondwater <strong>van</strong> de Veluwe, RIVM rapport 714851003<br />
Meinardi C.R., (1999b), Stroming <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> de spr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> het grondwater <strong>van</strong><br />
de Veluwe, RIVM rapport 714851004<br />
Meinardi C.R., (2003), Basiswaard<strong>en</strong> voor spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het zoete grondwater <strong>van</strong><br />
Nederland, RIVM rapport 714801028
pag. 66 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Mook W.G. (1989), Principles of isotope hydrology, Introductory course on Isotope<br />
Hydrology, <strong>De</strong>p. of Hydrogeology and Geographical Hydrology, VU Amsterdam<br />
Patijn, R.J.H. (1966), Waterwinning in <strong>Zuid</strong>- <strong>en</strong> Midd<strong>en</strong>-<strong>Limburg</strong> nu <strong>en</strong> in de toekomst.<br />
Meded. Geol. Stichting serie C-VI nr. 8. Maastricht<br />
RGD (1989), Geologische kaart <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong> <strong>en</strong> omgeving. Afzetting<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Maas,<br />
Rijksgeologische Di<strong>en</strong>st, Haarlem-Heerl<strong>en</strong><br />
Straat<strong>en</strong>, L.M.J.U. <strong>van</strong> (1946), Grindonderzoek in <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>. Meded. Geol. Stichting<br />
serie C-VI-nr.2 Maastricht<br />
Teuling A.J. (2001), E<strong>en</strong> studie naar de afvoerkarakteristiek<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Sint-Brigida bron <strong>en</strong> de<br />
invloed <strong>van</strong> tektoniek op de hydrogeologie <strong>van</strong> het Nederlandse deel <strong>van</strong> het<br />
stroomgebied <strong>van</strong> de Noor met behulp <strong>van</strong> MODFLOW, Afstudeerverslag LUW<br />
Zonneveld, J.I.S. (1948-49), Zand-petrologische onderzoeking<strong>en</strong> in de terrass<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<br />
<strong>Limburg</strong>, Meded.Geol.Sticht., N.S.3, p103-123<br />
Zonneveld, J.I.S. (1955), <strong>De</strong> kwartaire rivierterrass<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Zuid</strong>-<strong>Limburg</strong>. Tijdschrift KNAG<br />
Tweede reeks deel LXXII nr. 4. Leid<strong>en</strong>
RIVM rapport 500003003 pag. 67 <strong>van</strong> 82<br />
BIJLAGE 1 ONDERZOEK BIJ DE NOOR<br />
Het stroomgebied <strong>van</strong> de Noor is e<strong>en</strong> onderzoeksgebied <strong>van</strong> de WUR. Aansluit<strong>en</strong>d aan het<br />
WUR-onderzoek heeft het RIVM aanvull<strong>en</strong>d onderzoek gedaan bij de Noor. <strong>De</strong> monsters uit<br />
bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Noor zijn onderzocht op conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> de natuurlijke isotoop 18 O. In e<strong>en</strong><br />
deel <strong>van</strong> het gebied is de bodem nader onderzocht met elektromagnetische method<strong>en</strong> (met de<br />
EM-31 <strong>van</strong> Geonics). In dat gebied ligt wellicht e<strong>en</strong> breukzone. Het EM-onderzoek <strong>en</strong> de<br />
resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de bepaling <strong>van</strong> de isotoopconc<strong>en</strong>traties kom<strong>en</strong> hierna aan de orde.<br />
Fig.B1.2 Situatie Noor<br />
Landschap <strong>en</strong> hydrogeologie<br />
<strong>De</strong> Noor (Fig.B1) is e<strong>en</strong> ongeveer drie km lange zijbeek <strong>van</strong> de Voer, die <strong>van</strong> noordoost naar<br />
zuidwest stroomt. <strong>De</strong> oorsprong <strong>van</strong> de Noor is de Brigidabron (bron Z001), in de buurtschap<br />
Wesch bij het dorp Noorbeek. Het dal <strong>van</strong> de Noor zet zich stroomopwaarts nog vele
pag. 68 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
kilometers voort, maar is daar meest<strong>en</strong>tijds e<strong>en</strong> droog dal. <strong>De</strong> noordflank <strong>van</strong> het dal is het<br />
steilst. Over het traject waar de beek wel water voert, ontspringt vooral aan de noordkant e<strong>en</strong><br />
aantal bronn<strong>en</strong> die de Noor voed<strong>en</strong>. Ongeveer halverwege de loop <strong>van</strong> de Noor kruist de beek<br />
de Rijksgr<strong>en</strong>s in e<strong>en</strong> bosje, waarin aan de noordzijde, maar ook aan de zuidzijde bronn<strong>en</strong><br />
ligg<strong>en</strong>. In die omgeving heeft e<strong>en</strong> nader onderzoek met de EM-31 plaats gevond<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
bodem <strong>van</strong> het bosje is plaatselijk drassig. Het bos aan de noordzijde <strong>van</strong> de beek ligt in<br />
Altembroek. Aan de westzijde <strong>van</strong> het bosje ligg<strong>en</strong> (in België) weiland<strong>en</strong> waarin t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> de beek e<strong>en</strong> langgerekte drassige plek aanwezig is. Overig<strong>en</strong>s is het land goed<br />
beloopbaar. <strong>De</strong> Noor loopt door de weiland<strong>en</strong>. Verder stroomafwaarts ligg<strong>en</strong> bijna ge<strong>en</strong><br />
bronn<strong>en</strong> meer (behalve de Lambertusbron, Z008). <strong>De</strong> Noor heeft daar eerder het karakter <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> afvoergoot. Ongeveer 2 km verder naar het west<strong>en</strong> stroomt de Noor in de Voer.<br />
<strong>De</strong> bodemopbouw <strong>van</strong> de onderzochte locatie is dat e<strong>en</strong> lössdek aan maaiveld rust op<br />
kalkste<strong>en</strong>lag<strong>en</strong> uit het Krijt. <strong>De</strong>ze lag<strong>en</strong> zijn meer dan 100 m dik (zie par.6.5). <strong>De</strong> lösslag<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> relatief slecht doorlat<strong>en</strong>d zijn in vergelijking tot de onderligg<strong>en</strong>de kalkste<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
topografie geeft aanwijzing<strong>en</strong> dat de bodem onder het bos <strong>en</strong> het weiland vooral aan de<br />
zuidoever gedaald is. <strong>De</strong> Noor buigt daar iets naar het zuid<strong>en</strong> (zelfs met e<strong>en</strong> scherpe knik) <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> paar honderd meter stroomafwaarts weer naar het noord<strong>en</strong> (Fig.B1). Van e<strong>en</strong> daling is in<br />
het terrein weinig te zi<strong>en</strong>, behalve dat aan de zuidoever e<strong>en</strong> steilrand aanwezig is bij de<br />
overgang aan de noordoostkant <strong>van</strong> het weiland naar het bosje. Nabij de beek is die het<br />
hoogst, maar verder naar het zuid<strong>en</strong> is de rand minder uitgesprok<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> mogelijkheid is ook<br />
dat de beekloop geblokkeerd is geraakt door e<strong>en</strong> grondverschuiving <strong>van</strong>af de noordelijke<br />
helling. Gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> de daling zijn vermoedelijk de scherpe knik in de beekloop, de<br />
aanwezigheid <strong>van</strong> de steilrand <strong>en</strong> het feit dat ook verder naar het noord<strong>en</strong> vergelijkbare<br />
structur<strong>en</strong> zijn te herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> in het landschap (zoals de dalvorm<strong>en</strong> nabij Mheer, zie Fig.B1).<br />
<strong>De</strong> EM-meting<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> hierover mogelijk nadere aanwijzing<strong>en</strong> (Fig.B2).<br />
Fig.B1.2 Gemet<strong>en</strong> EM-31 waard<strong>en</strong> in mS/m<br />
Interpretatie <strong>van</strong> de EM meting<strong>en</strong><br />
Het patroon <strong>van</strong> de EM meting<strong>en</strong> (Fig.B1.2) vertoont structur<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>t daarin wordt<br />
veroorzaakt door de aanwezigheid <strong>van</strong> e<strong>en</strong> aardgasleiding die instabiele waard<strong>en</strong> veroorzaakt.<br />
<strong>De</strong> ligging <strong>van</strong> deze leiding is in het terrein aangegev<strong>en</strong>. <strong>De</strong> overige waard<strong>en</strong> zijn ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
interessant. <strong>De</strong> overheers<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong> in het weiland zijn lager dan 30 mS/m, terwijl die in<br />
het bosje overweg<strong>en</strong>d iets hoger zijn. Daarnaast zijn twee zones waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> waar de EM
RIVM rapport 500003003 pag. 69 <strong>van</strong> 82<br />
waard<strong>en</strong> hoger zijn dan 40 mS/m (plaatselijk in het noordoost<strong>en</strong> zijn ze zelfs hoger dan<br />
50 mS/m). Hogere EM waard<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de oorzak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, zoals:<br />
1. Verschill<strong>en</strong> in de textuur <strong>van</strong> de bodem.<br />
2. Verschill<strong>en</strong> in het watergehalte <strong>van</strong> de ondiepe bodem.<br />
3. Verschill<strong>en</strong> in de geleidbaarheid <strong>van</strong> het grondwater.<br />
<strong>De</strong> derde oorzaak is minder waarschijnlijk aangezi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> meting in e<strong>en</strong> bron in het zuidelijke<br />
bosje ge<strong>en</strong> afwijk<strong>en</strong>de geleidbaarheid <strong>van</strong> het water aangaf. Ook de mogelijkheid dat<br />
verschill<strong>en</strong> in het watergehalte <strong>van</strong> de ondiepe bodem de <strong>en</strong>ige oorzaak vorm<strong>en</strong>, is minder<br />
waarschijnlijk doordat de grootste afwijking <strong>van</strong> de EM waard<strong>en</strong> niet optreedt bij de drassige<br />
plekk<strong>en</strong>, waar de ondiepe bodem met water verzadigd zal zijn, maar juist ernaast. In het<br />
algeme<strong>en</strong> blijkt zelfs dat verschill<strong>en</strong> in de diepte <strong>van</strong> de grondwaterstand weinig invloed<br />
hebb<strong>en</strong>, anders war<strong>en</strong> de hoogteverschill<strong>en</strong> in het terrein wel duidelijker uit de meting<strong>en</strong> naar<br />
vor<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>. Hieruit volgt dat afwijk<strong>en</strong>de (hogere) EM waard<strong>en</strong> waarschijnlijk vooral<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toegeschrev<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> afwijk<strong>en</strong>de structuur <strong>van</strong> de bodemlag<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> meting<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> twee smalle zones (circa 20 m breed) aan met verhoogde EM waard<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> interpretatie is dat deze zones op de plaats <strong>van</strong> breukzones ligg<strong>en</strong>, waar de lösslag<strong>en</strong><br />
dikker zijn over de breedte <strong>van</strong> die zone <strong>en</strong> waar ze deels versmeerd zijn. <strong>De</strong> grotere dikte zal<br />
in hogere EM waard<strong>en</strong> resulter<strong>en</strong>. <strong>De</strong> grotere dikte <strong>en</strong> de versmering leid<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s tot e<strong>en</strong><br />
slechtere doorlat<strong>en</strong>dheid <strong>van</strong> de bodem, waarschijnlijk zelfs tot grote diepte. <strong>De</strong> breuk<strong>en</strong><br />
funger<strong>en</strong> in dat geval als barrières voor de grondwaterstroming, die in het algeme<strong>en</strong> onder<br />
e<strong>en</strong> hoek naar de beek gericht zal zijn. Het grondwater zal bij de barrières <strong>en</strong>igszins word<strong>en</strong><br />
opgestuwd. Dit verklaart de aanwezigheid <strong>van</strong> de drassige plekk<strong>en</strong> juist bov<strong>en</strong>strooms <strong>van</strong> de<br />
breuk<strong>en</strong>, maar in het algeme<strong>en</strong> ook het veelvuldig voorkom<strong>en</strong> <strong>van</strong> bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> drassige<br />
condities verder naar het oost<strong>en</strong>. <strong>De</strong> bronn<strong>en</strong> in het bosje t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> <strong>van</strong> de beek, waar de<br />
bodem ook drassig is, zijn vermoedelijk e<strong>en</strong> gevolg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> lagere ligging <strong>van</strong> het maaiveld.<br />
Conclusie: Het elektromagnetisch onderzoek <strong>en</strong> de topografie gev<strong>en</strong> aanwijzing<strong>en</strong> voor de<br />
aanwezigheid <strong>van</strong> breukzones nabij <strong>en</strong> ongeveer in de richting <strong>van</strong> de Rijksgr<strong>en</strong>s, waardoor<br />
het maaiveld plaatselijk is gedaald. <strong>De</strong> gegev<strong>en</strong>s lat<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> meer precieze uitsprak<strong>en</strong> toe.<br />
<strong>De</strong> stabiele isotoop 18 O<br />
<strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> 18 O wijk<strong>en</strong> weinig af <strong>van</strong> e<strong>en</strong> gemiddelde <strong>van</strong> -7.615‰ t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong><br />
SMOW (= Standard Mean Ocean Water, zie Mook, 1989). <strong>De</strong> waard<strong>en</strong> zijn opmerkelijk in de<br />
zin dat ze lager zijn dan het langjarige gemiddelde bij Vliegveld Beek (circa -7.0‰).<br />
Blijkbaar verschilt de neerslag bij de Noor <strong>en</strong>igszins <strong>van</strong> de neerslag bij Vliegveld Beek<br />
(relatief iets koudere reg<strong>en</strong> bij de Noor). <strong>De</strong> oorzaak zou kunn<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> in de asymetrische<br />
vorm <strong>van</strong> het dal <strong>van</strong> de Noor, waarbij de op het noord<strong>en</strong> geëxponeerde helling groter is dan<br />
de helling die op het zuid<strong>en</strong> ligt (aan de noordkant). Andere factor<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> echter mogelijk<br />
ook e<strong>en</strong> rol (zoals bos versus grasland in het intrekgebied).
pag. 70 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Tabel B1 Conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> 18 O in bronn<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Noor<br />
Bron ‰ tov SMOW Bron ‰ tov SMOW<br />
Z001 -7.61 Z005 -7.62<br />
Z002 -7.63 Z006 -7.68<br />
Z003 -7.60 Z007 -7.62<br />
Z004 -7.54 Z008 -7.62<br />
Het aantal waard<strong>en</strong> is te gering voor e<strong>en</strong> verdere uitvoerige bespreking.
RIVM rapport 500003003 pag. 71 <strong>van</strong> 82<br />
BIJLAGE 2 VERGELIJKING VAN METINGEN AAN DEZELFDE PARAMETERS<br />
In het veld <strong>en</strong> in de laboratoria zijn in e<strong>en</strong> aantal gevall<strong>en</strong> dezelfde parameters bepaald. <strong>De</strong><br />
pH <strong>en</strong> de geleidbaarheid (EC) zijn zowel in het veld bepaald als met de Hydrion-10 door de<br />
WUR. Ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s is e<strong>en</strong> vergelijking mogelijk voor e<strong>en</strong> selectie <strong>van</strong> 9 bronn<strong>en</strong> waar monsters<br />
zijn geanalyseerd door RIVM-LAC op hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> drie spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
waard<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong> met de resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> WUR <strong>en</strong> <strong>van</strong> NITG. T<strong>en</strong>slotte is<br />
ook e<strong>en</strong> vergelijking mogelijk voor de waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> de kation<strong>en</strong> <strong>van</strong> de hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die zowel door WUR als door NITG zijn bepaald bij alle monsters.<br />
B2.1 Geleidbaarheid (EC) <strong>en</strong> pH<br />
<strong>De</strong> meting<strong>en</strong> <strong>van</strong> EC <strong>van</strong> monsters uit de bronn<strong>en</strong> die gedaan zijn in het veld <strong>en</strong> daarnaast<br />
door WUR zijn vergelek<strong>en</strong> in Fig.B2.1. Het systematische verschil <strong>van</strong> ongeveer 10% is<br />
verklaarbaar doordat de refer<strong>en</strong>tietemperatuur voor de veldmeting<strong>en</strong> 25 o C is <strong>en</strong> 20 o C voor<br />
de meting<strong>en</strong> <strong>van</strong> de WUR.<br />
uS/cm<br />
1400<br />
1200<br />
1000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
noordelijke bronn<strong>en</strong><br />
ECveld ECHydrion<br />
uS/cm<br />
1000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
ECveld ECHydrion<br />
zuidelijke bronn<strong>en</strong><br />
Fig.B2.1 Vergelijking <strong>van</strong> EC-waard<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong> in het veld <strong>en</strong> met de Hydrion-10<br />
<strong>De</strong> overe<strong>en</strong>komst tuss<strong>en</strong> de twee series meting<strong>en</strong> <strong>van</strong> de pH is relatief goed met <strong>en</strong>kele<br />
afwijking<strong>en</strong> (Fig.B2.2). Grotere afwijking<strong>en</strong> zijn te verklar<strong>en</strong> doordat het WTW-instrum<strong>en</strong>t<br />
het soms liet afwet<strong>en</strong>, zodat de pH moest word<strong>en</strong> bepaald met behulp <strong>van</strong> e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudiger<br />
methode (pH-papier). In veel gevall<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> de veldmeting<strong>en</strong> iets lagere waard<strong>en</strong> dan de<br />
Hydrion-10. E<strong>en</strong> mogelijke verklaring is gegev<strong>en</strong> in paragraaf 7.3.<br />
8.5<br />
8.0<br />
7.5<br />
7.0<br />
6.5<br />
6.0<br />
5.5<br />
5.0<br />
noordelijke bronn<strong>en</strong><br />
pHveld pHhydrion<br />
8.5<br />
8.0<br />
7.5<br />
7.0<br />
6.5<br />
6.0<br />
5.5<br />
5.0<br />
zuidelijke bronn<strong>en</strong><br />
Fig.B2.2 Vergelijking <strong>van</strong> pH-waard<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong> in het veld <strong>en</strong> met de Hydrion-10<br />
pHveld pHhydrion
pag. 72 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
B2.2 Chemische analyses door RIVM-LAC <strong>en</strong> met de Hydrion-10<br />
Voor 9 bronn<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> vergelijking mogelijk <strong>van</strong> de meting<strong>en</strong> door WUR met de Hydrion-10<br />
<strong>en</strong> de analyses door RIVM-LAC <strong>van</strong> monsters die op dezelfde plaats <strong>en</strong> tijd zijn g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
<strong>De</strong> laboratoriumbepaling<strong>en</strong> door het RIVM zijn onder gestandaardiseerde omstandighed<strong>en</strong><br />
uitgevoerd met gevalideerde method<strong>en</strong> ter controle <strong>van</strong> de WUR-meting<strong>en</strong>. Aangehoud<strong>en</strong> is<br />
dat de door RIVM bepaalde waard<strong>en</strong> het meest betrouwbaar zijn. <strong>De</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> Ca,<br />
Na, K, Cl, NO3 <strong>en</strong> HCO3 zijn direct gemet<strong>en</strong> door beide laboratoria. Die <strong>van</strong> Mg <strong>en</strong> SO4 zijn<br />
door RIVM bepaald <strong>en</strong> door WUR uit de ion<strong>en</strong>balans berek<strong>en</strong>d. Dit leverde problem<strong>en</strong> op<br />
doordat afwijking<strong>en</strong> zijn geconstateerd tuss<strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> RIVM <strong>en</strong> WUR voor Ca <strong>en</strong><br />
HCO3, wat dus ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s invloed heeft op de berek<strong>en</strong>de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> Mg <strong>en</strong> SO4. <strong>De</strong><br />
vergelijking<strong>en</strong> voor Na, K, Cl, NO3 zijn weergegev<strong>en</strong> in de Fig. B2.3, Fig.B2.4 <strong>en</strong> Fig.B2.5.<br />
In deze vier gevall<strong>en</strong> is steeds e<strong>en</strong> relatief goede overe<strong>en</strong>komst aanwezig. <strong>De</strong> volledige serie<br />
<strong>van</strong> de Hydrion-10 meting<strong>en</strong> is waarschijnlijk betrouwbaar voor Na, K, Cl <strong>en</strong> NO3.<br />
mg/l<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Cl<br />
hydrion LAC<br />
noordelijke bronn<strong>en</strong> zuidelijke bronn<strong>en</strong><br />
Fig.B2.3 Vergelijking voor Cl <strong>van</strong> de meting<strong>en</strong> door LAC <strong>en</strong> met de Hydrion-10<br />
mg/l<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
K<br />
1<br />
6<br />
11<br />
16<br />
21<br />
26<br />
31<br />
36<br />
41<br />
46<br />
hydrion LAC<br />
51<br />
56<br />
61<br />
66<br />
71<br />
76<br />
noordelijke bronn<strong>en</strong> zuidelijke bronn<strong>en</strong>n<br />
81<br />
mg/l<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
Na<br />
hydrion LAC<br />
noordelijke bronn<strong>en</strong> zuidelijke bronn<strong>en</strong><br />
Fig.B2.4 Vergelijking voor Na <strong>en</strong> K <strong>van</strong> de meting<strong>en</strong> door LAC <strong>en</strong> met de Hydrion-10
RIVM rapport 500003003 pag. 73 <strong>van</strong> 82<br />
mg/l<br />
NO3<br />
300<br />
250<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0<br />
hydrion LAC<br />
noordelijke bronn<strong>en</strong> zuidelijke bronn<strong>en</strong><br />
Fig.B2.5 Vergelijking voor NO3 <strong>van</strong> de meting<strong>en</strong> door LAC <strong>en</strong> met de Hydrion-10<br />
<strong>De</strong> gemiddelde conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> Ca bepaald door RIVM, zijn systematische circa e<strong>en</strong> factor<br />
1.20 hoger dan de WUR resultat<strong>en</strong>. Aangehoud<strong>en</strong> is dat de bepaling<strong>en</strong> door RIVM het meest<br />
betrouwbaar zijn. Daarom zijn alle resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> WUR met e<strong>en</strong> factor 1.20 verhoogd.<br />
E<strong>en</strong>zelfde redering geldt voor HCO3, de verm<strong>en</strong>igvuldigingsfactor bedraagt in dat geval 1.15.<br />
Na deze bewerking<strong>en</strong> is er e<strong>en</strong> relatief goede overe<strong>en</strong>komst tuss<strong>en</strong> de bepaling<strong>en</strong> (Fig.B2.6),<br />
door WUR <strong>en</strong> RIVM. <strong>De</strong> gevolgde procedure vindt steun in de consist<strong>en</strong>tie <strong>van</strong> de hiermee<br />
berek<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> de eerdere bepaling<strong>en</strong>, zoals besprok<strong>en</strong> in Hoofdstuk 7.<br />
mg/l<br />
200<br />
175<br />
150<br />
125<br />
100<br />
75<br />
50<br />
25<br />
0<br />
Ca<br />
Hydr-cor LAC<br />
noordelijke bronn<strong>en</strong> zuidelijke bronn<strong>en</strong><br />
mg/l<br />
600<br />
500<br />
400<br />
300<br />
200<br />
100<br />
0<br />
HCO3<br />
Hydr-cor LAC<br />
noordelijke bronn<strong>en</strong> zuidelijke bronn<strong>en</strong><br />
Fig.B2.6 Vergelijking voor Ca <strong>en</strong> HCO3 door LAC <strong>en</strong> gecorrigeerde Hydrion-10 meting<strong>en</strong><br />
<strong>De</strong> berek<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong> voor Mg <strong>en</strong> SO4 uit de bepaling<strong>en</strong> met de Hydrion-10 behoev<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
correctie als gevolg <strong>van</strong> de aanpassing<strong>en</strong> voor Ca <strong>en</strong> HCO3. Voor Mg is aangehoud<strong>en</strong> dat de<br />
verhoging <strong>van</strong> de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> Ca in mmol/l heeft geleid tot e<strong>en</strong> verlaging <strong>van</strong> de<br />
conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> Mg met e<strong>en</strong>zelfde waarde in mmol/l. In Fig.B2.7 zijn de gecorrigeerde<br />
waard<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong>. <strong>De</strong> overe<strong>en</strong>komst na aanpassing is aanvaardbaar, maar niet echt goed.<br />
Ev<strong>en</strong>zeer zijn voor SO4 de conc<strong>en</strong>traties bepaald met de Hydrion-10 met e<strong>en</strong> factor verlaagd<br />
die overe<strong>en</strong>komt met de verhoging <strong>van</strong> de HCO3-conc<strong>en</strong>traties in mmol/l (Fig.B2.8). <strong>De</strong> met<br />
de Hydrion-10 bepaalde waard<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> na deze aanpassing e<strong>en</strong> relatief aanvaardbare<br />
indicatie <strong>van</strong> de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> SO4 in bronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> bek<strong>en</strong>. <strong>De</strong>ze waard<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> echter wel<br />
minder betrouwbaar.
pag. 74 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
mg/l<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
Mg<br />
Hydr-cor LAC<br />
noordelijke bronn<strong>en</strong> zuidelijke bronn<strong>en</strong><br />
Fig.B2.7 Vergelijking voor Mg <strong>van</strong> de meting<strong>en</strong> door LAC <strong>en</strong> met de Hydrion-10<br />
mg/l<br />
250<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0<br />
SO4<br />
Hydr-cor LAC<br />
noordelijke bronn<strong>en</strong> zuidelijke bronn<strong>en</strong><br />
FigB2.8 Vergelijking voor SO4 <strong>van</strong> de meting<strong>en</strong> door LAC <strong>en</strong> met de Hydrion-10<br />
B2.3 Vergelijking <strong>van</strong> de meting<strong>en</strong> door RIVM, NITG <strong>en</strong> WUR<br />
<strong>De</strong> analyses door NITG-TNO betreff<strong>en</strong> 49 verschill<strong>en</strong>de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, maar ook zijn de<br />
conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> Ca, K, Na <strong>en</strong> Mg bepaald. RIVM heeft in e<strong>en</strong> selectie <strong>van</strong> 10 monsters de<br />
spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Al, Ba <strong>en</strong> Zn bepaald naast de hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. WUR heeft voor alle<br />
monsters de hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bepaald. In al deze gevall<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> vergelijking mogelijk. <strong>De</strong><br />
vergelijking <strong>van</strong> de resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> WUR <strong>en</strong> NITG voor Na <strong>en</strong> K is weergegev<strong>en</strong> in Fig.B2.9.<br />
<strong>De</strong>ze figur<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lijn met helling (1:1), waarvoor de conc<strong>en</strong>traties ev<strong>en</strong> groot zijn <strong>en</strong><br />
ook de (2:1) lijn, waar de waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Hydrion twee keer zo groot zijn als die <strong>van</strong> NITG.<br />
<strong>De</strong> twee vergelijking<strong>en</strong> <strong>van</strong> Fig.B2.9 gev<strong>en</strong> aan dat de resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de analyses in twee<br />
groep<strong>en</strong> uite<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>. Ongeveer de helft <strong>van</strong> de conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> Na <strong>en</strong> K die door NITG<br />
zijn gemet<strong>en</strong> komt relatief goed overe<strong>en</strong> met de waard<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong> met de Hydrion-10 <strong>en</strong> dus<br />
ook met de meting<strong>en</strong> door RIVM. <strong>De</strong> andere helft <strong>van</strong> de door NITG gemet<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> is<br />
circa twee keer zo laag. <strong>De</strong> helft <strong>van</strong> de meetwaard<strong>en</strong> <strong>van</strong> NITG lijkt dus twee keer lager te<br />
zijn dan de werkelijke conc<strong>en</strong>traties, als aangehoud<strong>en</strong> wordt dat de resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> RIVM <strong>en</strong><br />
WUR het meest betrouwbaar zijn.
RIVM rapport 500003003 pag. 75 <strong>van</strong> 82<br />
K<br />
hydrion (mg/l)<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
0<br />
5<br />
(2:1) (1:1<br />
10<br />
15<br />
NITG (mg/l)<br />
20<br />
25<br />
30<br />
Na<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
0<br />
5<br />
10<br />
15<br />
20<br />
25<br />
NITG (mg/l)<br />
Fig.B2.9 Vergelijking <strong>van</strong> de verschill<strong>en</strong>de analyses <strong>van</strong> K <strong>en</strong> Na (in mg/l)<br />
<strong>De</strong> systematische verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de twee groep<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> voor Na <strong>en</strong> K mak<strong>en</strong> het<br />
aannemelijk dat de oorzaak <strong>van</strong> de afwijking<strong>en</strong> ligt in de bewerking <strong>van</strong> de resultat<strong>en</strong><br />
(verdunningsfactor). <strong>De</strong> analyses met afwijk<strong>en</strong>de waard<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> inderdaad tot e<strong>en</strong> zelfde<br />
serie meting<strong>en</strong> te behor<strong>en</strong> (aane<strong>en</strong>geslot<strong>en</strong> reeks labcodes). Dit leidt ertoe om de afwijk<strong>en</strong>de<br />
waard<strong>en</strong> steeds met e<strong>en</strong> factor 2 te verm<strong>en</strong>igvuldig<strong>en</strong> (persoonlijke mededeling Bertil <strong>van</strong> Os,<br />
NITG). <strong>De</strong> resultat<strong>en</strong> zijn opnieuw gebruikt voor e<strong>en</strong> vergelijking voor K <strong>en</strong> Na. Met de<br />
aangepaste waard<strong>en</strong> ontstaat e<strong>en</strong> reeks waarbij de meting<strong>en</strong> <strong>van</strong> NITG <strong>en</strong> WUR relatief goed<br />
overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> (Fig.B2.10). <strong>De</strong> resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de Hydrion-10 blijk<strong>en</strong> na correlatie gemiddeld<br />
circa 10% hoger zijn dan de waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> NITG. Hierop is ge<strong>en</strong> verdere correctie toegepast.<br />
K<br />
Hydrion<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
0<br />
5<br />
10<br />
y = 1.12x<br />
15<br />
NITG<br />
20<br />
25<br />
hydrion (mg/l)<br />
Na<br />
Hydrion<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
0<br />
5<br />
10<br />
(2:1)<br />
15<br />
20<br />
30<br />
(1:1)<br />
y = 1.10x<br />
25<br />
NITG<br />
Fig.B2.10 Vergelijking <strong>van</strong> de gecorrigeerde waard<strong>en</strong> voor K <strong>en</strong> Na (in mg/l)<br />
30<br />
<strong>De</strong> waard<strong>en</strong> voor alle andere parameters (ook voor de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) zijn met e<strong>en</strong> factor 2<br />
verm<strong>en</strong>igvuldigd bij dezelfde monsters waarvoor Na <strong>en</strong> K afwijking<strong>en</strong> vertoond<strong>en</strong>. <strong>De</strong><br />
aangepaste waard<strong>en</strong> voor Ca <strong>en</strong> Mg zijn vergelek<strong>en</strong> met de gecorrigeerde waard<strong>en</strong> bepaald<br />
met de Hydrion-10 (Fig.B2.11). Er is sprake <strong>van</strong> e<strong>en</strong> aanvaardbare overe<strong>en</strong>komst, die niet<br />
30<br />
35<br />
35<br />
40<br />
40<br />
45<br />
45
pag. 76 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
echt goed is. E<strong>en</strong> systematische afwijking is dat de waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> NITG in beide gevall<strong>en</strong><br />
overweg<strong>en</strong>d lager lijk<strong>en</strong> te zijn dan die <strong>van</strong> WUR. Dit kan sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> neerslag<br />
<strong>van</strong> vast CaCO3 bij de NITG monsters (lange bewaartijd). Het leidt ertoe om de door WUR<br />
bepaalde waard<strong>en</strong> aan te houd<strong>en</strong> als meest repres<strong>en</strong>tatieve waard<strong>en</strong> voor Ca <strong>en</strong> Mg.<br />
Ca<br />
250<br />
Hydrion<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0<br />
0<br />
50<br />
100<br />
NITG<br />
150<br />
200<br />
250<br />
Mg<br />
45<br />
Fig.B2.11 Vergelijking <strong>van</strong> de verschill<strong>en</strong>de analyses <strong>van</strong> Ca <strong>en</strong> Mg (in mg/l)<br />
Hydrion<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
0<br />
5<br />
T<strong>en</strong>slotte is e<strong>en</strong> vergelijking mogelijk tuss<strong>en</strong> de waard<strong>en</strong> <strong>van</strong> de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Al, Ba <strong>en</strong><br />
Zn die door RIVM-LAC <strong>en</strong> NITG (na correctie) zijn bepaald. <strong>De</strong> vergelijking (Fig.B2.12)<br />
bevat relatief weinig gegev<strong>en</strong>s. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> heeft RIVM voor Al <strong>en</strong> Zn e<strong>en</strong> relatief hoge<br />
detectiegr<strong>en</strong>s aangehoud<strong>en</strong> waardoor de gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties er weinig <strong>van</strong> afwijk<strong>en</strong> <strong>De</strong> in<br />
Fig.B2.12 gegev<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> veelvoud <strong>van</strong> die detectiegr<strong>en</strong>s. <strong>De</strong> overe<strong>en</strong>komst is<br />
beter voor Ba dan voor Al <strong>en</strong> Zn. <strong>De</strong> overe<strong>en</strong>komst voor Na <strong>en</strong> K <strong>en</strong> voor de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
is goed g<strong>en</strong>oeg om vertrouw<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> in de door NITG bepaalde conc<strong>en</strong>traties, na<br />
correctie op de wijze zoals hiervoor is aangegev<strong>en</strong>, ook voor de overige spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Ba<br />
300<br />
NITG<br />
250<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0<br />
0<br />
50<br />
100<br />
150<br />
RIVM<br />
y = 1.083x<br />
200<br />
250<br />
300<br />
Al<br />
200<br />
NITG<br />
180<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
0<br />
10<br />
15<br />
20<br />
y = 0.2844x<br />
25<br />
NITG<br />
20<br />
40<br />
60<br />
80<br />
100<br />
120<br />
140<br />
160<br />
180<br />
200<br />
RIVM<br />
30<br />
35<br />
Zn<br />
20<br />
18<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
0<br />
40<br />
2<br />
4<br />
45<br />
6<br />
y = 1.2534x<br />
Fig.B2.12 Vergelijking <strong>van</strong> de verschill<strong>en</strong>de analyses <strong>van</strong> spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (in g/l)<br />
Voor de <strong>kwaliteit</strong> <strong>van</strong> het bronwater is aangehoud<strong>en</strong> dat de resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> WUR betrouwbaar<br />
zijn voor Cl, K, Na, NO3 <strong>en</strong> na bewerking voor Ca, HCO3, Mg, <strong>en</strong> SO4. Voor de door NITG<br />
bepaalde conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is aangehoud<strong>en</strong> dat de waard<strong>en</strong> na ev<strong>en</strong>tuele<br />
correctie e<strong>en</strong> aanvaardbare indicatie gev<strong>en</strong> <strong>van</strong> de werkelijke conc<strong>en</strong>traties.<br />
NITG<br />
8<br />
10<br />
RIVM<br />
12<br />
14<br />
16<br />
18<br />
20
RIVM rapport 500003003 pag. 77 <strong>van</strong> 82<br />
BIJLAGE 3 RESULTATEN VAN DE VELDMETINGEN<br />
Tabel B3a Resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de veldmeting<strong>en</strong> (NB laatste meters coördinat<strong>en</strong> onnauwkeurig)<br />
bron Datum x-coord y-coord EC Temp pH Afvoer<br />
monster m m uS/cm<br />
o<br />
C<br />
l/s<br />
n.mb3 20011107 181044 328711 1000 11.9 7.10 0.90<br />
n.001 20011207 181221 328537 1001 11.5 7.02 3.00<br />
n.002 20011018 180960 328420 1050 10.8 6.90 5.00<br />
n.003 20011018 180801 328011 1124 10.9 7.40 0.40<br />
n.004 20011018 180733 327376 974 10.5 6.91 0.50<br />
n.005 20011018 180894 326990 1360 13.5 7.80 0.05<br />
n.006 20011018 180719 326170 1019 13.3 8.10 0.60<br />
n.007 20011025 181235 325796 1153 11.3 7.39 1.50<br />
n.008 20011025 181135 325392 904 11.5 7.15 0.50<br />
n.009 20011024 180681 325265 884 11.7 7.34 0.35<br />
n.010 20011024 180556 325397 789 10.7 7.08 0.20<br />
n.011 20011019 179930 324280 650 11.3 6.39 0.60<br />
n.012 20011019 179690 323760 656 13.4 7.47 0.20<br />
n.015 20011019 182375 323779 1060 11.3 7.29 12.00<br />
n.016 20011019 182095 322636 912 12.8 8.01 0.50<br />
n.017 20011019 182672 321644 960 10.9 6.93 0.40<br />
n.018 20011019 182680 321506 493 11.8 6.91 0.20<br />
n.020 20011025 185581 321321 1279 11.0 6.79 0.80<br />
n.021a 20011025 186506 321160 944 12.7 7.06 0.10<br />
n.022 20011031 189337 322043 716 11.4 6.82 0.82<br />
n.023 20011031 189448 322058 831 10.5 7.00 0.25<br />
n.024 20011029 189080 323528 880 12.2 7.73 0.25<br />
n.025 20011107 187308 324067 881 10.7 7.08 0.20<br />
n.026 20011029 183730 326477 1074 10.7 6.94 0.01<br />
n.027 20011107 187104 327180 881 10.7 7.08 0.37<br />
n.029 20011107 187843 328017 1021 11.8 7.28 **<br />
n.030 20011107 187995 327855 354 12.4 7.32 **<br />
n.031 20011107 189629 326996 970 10.7 7.14 0.20<br />
n.033 20011029 190092 321222 980 12.1 7.00 0.08<br />
n.034 ** 188080 319591 ** ** ** **<br />
n.035 20011025 182425 323606 968 10.7 7.14 0.10<br />
n.037a 20011026 188974 319777 1001 12.4 6.88 0.20<br />
n.037b 20011026 189042 319801 1003 13.1 6.95 0.70<br />
n.037s 20011206 189383 318321 765 10.7 7.06 23.00<br />
n.040 20011029 189635 322965 890 11.2 7.09 0.10<br />
n.041 20011019 182653 322500 735 12.3 7.11 0.10<br />
n.042 20011025 181972 323058 1027 12.9 8.11 0.01<br />
n.043 20011025 182115 323338 916 12.8 8.20 0.15<br />
n.043b 20011025 182172 323291 1024 11.6 7.40 0.10<br />
n.044 20011025 182167 323418 1143 10.8 7.28 0.10<br />
n.049 20011025 185281 321586 1337 14.9 6.63 0.80<br />
n.050 20011107 187283 319035 724 10.9 7.41 5.00<br />
n.076 20011025 187902 320895 783 14.2 6.82 **<br />
n.077 20011025 188003 320094 810 12.2 8.32 0.15<br />
n.080 20011031 189945 325683 1220 12.5 7.25 0.10<br />
n.084 20011031 188680 325241 992 11.2 6.80 0.20<br />
n.085 20011031 188508 325145 944 11.3 6.86 0.10<br />
n.086 20011105 187644 324578 999 11.0 7.07 0.10<br />
n.087 20011026 187589 324501 1012 11.5 7.01 0.10
pag. 78 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Tabel B3b Resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de veldmeting<strong>en</strong> (NB laatste meters coördinat<strong>en</strong> onnauwkeurig)<br />
bron Datum x-coord y-coord EC Temp pH Afvoer<br />
monster m m uS/cm<br />
o<br />
C<br />
l/s<br />
n.091 20011107 183386 327409 1235 10.6 6.97 0.20<br />
n.096a 20011031 190064 321509 867 12.2 7.57 0.50<br />
n.099 20011025 182394 323864 1014 11.8 6.90 2.00<br />
n.100 20011019 182150 322338 1102 11.3 7.21 0.50<br />
n.104 20011026 188061 319309 780 11.0 6.90 0.10<br />
z.001 20011017 184661 309113 777 10.8 7.2 23.8<br />
z.002 20011017 184624 309102 772 11.2 1.0<br />
z.003 20011017 184333 308832 767 12.5 7.4 6.3<br />
z.004 20011017 184378 308796 710 11.4 7.3 1.0<br />
z.005 20011017 184237 308797 774 11.9 7.0 1.5<br />
z.006 20011017 183936 308434 723 12.6 7.0 2.5<br />
z.007 20011017 183907 308416 725 11.8 7.0 2.0<br />
z.008 20011017 183495 308380 746 11.0 7.3 1.0<br />
z.021 20011101 191362 307250 665 10.6 7.92 0.10<br />
z.022 20011101 191427 307303 669 10.5 7.47 0.50<br />
z.023 20011101 191557 308219 611 10.9 7.15 1.50<br />
z.024 20011101 191590 308414 626 10.7 7.22 0.75<br />
z.025 20011101 191873 309793 599 11.0 6.90 0.75<br />
z.026 20011101 192255 310911 740 13.1 6.80 0.10<br />
z.027 20011101 191970 310621 668 10.7 6.80 0.80<br />
z.028 20011101 192078 311280 667 10.8 6.80 10.00<br />
z.031 20011102 188484 308791 683 9.9 7.46 0.20<br />
z.032 20011102 188470 308755 662 9.2 7.34 0.05<br />
z.033 20011102 188205 311147 751 10.8 7.53 0.20<br />
z.034 20011102 188122 310546 579 10.5 7.28 6.00<br />
z.035 20011102 188146 310510 590 10.5 7.15 0.80<br />
z.036 20011102 189891 313118 780 10.5 7.20 0.80<br />
z.037 20011108 190300 315287 725 10.8 7.15 12.00<br />
z.038 20011206 188821 318086 711 10.7 7.12 2.50<br />
z.039 20011206 189430 317093 705 10.7 7.06 5.00<br />
z.040 20011206 189400 317236 675 10.7 7.04 3.00<br />
bek<strong>en</strong><br />
n.b05 20011206 180526 327285 1009 9.3 8.18 60.00<br />
n.b10 20011207 180155 324928 784 8.6 7.70 3.00<br />
n.b12 20011207 179556 323741 724 6.6 7.91 1.50<br />
n.b16 20011206 181891 322517 973 9.9 7.87 11.00<br />
n.b18 20011206 183023 320983 688 9.1 7.90 3.00<br />
n.b20 20011207 185157 320970 792 5.7 8.35 12.00<br />
n.b21 20011206 186526 321006 948 6.9 8.16 5.00<br />
n.b80 20011206 189922 325685 899 9.2 7.94 50.00<br />
n.b86 20011206 187646 324487 915 10.0 7.33 22.00<br />
z.b10 20011218 183209 308346<br />
z.b20 20011206 191633 307501 629 9.8 7.24 17.00<br />
z.b21 20011206 192387 310736 574 9.3 7.91 11.00
RIVM rapport 500003003 pag. 79 <strong>van</strong> 82<br />
BIJLAGE 4 ANALYSERESULTATEN VAN RIVM-LAC<br />
Tabel B4a Resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de analyses <strong>van</strong> de hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (in mg/l)<br />
bron Ca K Mg Na Cl HCO3 NO3 SO4<br />
n.002 163 6.3 32 22 30 364 142 82<br />
n.005 179 1.1 31 14 50 405 116 90<br />
n.015 175 2.1 35 15 34 402 104 91<br />
n.022 117 0.6 32 9 34 198 81 71<br />
n.086 164 3.8 40 17 41 358 93 86<br />
n.099 163 2 40 18 37 380 101 77<br />
z.007 139 1.3 39 6 18 296 61 53<br />
z.024 126 1.3 28 4 12 294 26 45<br />
z.033 146 1.6 28 6 15 312 78 41<br />
Tabel B4b Resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de analyses <strong>van</strong> de spoorelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (in g/l)<br />
bron Al Ba Fe Mn Zn<br />
n.002 27 44 56 2.8 0<br />
n.005 189 41 319 5.5 6.4<br />
n.015 27 40 6 0.0 0<br />
n.022 81 35 73 4.4 6.4<br />
n.086 27 58 11 0.6 0<br />
n.099 27 40 22 1.1 0<br />
z.007 27 43 22 6.1 6.4<br />
z.024 0 276 17 0.6 6.4<br />
z.033 189 113 342 16.0 0
pag. 80 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
BIJLAGE 5 TRITIUMMETINGEN DOOR CIO<br />
Tabel B5 <strong>De</strong> gemet<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>traties <strong>van</strong> tritium in de bronn<strong>en</strong> (in Tritium Units)<br />
bron Datum<br />
3<br />
H<br />
bron Datum<br />
3<br />
H<br />
monster TU<br />
monster TU<br />
n.mb3 20011107 15 n.091 20011107 16<br />
n.001 20011207 14 n.096a 20011031 18<br />
n.002 20011018 13 n.099 20011025 14<br />
n.003 20011018 16 n.100 20011019 12<br />
n.004 20011018 15 n.104 20011026 9<br />
n.005 20011018 12 z.001 20011017 14<br />
n.006 20011018 17 z.002 20011017 13<br />
n.007 20011025 22 z.003 20011017 14<br />
n.008 20011025 18 z.004 20011017 12<br />
n.009 20011024 17 z.005 20011017 13<br />
n.010 20011024 13 z.006 20011017 13<br />
n.011 20011019 21 z.007 20011017 13<br />
n.012 20011019 11 z.008 20011017 14<br />
n.015 20011019 17 z.021 20011101 14<br />
n.016 20011019 14 z.022 20011101 13<br />
n.017 20011019 21 z.023 20011101 12<br />
n.018 20011019 13 z.024 20011101 12<br />
n.020 20011025 12 z.025 20011101 15<br />
n.021a 20011025 9 z.026 20011101 12<br />
n.022 20011031 14 z.027 20011101 13<br />
n.023 20011031 10 z.028 20011101 13<br />
n.024 20011029 16 z.031 20011102 13<br />
n.025 20011107 22 z.032 20011102 14<br />
n.026 20011029 14 z.033 20011102 16<br />
n.027 20011107 19 z.034 20011102 11<br />
n.029 20011107 20 z.035 20011102 10<br />
n.030 20011107 10 z.036 20011102 17<br />
n.031 20011107 15 z.037 20011108 9<br />
n.033 20011029 12 z.038 20011206 10<br />
n.035 20011025 15 z.039 20011206 10<br />
n.037a 20011026 9 z.040 20011206 8<br />
n.037b 20011026 10<br />
n.037s 20011206 11<br />
n.040 20011029 13 bek<strong>en</strong><br />
n.041 20011019 9<br />
n.042 20011025 17 n.b05 20011206 16<br />
n.043 20011025 18 n.b10 20011207 23<br />
n.043b 20011025 25 n.b12 20011207 14<br />
n.044 20011025 19 n.b16 20011206 12<br />
n.049 20011025 12 n.b18 20011206 18<br />
n.050 20011107 9 n.b20 20011207 13<br />
n.076 20011025 10 n.b21 20011206 13<br />
n.077 20011025 10 n.b80 20011206 16<br />
n.080 20011031 16 n.b86 20011206 19<br />
n.084 20011031 19<br />
n.085 20011031 22 z.b10 20011218 12<br />
n.086 20011105 20 z.b20 20011206 12<br />
n.087 20011026 23 z.b21 20011206 11
RIVM rapport 500003003 pag. 81 <strong>van</strong> 82<br />
BIJLAGE 6 RESULTATEN MET DE HYDRION-10 DOOR DE WUR<br />
Tabel B6a Resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de analyses <strong>van</strong> de hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (in mg/l)<br />
bron Ca<br />
corr.<br />
K Mg<br />
corr.<br />
Na NH4 Cl HCO3<br />
corr.<br />
NO3<br />
SO4<br />
corr.<br />
n.mb3 180 2.7 15 18 0.07 39 232 92 222 8<br />
n.001 180 5.1 14 21 0.12 34 273 82 213 8<br />
n.002 162 6.3 15 22 1.26 33 321 128 106 57<br />
n.003 186 0.6 17 17 1.71 39 353 151 102 54<br />
n.004 157 0.8 16 13 1.59 41 270 113 116 34<br />
n.005 158 1.2 24 18 1.58 75 331 205 133 6<br />
n.006 152 1.8 25 17 1.35 47 348 96 92 5<br />
n.007 185 0.6 20 15 1.52 75 375 79 99 22<br />
n.008 137 3.6 15 19 1.19 56 250 100 82 26<br />
n.009 144 1.3 13 12 1.32 33 314 86 70 17<br />
n.010 124 1.1 13 14 1.28 32 254 86 70 25<br />
n.011 71 9.5 15 29 0.63 62 43 86 120 36<br />
n.012 79 4.5 13 35 1.06 62 115 38 120 8<br />
n.015 180 2.5 15 16 1.48 36 418 104 69 33<br />
n.016 146 1.1 13 14 1.26 35 249 150 73 4<br />
n.017 167 1.7 11 10 1.27 41 321 92 88 49<br />
n.018 77 2.9 6 9 0.86 27 140 45 50 24<br />
n.020 209 4.3 13 25 1.22 64 310 247 90 77<br />
n.021a 155 1.1 14 22 1.31 33 352 140 44 69<br />
n.022 121 0.8 7 10 1.20 38 233 84 44 63<br />
n.023 143 1.6 12 9 1.21 40 312 74 54 30<br />
n.024 150 3.1 31 10 1.12 39 518 55 58 18<br />
n.025 159 1.6 8 13 0.06 28 224 93 157 9<br />
n.026 163 7.1 18 22 1.19 29 360 144 87 74<br />
n.027 201 1.7 3 21 0.07 90 337 43 118 15<br />
n.029 186 1.1 8 15 0.05 37 338 91 125 7<br />
n.030 59 17.3 5 10 0.14 13 123 36 50 5<br />
n.031 185 1.3 9 14 0.06 44 302 58 166 7<br />
n.033 167 0.9 11 14 1.59 40 333 112 74 67<br />
n.034 155 1.6 21 10 1.51 31 347 106 84 34<br />
n.035 169 4.7 13 19 1.35 34 392 129 48 151<br />
n.037a 145 25.2 15 28
pag. 82 <strong>van</strong> 82 RIVM rapport 500003003<br />
Tabel B6b Resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> de analyses <strong>van</strong> de hoofdcompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (in mg/l)<br />
bron Ca<br />
corr.<br />
K Mg<br />
corr.<br />
Na NH4 Cl HCO3<br />
corr.<br />
NO3<br />
SO4<br />
corr.<br />
n.096a 138 0.6 18 22 1.47 56 409 28 33 18<br />
n.099 173 1.5 11 18 1.43 37 393 101 64 62<br />
n.100 186 0.2 18 15 1.54 37 413 136 71 31<br />
n.104 130 0.7 4 12 1.36 15 233 147 36 55<br />
z.001 156 1.1 13 7 1.38 19 349 85 52 26<br />
z.002 156 1.4 15 7 1.36 20 365 72 55 34<br />
z.003 149 2.0 15 7 1.31 20 486 60 27 8<br />
z.004 144 1.7 1 5 1.29 16 382 50 42 28<br />
z.005 154 1.1 3 7 1.37 20 382 79 48 25<br />
z.006 139 1.3 13 6 1.31 21 414 77 27 6<br />
z.007 140 1.6 4 6 1.30 20 353 63 18 9<br />
z.008 144 1.4 9 7 1.32 21 233 68 133 17<br />
z.021 132 1.1 4 5 1.30 11 314 23 68 7<br />
z.022 134 1.1 7 5 1.31 11 274 23 117 11<br />
z.023 122 1.0 6 4 1.26 12 226 35 110 24<br />
z.024 124 1.3 6 4 1.28 14 252 27 96 26<br />
z.025 111 1.7 4 6 1.23 16 205 65 65 39<br />
z.026 134 3.5 9 9 1.17 18 267 54 106 36<br />
z.027 127 1.3 7 5 1.29 15 249 42 101 17<br />
z.028 128 1.1 6 5 1.30 15 271 42 78 20<br />
z.031 128 1.0 5 5 1.30 16 271 55 66 18<br />
z.032 131 1.0 2 5 1.35 16 286 49 50 18<br />
z.033 145 1.5 2 6 1.35 17 307 77 50 11<br />
z.034 114 1.3 1 6 1.28 17 266 31 37 12<br />
z.035 115 1.2 2 6 1.28 17 252 41 45 18<br />
z.036 150 1.4 6 6 1.37 17 299 63 94 26<br />
z.037 166 1.3 1 7 0.05 21 239 42 172 9<br />
z.038 139 2.1 3 8 0.09 21 281 56 72 20<br />
z.039 144 1.4 3 6 0.08 22 290 41 82 27<br />
z.040 137 1.4 2 6 0.07 20 302 33 59 27<br />
bek<strong>en</strong><br />
n.b05 151 1.1 39 14 0.09 41 449 100 60 62<br />
n.b10 115 1.6 15 13 0.09 49 179 75 100 31<br />
n.b12 88 4.4 14 26 0.12 72 161 30 80 55<br />
n.b16 149 4.2 20 17 0.13 43 348 79 83 26<br />
n.b18 115 2.2 13 11 0.10 25 297 74 27 9<br />
n.b20 129 2.4 8 15 0.13 35 250 95 57 17<br />
n.b21 149 7.5 8 25 0.15 55 329 74 57 7<br />
n.b80 150 4.6 10 15 0.14 41 322 64 75 11<br />
n.b86 158 3.7 10 12 0.11 36 286 97 102 24<br />
z.b20 133 1.7 13 5 0.08 11 320 30 69 12<br />
z.b21 114 1.5 14 5 0.07 13 408 36 13 6<br />
CO2