Bijlage 2 Archeologisch onderzoek commandantswoning

Archeologisch Adviesbureau 

The Westerbork Archaeological Research Project 

Volume 1 

De villa van Kamp Westerbork 

Hooghalen, gemeente Midden-Drenthe 

Een archeologisch en bouwbiografisch onderzoek

Ik zat op een zomeravond m’n rooie kool te eten aan de rand van dat gele lupinenveld, dat zich 

uitstrekte van onze eetbarak tot aan de ontluizingsbarak, en meende peinzend en geïnspireerd: 

‘Men zou de kroniek moeten schrijven van Westerbork.’ Een oudere man aan m’n linkerzijde – 

eveneens met rooie kool – antwoordde: ‘Ja, maar dan zou men een groot dichter moeten zijn.’ 

Hij heeft gelijk, men zou een groot dichter moeten zijn. Met journalistieke verhaaltjes komen we 

er niet meer. Heel Europa wordt langzamerhand één groot kampement. Heel Europa zal gaan 

beschikken over een zelfde soort bittere ervaringen. Het zal eentonig worden als wij elkaar de 

naakte feiten gaan meedelen van uiteengerukte families, geroofde bezittingen en verloren vrijheden. 

En over prikkeldraad en stamppot kan men ook niet veel pittoreske mededelingen doen aan 

buitenstaanders. Ik vraag me af of er veel buitenstaanders zullen overblijven, als de geschiedenis 

nog lang volhardt op de door haar ingeslagen paden. 

.6 

Etty Hillesum, december 1942

.6 

Colofon 

Opdrachtgever: Herinneringscentrum Kamp Westerbork 

Titel: De villa van Kamp Westerbork, Hooghalen, gemeente Midden-Drenthe; 

een archeologisch en bouwbiografisch onderzoek 

Status: eindversie 

Datum: 9 oktober 2012 

Auteurs: drs. I.A. Schute & ir. J.A.T. Wijnen 

Project: The Westerbork Archaeological Research Project Volume 1 (RAAP-rapport 2550) 

Projectcode: WECV 

Bestandsnaam: RA2550_WECV_Villa 

Projectleider: drs. I.A. Schute 

Projectmedewerkers: drs. E. van der Laan, J. de Jonge, M. Smit & A. Kemper 

ARCHIS-vondstmeldingsnummers: niet van toepassing 

ARCHIS-waarnemingsnummers: niet van toepassing 

ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer: 49257 

Autorisatie: drs. R.S. Kok 

Bevoegd gezag: Gemeente Midden-Drenthe 

ISSN: 0925-6229 

RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. 

Leeuwenveldseweg 5b 

1382 LV Weesp 

Postbus 5069 

1380 GB Weesp 

telefoon: 0294-491 500 

telefax: 0294-491 519 

e-mail: raap@raap.nl 

© RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., 2012 

RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade 

voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

De villa van Kamp Westerbork. Hooghalen, gemeente Midden-Drenthe 

Een archeologisch en bouwbiografisch onderzoek 

Samenvatting 

Aanleiding 

In december 2011 is in het voormalige Judendurchgangslager Kamp Westerbork een archeologisch 

en bouwbiografisch onderzoek in en om de villa van de kampcommandant uitgevoerd. Aanleiding 

voor het onderzoek waren de plannen van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork om 

de nog bestaande villa van de kampcommandant te consolideren en/of te conserveren door hier 

een transparante constructie van glas of kunststof overheen te plaatsen. Er was nog niet bekend 

hoe deze constructie eruit gaat zien en dus ook niet waar precies de fundering zal komen en 

welke bodemverstoringen hiermee gemoeid zijn. Om die reden richtte het archeologisch onderzoek 

zich op een ruime zone rond de villa. 


Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork heeft in samenspraak met de Vrije Universiteit (VU) 

en RAAP Archeologisch Adviesbureau de contouren geschetst van een meerjarig archeologisch 

onderzoek, ‘The Westerbork Archaeological Research Project’ genoemd. Hierin zijn elf locaties 

als object van onderzoek benoemd, die allemaal op termijn mogelijk bedreigd worden door de 

herinrichtingsplannen die het Herinneringscentrum voor het kampterrein heeft. Dit rapport doet 

verslag van onderzoek in en om de villa en verschijnt als eerste deel van een reeks waar ook de 

basisrapportage over het onderzoek op de stortplaats deel van uitmaakt. Deze beide projecten 

kunnen in het licht van het totale project als pilots worden gezien. 

Bouwbiografisch onderzoek 

Ook in de villa zelf is onderzoek gedaan en wel bouwbiografisch onderzoek. Dit kan gezien worden 

als een nieuwe onderzoeksdiscipline die de materiële neerslag bestudeert van de gebruiksgeschiedenis 

van een gebouw op plekken waar meestal niemand komt: zolders, kelders, kruipruimten. 

Juist die plaatsen hebben een verhaal te vertellen. Bouwbiografie gaat over de mensen 

in het gebouw en vertelt daarmee het verhaal van mensen. Het onderscheidt zich daarmee van 

de bouwhistorie en is te zien als een vorm ‘contemporaine archeologie van het gebouw’. Dit onderzoek 

geeft daarmee een (sfeer)impressie van het leven in het gebouw door de tijd heen. 

Community Archaeology 

Een belangrijk onderdeel van het project vormde het contact met pers en publiek. De regie hiervoor 

was in handen van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Tijdens de opgraving werd 

drie maal per dag op de opgravinglocatie tekst en uitleg gegeven door een van de archeologen. 

Tussen 28 december 2011 en 6 januari 2012 werden de vondsten in de voor de gelegenheid tot 

schervenzaal omgebouwde filmzaal van het Herinneringscentrum door de archeologen van RAAP 

gedetermineerd voor het oog van het publiek en soms in samenwerking met het publiek. Twee 

maal per dag werd bovendien een lezing verzorgd. Op deze locatie was een aantal ontmoetingen 

en gesprekken met overlevenden van het kamp gearrangeerd. 

RAAP-rapport 2550 / eindversie, 9 oktober 2012 [5]



Opzet van het archeologisch onderzoek 

Het archeologisch onderzoek rond de villa van de voormalige kampcommandant van Westerbork 

viel uiteen in twee onderdelen: een bureauonderzoek, op basis waarvan een archeologische 

verwachting is geschetst, en een veldonderzoek, waarbij deze verwachting is getoetst. Het veldonderzoek 

is methodisch opgesplitst. Put 1 betrof een kleine vakopgraving, terwijl put 2 en 3 

kleine ‘steentijdopgravingen’ betroffen waar op daartoe uitgezochte locaties (bij de trap van de 

hoofdingang en voor het terras van Gemmeker) vondsten per m 2 zijn verzameld. Daarnaast is 

over het hele terrein waarbinnen de bodemingrepen zullen plaatsvinden, een uitgebreide metaaldetectie 

uitgevoerd. Leidend voor de aanpak en opzet van het onderzoek waren twee vooraf 

geformuleerde onderzoeksthema’s: de gelaagdheid en de zeggingskracht van de materiële cultuur. 

Met gelaagdheid wordt de meerfasigheid van het kamp bedoeld. Tussen 1939 en 1971 (of 

zelfs 2012) is het kamp op verschillende manieren in gebruik geweest, waarvan de tijd als Judendurchgangslager 

de meest bekende. Het tweede onderzoeksthema betrof ‘de zeggingskracht 

van de materiële cultuur’. Enerzijds hangt dit samen met de museale functie van het Herinneringscentrum, 

anderzijds is een deel van de te verwachten vondsten de stille getuige van wat de 

stepping stone naar de vernietigingkampen was: kamp Westerbork. Emotionele en symbolische 

betekenis van de vondsten stijgt uit boven het ‘normale’ vondstspectrum. 

Bureauonderzoek 

Het bureauonderzoek maakte duidelijk dat er in de tuin van de villa met de sporen van talloze 

structuren rekening gehouden moest worden. Dit betrof een aantal paden, een trappetje, sierbruggetje, 

droge vijver, een hondenkennel en -graven en restanten van een rotstuin. 

In 1939, de tijd van het Joods vluchtelingenkamp, was het terrein om de villa kaal te noemen. De 

villa lag aan een carré, dat relatief open was. De opzet van de wegen padenstructuur was geometrisch. 

Het huis lag op een talud of verhoging waarin zich de kruipruimte bevindt. In deze 

situatie kwam waarschijnlijk pas met de komst van SS-kampcommandant Gemmeker in januari 

1943 verandering. De tuin is met hulp van Joods ‘personeel’ heringericht. Het sierpad met Japans 

bruggetje werd aangelegd, evenals een grasveld en moestuin achter het huis. Op het talud 

werd een soort rotstuin gemaakt. Het hoofdpad voor het huis langs werd boogvormig en doorbrak 

de geometrische opbouw van het carré. Achter het huis werd een hondenkennel gebouwd. Na de 

oorlog heeft de aanblik van de villa maar weinig verandering ondergaan, hooguit is de tuin verwilderd. 

Pas zeer recentelijk is de tuin, in verband met het gebouw bedreigende bomen, getransformeerd 

in een kale vlakte, waarmee onbedoeld een bijna vooroorlogs aanzicht is gecreëerd. 

Het gravend onderzoek 

Op slechts 146 m 2 zijn bij het gravend onderzoek en de metaaldetectie 31 sporen opgetekend en 

maar liefst 1489 vondsten aangetroffen. Met name deze vondstdichtheid is hoog te noemen. 

Ondanks de kaalslag van enkele jaren geleden zijn er nog veel sporen in de bodem bewaard 

gebleven. In put 1 werden circa 15 parallelle greppels aangetroffen die waarschijnlijk samenhangen 

met een vorm van grondverbetering door het ‘breken’ van het profiel van de oude bosgrond. 

Deze sporen dateren waarschijnlijk van ver voor de kamptijd, zijn mogelijk zelfs enkele eeuwen 




oud. De sporen worden oversneden door een nog aanwezige leiding waarvan vastgesteld kon 

worden dat deze uit 1939 dateert, dus van de aanleg van de villa. 

Er zijn enkele sporen opgetekend die mogelijk in de oorlog te dateren zijn. Dit betreft de resten 

van het trappetje dat in put 3 werd blootgelegd. Hoewel de verharding is vervangen, zijn de ankers 

waarmee de oorspronkelijke balkjes werden vastgezet, in situ bewaard gebleven. Zowel in 

put 2 als 3 zijn enkele rolkeien aangetroffen, die deel hebben uitgemaakt van de rotstuin. Ook 

het gootje in put 3 en de fietstegels in put 2 dateren waarschijnlijk uit de oorlog. 

De overige sporen dateren waarschijnlijk van na de oorlog, wellicht in de tijd dat de familie 

O’Breen in de villa woonde. Zo is rond de (vervangen) trap de rand van een bordes aangelegd 

door bakstenen in boogvormen aan te leggen. Hier en daar werden bloempotten in hun oorspronkelijke(?) 

positie aangetroffen. Ook de vlaggenmast zal van na de oorlog (jaren vijftig) dateren. 

De archeologische vondsten 

Wanneer de vondsten in meer detail worden bekeken, valt een aantal dingen op. In de eerste 

plaats is dat de hoge vondstdichtheid. Dit komt doordat ook de bouwvoor is onderzocht en waar 

in vroegere perioden meer vondsten van organische stoffen waren, zijn deze nu door kunststoffen 

vervangen. Daarnaast speelt ook de geringe ouderdom van de vondsten een rol; de degradatie 

van het vondstmateriaal is dus minder groot. 

Slechts weinig vondsten zijn scherp te dateren. Wie de vondsten bekijkt, zal het echter snel duidelijk 

zijn dat de meeste vondsten tussen de Tweede Wereldoorlog en eind jaren zestig geplaatst 

moeten worden. Ook is duidelijk geworden dat uit de spreiding van de vondsten in de bouwvoor 

nog steeds ruimtelijke patronen zijn af te lezen, zoals het installatiewerk aan de waterafvoer 

westelijk van het pand, de plek van de garage ten noordoosten van de villa en de op het zuiden 

gerichte vondstspreiding bij de trap naar de ingang van de villa. 

De functionele interpretatie van het materiaal maakt duidelijk dat functiegroepen als constructie, 

consumptie en interieur & tuin hoog scoren, zoals misschien ook wel te verwachten was. Opvallend 

is dat er relatief veel (afgevuurde) munitie is aangetroffen, zowel Duits als Brits. Even opvallend 

is wellicht dat wat niet gevonden is: tot personen te herleiden eigendommen. Het is echter 

zeer goed mogelijk dat deze aanwezig zijn op het terrein, zoals de recentelijke vondst van 

een stapel kartonnen(!) registratiekaarten bewijst. 

Bouwbiografische sporen 

Bouwbiografische sporen bleken in groten getale aanwezig in de villa. Er zijn 183 sporen en 

vondsten geïnventariseerd in de woning: documenten, kranten, tijdschriften, achtergelaten gebruiksvoorwerpen 

en gereedschappen, versieringen, inscripties, (delen van) meubels, verpakkingen 

van levensmiddelen, etensresten, etc. 

Uit de periode 1939-1940 hebben alle 13 gevonden sporen betrekking op de constructie van het 

huis. Voorbeelden zijn een achtergelaten schroevendraaier en de handafdrukken in witte verf 

van de monteur die in de kruipruimte werkte. Zes vondsten zijn met redelijke waarschijnlijkheid 

toe te schrijven aan de periode 1940-1945, de tijd van het Judendurchgangslager in het bijzonder. 

De meest treffende zijn de silhouetten van gereedschap in de schuur die vermoedelijk zijn 

aangebracht door de Joodse tuinman van Gemmeker, van wie bekend is dat hij veel tijd en werk 




stopte in het onderhoud van het tuingereedschap. Een ander mooi voorbeeld is de inscriptie van 

twee Maltezer kruizen op zolder, die afkomstig kunnen zijn geweest van Gemmeker of een van 

zijn bezoekers. In overeenstemming met de verwachting is het hoofddeel van de geïnventariseerde 

sporen toe te schrijven aan de naoorlogse periode, voornamelijk de tijd waarin de familie 

O’Breen er huisde (1949 tot 2007). Daarbinnen zijn sporen soms specifiek toe te schrijven aan 

leden van het gezin, met name aan de kolonel zelf. 

Conclusies 

Gelaagdheid 

Wanneer de resultaten van het archeologisch onderzoek om de villa en het bouwbiografisch 

onderzoek in de villa in samenhang worden bezien vanuit het perspectief ‘gelaagdheid’, kan een 

aantal conclusies worden getrokken. Van de tijd van het vluchtelingenkamp en het Durchgangslager 

zijn enkele vondsten en sporen aangetroffen die ook daadwerkelijk aan deze perioden 

kunnen worden toegewezen, waarschijnlijk meer dan in dit rapport zijn beschreven, in verband 

met de dateringproblematiek. Veel vondsten zijn nu eenmaal niet op een jaar te dateren, zelfs 

niet dergelijke contemporaine vondsten. Mede om die reden zijn sporen en resten van de gebruiksfasen 

tussen het moment dat Gemmeker het pand ontvlucht en de familie O’Breen haar 

intrek neemt (naar nu blijkt waarschijnlijk al in 1949) zeldzaam, zo niet ontbrekend. 

Sporen uit de tijd van de familie O’Breen en met name Hannie O’Breen (1949-2007), zijn veelvuldig 

in en om de villa te vinden. Verwonderlijk is dit niet: Hannie O’Breen woonde er bijna 60 

jaar. Toch maakt het onderzoek duidelijk dat deze naoorlogse bewoning de sporen uit de oorlog 

en van voor de oorlog niet geheel heeft uitgewist, zelfs wanneer men beseft dat er kort na de 

oorlog en na 2007 relatief veel in het pand is gebeurd. 

Zeggingskracht van de materiële cultuur 

Bij het archeologisch en bouwbiografisch onderzoek zijn (verrassend?) veel vondsten gedaan. 

De meest waarschijnlijke verklaring hiervoor is het systematisch opgraven en zeven van de 

bouwvoor. Het feit dat bij dit onderzoek de bouwvoor als informatiedrager is bezien, heeft ertoe 

bijgedragen dat de vondsten hierin dan ook geborgen werden. In de conventionele archeologie 

gebeurt dit doorgaans niet. Ook in het zogenaamd ‘lege’ huis werden toch verrassend veel vondsten 

aangetroffen, letterlijk in gaten en kieren. Het beeld wat hieruit naar voren komt, is dat de 

prominente gebruiksfasen, hoewel verschillend in intensiteit, duidelijk aanwezig zijn in de materiële 

cultuur en deze patronen dus kunnen worden vastgelegd en het materiaal geborgen of anderszins 

veiliggesteld. Dit levert een biografische schets van de villa op, in beelden en voorwerpen. 

De vraag mag nu gesteld worden of er vondsten zijn gedaan die binnen de context van een kamp 

een symboolwaarde hebben die, zoals Claudia Theune dat stelt (zie § 2.3), maakt dat de vondsten 

als ‘objects of power or relics of powerlessness’ aangemerkt kunnen worden. In de tuin lijkt 

dit amper het geval: het dateringprobleem breekt hier op. Enkele vondsten of sporen, zoals de 

sporen op het talud (fietstegels, gootje, trappetje en rolkeien), geven weer hoe de leefomstandigheden 

ten tijde van Gemmeker waren: comfortabel. Het feit dat deze sporen op circa 15 m 

van de spoorlijn liggen waarlangs de transporten naar het oosten reden en dat de tuin door 

Joodse gevangenen is aangelegd, geeft hier een speciale lading aan. Bij de vondsten die in de 




villa zijn gedaan, vallen vooral de vondsten in het schuurtje op (de silhouetten van het gereedschap) 

en de Duitse of Maltezer kruizen. 

Archeologische Monumentenzorg 

Het onderzoektraject binnen het kader van de AMZ is gericht op het bepalen van de behoudenswaardigheid 

van vindplaatsen en het, indien mogelijk, in situ beschermen hiervan. In KNAformele 

zin van het woord zijn de nu uitgevoerde werkzaamheden gezien als ‘werkzaamheden in 

het kader van het opstellen van een inrichtingsplan’. Daarom wordt aanbevolen de grondwerkzaamheden 

in verband met de aanleg van het zogenaamde paviljoen onder archeologische begeleiding 

te stellen. Normaliter zou gegraven zijn op de plek waar later ook om civiele redenen 

gegraven zou worden, maar dit kon niet ‘gestuurd’ worden omdat de inrichtingsplannen nog niet 

in detail bekend zijn. De resultaten van het archeologisch onderzoek geven ons inziens voldoende 

aanleiding om verdere sporen en vondsten veilig te stellen wanneer het paviljoen wordt aangelegd. 

Evaluatie 

Vooraf is het nu gepresenteerde onderzoek, binnen het kader van het Westerbork Archaeological 

Research Project, bestempeld als pilotproject. Daarom mag de vraag gesteld worden: ‘wat heeft 

dit onderzoek opgeleverd en wat zou anders moeten of kunnen?’ Het onderzoek in Westerbork 

zal namelijk ook worden beoordeeld op z’n academische merites en niet alleen vanuit het perspectief 

van de ruimtelijke ordening. Herinneringscentrum Kamp Westerbork, de VU/CLUE en 

RAAP Archeologisch Adviesbureau hebben de handen ineen geslagen en de contouren geschetst 

van een meerjarig onderzoeksproject met academische doelen en internationale partners 

of adviseurs. Daar ligt ook de uitdaging èn beperking van het nu gedane onderzoek: vanuit de 

AMZ wordt het onderzoek ingeperkt en gestuurd, daar waar wellicht bijstelling, improvisatie en 

uitbreiding van het onderzoek mogelijk zouden moeten zijn. Om die reden is in de academische 

arena waar het de ‘holocaust-archeologie’ betreft dan ook gepleit voor een proactieve opstelling 

en niet reactief, reagerend op ruimtelijke ontwikkelingen (Sturdy-Colls, 2012a). Dit gaat echter 

voorbij aan het simpele feit dat de realiteit soms anders ligt en de ruimtelijke ontwikkeling, zeker 

in Nederland, zijn normale doorgang vindt, als een soort van autonome ontwikkeling. En niet 

onbelangrijk, dat proces genereert geld voor onderzoek. Daarbinnen verdient het aanbeveling 

het beste van beide werelden te verkrijgen. Daar waar de markt voor slagkracht en innovatief 

vermogen kan zorgen, kan een universiteit dit bijvoorbeeld aanvullen met het formuleren van 

onderzoeksthema’s en -doelen. Welnu, dit is in Westerbork uitermate goed gelukt. Die, te zeldzame, 

samenwerking werd gevonden. 







Summary 

Background 

In December 2011 an archaeological excavation and building biographical investigation was 

carried out in and around the house of the camp commander at the former Judendurchgangslager 

Camp Westerbork. This investigation was necessary because the Memorial Centre Westerbork 

had plans to either renovate the house and/or preserve it under a transparent glass or plastic 

casing. At the time of the investigations the details of the planned construction were not 

known, so it was not clear what the location and extent of the foundations would be. The archaeological 

works were therefore carried out over a large area around the house. 


In consultation with VU University Amsterdam (VU) and RAAP Archaeological Consultancy the 

Memorial Centre Westerbork has outlined the parameters for a long term archaeological investigation, 

currently entitled ‘The Westerbork Archaeological Research Project’. Eleven locations, 

which could be affected by renovation plans for the camp, are covered by the research outline. 

This report covers the works in and around the house and is the first of a series of reports in 

which the report concerning the rubbish dump is also presented. In terms of the research project 

as a whole these projects can be considered as pilots. 

Building Biography Research 

The building biography investigation was carried out within the house itself. This is a relatively 

new research discipline, concerning the material culture associated with the use of buildings. 

This material culture is collected from seldom visited areas, such as attics, cellars and crawl 

spaces, as it are these places that have a story to tell. Building biographies are concerned with 

the occupants of the building and in this way tell the story of these people. This is a discipline 

different to building history and ought to be seen as a form of contemporary archaeology of the 

building. Such a research creates an impression of life in the building through the times. 

Community Archaeology 

An important aspect of this project was the contact with the media and the general public. This 

was coordinated by the Memorial Centre Westerbork. Three times a day during the excavations 

an archaeologist gave an on site presentation. Between 28th December and 6th January the 

cinema of the Memorial Centre was used by the archaeologists from RAAP to study the finds 

under the watchful eye of the public and sometimes with help from the public. Furthermore, a 

lecture was given twice daily. At this location a number of talks and meetings with survivors of 

the camp also took place. 

Research methods archaeology 

The archaeological investigation around the house of the former camp commander at Westerbork 

had two stages: a desktop assessment in which the archaeological expectancy for the location 




was laid out and an excavation, during which this expectancy was tested. The fieldwork methods 

were different in different locations. Trench 1 was excavated in layers with a mechanical digger 

and finds were collected from where they were found. The locations of trenches 2 and 3 were 

strategically chosen: under steps leading up to the front door and in front of Commander Gemmeker’s 

veranda. At these locations a more intensive method comparable to a Stone Age excavation 

was employed. The ground was removed in square meters blocks and the finds collected 

on a sieve. As well as the excavation trenches the whole area which was likely to be affected by 

the construction plans was intensively searched with the metal detector. In the research design 

two themes, stratigraphy and material culture, were considered to be crucial. Stratigraphy is 

important because it can contain information relating to different phases of occupation. Between 

1939 en 1971 (or even 2012) the camp has had different functions of which that of Judendurchgangslager 

is most well-known. 

The second research theme concerns the dialogue of the material culture. On the one hand the 

function of the Memorial Centre as museum is important. On the other hand the finds are silent 

witnesses of what was a stepping stone to the extermination camps: Camp Westerbork. The 

emotional and symbolic meaning of these finds exceeds that of more ‘traditional’ archaeological 

finds. 

Desktop assessment 

It was clear from the desktop research that the gardens of the house could contain the remains 

of many different structures. Specifically, a number of paths, a stairway, an ornamental bridge, a 

pond, dog kennels and graves and a rockery. At the time of the Jewish refugee camp in 1939 the 

area around the house was relatively empty. The house was situated in a relatively open square 

plot with paths and tracks arranged geometrically. The house stood on a mound within which the 

crawl spaces were situated. This situation probably remained until the arrival of SS Camp Commander 

Gemmeker in 1943. At this time, the gardens were restructured with the help of Jewish 

‘personnel’. The ornamental path with Japanese bridge was constructed as well as a lawn and 

vegetable garden at the rear of the house. On the slopes of the mound a kind of rockery was 

laid. A curving driveway was constructed which broke the geometrical tradition of the plot. Behind 

the house kennels were built. After the war this situation remained much the same, becoming 

overgrown over the years. Only recently the garden has been cleared in preparation for the 

construction work and unintentionally brought back to a state similar to that before the war. 

The archaeological excavations 

During the excavation and metal detector work, in an area of just 146 m 2 , 31 archaeological features 

and 1489 finds were registered. The density of the finds was particularly high. Despite the 

fact that the area was cleared a few years ago many features were still present in the ground. In 

trench 1, 15 parallel ditches were found which were probably the result of land improvement by 

means of breaking up the structure of the old forest floor. Presumably these features date from 

long before the time of the camp and may be several centuries old. These features were cut by a 

utilities trench which was dated to 1939 and therefor associated with the construction of the 

house. 




A small number of the documented features may date from the war, in particular the remains of 

the stairway in trench 3. The path surface had been replaced, but the original fittings onto which 

the beams were fixed were still present. Rocks associated with the rockery were uncovered in 

both trench 2 and 3. A drain in trench 3 and bicycle tiles in trench 2 probably also date from the 

war. 

The remainder of the features probably date from after the war, presumably from the time that 

the Family O’Breen occupied the house. In particular the edge of a border made of bricks laid in 

an arc form around the old stairway and flowerpots, possibly in their original position, were uncovered. 

The flagpole also dates from shortly after the war. 

The archaeological finds 

When the finds are looked at in detail a number of factors become apparent. Firstly, there is the 

high finds density. This is because the finds have been collected from the topsoil and whereas 

many finds in the old days would have been made from organic materials, such objects are now 

made of synthetic materials. Furthermore, because the finds are not particularly old they have 

had less time to degrade. 

Only a few finds could be dated accurately. A few German munitions and a zinc war coin certainly 

date from the war and a few finds certainly date from after the war. Anyone taking a look at 

the finds will quickly come to the conclusion that most of the material dates from the period between 

the Second World War and the 1960’s. Patterns in the distribution of the finds in the topsoil 

are also clear to see; by the drain to the west of the house, at the garage located to the 

north-east and a south facing distribution round the stairway leading to the entrance. The functional 

interpretation of the finds shows that most material was related to construction, consumption 

and interior or garden, as could be expected. Surprising is the relatively large number of 

munitions of German and British origin, in fired and unfired state. Just as surprising is what was 

not found, namely personal belongings. It is still possible that this type of object is still present 

somewhere at the location, as the accidental discovery of a pile of cardboard registration cards 

demonstrates. 

Building biographical evidence 

Building biographical evidence turned out to be present in abundance. 183 features and finds 

were registered within the house, including documents, newspapers and magazines, left behind 

tools and utensils, decorations, inscriptions, parts of furniture, product packaging, food remains 

etc. 

All 13 features which could be dated to the period 1939-1940 were related to the construction of 

the house. For example, a left behind screwdriver and a hand print in white paint from a tradesman 

that worked in one of the crawl spaces fall into this category. Six finds can be associated 

with relative certainty to the period 1940-1945 and the time of the Judendurchgangslager in particular. 

Most interesting are the silhouettes of tools in the shed which were presumably traced by 

Gemmeker’s Jewish gardener who we know spent a lot of time maintaining the garden tools. 

Another fine example is the inscription of two German or Maltese crosses in the attic, presumably 

drawn by Gemmeker or one of his visitors. As expected, most of the inventory stems from the 




post war period, in particular the time that the family O’Breen occupied the house (1949-2007). 

Some of these feature can be directly associated with certain members of the family, in particular 

the Colonel himself. 

Conclusions 

Stratigraphy 

When the results of the archaeological and building biography investigations in and around the 

house are combined and considered in terms of stratigraphy, it is possible to come to a number 

of conclusions. Only a few finds and features date from the time of the refugee camp and later 

the transit camp. Due to the problems associated with dating certain objects the actual number 

probably exceeds those described in this report. Even with these more contemporary finds it is 

often not possible to date as accurately as a particular year. It is partly due to this reason that 

remains and features from the period between Gemmeker’s escape and the arrival of the family 

O’Breen (which now appears to have been as early as 1949) are scarce or absent. Numerous 

features in and around the house date from the occupation of the family O’Breen and particularly 

from Hannie O’Breen (1949-2007). This should not come as a surprise as Hannie O’Breen lived 

in the house for 60 years. However, it has become clear from the investigations that despite this 

post war occupation of the property, traces of the occupation before and during the war are still 

present. This holds true even when considering the fact that shortly after the war and in 2007 a 

lot of activities have taken place in and around the building. 

Symbolism of the material culture 

It may be surprising that during the archaeological and building biographical investigations a 

large number of finds have been recovered. This is mainly due to the systematic excavation and 

sieving of the topsoil. The fact that in this case the topsoil has been regarded as a source of 

information has lead to these finds being recovered. This is not usually the case in traditional 

archaeology. A large number of finds were also recovered from the so called empty house, literally 

from nooks and crannies. The picture that emerges is that clear phases of use, albeit varying 

in intensity, are evident in the material culture and that these patterns can be recorded and the 

material recovered or otherwise preserved. This leads to a biographical record of the house in 

terms of interpretations and finds. 

We are now in a position to consider the question whether the finds from the context of the camp 

have a symbolic value as ‘objects of power or relics of powerlessness’ as suggested by Claudia 

Theune in chapter 2.3. This would appear to be the case for many finds from the garden as in 

this case dating the finds was not so problematic. Some finds, such as the features in the embankment 

(bicycle tiles, drain, steps and rockery), can tell us what the living conditions were like 

at the time of Gemmeker, namely comfortable. The fact that these features lie just 15 meter away 

from the railway used for the transportations to the concentration camps and the fact that the 

garden was constructed by Jewish prisoners, give these discoveries a deeper meaning. From the 

finds that were discovered in the house it are particularly the finds from the shed (silhouettes of 

tools) and the Maltese crosses that are most striking. 




Dutch Heritage Management 

The research framework within the context of the Dutch Archaeology and Monument policy 

(AMZ) is focused on determining whether sites are worthy of a protected status and where possible 

to ensure that such monuments be preserved in-situ. Under the formal terms of the national 

quality guidelines for archaeological works (KNA) this project falls into the category ‘work necessary 

for the drawing up of a planning application’. We recommend that the groundwork that is to 

be carried out in relation to the construction of the new pavilion should be carried out under an 

archaeological watching brief. This project would normally have been carried out at the locations 

where construction works were planned, but in this case this was not possible as the details of 

the plans were not known at the time of investigation. The results of this investigation show that 

there is enough reason to warrant the documentation of the finds and features that could potentially 

be disturbed when the pavilion is built. 

Evaluation 

This research, carried out as part of the Westerbork Archaeological Research Project, was set up 

as a pilot project. It is therefore important to address the question: what has been achieved by 

this research and what could or should have been done differently? The research at Westerbork 

is not just relevant in terms of planning policy but will also be assessed in terms of academic 

merits. The Memorial Centre Westerbork, the VU/CLUE and RAAP have entered into and set the 

boundaries for a long term research project with academic goals and international partners and 

advisors. Herein lie the challenges and limitations of this pilot. Within the AMZ policy framework 

research is bound and constricted when really appraisal, improvisation and intensification of the 

research should be possible. It is for this reason that academics concerned with holocaust archaeology 

are calling for a proactive approach as opposed to reactive approach which follows 

spatial development (Sturdy-Colls, 2012a). This approach is hindered by the simple fact that 

reality is not always compatible with theory and that spatial development, in particular in the 

Netherlands, evolves on its own in an autonomous way, independent of academic influence. 

However, it should not be overlooked that this very process generates the finances for the research. 

The research of the camps in the Netherlands at Amersfoort and Westerbork has been 

funded by this very process. Therefore, it must be recommended that the aim should be to achieve 

the best of both worlds. Where the market can provide the means and innovation the universities 

can for example enhance the quality of the research by formulating suitable research topics 

and goals. It must be said that ultimately this goal has been achieved at Westerbork. Such a, far 

too rare cooperation, has been found. 







Inhoudsopgave 

Samenvatting ....................................................................................................................... 5 

Summary............................................................................................................................ 11 

Inhoudsopgave ................................................................................................................... 17 

1 Inleiding ........................................................................................................................ 19 

1.1 Kader en aanleiding .............................................................................................................. 19 

1.2 Bouwbiografisch onderzoek ................................................................................................... 20 

1.3 Community archaeology ........................................................................................................ 21 

1.4 Plaats van het onderzoek in de AMZ ...................................................................................... 21 

1.5 Leeswijzer ............................................................................................................................ 22 

1.6 Dankwoord ........................................................................................................................... 22 

2 Archeologisch onderzoek om de villa .............................................................................. 23 

2.1 Archeologisch onderzoek naar kampterreinen in Europa ......................................................... 23 

2.2 The Westerbork Archaeological Research Project: de villa ...................................................... 23 

2.3 Opzet, onderzoeksthema’s en -vragen ................................................................................... 25 

2.4 Bureauonderzoek: methode en resultaten .............................................................................. 26 

2.4.1 Methoden ....................................................................................................................... 26 

2.4.2 Resultaten...................................................................................................................... 28 

2.4.3 Oudere perioden............................................................................................................. 31 

2.5 Veldonderzoek...................................................................................................................... 32 

2.5.1 Methode......................................................................................................................... 32 

2.5.2 Categorisering van de vondsten ...................................................................................... 34 

2.5.4 Resultaten Put 2............................................................................................................. 41 

2.5.6 Systematische metaaldetectie ......................................................................................... 47 

3 Bouwbiografisch onderzoek in de villa............................................................................. 51 

3.1 Inleiding ............................................................................................................................... 51 

3.2 Bouwbiografisch onderzoek ................................................................................................... 52 

3.3 Onderzoeksvragen ................................................................................................................ 52 

3.4 Methode ............................................................................................................................... 53 

3.4.1 Bureauonderzoek ........................................................................................................... 53 

3.4.2 Visuele inspectie ............................................................................................................ 54 

3.4.3 Locatieonderzoek in de villa van de commandant ............................................................. 54 




3.4.4 Uitwerking en interpretatie .............................................................................................. 56 

3.4.5 Rapportage .................................................................................................................... 57 

3.5 Resultaten bureauonderzoek ................................................................................................. 57 

3.5.1 Bewoningsgeschiedenis .................................................................................................. 57 

3.5.2 Opzet en indeling van de woning ..................................................................................... 61 

3.6 Sfeerimpressie...................................................................................................................... 62 

3.7 Visuele inspectie................................................................................................................... 64 

3.7.1 Resultaten...................................................................................................................... 64 

3.7.2 Aandachtspunten............................................................................................................ 64 

3.8 Bouwbiografische sporen van bewoners in de villa ................................................................. 65 

3.8.1 Een selectie van de vondstenfiguur ................................................................................. 66 

3.8.2 Overzichten.................................................................................................................... 88 

3.8.3 Fotovergelijkingen .......................................................................................................... 89 

4 Conclusies en aanbevelingen ......................................................................................... 91 

4.1 Conclusies archeologisch onderzoek ..................................................................................... 91 

4.2 Conclusies bouwbiografie...................................................................................................... 94 

4.3 De tuin en de villa in samenhang bezien ................................................................................ 98 

4.4 Aanbevelingen archeologie.................................................................................................... 99 

4.5 Aanbevelingen bouwbiografie ...............................................................................................101 

4.6 Evaluatie .............................................................................................................................103 

Literatuur ......................................................................................................................... 106 

Gebruikte afkortingen........................................................................................................ 108 

Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen ......................................................................... 109 

Bijlage 1: Sporenlijst ......................................................................................................... 112 

Bijlage 2: Vondstenlijst...................................................................................................... 113 

Bijlage 3: Lijst van de bouwbiografische sporen.................................................................. 114 




1 Inleiding 

Ivar Schute 

1.1 Kader en aanleiding 

In december 2011 is in het voormalige Judendurchgangslager Kamp Westerbork een archeologisch 

en bouwbiografisch onderzoek in en om de villa van de kampcommandant uitgevoerd. Aanleiding 

voor het onderzoek waren de plannen van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork om 

de nog bestaande villa van de kampcommandant te consolideren en/of te conserveren door hier 

een transparante constructie van glas of kunststof overheen te plaatsen. Er was nog niet bekend 

hoe deze constructie eruit gaat zien en dus ook niet waar precies de fundering zal komen en 

welke bodemverstoringen hiermee gemoeid zijn. Om die reden richtte het onderzoek zich op een 

ruime zone rond de villa (figuur 1). 

Het nationaal belang van de villa werd overigens al in de jaren ‘90 van de vorige eeuw ingezien. 

In 1995 werd het pand als Rijksmonument ingeschreven in het monumentenregister (ODBnummer 

479656) vanwege het essentiële belang ervan als onderdeel van het complex Kamp 

Westerbork, het architectuurhistorisch belang en de zeldzaamheid van de villa. 

Het onderzoeksgebied is onlangs tot circa 60 cm diep omgezet omdat de verwilderde tuin met 

bomen de conditie van de kwetsbare houten villa bedreigden. Het terrein is van alle begroeiing 

ontdaan. Desondanks kunnen met het plaatsen van de constructie resten en sporen uit de Tweede 

Wereldoorlog en van voor- en navolgende gebruiksfasen van de villa worden bedreigd. Het 

archeologisch onderzoek dient primair om deze in kaart te brengen en eventueel kleinschalig op 

te graven. 

De laatste jaren is duidelijk geworden dat archeologisch onderzoek van resten en sporen uit 

meer recente perioden, waaronder de Tweede Wereldoorlog, een meerwaarde heeft voor ons 

beeld hiervan, hoe goed juist deze perioden ook beschreven zijn. Onderzoek op de Grebbeberg 

en in Kamp Amersfoort maakte dit duidelijk (Kok, 2009; Schute, 2009, 2010, 2011a; Wijnen & 

Schute, 2010; Kok & Wijnen, 2011). Archeologisch onderzoek kan een aanvulling vormen op 

historisch onderzoek, maar daar ook een voorzet voor zijn. Te vaak is gebleken, bij bijvoorbeeld 

grondwerkzaamheden op kampterreinen, dat er onbekende en onverwachte sporen tevoorschijn 

kwamen en ongezien vernietigd werden. Nieuwe sporen impliceren nieuwe informatie, die bovendien 

eenduidig en objectief te noemen is. Het zou een gemiste kans zijn het bodemarchief, 

ook wanneer het om de Tweede Wereldoorlog gaat, niet te ontsluiten. 

Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork onderkende dit en trok hieruit de conclusie dat wanneer 

archeologisch onderzoek noodzakelijk is, dat dit zo uitgebreid en goed mogelijk uitgevoerd 

diende te worden. In samenspraak met de Vrije Universiteit (VU) en RAAP Archeologisch Adviesbureau 

zijn de contouren geschetst van een meerjarig archeologisch onderzoek, ‘The Wes- 




terbork Archaeological Research Project’ genoemd. Hierin zijn elf locaties als object van onderzoek 

benoemd, die allemaal op termijn mogelijk bedreigd worden door de herinrichtingsplannen 

die het Herinneringscentrum voor het kampterrein heeft. Dit rapport doet verslag van onderzoek 

in en om de villa en verschijnt als eerste deel van een reeks waar ook de basisrapportage over 

het onderzoek op de stortplaats deel van uitmaakt. Deze beide projecten kunnen in het licht van 

het totale project als pilots worden gezien. 

Het onderzoek stond onder leiding van drs. I.A. (Ivar) Schute; het veldwerk is tussen 5 en 14 

december 2011 uitgevoerd. Op een aantal momenten is het onderzoek geëvalueerd door een 

Scientific Advisory Board. Hierin hadden zitting: prof.dr. R. van der Laarse, bekleder van de 

Westerbork-leerstoel aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, prof.dr. J. Kolen, hoogleraar archeologie 

aan dezelfde universiteit, Univ.-Prof.dr. Claudia Theune-Vogt van het Institut für Urund 

Frühgeschichte van de Universität Wien en tenslotte Caroline Sturdy-Colls BA (Hons), MPhil(B), 

AIFA van de Staffordshire University. 

Het bevoegd gezag werd gevormd door de gemeente Midden-Drenthe in de persoon van Saco 

van Veen van de afdeling Bouw en Wonen en diens adviseur drs. M. Montforts van het Drents 

Plateau. Aan de basis van het onderzoek lag een door het bevoegd gezag en de opdrachtgever 

geaccordeerd Programma van Eisen (PvE; Schute, 2011b: RAAP-PvE 1012). De in dit PvE omschreven 

onderzoeksthema’s en -vragen waren leidend voor het onderzoek (zie ook § 2.3). 

1.2 Bouwbiografisch onderzoek 

Geen weerslag in het PvE heeft het bouwbiografisch onderzoek in de villa. Dit soort onderzoek 

valt buiten de archeologische regelgeving. Bouwbiografisch onderzoek kan gezien worden als 

een nieuwe onderzoeksdiscipline die de materiële neerslag bestudeert van de gebruiksgeschiedenis 

van een gebouw en wel op plekken waar meestal niemand komt: zolders, kelders, kruipruimten. 

De op die plekken achtergebleven resten hebben een verhaal te vertellen. Bouwbiografie 

is een integrale onderzoeksmethode, die elementen uit verschillende disciplines combineert. 

Waar bouwhistorie gaat over het gebouw zelf, gaat bouwbiografie over de mensen in het gebouw 

en vertelt daarmee het verhaal van mensen. Het onderscheidt zich daarmee van de bouwhistorie 

en geschiedschrijving en is te zien als een vorm ‘contemporaine archeologie van het gebouw’. 

Dit onderzoek geeft daarmee een (sfeer)impressie van het leven in het gebouw door de tijd heen 

(o.a. Wijnen, 2011a, 2011b). 

Bouwbiografisch onderzoek maakt het cultuurhistorische verhaal van een plek compleet. Het 

onderzoek vertaalt een objectieve bron naar een aansprekende interpretatie en geeft een historisch 

(sfeer)beeld van de gebruiksgeschiedenis. Dit leidt tot bewustwording van de geschiedenis 

en betrokkenheid bij (voormalige) gebruikers en het publiek. Soms levert het nieuwe feiten op 

over de geschiedenis, of scherpt deze aan. Door de wijze van verzamelen en rapporteren blijft 

de betekenisvolle cultuurhistorie behouden. 

Het verslag van het bouwbiografisch onderzoek is terug te vinden in hoofdstuk 3. 




1.3 Community archaeology 

Een belangrijk onderdeel van het project vormde het contact met pers en publiek. De regie hiervoor 

was in handen van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Tijdens de opgraving werd 

drie keer per dag een rondleiding verzorgd door een van de rondleiders van het Herinneringscentrum, 

waaraan ruchtbaarheid werd gegeven door middel van flyers, de website en een speciale 

QR-code. Op de opgravinglocatie werd tekst en uitleg gegeven door een van de archeologen. 

Tussen 28 december 2011 en 6 januari 2012 werden de vondsten in de voor de gelegenheid tot 

schervenzaal omgebouwde filmzaal van het Herinneringscentrum door de archeologen van RAAP 

gedetermineerd voor het oog van het publiek en soms in samenwerking met het publiek. Twee 

maal per dag werd bovendien een lezing verzorgd. Op deze locatie was een aantal ontmoetingen 

en gesprekken met overlevenden van het kamp gearrangeerd. Opgravingleider Ivar Schute hield 

voor het NRC een dagboek bij dat hier een goed sfeerbeeld van geeft (Schute, 2012a). 

1.4 Plaats van het onderzoek in de AMZ 

Archeologisch onderzoek wordt vandaag de dag (grotendeels) uitgevoerd door marktpartijen. 

Basis voor het onderzoek vormt de Wet op de Archeologische Monumentenzorg 2007, een herzieningswet 

van de Monumentenwet 1988. Deze herziening bleek noodzakelijk nadat Nederland 

in 1992 het Verdrag van Malta tekende en zich daarmee committeerde aan een (meer) structurele 

zorg voor het archeologisch erfgoed. Alhoewel de verschillende ondertekenaars van dit Europees 

verdrag dit verschillend uitwerken, leidde dit in Nederland tot een systeem van marktarcheologie. 

Bij elk bouwplan moet nu door de gemeente de noodzaak tot het doen van archeologisch 

onderzoek worden afgewogen. Dit is uitgewerkt en vastgelegd in bestemmingsplannen. Als het 

tot archeologisch onderzoek komt, wordt dit betaald door de initiatiefnemer van het bouwplan. 

Uitgangspunt van het beleid is het zogenaamde behoud in situ. Wanneer een ‘behoudenswaardige 

vindplaats’ wordt aangetroffen, dan wordt – alle belangen overziend – gekeken of behoud 

ter plekke mogelijk is of dat de vindplaats opgegraven moet worden (‘behoud ex situ’). 

Om nu te kunnen bepalen of archeologische vindplaatsen behoudenswaardig zijn, is in de Kwaliteitsnorm 

Nederlandse Archeologie (KNA) een getrapt onderzoeksstramien beschreven waarin 

eisen aan elke onderzoeksfase en -methodiek zijn verwoord. Bedrijven werken onder vergunning 

van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en zijn derhalve verplicht deze KNA te volgen. 

Onderzoek naar sporen en objecten uit de Tweede Wereldoorlog, met een volledige inachtneming 

van de KNA, is echter niet mogelijk (Schute, 2009; Kok & Wijnen, 2011). De KNA is niet 

toegespitst op onderzoek naar dergelijk recente perioden. De archeologische behoudenswaardigheid 

van een plek als Westerbork hoeft niet bepaald te worden. Gezien de criteria van de in 

de KNA vastgelegde waardestelling is op voorhand duidelijk dat Westerbork een behoudenswaardige 

archeologische vindplaats is en derhalve behoud in situ nagestreefd moet worden – 

indien mogelijk. Daarnaast is evenzeer duidelijk dat Westerbork een bijzonder groot publiek belang 

heeft. In die optiek dienen archeologische werkzaamheden dan ook zowel instandhouding 




als ontsluiting en inrichting van het terrein. In KNA-formele zin van het woord zouden de hier 

opgevoerde werkzaamheden als ‘werkzaamheden in het kader van het opstellen van een inrichtingsplan’ 

kunnen worden gezien. Op deze manier is het in het PvE verwoord en door de bevoegde 

overheid, de gemeente Midden Drenthe, geaccordeerd (Schute, 2011b). 1 

1.5 Leeswijzer 

In hoofdstuk 2 wordt verslag gedaan van de resultaten van het archeologisch onderzoek in de 

tuin van de villa. De resultaten van het bouwbiografisch onderzoek, nu in de villa, worden in 

hoofdstuk 3 gepresenteerd. In hoofdstuk 4 worden conclusies en aanbevelingen geformuleerd en 

wordt getracht de resultaten van het archeologisch en bouwbiografisch onderzoek in samenhang 

te bezien. 

1.6 Dankwoord 

Een woord van dank gaat uit naar alle medewerkers van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. 

Speciale dank gaat uit naar Sjaak Kortenhoeven die vele praktische problemen voor ons 

oploste en naar Guido Abuys, als conservator onze constante vraagbaak. Verder gaat (op het 

gevaar af iemand te vergeten) onze dank uit naar Wendy Doorten, Ettie Henstra, Rienk Kamer, 

José Martin, Dirk Mulder, Christel Tijenk en de vele vrijwilligers van het Herinneringscentrum die 

voor het wassen van de vondsten hebben gezorgd of anderszins hebben bijgedragen. Ook danken 

wij Henk-Jan ten Brink (Grontmij) en de medewerkers van ASTRON, the Netherlands Institute 

for Radio Astronomy. Tenslotte: zonder de vrijwillige (graaf)hulp van Jetse de Jonge, André 

Kemper, Yannick Raczynski Henk, Mauro Smit en Nick Warmerdam had het onderzoek grote 

vertraging opgelopen en was het een stuk minder gezellig geweest. 

1 

Voor de duidelijkheid: het onderzoek wordt dus niet als een inventariserend archeologisch onderzoek gezien t.b.v. het 

opstellen van een selectieadvies en het nemen van een selectiebesluit, hoewel het onderzoek hier zeker kenmerken 

van heeft. 




2 Archeologisch onderzoek om de villa 

Ivar Schute 

2.1 Archeologisch onderzoek naar kampterreinen in Europa 

Kamponderzoek door archeologen vindt in Europa nog maar incidenteel plaats. De geest van de 

tijd en diverse praktische en ethische problemen zijn hier waarschijnlijk debet aan. Onlangs is 

door professor Claudia Theune uit Wenen een overzicht gepubliceerd waaruit blijkt dat er vooral 

in de ‘daderlanden’ en in Polen onderzoek is of wordt gedaan (Theune, 2010). In het westen is 

volgens haar artikel alleen in Amersfoort onderzoek gedaan. Inmiddels is bekend dat ook op 

Alderney archeologisch onderzoek heeft plaatsgevonden (Carr, 2009; Sturdy Colls, 2012a). Het 

scala aan kampen dat tot nu toe is onderzocht, is divers: vernietigingskampen zoals Belzec, 

maar ook doorvoerkampen zoals Amersfoort en ‘satellietkampen’ zoals Witten-Annen (van Buchenwald). 

Met name de laatste tien jaar vindt op een steeds grotere schaal systematisch onderzoek 

plaats; in enkele vernietigingskampen zijn meerjarige onderzoeksprogramma’s opgezet, 

voorbeelden hiervan zijn Sobibor en Treblinka (Gilead e.a., 2009; Sturdy-Colls, 2012b). 

In ons land beet kamp Amersfoort het spits af. Hier vonden in 2010 en 2011 de eerste opgravingen 

plaats (Schute, 2011a; Stein, 2011). Vooralsnog vinden de opgravingen in Nederland plaats 

binnen een marktarcheologisch kader en worden dus (goeddeels) gestuurd vanuit ontwikkelingen 

in de ruimtelijke ordening. In het geval van Amersfoort betrof dat de uitbreiding van het Nationaal 

Monument. Om die reden is een deel van een luchtafweerstelling opgegraven. 

Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork probeert hier een meer ‘academische’ lading aan te 

geven. Onder hun opdrachtgeverschap hebben de Vrije Universiteit en RAAP Archeologisch 

Adviesbureau de handen ineen geslagen en de contouren van het ‘Westerbork Archaeological 

Research Project’ geschetst (Schute, 2011b). Leidende onderzoeksthema’s hierin zijn vooralsnog 

de historische gelaagdheid van het kampterrein en de zeggingskracht van de materiële 

cultuur (zie § 2.3). De eerste twee pilots vonden in december 2011 plaats, nog wel gefinancierd 

vanuit de bouwplannen die er rond de villa van de kampcommandant bestaan (Schute, 2011b; 

Siebelt, 2012). Het project telt echter in totaal elf deelonderzoeken waarvoor in de nabije toekomst 

financiering zal worden gezocht en internationale samenwerking een van de belangrijkste 

uitgangspunten is. 

2.2 The Westerbork Archaeological Research Project: de villa 

De villa van de kampcommandant ligt in het uiterste noorden van de voormalige gemeente Westerbork 

(nu fusiegemeente Midden-Drenthe; figuur 2). In 1939 besloot de Centrale Commissie 

voor het Vluchtelingenvraagstuk op deze plek een kamp te bouwen voor Joods-Duitse vluchtelingen. 

2 Deze vluchtelingen probeerden aan de dreiging van het Nazi-regime te ontkomen door de 

2 In eerste instantie had men een locatie op 18 km van Paleis Het Loo op het oog. Koningin Wilhelmina verhinderde dit. 




grens met Nederland over te steken. De bouw van het kamp werd uitgevoerd door de Onderhouds- 

en Uitbreidingswerken van de Rijksgebouwendienst onder leiding van Louis Bok en geheel 

gefinancierd door de Joodse gemeenschap. Bij het kamp werd een aantal dienstwoningen 

gebouwd waaronder een ‘woning directeur, een woning hoofd administratie, woning leider illegale 

kamp en zes woningen voor geëmployeerden à fl. 3.250, totaal fl. 37.500’ (Nationaal Archief 

inventaris 2.04.58 Archief Ministerie van Binnenlandse Zaken, hier overgenomen uit Stenvert, 

2009). Van deze dienstwoningen was de villa voor de directeur zonder meer de grootste en 

meest luxueuze. 

De villa is van het kamp het enige overgebleven gebouw. 3 Dat juist de woning van SS- 

Obersturmführer Albert Konrad Gemmeker de tijd heeft overleefd, is wellicht wrang te noemen, 

maar in de geest van de tijd verklaarbaar. De woning verloor in 1948 zijn functionele relatie met 

het kamp en werd een jaar later als particulier woonhuis in gebruik genomen. Toen in 1970-‘71 

het kamp werd ontmanteld en de barakken werden afgebroken of verkocht, was het derhalve 

weinig opmerkelijk dat het woonhuis hieraan ontsnapte. Op dat moment was het kamp al lang 

een opvangkamp voor Molukkers. Hoewel de primaire identificatie met Westerbork die van doorvoerkamp 

uit de Tweede Wereldoorlog is, is de gebruiksgeschiedenis van het kamp veel complexer 

en is de bijna 20 jaar dat de Molukkers het kamp gebruikten, of de 57 jaar dat de familie 

O’Breen de woning in gebruik had, veel langer dan de drie jaar dat Gemmeker er woonde en het 

kamp als doorvoerkamp fungeerde (zie ook § 3.5.1). 

Zo zou ik nog vele verhaaltjes kunnen vertellen over ‘onze’ commandant. Misschien voelt 

hij zich wel een goedertieren vorst over vele deemoedige onderdanen. God weet hoe hij 

zich voelt. Een stem achter me zegt: ‘We hadden vroeger een commandant, die trapte de 

mensen naar Polen, deze lacht ze naar Polen.’ 

Etty Hillesum, december 1942 

Toen in 2007 de dochter van kolonel Speck O’Breen overleed, is door Herinneringscentrum 

Kamp Westerbork een fotoboek gemaakt van de situatie in het huis zoals ze dat toen aantroffen. 

Dit fotoboek met foto’s van Sake Elzinga getuigt van een verstilde tijd, maar wel die van de familie 

O’Breen (Elzinga, 2009). 

Voornemen van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork is nu deze verstilde tijd te vangen in 

een ‘stolpconstructie’ of ‘paviljoen’. De woning laat geen grote aantallen bezoekers toe en zal 

dus geconserveerd en afgeschermd worden, maar tegelijkertijd toegankelijk door een doorzichtige 

constructie te maken waarin en waarop beelden, tentoonstellingen etc. geplaatst of geprojecteerd 

kunnen worden. Het archeologisch onderzoek vindt plaats voorafgaand aan de hiermee 

gepaard gaande grondwerkzaamheden. 

3 Voor een wat uitgebreidere bewoningsgeschiedenis van de villa en overzicht van de functies van het kamp wordt verwe- 

zen naar § 3.5.2. 




Focus van het archeologisch onderzoek is de materiële reflectie van de verschillende gebruikers 

– en daarmee dus de gelaagdheid om het huis. De tuin is helaas van begroeiing ontdaan. Gemmeker 

stond bekend als verwoed tuinier, maar tuinhistorische relicten (d.i. beplanting uit zijn tijd) 

kunnen – zo lijkt het – alleen nog aan de westzijde van het terrein worden aangetroffen, buiten 

de zone waar bodemingrepen zullen gaan plaatsvinden. Ook liggen hier de resten van een kas 

en een schuur. Deze zijn bij dit onderzoek buiten beschouwing gelaten. Wel is gezocht naar 

vondststrooiingen rond oude paden, greppels, gebouwstructuren e.d. Op basis van een bureauonderzoek 

zullen deze structuren in kaart worden gebracht, waarna de meest beloftevolle archeologisch 

zullen worden onderzocht. 

2.3 Opzet, onderzoeksthema’s en -vragen 

Vooraf zijn in samenspraak met de VU en het Herinneringscentrum twee onderzoeksthema’s 

geformuleerd waaraan (de opzet van) het onderzoek schatplichtig moest zijn. Deze thema’s worden 

hieronder kort toegelicht. Ook zijn in het PvE (Schute, 2011b), hieruit voortvloeiende, onderzoeksvragen 

geformuleerd. Ook deze worden hieronder weergegeven. 

De zeggingskracht van de materiële cultuur 

Aan mobilia uit de Tweede Wereldoorlog, met name in de context van een (concentratie)kamp, 

kan een enorme betekenis worden toegekend. Een betekenis die grotendeels op een emotioneel 

en symbolisch vlak ligt. In 2006 is onder leiding van professor Claudia Theune in concentratiekamp 

Sachsenhausen een grote afvalkuil opgegraven (circa 320 m3: 5556,3 kilo aan artefacten). 

Theune: ‘Each period and culture uses material culture not only as functional objects with contextual 

properties and with a special biography of itself and of the owner, but also as symbols or 

carrier of meaning for something not clearly visible, for a mental image or an idea. In this way, 

objects in former concentration camps can become objects of power or relics of powerlessness, 

of repression and humiliation.’ (Theune, 2010). 

Uit dit onderzoek, maar ook uit onderzoek in Buchenwald (Hirte, 2000) blijkt dat de in de (Nederlandse) 

archeologie gangbare documentatie en registratie van vondsten niet voldoet om de vondsten 

uit Westerbork op waarde te kunnen schatten. Dit hangt samen met het feit dat de klassieke 

op materiaal en functie gerichte indeling niet alle informatie ontsluit waarnaar in het kader van dit 

onderzoek gevraagd wordt. Theune hanteert bijvoorbeeld een indeling naar functiegroepen zoals 

militaria, toiletbenodigdheden, huishoudelijke artikelen etc. Een dergelijke indeling maakt, zoals 

ook de ‘Buchenwald-database’ 4 laat zien, ook een indeling naar dader- en slachtoffererfgoed mogelijk, 

indien relevant. Overigens is door RAAP bij het onderzoek naar een Duitse luchtafweerstelling 

bij Arnhem voor het eerst een systeem van vondstregistratie ontwikkeld dat recht doet aan de specifieke 

eisen van materiaal uit deze periode (Kok & Flokstra, 2011). 

Gelaagdheid 

De commandantwoning kent meerdere gebruiksfasen en daarmee, letterlijk en figuurlijk, een gelaagdheid. 

Getracht zal worden deze gelaagdheid in archeologische zin in beeld te brengen en te 

4 Zie http://www.buchenwald.de/media_de/fr_content.php?nav=digisammlung&view=ct_digisammlung.html 




identificeren. Het kamp, met zijn culturele biografie en de daarmee samenhangende meerdere 

betekenissen, is in de eerste plaats – in ons gedenken en herinneren van vandaag – een Joods 

doorvoerkamp (voor deze problematiek zie o.a. Van Vree & Van der Laarse, 2009; Van der Laarse, 

2010/2011). Deze primaire identificatie doet weinig recht aan bijvoorbeeld de Molukse tijd van het 

kamp, of schetst ons geen beeld van het Joodse vluchtelingenkamp van voor de oorlog. Archeologisch 

inzicht in de gelaagdheid en transformatie tussen de verschillende gebruiksfasen maakt het 

mogelijk het gedenken en herinneren gestalte te geven naar de eisen en wensen van het nu. 

Onderzoeksvragen (uit het PvE, Schute, 2011b): 

1. Hoe zag de tuin er in de verschillende gebruiksfasen uit? 

2. Welke elementen waren daar aanwezig? 

3. Van wanneer tot wanneer hebben deze daar gestaan? 

4. Zijn er rond paden, schuren, droge greppels en andere structuren vondststrooiingen aanwezig 

die te herleiden zijn naar gebruiksfase en/of personen? 

5. Wat zeggen de vondsten over het dagelijkse leven van de bewoners? 

6. Zijn er vondsten naar personen te herleiden? 

7. Zijn er nog bomen, struiken en/of planten aanwezig die tot de tuin van Gemmeker kunnen 

worden gerekend? 

8. Zijn er effecten van post-depositionele processen zichtbaar en in welke mate hebben deze 

vondststrooiingen beïnvloed? 

9. Zijn er sporen van schatgraverij zichtbaar en in welke mate hebben deze het terrein verstoord? 

10. Welke vervolgstappen (opgraven, beheer) zijn noodzakelijk? 

11. Welke methoden zouden hierbij kunnen worden ingezet? 

Opzet van het onderzoek 

Bij het onderzoek is gebruik gemaakt van de volgende methoden: bureauonderzoek, gravend 

onderzoek en systematische metaaldetectie. Idee was om met behulp van het bureauonderzoek 

richting te geven aan het veldonderzoek. Dat idee wordt hieronder verder toegelicht. 

2.4 Bureauonderzoek: methode en resultaten 

2.4.1 Methoden 

De tuin van de villa heeft verschillende eigenaren, gebruikers en tuinmannen gekend en heeft 

om die reden waarschijnlijk verschillende transformaties ondergaan. Elke gebruiksperiode heeft 

zijn infrastructuur gekend en zijn veranderingen hierin. Om nu elementen en structuren (zoals 

bijvoorbeeld een droge greppel, een paadje, een kas e.d.) te identificeren en te kunnen bepalen 

tot welke gebruiker (‘tijdslaag’) deze is te herleiden, is het raadzaam van tevoren een beeld te 

hebben van het huis met tuin en de ontwikkeling en transformatie hiervan. Dit is door middel van 

archiefonderzoek op het Herinneringscentrum Kamp Westerbork gebeurd. Ook is gebruik ge- 




maakt van fotomateriaal van Yad Vashem 5 en de collectie van www.beeldbankwo2.nl waar bestanden 

van diverse organisaties zijn samengebracht. 

Het hier beschikbare materiaal bestaat voornamelijk uit fotomateriaal, te weten sfeerfoto’s en 

luchtfoto’s, maar ook een klein aantal schetsen en tekeningen. Deze zijn bestudeerd teneinde 

inzicht te verkrijgen waar proefsleuven of proefputten gegraven zouden kunnen worden. Achterliggende 

gedachte hierbij was niet alleen de duiding en interpretatie van de structuren op zichzelf, 

maar ook hun potentie als ‘artefact trap’, dat wil zeggen in welke mate er vondsten in geraakt 

kunnen zijn, of ook verstopt. 

Uiteindelijk is gebruik gemaakt van de volgende bronnen (alleen indien anders vermeld verwijzen 

de codes naar bestandsnamen of coderingen van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork): 

1. Bouwtekening van het kamp door de Rijksgebouwendienst, circa 1939 (B01-1-02; 44_19.jpg.). 

2. Bouwtekening ‘directeurswoning’, circa 1939 (44_16.jpg.). 

3. Luchtfoto genomen op 22 maart 1945 (1296.jpg en 1272.jpg.). 

4. Luchtfoto uit 1956 (17134-1956.tif.). 

5. Luchtfoto uit de periode 1971-1990 (18438.jpg.). 

6. Aquarel (waterverf), waarschijnlijk van na 1950 (01.jpg.). 

7. Aquarel (waterverf), juli 1946 (zonder naam.). 

8. Foto vooraanzicht huis (F537-247.). 

9. Foto kas in aanbouw, 1943? (F538-153.). 

10. Foto groepje mensen voor serre (F540-096, 8796-10.). 

11. Foto villa vanuit het zuiden (F540-098, 8796-12.). 

12. Foto villa vanuit het zuiden, van dichtbij (F540-099, 8796-13.). 

13. Foto 3 mannen voor zuidwestzijde van het huis, met hondenkennel (F540-101, 8796-15.). 

14. Foto gezin(?) op ‘Japans bruggetje’ (F540-104, 8796-18.). 

15. Foto klein kind op ‘Japans bruggetje’ (F540-109.). 

16. Foto gezin(?) voor zuidwestzijde van het huis (F540-110, 8796-24.). 

17. Foto van jong stel op trap hoofdingang (F540-133, 9339-01.). 

18. Foto zuidwestzijde huis (1503.jpg.). 

19. Foto klein meisje op ‘Japans bruggetje’ (1498.jpg.). 

20. Foto voorzijde huis (2985/5, collectie Yad Vashem.). 

21. Foto vanuit zuiden (FA29/117, door Rudolf Breslauer, collectie Yad Vashem.). 

22. Foto vanuit oosten (FA29/5, door Rudolf Breslauer, collectie Yad Vashem.). 

23. Foto vanuit zuidoosten onder trein door (FA29/29, door Rudolf Breslauer, collectie Yad Vashem.). 

24. Foto vanuit zuiden met trein (www.beeldbankwo2.nl) 

25. Foto frontaal (www.beeldbankwo2.nl). 

5 

Yad Vashem is het officiële monument van Israël voor het herdenken van Joodse slachtoffers van de Holocaust. Deze 

instantie doet ook eigen onderzoek en beschikt o.a. over een digitaal fotoarchief 

(http://collections.yadvashem.org/photosarchive/en-us/photos.html). 




2.4.2 Resultaten 

Wanneer in deze paragraaf verwezen worden naar een foto of tekening dan wordt de nummering 

uit § 2.4.1 gehanteerd. Wanneer structuren worden beschreven verwijzen de hoofdletters naar 

tabel 1 en figuur 5. 

Chronologische beschrijving van elementen en structuren 

Kamp Westerbork en daarmee ook de villa zijn in 1939 gebouwd (figuur 3). In dat jaar is ook de 

tuin aangelegd. Vanaf januari 1943 heeft kampcommandant Gemmeker de tuin opnieuw laten 

inrichten door Joodse tuinmannen. Er bestaat een aquarel (7, figuur 4) met daarop de tekst 

‘Kamp “Westerbork”. Woning van de Commandant, na wijziging van de Tuinaanleg, Juli 1946’, 

gesigneerd met ‘B.P.’ Op het eerste oog zijn de veranderingen echter marginaal. Vervolgens lijkt 

de tuin in de tijd dat de familie O’Breen er woonde (de periode 1949-2007, zie § 3.5.2) amper 

veranderd. In 2010 is de begroeiing verwijderd omdat deze een gevaar vormde voor het huis. 

Hierbij is de toplaag omgezet en zijn ook de tot dan aanwezige paden verdwenen. 

In onderstaande subparagrafen worden de verschillende in de tuin aanwezige elementen en 

structuren beschreven aan de hand van de in § 2.4.1 genoemde foto’s en tekeningen. De daar 

gegeven nummers worden daarbij gehanteerd. Met letters wordt verwezen naar de verschillende 

structuren die hierbij (mogelijk) zijn onderscheiden; deze staan allen weergegeven op figuur 5. 

Dit resulteert uiteindelijk in een beschrijving van de archeologische verwachting van de tuin en 

wat dit impliceert voor het veldonderzoek. 

Padenstructuur 

In 1939 vormde een plein in de vorm van een carré (A) de ingangstructuur van het kamp aan de 

westzijde, een kwartslag gedraaid ten opzichte van de as (spoorlijn!) van het kamp (B). De villa (C) 

lag aan de noordwestzijde van dit carré (1). Mogelijk vormde een zuidwest-noordoost georiënteerd 

pad (D) voor langs de villa onderdeel van dit ontwerp; dat is niet geheel duidelijk. Op geen van de 

beschikbare foto’s is dit met zekerheid te herkennen. Ook zou er een op het midden van de villa gericht 

pad (E) vanaf het middelpunt van het carré gelopen kunnen hebben. Op de luchtfoto uit 1945 (3) 

is dit vagelijk zichtbaar; zeker is dat een dergelijk pad vanaf het middelpunt wel alle andere zijden 

opliep (F,G,H, figuur 3). Op een aantal foto’s is echter duidelijk dat dit, op dat moment niet aanwezig 

is (8, 20, 23 en 25). 

Waarschijnlijk in 1943 verandert de padenstructuur van de tuin. Tot 2010 vormt een boogvormig 

pad (I, figuur 6) voorlangs het huis een bepalend element in toegang en aanzien van de villa (3, 

4, 6, 7, 12, 17 en 25). De ingang over de droge greppel aan de zuidzijde (spoorzijde) ligt er nog 

steeds, geflankeerd door rolkeien (J, figuur 6). Aan de voorzijde van het huis sluit dit pad aan op 

de trap bij de hoofdingang bij de oostelijke punt van het huis (zie hieronder). 

Er is sprake van een pad langs de noordoostzijde van het huis waar vanaf de vijftiger jaren(?) 

een garage heeft gestaan (mondelinge mededeling G. Abuys). De aanzet hiertoe is duidelijk te 

zien op een van de aquarellen (K, 6). Van de garage zelf is op het beschikbare materiaal geen 

spoor te bekennen. 




De tegenoverliggende zuidwestelijke zijde van de villa bestond uit een woonkamer, grenzend aan 

een door een windscherm afgeschermd terras (8; figuur 7), dat aan het einde van de oorlog of vlak 

na de oorlog is vervangen door een soort serre (mondelinge mededeling G. Abuys). Op de meeste 

foto’s en tekeningen is deze serre te zien; deze zijn derhalve waarschijnlijk alle na de oorlog gemaakt 

(6, 7, 11, 12, 16, 18, 20 t/m 23 en 25). Op de bouwtekening is echter goed te zien dat deze 

serre in elk geval niet in het plan was opgenomen (figuur 8). Vanaf dit terras/deze serre heeft een 

sierpad (L) gelopen door het zuidelijk deel van de tuin, te zien op foto 10 en 19, rechts van het 

meisje (figuur 9). Het pad bestond uit grind en liep van het talud om het huis middels een trappetje 

met drie treden (M), mogelijk van vastgezette berkenstammetjes (10 en 18), naar een bruggetje 

dat als ‘Japans sierbruggetje’ (N) werd aangeduid (mondelinge mededeling G. Abuys; foto 14, 15 

en 19). Op foto 14 en 15 is te zien dat dit bruggetje uit stammetjes bestond met een houten hekwerkje 

aan beide zijden, geflankeerd door dennenboompjes (figuur 10). Het overspant een laagte, 

verder als ‘droge vijver’ aangeduid (O). Het pad loopt in zuidelijke richting naar een gebouw dat 

aan de overkant van het spoor heeft gestaan, waar kampcommandant Gemmeker werkte. Op deze 

manier had Gemmeker een kortere route naar de ‘Kommandantur.’ 6 

Talud om het huis en trap bij de hoofdingang 

Niet alleen aan de zuidwestzijde maar om het hele huis is een talud aanwezig (geweest), vooral 

goed te zien op foto 23 (figuur 11). In feite ligt het huis verhoogd, daarmee ruimte gevend aan een 

kruipruimte (zie hoofdstuk 3). Dit talud lijkt het karakter gehad te hebben van een rotstuin met 

verspreid liggende rolkeien (P, figuur 12), die heden ten dage verplaatst lijken te zijn naar een rij 

onderlangs de wanden van het huis. Naast het hierboven beschreven houten trappetje is op foto 

16 en 18 ter hoogte van de regenpijp die woonkamer en serre scheidt, een stenen gootje zichtbaar 

(Q, figuur 12). Op de aquarellen (6 en 7) is aan de voorzijde van het huis hier een bordes met 

bloemen afgebeeld (figuur 13), doorsneden door de trap van de hoofdingang (R), zichtbaar op 

talloze foto’s (met name foto 17; figuur 14). Deze trap is een keer vervangen. In oorsprong is de 

trap breder dan hij nu is. Ook is de baksteen wit in plaats van rood en zijn de flankerende plantenbakken 

groter dan nu het geval is. Opvallend zijn de twee tegels (S) aan weerszijden van de voet 

van de trap; duidelijk zichtbaar op een naoorlogse foto is de gleuf om een fiets te parkeren. 

Begroeiing, borders, bomen 

De groenstructuur van de tuin is niet helemaal meer te reconstrueren. Op de foto’s van rond 

1939-1940 is duidelijk te zien dat voor het huis een grasveld (T) ligt, waar dan een aantal boompjes 

zijn geplant (8, 20, 23 en 25; figuur 7). Deze boompjes zijn niet meer met zekerheid te herleiden 

naar volwassen bomen op latere foto’s. Het talud is aan de voorzijde ‘kaal’ (23, figuur 7). 

De aquarellen tonen hier een bloemenzee (figuren 4 en 13); op foto 12 is echter een rotstuin te 

zien, evenals aan de zuidwestzijde van de villa, zoals hierboven reeds aangegeven (figuur 12). 

Foto 15 geeft weer hoe het karakter van de tuin aan de zuidzijde was: hoog gras, struikjes en 

boompjes. Achter het huis, meer naar het westen, lijkt een groot grasveld (U, foto 4, figuur 15) 

gelegen te hebben. Het is niet duidelijk wat hier omheen heeft gelegen, mogelijk in elk geval een 

6 

Het ‘sierpad’ was dus functioneel; omdat het pad een romantische aanleg kende en over een niet-functioneel bruggetje 

voerde wordt hier de term ‘sierpad’ gehanteerd, ook ter onderscheid van de andere paden. 




moestuin. Opgemerkt mag worden dat een deel van de tuin, het westelijke deel, gespaard is 

gebleven. Dit deel van de tuin is nog niet verder onderzocht. 

Kas en schuren 

Ten westen van het perceel waarop de villa staat heeft een kas gelegen (V). Foto 9, waarschijnlijk 

uit de oorlog, toont deze in aanbouw (figuur 16); ook op luchtfoto’s is deze structuur 

goed te zien. Op foto 4 lijkt het alsof de kas uit twee delen bestaat(?), die in elkaars verlengde 

liggen. 

Enkele jaren geleden heeft (naar informatie van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork) 

Staatsbosbeheer een schuurtje laten afbreken dat naast de kas lag en op foto 9 zichtbaar is (W, 

figuur 16). Een korte bezoek aan het terrein leerde dat brokstukken van dit schuurtje (fundamenten?), 

evenals van de kas, nog in het bos aanwezig zijn. Een tweede schuurtje zit aan de achterzijde 

het huis vast (X, figuur 2). Oorspronkelijk stond dit schuurtje los van de villa (mondelinge 

mededeling G. Abuys). 

Hondenkennel en -graven 

Net ten westen van het pand, in feite naast het laatstgenoemde schuurtje, heeft een hondenkennel 

gestaan, net zichtbaar op foto 13 (Y). Het betreft een lichte constructie met gaas bekleed. 

Bekend is dat zowel kampcommandant Gemmeker als kolonel Speck O’breen en zijn dochter 

honden hielden. Ook gaat het verhaal dat deze honden op het terrein werden begraven; een 

aantal (verdwenen) rolkeien ten noorden van de villa (Z) zouden een aantal van deze graven 

markeren (mondelinge mededeling G. Abuys). 

Archeologische verwachting 

Uit het bureauonderzoek is duidelijk geworden dat het aanzien van de tuin tussen 1939 en 1943 een 

aanzienlijke verandering onderging. Vanaf de tijd dat Gemmeker de villa bewoonde, is de tuin (opnieuw) 

aangelegd en ingericht. Weinig grip kon verkregen worden op transformaties na april 1945. De 

tekst die op de aquarel staat (7, figuur 4), dat de tuinaanleg gewijzigd is voor of in juli 1946, kan slaan 

op de aanleg door de Joodse tuinmannen, 7 of op een kleine wijziging die hierna heeft plaatsgevonden 

en die aan het sfeerbeeld op de aquarel niet duidelijk zichtbaar is. Mogelijk dateren de hondenkennel 

en het garagepad van (kort) na de oorlog. Maar om kort te gaan: er worden in de tuin vrijwel alleen 

structuren en resten uit 1943-1945 verwacht. Sporen van bewoning in de vorm van neerslag van 

archeologisch materiaal worden echter ook van voor en na de Duitse periode verwacht. De bureaustudie 

maakt duidelijk dat bijvoorbeeld de ruimte tussen het huis en talud aan de zuidzijde (het oude 

terras), het Japans bruggetje over de droge vijver en de trap bij de hoofdingang geliefde plekken 

vormden voor bewoners en gebruikers om de tijd door te brengen. 

In november 2011 is ter voorbereiding op de veldwerkzaamheden een kort bezoek aan de tuin 

gebracht waarbij middels een paar grondboringen werd geconstateerd dat de verstoring van de 

bovengrond zwaarder is dan gedacht. Bij het verwijderen van de begroeiing is getracht enkele 

stobben uit de grond te frezen en hebben klaarblijkelijk ook wat andere grondbewerkingen zoals 

7 Er zijn twee Joodse tuinmannen geweest, na elkaar. 




kleine egalisaties plaatsgevonden. Om die reden kon de archeologische verwachting enigszins 

bijgesteld worden en is de onderzoeksopzet voor het veldwerk omgegooid (zie § 2.5). De archeologische 

verwachting voor de verschillende in de tuin aanwezige structuren laat zich aldus in 

tabelvorm samenvatten (ook de wel beschreven structuren die buiten de focus van het onderzoek 

vallen, zijn hierin opgenomen): 

code korte omschrijving archeologische verwachting 

A carré niet van toepassing 

B spoorlijn niet van toepassing 

C villa niet van toepassing 

D pad 1939 laag, mogelijk zelfs nooit aanwezig geweest 

E pad vanaf midden carré laag, mogelijk zelfs nooit aanwezig geweest 

F pad carré, zuidwest niet van toepassing 

G pad carré, zuidoost niet van toepassing 

H pad carré, noordoost niet van toepassing 

I boogvormig pad middel, oppervlakkige structuur, is waarschijnlijk zwaar aangetast 

J ingang boogvormig pad zuidzijde niet van toepassing (is aanwezig, maar ligt buiten onderzoeksgebied 

K pad naar garage, noord laag, zwaar verstoorde zone 

L sierpad, zuid middel, oppervlakkige structuur, is waarschijnlijk zwaar aangetast 

M trappetje rotstuin, zuid hoog, in weinig verstoorde zone 

N Japans sierbruggetje laag, is hoogstwaarschijnlijk verdwenen 

O droge vijver hoog, structuur gaat diep(er) 

P rotstuin hoog, in weinig verstoorde zone 

Q gootje hoog, in weinig verstoorde zone 

R trap hoofdingang niet van toepassing, is aanwezig 

S fietstegels hoog, in weinig verstoorde zone 

T grasveld voor villa niet relevant, geen archeologische significantie 

U grasveld achter villa niet relevant, geen archeologische significantie 

V kas niet van toepassing, buiten onderzoeksgebied 

W schuur, west niet van toepassing, buiten onderzoeksgebied 

X schuur aan villa niet van toepassing 

Y hondenkennel laag, lichte structuur, grond diep verstoord 

Z hondengraven laag, grond diep verstoord 

Tabel 1. Archeologische verwachting van de tuin van de villa per structuur of element. 

2.4.3 Oudere perioden 

Theoretisch kunnen in de tuin van de villa ook oudere sporen en resten dan 1939 worden verwacht. 

Het terrein van Kamp Westerbork staat op de archeologische verwachting- en beleidsadvieskaart 

van de gemeente Midden-Drenthe (vastgesteld in november 2011; Marinelli & Tolsma, 

2010) dan ook aangegeven als een zone met een middelhoge tot hoge archeologische verwachting 

voor dergelijke sporen. 

Het landschap van Midden-Drenthe is in grote lijnen gevormd door de laatste twee ijstijden. De in 

deze gemeenten voorkomende ondergrond van gestuwde afzettingen (keileem, potklei) zijn tij- 




dens het Saalien, de voorlaatste ijstijd, afgezet. In de afloop van het navolgende Weichselien is 

hierop een pakket dekzand afgezet, waardoor een landschap met (verveende) laagtes, vlaktes 

en ruggen zijn contour kreeg. In dit landschap heeft de mens zijn weg gezocht. Deze vestigde 

zich op de dekzandkoppen en -ruggen en op de wallen van de pingoruïnes. Hier zijn (en dat 

geldt ook voor de directe omgeving van kamp Westerbork) de sporen van prehistorische kampementen 

(Paleolithicum, Mesolithicum, Neolithicum) teruggevonden in de vorm van vondsten van 

vuurstenen afslagen en werktuigen. Verder zijn in de omgeving van Hooghalen enkele nederzettingen 

gelokaliseerd waar scherfmateriaal is teruggevonden dat toegeschreven kan worden aan 

de neolithische Trechterbeker-cultuur en Enkelgraf-cultuur. Twee vernielde megaliet-graven getuigen 

eveneens van bewoning in het Neolithicum. Uit iets latere perioden (Neolithicum-IJzertijd) 

getuigen de diverse grafheuvels. Uit historische tijden zijn in Hooghalen enkele vroegen laatmiddeleeuwse 

huisplaatsen en nederzettingen bekend en een grafveld uit de vroege middeleeuwen. 

Binnen de begrenzing van kamp Westerbork is alleen een drie-perioden grafheuvel uit de 

midden bronstijd bekend; deze ligt op het terrein van de radiosterrenwacht (ARCHISwaarnemingsnummer 

12151; monumentnummer 2053). In de tuin van de villa wordt gezien de 

verstoringsgraad (elke latere periode is een verstoring van de eerdere) niets verwacht. 

2.5 Veldonderzoek 

2.5.1 Methode 

Er zijn drie opgravingputten aangelegd (kaartbijlage 1). Put 1 betreft een lange sleuf langs de zuidzijde 

van de villa. Deze sleuf is op die plek aangelegd omdat op die manier een aantal zones met een 

hoge archeologische verwachting worden doorsneden. Dit betreft structuur D, I, L, N en O (zie tabel 

1). De paden D, I en L, evenals het Japans sierbruggetje (N) vormen oppervlakkige (= vlak onder het 

maaiveld liggende) structuren, waarvan verwacht mag worden dat ze grotendeels zullen zijn verdwenen. 

Dit geldt mogelijk niet voor de droge vijver (O). Om vijver en brug terug te kunnen vinden, is de 

sleuf aan de westzijde tot een put verbreed. In totaal heeft put 1 een lengte van bijna 39 m en een 

(bak)breedte van bijna 2 m. Het oostelijk deel, de sleuf, heeft een lengte van 29,5 m, terwijl het westelijk 

deel, de put een zeer onregelmatige vorm heeft (circa 10x10 m). Op die manier bedraagt de 

totale oppervlakte van put 1 ongeveer 119 m 2 . Beide delen zijn van elkaar gescheiden door een kleine 

onderbreking waar een grote boomwortel is blijven staan. 

In de opgravingput is in principe één opgravingvlak aangelegd; alleen in het noordelijk deel van 

het westelijk einde van de put is een tussenvlak aangelegd, administratief vlak 12 geheten. Het 

uiteindelijke vlak is aangelegd in de top van het dekzand onder de bouwvoor en eventuele verstoorde 

lagen. Er is echter machinaal schavenderwijs verdiept met het oog op oppervlakkige 

(vlak onder het maaiveld liggende) structuren. Er is gebruik gemaakt van een 8-tons hydraulische 

graafmachine. De diepte van de sleuven bedroeg ca. 0,1 tot 0,7 m -Mv. Alle vlakken zijn 

gefotografeerd. Voor de profielwanden zijn de volgende vlaknummers gereserveerd: 101 (noordprofiel), 

102 (oostprofiel), 103 (zuidprofiel) en 104 (westprofiel). Vlaknummer 99 is gereserveerd 

voor de ‘stort’ (ten behoeve van ‘stortvondsten’). De sporen en bodemlagen zijn in een reeks 

(per put) genummerd. Van het noordprofiel in put 1 zijn foto’s genomen. Alle vlakken zijn getekend 

met een Robotic Total Station. Hierbij is gebruik gemaakt van een van tevoren uitgezet 




meetsysteem dat is ingemeten in het Rijksdriehoeksnet. De hoogte van de aangelegde vlakken is 

met een RTK-GPS ingemeten ten opzichte van NAP. 

Bij put 2 en 3 is een andere strategie gevolgd. Deze putten zijn aangelegd ter plaatse van structuren 

R en S (put 2), de trap bij de hoofdingang met fietstegels en de structuren L, M, P en Q 

(put 3), de rotstuin met sierpad en trap met gootje. De opgravingstrategie is analoog aan vindplaatsen 

die uitsluitend bestaan uit een verspreiding van vuurstenen artefacten. Er is een zone 

afgebakend waarbinnen de grond vanaf het maaiveld in vierkante meters handmatig is weg gegraven 

en handmatig is gezeefd. De vondsten zijn per vak verzameld. 

Put 2 is rond de trap en tegen het talud aangelegd. De put bestond oorspronkelijk uit 18 vakken, 

waarvan lopende de opgraving besloten is er 4 niet op te graven; dit betrof de vaknummers 1 t/m 

4 (kaartbijlage 1). De meeste vakken waren 1x1 groot en circa 15 cm diep, met uitzondering van 

vak 8, 11, 14 en 18; deze vakken lagen tegen de trap aan, of hoog op het talud en waren daarom 

(veel) kleiner van omvang. De totale omvang van de put bedroeg 4x5 m (inclusief de trap zelf). 

De grond is op locatie handmatig nat gezeefd over zeven met een maaswijdte van 1 cm. 

Put 3 is voor het oorspronkelijke terras (nu serre) aangelegd en tegen het talud. De put kon niet 

aaneengesloten opgegraven worden, aangezien op dat talud de verankering van het nooddak in 

de grond was geslagen. Om die reden moest put 3 beperkt blijven tot drie parallelle stroken die 

een breedte hebben van respectievelijk 1,5, 1,3 en 1,2 m (van west naar oost; kaartbijlage 1). De 

vakken ‘naar beneden toe’ gemeten zijn precies 1 m lang. Van de oostelijke tussenstrook zijn 

twee vakken, voor zover mogelijk in verband met de verankering, wel opgegraven (nummer 15 

en 19; kaartbijlage 1), omdat hier het trappetje (structuur M) bleek te liggen. Diepte van de vakken 

bedroeg gemiddeld 15 cm. Ook hier is alle grond handmatig nat gezeefd over zeven met een 

maaswijdte van 1 cm. Enkele meer kleiige lagen zijn voorgezeefd op een elektrische schudzeef 

met een maaswijdte van 8x23 mm. 

Alle vakken en sporen in put 2 en 3 zijn getekend met een Robotic Total Station. Hierbij is gebruik 

gemaakt van een van tevoren uitgezet meetsysteem dat is ingemeten in het Rijksdriehoeksnet. 

De hoogte van de aangelegde vlakken is met een RTK-GPS ingemeten ten opzichte 

van NAP. De sporen zijn in dezelfde reeks als put 1 genummerd. Alle sporen zijn gefotografeerd 

en in bijlage 1 beschreven. De vondsten zijn per verzameleenheid (laag, spoor, vak of vlak) verzameld, 

van een uniek vondstnummer voorzien en in bijlage 2 beschreven. 

Systematische metaaldetectie 

Het metaaldetectieonderzoek is voor zover mogelijk vlakdekkend uitgevoerd binnen de omheining. De 

gebruikte detector is de White Classic III analoge detector met een Blue-max concentrische zoekschijf 

(diameter 24 cm) en een Clear Signal Denarius hoofdtelefoon. De vondsten zijn verzameld in vakken 

van 10x10 m en worden beschreven in bijlage 2. In totaal zijn 30 vakken uitgezet (een oppervlakte van 

50x60 m), grofweg de zone binnen het hek (kaartbijlage 1). Bij het uitzetten van de vakken is aan de 

oostkant een afstand van 2,5 m van het hek bewaard. De zuidwestelijke hoek van de vakken is steeds 

ingemeten met een Robotic Total Station. Het noordelijk deel is niet onderzocht in verband met de aanwezigheid 

van een zeldzaam en beschermd mosje. Een aantal vakken kon maar deels onderzocht worden 

(o.a. 15 en 21), omdat hier de villa staat. Los van genoemde vakken zijn ook vondsten verzameld 




uit de droge greppel, parallel aan de Schattenberg (oostzijde). In enkele gevallen zijn, omdat ze nu 

eenmaal werden aangetroffen, ook andere dan metaalvondsten verzameld. 

Afwijkingen van het PvE 

Er is in lichte mate afgeweken van het PvE (Schute, 2011b). Het betreft de volgende punten: 

• Het westelijk deel van put 1 meet geen 6x15 m, maar een zeer onregelmatige 9x10 m. Dit komt 

omdat er enkele boomwortelcomplexen niet zijn verwijderd; dit zou zoveel verstoring met zich 

meebrengen, zodat hier daarom van is afgezien. Ook is de put in noordoostelijke richting iets 

uitgebreid door het aantreffen van twee sporen die nader zijn onderzocht (spoor 18 en 19). 

• Het oostelijk deel van put 1 (veel langer dan gepland gezien bovenstaande aanpassing) is 

inderdaad doorgetrokken tot aan de droge greppel. Deze droge greppel is echter niet handmatig 

uitgegraven, maar alleen onderzocht door middel van metaaldetectie. Hiertoe is besloten in 

verband met het aantal beschikbare graafdagen. 

• Put 2 en 3 zijn min of meer aangelegd zoals gepland, waarbij opgemerkt moet worden dat put 

3 in het PvE een verlenging vormt van put 1. Dit bleek in verband met de logistiek (afvoer 

zeefmonsters naar zevenpark) te onhandig; om die reden is een kleine tussenruimte gespaard. 

• Tijdens de opgraving werd besloten af te zien van laagsgewijs zeven per m 2 . Dit bleek zinloos. 

De mogelijk vondstrijke toplaag (zo’n 15 cm) is per m 2 in z’n geheel gezeefd. 

Uiteindelijk is op deze manier in plaats van de geplande 120 m 2 zo’n 146 m 2 opgegraven. 

2.5.2 Categorisering van de vondsten 

De bij het veldonderzoek (gravend onderzoek zowel als metaaldetectie) aangetroffen vondsten 

zijn, om de redenen zoals in § 2.3 zijn aangegeven, niet (alleen) naar materiaalcategorie 

gedetermineerd maar ook naar functiegroep. Hierin valt een onderscheid te maken naar 

hoofd- en subcategorie. De gehanteerde hoofdcategorieën zijn ongeveer gelijk aan de indeling 

zoals die voor Sachsenhausen wordt gebruikt, 8 waar een afvalput in het gelijknamige 

concentratiekamp is opgegraven. Naar blijkt gaat bij het contemporaine vondstmateriaal de 

relatie tussen functie en materiaal deels verloren. Deze relatie staat bij de categorisering 

van prehistorische en middeleeuwse vondsten juist centraal (‘een fles is van glas’). Een 

functie kan zich vertalen in verschillende materialen of andersom; een voorbeeld kan zijn 

een glazen medicijnflesje of glazen jampot (meerdere functies, één materiaal), of andersom 

een glazen en keramisch medicijnflesje (meerdere materialen, één functie). Wat ook veelvuldig 

voorkomt is dat objecten uit meerdere materialen bestaan. Bovendien mag opgemerkt 

worden dat de ‘orthodoxe’ archeologie niet vertrouwd is met bijvoorbeeld kunststoffen. Om 

nu het vondstspectrum te kunnen beschrijven, duiden en interpreteren dient een categorisatie 

op maat worden gemaakt. Naar blijkt is het vondstspectrum van de diverse (delen van) 

kampterreinen als consequentie van het type kamp, de gelaagdheid en vondstcontext (villa, 

8 (bron: http://histarch.univie.ac.at/prof-dr-claudia-theune-vogt/projekte/konzentrationslager-sachsenhausen- 

archaeologie-und-zeitgeschichte-concentration-camp-sachsenhausen-contemporary-archaeology-and-history/). 




stort etc.) steeds dermate verschillend, dat aan maatwerk niet te ontkomen lijkt. In onderstaande 

tabel is de indeling voor de villa van Westerbork weergegeven. 

hoofdcategorie subcategorie type vondsten (voorbeelden) 

betalingsverkeer munten m\munten 

penningen elektriciteitspenning 

constructie bouwmateriaal vensterglas 

balken, planken 

buizen, leidingen 

baksteen, mortel, kalkzandsteen 

vloertegels, wandtegels 

dakpannen, dakbedekking (teerplaat) 

ijzerwaren spijkers, schroeven 

draad, gaas 

ijzerwaren 

elektronica stroomdraad 

consumptie voedsel pruimpit 

verpakkingen jampot 

keukentoebehoren pan 

servies kopje 

bestek lepel 

infrastructuur en vervoer infrastructuur padverharding 

vervoer koplamp, autospiegel 

fietsonderdelen 

interieur en tuin interieur klok, fotolijstje 

tuin bloempot 

verwarming slakken, sintels 

vrije tijd vermaak speelgoed 

genot rookwaren 

jachtpatronen 

kleding kleding kledingstuk 

persoonlijke verzorging verzorging parfumflesje 

sieraden kralen 

medisch medicijnen medicijnflesje 

militair munitie patronen, hulzen, kogels 

militair vertoon vlaggenmast 

indet. indet. indet. 

Tabel 2. De indeling in functiegroepen van het rond de villa aangetroffen materiaal. 




Er zijn in bovenstaande tabel 9 functiegroepen onderscheiden op basis van de determinatie van 

de vondsten (als tiende is de groep ‘indet’ opgenomen). Binnen deze ‘hoofdcategorieën’ is in de 

meeste gevallen een aantal subcategorieën benoemd. Enige discussie hierover is op z’n plaats. 

Zo kan de daadwerkelijke functie van een aantal bouwmaterialen anders gedefinieerd worden. Bijvoorbeeld 

buizen en leidingen dienen niet zozeer de constructie van een gebouw, maar bijvoorbeeld de 

verwarming. Dit wordt echter in deze indeling als een deelfunctie van een constructie gezien. 

Een ander soort probleem is dat sommige objecten waarschijnlijk een bepaalde functie dienen, maar 

dat dit ook anders geïnterpreteerd kan worden. Dit geldt met name voor elektronica; deze maken deel 

uit van de constructie, maar kunnen evengoed deel hebben uitgemaakt van losstaande apparatuur. 

Er is voor gekozen wanneer dit niet duidelijk was, deze als deel van de constructie te zien. 

Toelichting op functiegroepen 

• Betalingsverkeer. Dit kunnen bijvoorbeeld munten zijn. Opgemerkt moet echter worden dat er 

in het kamp tijdens de Tweede Wereldoorlog geen munten circuleerden. Wel waren er speciale 

bankbiljetjes in omloop. Het mag duidelijk zijn dat dit anders lag voor Gemmeker en bewakers; 

zij zullen gewoon geld hebben gehad, maar dit elders hebben gebruikt. 9 

• Constructie. Hiermee worden die vondsten bedoeld die gebruikt zijn ten behoeve van de constructie 

van een gebouw. Het onderscheid met het interieur kan gezien worden als het onderscheid 

tussen hardware en software. 

• Consumptie. Deze categorie is zo breed als mogelijk gezien, naast voedsel zijn ook verpakkingen, 

keukentoebehoren, servies en bestek hiertoe gerekend. Met name servies kan echter ook 

voor de sier zijn gebruikt. 

• Infrastructuur en vervoer. ‘Vervoer’ betreft enkele vondsten ter hoogte van de afgebroken garage, 

zoals een spiegel van een auto. De categorie infrastructuur is in het leven geroepen omdat 

met name put 2 deels ter hoogte van een grindpad ligt. Dit ’grind’ blijkt uit natuursteen, kiezels, 

zandsteen, sintels en baksteenpuin te bestaan. Het baksteenpuin bijvoorbeeld, kan gezien 

zijn context niet onder constructie worden geplaatst: het betreft hier een padverharding. 

• Interieur en tuin. Onder interieur worden verstaan alle objecten die los in gebouwen stonden, voor 

zover ze niet onder de andere categorieën vallen. Interieur kan worden gelezen als de aankleding 

van een gebouw. Hiertoe worden ook slakken en sintels (als residu van verwarming van het interieur) 

gerekend. In het verlengde daarvan ligt de categorie tuin. Dit betreft bijvoorbeeld bloempotten, 

die ook binnen gestaan kunnen hebben en tuingereedschap dat zeker binnen bewaard zal zijn. 

• Vrije tijd. Dit betreft speelgoed en genotartikelen (rookwaren). Ook de jachtpatronen zijn onder 

vrije tijd gecategoriseerd. 

• Kleding. Hoewel bij dit onderzoek niet van toepassing wordt hieronder ook schoeisel verstaan. 

• Persoonlijke verzorging. Dit betreft objecten die met de persoonlijke hygiëne te maken hebben, 

maar ook sieraden worden hiertoe gerekend. 

• Medisch. Dit betreft medicijnflesjes. 

9 

De vondsten op de stort van Westerbork leverden enkele tientallen vooroorlogse munten op en zinken oorlogsgeld, 

evenals gaspenningen. Er waren geen gasmeters en muntcirculatie. Deze munten en penningen zullen door gevangenen 

naar het kamp zijn gebracht in de hoop dat zij deze konden gebruiken (Schute, 2012c). 




• Militair. Onder militair worden uiteraard patronen, kogels en hulzen verstaan, maar ook een aangetroffen 

stuk vlaggenmast. Deze wordt als een uiting van een (semi-)militair protocol gezien. 

In totaal zijn 5774 vondsten geteld met een totaalgewicht van 233,298 kilo. In feite betreft het 

(veel) meer vondsten. In put 2 is een deel van het grindpad voor het huis aangetroffen. Deze 

residu’s zijn gewogen, maar niet allemaal geteld in verband met de aanwezigheid van een aantal 

kleine stukjes asbest (20 zeefresidu’s). Deze zijn na weging gedeselecteerd. 

Wanneer van het getelde aantal vondsten de met het grindpad samenhangende vondsten niet worden 

meegeteld zijn ‘slechts’ 1291 vondsten gedaan met een totaalgewicht van 34,110 kilo. Twee 

vondsten daarvan wegen tezamen bijna 12 kilo: het stuk vlaggenmast en een ijzeren wiel voor een 

aandrijfband met een diameter van 35 cm. Alle vondsten zijn beschreven in bijlage 2. In de navolgende 

paragrafen worden de vondsten per put besproken. De resultaten van de metaaldetectie worden in 

§ 2.5.6 toegelicht. In hoofdstuk 4 worden alle waarnemingen in hun samenhang besproken. 

2.5.3 Resultaten Put 1Sporen en structuren 

In put 1 zijn twee vlakken aangelegd. In het westelijk deel van de put werden bij het schavenderwijs 

verdiepen twee sporen aangetroffen die de aanleg van een tussenvlak (vlak 12) noodzakelijk 

maakten. Op dit vlak zijn uiteindelijk drie sporen opgetekend (spoor 18 t/m 20). Op vlak 1, 

het uiteindelijke vlak zijn nog eens 9 sporen opgetekend, waarbij spoor 7 de natuurlijke ongestoorde 

ondergrond betreft. De sporen worden hieronder beschreven, maar zijn bovendien in een 

sporenlijst opgenomen (bijlage 1). Op kaartbijlage 1 zijn vlak 1 en vlak 12 van put 1 afgebeeld. 

Bodemopbouw 

Naar bleek is de natuurlijke bodemopbouw op veel plaatsen in meer of mindere mate verstoord, 

enerzijds door werkzaamheden voor de ontginning of grondverbetering van het terrein, anderzijds 

door de recentelijke verwijdering van de begroeiing en het hiermee gepaard gaande uitfrezen van 

boomstronken. Het oorspronkelijke bodemprofiel is op enkele plaatsen aanwezig en kan het beste 

worden omschreven aan de hand van profiel 2 in put 1. Het betreft een klassieke podzol, een oude 

bosbodem. De basis wordt gevormd door onverstoord licht geelgrijs zeer fijn dekzand (spoor 7, 

bodemkundig ook wel C-horizont genoemd). De lagen hierboven reflecteren een in- en uitspoelingproces. 

Humus van rottende bladeren en dergelijke spoelt door het regenwater in de ondergrond 

en slaat neer in een laag die de B-horizont wordt genoemd. In het profiel kon hierin een tweedeling 

worden onderscheiden, de echte B-horizont (spoor 25), een donkerbruingrijze sterk humeuze laag 

en hieronder een oranjebruin gekleurde overgangshorizont (de BC-horizont, spoor 24). Op de Bhorizont 

is een loodgrijze laag zichtbaar, de zogenaamde uitspoelinghorizont (E-horizont). Door 

een proces van uitloging is de humus uit deze laag gespoeld en neergeslagen in de B-horizont. De 

top van het pakket wordt gevormd door de bouwvoor (spoor 27). 

Spoorbeschrijving 

Greppelstructuren 

Spoor 1 en 5 betreffen stelsels van parallelle banen of greppels (figuur 17). In het oostelijk deel 

van de put werden vier van dergelijke banen aangetroffen (spoor 1), met exact dezelfde oriënta- 




tie (noordwest-zuidoost), maar een wisselende breedte. Deze bedraagt respectievelijk 65, 83, 

217 en 155 cm. De tussenafstand bedraagt zo’n 80 cm, de diepte circa 50 cm. Bij het verdiepen 

van de sporen werd duidelijk dat deze handmatig gegraven zijn: eronder zijn schopsteken zichtbaar. 

In één geval is nog zo’n baan zichtbaar alleen op basis van een serie in rij geplaatste 

schopsteken. De vulling van de banen bestaat uit heterogeen donkergrijs humeus zand, met 

brokken lichtgeelbruin zand en roestvlekken. 

Spoor 5 betreft een serie van waarschijnlijk tien van dergelijke banen, maar nu in het westelijk 

deel van de put. Deze banen hebben een andere oriëntatie, namelijk noordnoordoostzuidzuidwest. 

Ook zijn de banen iets smaller, namelijk variërend tussen de 70 en 90 cm. De 

vulling van de sporen is vergelijkbaar met spoor 1. 

Een aantal van de banen van spoor 5 wordt oversneden door spoor 9, een leidingsleuf met nog 

aanwezige leiding die waarschijnlijk te dateren is in 1939 (zie hieronder; figuur 18). Hoewel de 

oversnijding slecht ‘leesbaar’ is, kan toch worden verondersteld dat de serie banen (spoor 5) en 

wellicht ook spoor 1, een oudere oorsprong kent. 

Spoor 1 en 5 kunnen worden geïnterpreteerd als ontginningsgreppels of greppels voor profielverbetering. 

In pleistocene zandgronden bestond de gewoonte de verkitte B-horizont van podzolbodems 

(als verharde laag als gevolg van humusneerslag in een bosbodem) te ‘breken’. Op 

die manier werden dit soort arme bodems geschikt gemaakt voor akkerbouw. Dergelijke sporen 

worden in dit soort gebieden veelvuldig aangetroffen en kunnen honderden jaren oud zijn. 

In put 1 zijn nog drie greppelvormige lineaire sporen aangetroffen: spoor 3, 6 en 9. Spoor 3 betreft 

een noord-zuid georiënteerd spoor dat tussen de banen van spoor 1 ligt en een daarvan iets 

afwijkende vulling heeft. Deze vulling is zeer rommelig, met lichtgeelbruine vlekken, ijzersporen 

en humusbrokken in een matrix van bruingrijs zand. Het geheel komt zeer recent over. Het is dan 

ook niet verwonderlijk dat de oriëntatie en ligging van de sleuf exact overeen komt met de ligging 

van een KPN-kabel, zoals de KLIC-gegevens 10 duidelijk maken. Ook spoor 6 betreft een recente 

leidingsleuf; het betreft een stroomkabel die door het Herinneringscentrum Kamp Westerbork is 

aangelegd (mondelinge mededeling S. Kortenhoeven). 

Spoor 9 werd aangetroffen in het westelijk deel van put 1, parallel aan de weg, of voormalige 

spoorlijn. Het betreft een 40 cm breed spoor dat ter hoogte van de onderbreking in put 1 in noordelijke 

richting naar de villa afbuigt (figuur 18; kaartbijlage 1). Het spoor lijkt door te lopen net 

voorlangs het huis richting de voordeur. Bij het couperen van het spoor en de oversnijding met 

spoor 5 (zie boven), werd duidelijk dat spoor 9 een leidingsleuf betreft (de leiding is nog aanwezig) 

die de ontginningsgreppels oversnijdt. Ook is duidelijk dat de boom die put 1 splitst bovenop 

de leiding staat. Deze boomstronk is waarschijnlijk een van de dennenbomen ter weerszijden 

van de droge vijver (figuur 10). Op die manier kan worden gededuceerd dat de leiding dateert 

van voor de boom werd geplant. De boom is er waarschijnlijk geplaatst bij de inrichting van de 

tuin in 1943. De leiding zal derhalve dateren uit de tijd van de bouw van de villa, oftewel 1939. 

Tenslotte is in het midden van de put een klein lineair spoor aangetroffen met een heterogene 

vulling (spoor 31), dat is geïnterpreteerd als een mogelijke leidingsleuf. Om onduidelijke redenen 

10 Het KLIC is het Kabels en Leidingen Informatie Centrum. 




kon de sleuf niet over het hele vlak van put 1 vervolgd worden; hij loopt als het ware ‘dood’. Mogelijk 

lag de sleuf ondiep en is in de verstoorde toplaag niet waargenomen. 

Kuilen 

In put 1 zijn twee kuilen aangetroffen: spoor 2 en 19. Spoor 2 betreft een vierkante kuil, die aan 

de zuidwestzijde een van de ontginningsgreppels van spoor 1 oversnijdt (kaartbijlage 1). De 

afmetingen van de kuil bedragen in het vlak 93x97 cm; de diepte bedraagt vanaf putvlak 72 cm. 

De vulling bestaat uit lichtgeelgrijs zand met grote brokken sterk humeus zand, die vooral in het 

profiel goed zichtbaar zijn (figuur 19). De coupe heeft een vierkante vorm met verdiept liggend 

paalspoor in het midden, ook weer sterk humeus gevuld. Een deel van de paal, in feite de houder 

voor de mast, bleek nog aanwezig en is geborgen (vondstnummer 54). 

Spoor 19 betreft een ovaalronde kuil die niet in zijn geheel in het vlak kon worden blootgelegd 

(figuur 20). Gemeten over wat de lengte lijkt te zijn, heeft de kuil een diameter van meer dan 3,5 

m. Het spoor werd direct onder het maaiveld aangetroffen; om die reden is daar het tussenvlak 

12 aangelegd en getekend (kaartbijlage 1). Het spoor heeft een curieuze vulling. De kern bestaat 

uit sterk humeus bruin zand waaromheen een lichtere ring van geelwit zand zich aftekent. In 

deze band komen naast elkaar in een ring geplaatste kleinere donkerbruine vlekken voor, die 

ruwweg driehoekig van vorm zijn en aan schopsteken doen denken (figuur 20). Bij couperen 

bleek het spoor maar maximaal 20 cm diep te zijn en vooral uit de lichtere bijna kalkachtige vulling 

te bestaan (figuur 21). Onduidelijk is wat de aard van het spoor is. Het is niet onmogelijk dat 

het een diergraf betreft, hoewel erin geen enkel botje is aangetroffen. De kalkachtige substantie 

zou met een dierbegraving in verband kunnen worden gebracht, evenals de ligging naast de niet 

meer bestaande hondenkennel. De grootte en diepte van de kuil pleiten daar echter weer tegen. 

Paden 

Op de plek waar het boogvormig pad (structuur I) werd verwacht, werd deze ook daadwerkelijk 

aangetroffen. Het pad, spoor 4, bestaat uit een pakket grind met een dikte van 10 cm en twee 

onderlagen als fundering (figuur 22 en kaartbijlage 1). Deze onderlagen bestaan uit respectievelijk 

een vulling van licht grindig en humeus donkerbruingrijs zand met daaronder lichtgeelgrijs 

zand met humusbrokken. Het spoor heeft in het vlak een breedte van circa 2,5 m en sluit keurig 

aan op de nog aanwezige ingangspartij (structuur J). 

Een ander pad waar mogelijk een deeltje van is teruggevonden, is het sierpad (structuur L). 

Spoor 18 is geïnterpreteerd als dit pad, hoewel niet meer dan een kleine plek met grind werd 

aangetroffen. Dit grind ligt echter wel ongeveer op de juiste plek. Het kan zijn dat het pad verder 

volledig verstoord is. In het profiel bleek het pakket grind zo’n 20 cm dik te zijn en een breedte te 

hebben van 1,78 m (figuur 23 en kaartbijlage 1). Deze vrij grote dikte geeft ruimte voor een alternatieve 

verklaring. Omdat op deze plek ook ongeveer de droge vijver (structuur O) zou moeten 

liggen, is het niet onmogelijk dat dit spoor de met grind gevulde of gevuld geraakte vijver is. 

De ronde vorm en diepte van het spoor pleiten daarvoor. Spoor 20, een boomstronk net ten westen 

van spoor 18, zou dan evenals de eerder genoemde boom een flankerende dennenboom 

kunnen zijn geweest, zoals deze op foto’s van kort na de oorlog te zien zijn. 




Vondsten 

In put 1 zijn 211 vondsten met een totaalgewicht van 11,578 kilo aangetroffen, waaronder een 

stuk vlaggenmast met en gewicht van 6,5 kilo (bijlage 1). Van dit totaal zijn 97 vondsten in 5 

sporen aangetroffen. De overige vondsten betreffen vlakvondsten die bij de aanleg van de vlakken 

zijn aangetroffen, deels met behulp van een metaaldetector. 

Vondsten uit sporen 

In spoor 1, de oostelijk greppels, zijn in totaal 3 ijzeren spijkers gevonden, die niet nader te dateren 

zijn (vondstnummers 48, 49 en 51). In het westelijk greppelsysteem, spoor 5, is een brokje 

ijzer aangetroffen dat niet nader gedetermineerd kan worden. Op basis van de datering van de 

vondsten kan dus niets gezegd worden over de oversnijding met spoor 9 (zie spoorbeschrijving). 

Spoor 4 betreft het boogvormig pad, structuur I. In het daar aangetroffen grindpakket werden 74 

vondsten gedaan. Dit betreft stukjes vensterglas, fragmentjes glas van jampotten en flessen, 

hele kleine stukjes keramiek, de metalen dop van een drankfles, wat spijkers, stukjes metaal en 

een deel van een metalen pijp (vondstnummers 25 en 46). Ook zijn twee fragmentjes van een 

versierd porseleinen schoteltje aangetroffen. Al deze vondsten konden niet nader gedateerd 

worden. Een aantal van de geborgen vondsten moeten bij nader inzien tot de padverharding zelf 

hebben behoord; dit betreft stukjes natuursteen, sintels, stukjes baksteen en rioleringsbuis (allen 

vondstnummer 46). 

Er zijn twee opvallende vondsten in spoor 4 gedaan. Dit betreft in de eerste plaats een loodje 

met aan de ene zijde in reliëf ‘GEB’ met daaronder een bliksemflits (figuur 24). Aan de andere 

zijde staat het getal 74(?). De bliksemflits maakt aannemelijk dat GEB staat voor Gemeentelijk 

Energie Bedrijf; op die manier kan dit loodje wellicht geïnterpreteerd worden als een loodje dat 

gebruikt is bij de verzegeling van een elektriciteitsmeter. Of ‘74’ gezien kan worden als 1974 lijkt 

onwaarschijnlijk; maar is niet onmogelijk. 

Het is bekend dat er speciale betaalpenningen met opdruk ‘GEB’ werden gebruikt bij de koop 

van elektriciteit (Kooij, 1987). 11 In meterkasten zat een muntmeter, een gebruik dat voortduurde 

tot in de jaren ’70. Opvallend genoeg werden deze muntmeters alleen gebruikt in achterstandswijken, 

met het doel betalingsachterstanden te voorkomen. Hoe dit loodje bij de villa terecht is 

gekomen, is volstrekt onduidelijk. 

De andere opvallende vondst uit spoor 4 betreft de bodem van een jachtpatroon 12 gauge (18,5 

mm; vondstnummer 26). Het is bekend dat Gemmeker joeg; maar het is natuurlijk volkomen onzeker 

van wie deze patroon was. Het meest gebruikte kaliber is 12 gauge. Er staat geen merkje 

op de patroon. 

Spoor 19, de kuil op het tussenvlak, leverde 12 vondsten op: twee stukjes versierd porselein, 

twee slakken of sintels, een fragmentje bakeliet met schroefdraad, twee stukjes glas en een paar 

niet determineerbare vondsten van metaal en keramiek (vondstnummer 32). De vondsten zijn 

niet te dateren; alleen het bakeliet duidt op een datering in het midden van de 20e eeuw. 

In spoor 2 tenslotte, werd de voet van een vlaggenmast in situ aangetroffen (vondstnummer 54; 

figuur 25). Het betreft een H-vormig getimmerd profiel. Twee los erbij gevonden balkjes met verfen 

lijmresten en spijkers erin, zullen ook tot deze mast behoord hebben (vondstnummer 22). Bij 

11 In de catalogus van Kooij komt dit loodje niet voor, maar wel penningen die er sterk op lijken. 




naspeuring bleek dat op een foto uit de jaren vijftig, op wat deze plek lijkt te zijn, een vlaggenmast 

zichtbaar is (Abuys, 2002). Dus mogelijk betreft de houtconstructie een deel van de vlaggenmast. 

Op eerdere foto’s is deze mast niet zichtbaar. Naast deze vlaggenmast werden in het 

spoor nog een stukje porselein, een slak en een kiezel aangetroffen (vondstnummer 47). 

Vlakvondsten 

Er zijn 114 vlakvondsten geborgen, deels met de metaaldetector. Al deze vondsten komen uit de 

verstoorde bovenlaag en lagen dus niet meer in context. Er is geen bijzondere spreiding van 

materiaal aangetroffen. In functionele zin betreffen de meeste vondsten bouwmaterialen (hoofdfunctie: 

constructie). Hierbij moet gedacht worden aan vensterglas, baksteen, gresbuis, wandtegels, 

stukken beton etc. Ook zijn stroomdraden, haken, spijkers en bouten verzameld. 

In de hoofdfunctie consumptie passen vondsten als lepels (zonder kenmerken), stukken flessen en 

servies. Op twee scherfjes (beide aangetroffen in de westelijke uitbreiding van put 1) zijn merkjes 

aangetroffen. Het eerste geval betreft het klassieke ‘grote’ Sphinx-merk (vondstnummer 27; figuur 

26). Dit merkje, van de fabrikant Petrus Regout uit Maastricht, is in gebruik geweest ruwweg van 

1890 tot 1960. Afhankelijk van de variatie in het beeldmerk kan deze soms scherper gedateerd worden. 

Op basis van de beschikbare catalogus is duidelijk dat dit beeldmerk 80 betreft, type C of D 

(Polling, 2006). Dit type is in gebruik geweest van 1935 tot ongeveer 1960. 

Het andere merkje, eveneens vondstnummer 27, betreft het bedrijf Mosa, eveneens uit Maastricht, 

nu van familielid Louis Regout. Het beeldmerk kan geïdentificeerd worden als beeldmerk 

650, een type dat omstreeks 1940 in gebruik is genomen (figuur 27; Polling, 2006). 

In de categorie ‘consumptie’ vallen verder op een halve mossel en twee treklipjes met het opschrift 

ZHB, dat staat voor de Zuid-Hollandsche Bierbrouwerij die heeft bestaan van 1881 tot 

1974 (respectievelijk vondstnummer 21 en 15). 

Vijftien vondsten zijn onder te brengen in de categorie ‘interieur en tuin’, waaronder het glas van 

een fotolijstje, kwastje, de rand van een bloempot en een rolkei uit de rotstuin (respectievelijk 

vondstnummers 21, 6, 55 en 30). Deze laatste is in de oorlog te dateren. 

In de categorie ‘persoonlijke verzorging’ vallen op een aantal tubes (vondstnummers 3, 10, 16 en 

50), een wit glazen kraal en een keramische knikker (vondstnummers 23 en 27). De tubes zijn 

mogelijk tubes tandpasta, zoals ze elders op het terrein ook zijn gevonden (Schute, 2012c). 

Tenslotte zijn er een kogel en een huls aangetroffen (vondstnummers 5 en 27). Het betreft een 9 

mm kogelpunt met een loden kern en stalen buitenkant en een Duitse patroonhuls (7.92x57 mm). 

Beide vondsten kunnen helaas niet scherp gedateerd worden. 

2.5.4 Resultaten Put 2 

In totaal zijn er bij put 2 achttien vakken uitgezet, maar uiteindelijk 14 opgegraven (vak 5 t/m 18, 

kaartbijlage 1). De meest zuidwestelijke rij vakken (nummers 1 t/m 4) is niet opgegraven; dit bleek al 

snel weinig resultaat op te leveren. Bij het graafwerk is de basis van de stenen trap (structuur T) 

blootgelegd. Op deze plek werden de fietstegels verwacht (S) en mogelijk twee paden: het pad uit 

1939 (D) en het boogvormig pad (I). Hieronder worden de aangetroffen sporen in detail beschreven. 




Sporen 

Op een niet gedateerde historische foto (figuur 14) zijn duidelijk aan weerszijden van de toen 

nog oorspronkelijke trap twee fietstegels te zien. Kampcommandant Gemmeker schijnt regelmatig 

gebruik gemaakt te hebben van zijn fiets en daarmee ook van deze parkeergelegenheid 

(mondelinge mededeling G. Abuys). Bij de opgraving bleek al snel dat deze tegels nog aanwezig 

zijn (spoor 13 en 14; figuur 28 en kaartbijlage 1). De tegels zijn van beton, zijn voorzien van een 

diagonale gleuf en meten 27x57 cm. De stenen flankeren de trap en zijn ongeveer 15 cm dik. 

De commandant rijdt nog een keer op een fiets de hele trein langs. Dan maakt hij een kort 

gebaar met de hand, als een vorst uit een operette. Een klein ordonnansje komt aangevlogen 

om hem eerbiedig de fiets af te nemen. De fluit slaakt een doordringende kreet, een 

trein met duizendtwintig Joden verlaat Holland. 


Naast de fietstegels werd nog een aantal sporen of elementen blootgelegd die tezamen de ingangspartij 

accentueren. Naast de fietstegels, aan de binnenzijde ervan, werden aan de voet van 

de bakstenen trapleuningen twee rolkeien aangetroffen (spoor 10 en 12) ter accentuering van de 

eerste traptrede. Onderlangs de trap is overigens een slordige cementrand zichtbaar (spoor 11). 

De rolkeien zijn niet op historische foto’s zichtbaar. Mogelijk betreft het uit de rotstuin afkomstige 

hergebruikte keien. Zo’n zelfde kei werd aangetroffen schuin los voor de trap liggend; ook deze 

kei (spoor 16) lijkt secundair geplaatst te zijn. 

Eveneens ter weerszijden van de fietstegels, maar dan aan de buitenzijde, blijken twee halve bogen 

van 6 los geplaatste straatstenen geplaatst te zijn (spoor 8 en 15; kaartbijlage 1, figuur 29). 

De bogen buigen naar buiten en hebben waarschijnlijk een bordes begrensd dat erachter op het 

talud lag. Van de westelijke boog ontbrak één steen, die werd vlak in de buurt los aangetroffen en 

is herplaatst. De 5 bloempotten die daar zijn aangetroffen lijken op de aanwezigheid van een bordes 

te wijzen. Vier kleine bloempotjes werden op de kop geplaatst achter de westelijke fietstegel 

aangetroffen (spoor 21; figuur 28), terwijl een vijfde bloempot (spoor 22), van aanzienlijk grotere 

omvang, daarachter tegen de trap aan werd gevonden (figuur 29). Mogelijk is de ingangspartij na 

de oorlog (her)ingericht: de trap is vervangen, op zeker moment zijn de rolkeien uit de rotstuin 

verwijderd en de straatstenen (sier)rand is geplaatst. Op figuur 4, een aquarel mogelijk daterend 

uit 1946, is sprake van ‘wijziging van tuinaanleg’ en is een bordes ter weerszijden van de trap 

zichtbaar. 

Als laatste spoor moet het boogvormig pad zelf worden genoemd. In de zeefvakken is een grote 

hoeveelheid grind aangetroffen, tot een maximum van 46 kg per m 2 . Er kon bij het uitgraven van 

de vakken geen stratigrafie worden vastgesteld. Of er in 1939 een pad lag van andere structuur 

en oriëntatie blijft onduidelijk. Het nu aangetroffen grindpakket moet het boogvormig pad (structuur 

I) betreffen dat ook in put 1 als spoor 4 is aangetroffen. 




Vondsten 

De 14 opgegraven vakken zijn gezeefd en in deze residu’s zijn 417 vondsten met een totaalgewicht 

van 3,863 kilo aangetroffen. Deze getallen zijn exclusief de padverharding; deze monsters 

zijn niet allemaal geteld (zie hieronder). Wanneer alle vondsten in aantallen en percentage 

per hoofd- en subfunctie worden geteld, is het in tabel 3 weergegeven beeld zichtbaar. 12 

hoofdfunctie subfunctie aantal 

(hoofd) 

aantal 

(sub) 

% 

(hoofdfunctie) 

% 

(subfunctie) 

constructie bouwmateriaal 191 128 46,0 30,7 

elektronica 4 1,0 

ijzerwaren 59 14,3 

consumptie keukenbenodigdheden 42 22 10,1 5,3 

servies 10 2,4 

verpakkingen 8 1,9 

voedsel 2 0,5 

interieur en tuin interieur 69 35 16,5 8,4 

tuin 21 5,0 

verwarming 13 3,1 

kleding kleding 3 3 0,7 0,7 

medisch medicijnen 1 1 0,2 0,2 

persoonlijke verzorging verzorging 2 2 0,5 0,5 

vrije tijd genot 2 1 0,5 0,2 

vermaak 1 0,2 

indet indet 107 107 25,7 25,7 

Tabel 3. De aantallen en percentage vondsten per hoofd- en subfunctie uit put 2. 

Uit dit overzicht wordt duidelijk dat een kwart van de vondsten niet te determineren bleek, ongeveer 

de helft constructiemateriaal betreft en het laatste kwart bestaat uit voorwerpen die samenhangen 

met consumptief gedrag of met de aankleding van het interieur en de tuin. De overige 

categorieën komen in de marge voor. De spreiding van de verschillende categorieën over de vakken 

laat steeds hetzelfde beeld zien: de vakken 5-7 en 9-13 zijn vondstrijker dan de andere vakken. 

De spreiding van vondsten is daarmee ruwweg op het zuiden gericht, op de spoorlijn en ingang 

van het kamp. De vraag is nu of de functionele verdeling en de vondstspreiding een opmerkelijk 

beeld is, of juist een te verwachten beeld. Hierop wordt in § 2.6 ingegaan. 

Opvallende vondsten 

In vak 7 werd een stukje kunststof aangetroffen met daarop, klaarblijkelijk in het Engels, de tekst 

‘paste cow(…)’ (vondstnummer 34). Er viel niet te achterhalen waar deze tekst op slaat. In vak 3 

(waarvan een kleine hoeveelheid grond werd gezeefd) werd een stukje kauwgom aangetroffen 

(vondstnummer 41), iets dat indien deze vondst in of vlak na de oorlog dateert, ook geassocieerd 

zou kunnen worden met Engelssprekenden. 13 

12 

De vondsten zouden ook per gewicht kunnen worden vergeleken. Constructie blijkt dan steeds hoger te scoren, simpelweg 

omdat constructiemateriaal nu eenmaal zwaarder is, Door aantallen te vergelijken worden de verschillen in 

‘soortelijk gewicht’ uitgeschakeld. 

13 

Het Amerikaanse en Canadese bevrijdingsleger introduceerde de kauwgom in Nederland. 




Een aantal vondsten hangt samen met de inrichting van de tuin, maar is naoorlogs. De onder de 

spoorbeschrijving genoemde 5 bloempotten zijn direct naast de trap geplaatst (vondstnummers 

19 en 28; figuur 28). De trap die er in de oorlog lag, was echter breder: de bloempotten staan 

binnen het bereik van de ‘oude’ trap. Ook is er weer een rolkei uit de rotstuin aangetroffen, die 

daarmee wel uit de oorlog lijkt te dateren (vondstnummer 42). 

Padverharding 

Het boogvormig pad (structuur I) werd in bijna alle vakken van put 2 aangetroffen in de vorm van 

natuursteen, kiezels, zandsteen, sintels en baksteenpuin. De monsters zijn gewogen, maar niet 

allemaal geteld in verband met de aanwezigheid van enkele kleine stukjes asbest. De gewichten 

per vak laten een te verwachten spreiding zien: in de meest zuidoostelijke vakken (de nummers 

5, 9, 12 en 15) zijn soms tientallen kilo’s aangetroffen, terwijl dit in de noordwestelijke vakken 

(dat zijn alle vakken direct om de trap) maximaal 1,9 kilo betreft (kaartbijlage 1). In de vakken 8 

en 18 werd helemaal niets aangetroffen. Het pad liep voorlangs de trap, maar sloot er uiteraard 

ook op aan. 

2.5.5 Resultaten Put 3Sporen 

Het verwachte sierpad en trappetje (structuur L en M) zijn in put 3 inderdaad aangetroffen. Het 

oppervlak van een deel van het trappetje kon worden blootgelegd; in de vakken bovenaan het 

talud waar de verankering van het nooddak zit, kon niet gegraven worden (kaartbijlage 1). Op 

twee historische foto’s is het trappetje goed zichtbaar (figuur 30). Het bestaat uit drie(?) treden 

van op elkaar geplaatste stammetjes, klaarblijkelijk geschraagd, met grind op het loopvlak. Bij de 

opgraving werden aan elke zijde van de trap vier ijzeren ankers aangetroffen (figuur 31 en kaartbijlage 

1). Stammetjes werden niet aangetroffen. In plaats daarvan lijkt een bijna provisorisch 

gemaakt stenen pad (spoor 29) aanwezig dat geen echte treden kent maar met de helling van 

het talud meeloopt (figuur 31). Het pad bestaat uit (brokken) stoeptegels, afgewisseld met in de 

breedte en op hun kant geplaatste rijen bakstenen. Aan weerszijden van het pad, met name aan 

de westzijde is het pad afgegrensd met een keurige rij kleine rolkeien. Aan de oostzijde heeft 

ook een dergelijke rij gelegen, maar deze heeft te lijden gehad onder enige erosie; de stenen 

liggen daar wat verspreid (o.a. spoor 32). Ook onderaan op de helling, waar het pad ophoudt, 

liggen nog enkele kleinere rolkeien. Iets ten oosten van het pad ligt een veel grotere rolkei 

(spoor 30; figuur x), waarschijnlijk in z’n oorspronkelijke context en dus deel uitmakend van de 

rotstuin. Het is de enige kei die verder in put 3 is aangetroffen. Zoals in § 2.4.2 al werd aangegeven, 

lijken deze rolkeien verzameld en (deels?) tegen het huis aangelegd. 

In het westelijk deel van put 3 werd het gootje (structuur Q, spoor 28), zoals zichtbaar op historische 

foto’s (figuur 12), verwacht en aangetroffen (figuur 32; kaartbijlage 1). Het bestaat uit een 

rij van in totaal 17 in elkaars verlengde gelegde bakstenen. De goot is daarmee 3,33 m lang. De 

laatste drie stenen, aan de onderkant van het talud, zijn halve bakstenen. Opmerkelijk is dat het 

bovenste deel, over een lengte van 1,67 m, zoals je zou verwachten een daadwerkelijke gootvorm 

heeft doordat er twee rijen scheefgeplaatste bakstenen aan weerszijden tegenaan zijn geplaatst, 

op die manier een goot creërend. 




De aansluiting bij het huis kon niet goed onderzocht worden, maar er is reden om te veronderstellen 

dat dit gootje is aangelegd op het moment dat de serre nog niet bestond. De goot sluit 

precies aan op de scheiding van de serre, in de oorlog het terras. Op deze plek is echter geen 

regenpijp aanwezig, dus diende de goot waarschijnlijk om het terras te ontwateren. Of deze goot 

al in 1939 is aangelegd, is niet duidelijk. De goot heeft een wat provisorisch aanzien en zal waarschijnlijk 

niet direct bij de bouw van het huis zijn aangelegd. 

Vondsten 

Ook van put 3 zijn 14 vakken opgegraven (nummers 1 t/m 9, 15, 16 en 18 t/m 20; kaartbijlage 1). 

Deze vakken zijn gezeefd en in deze residu’s zijn 463 vondsten met een totaalgewicht van 1,741 

kilo aangetroffen. Deze getallen zijn exclusief de padverharding van sierpad en trappetje (structuur 

L en M); deze monsters zijn niet allemaal geteld (zie hieronder). 

Wanneer alle vondsten in aantallen en percentage per hoofd- en subfunctie worden geteld, is het 

in tabel 4 weergegeven beeld zichtbaar: 


(hoofd) 

aantal 

(sub) 

% 

(hoofdfunctie) 

% 

(subfunctie) 




consumptie servies 47 25 10,3 5,5 


voedsel 16 3,5 


tuin 48 10,6 


medisch medicijnen 1 1 0,2 0,2 

persoonlijke verzorging sieraden 1 1 0,2 0,2 


vermaak 1 1 0,2 0,2 

indet indet 103 103 22,7 22,7 


Uit dit overzicht wordt duidelijk dat in vergelijking met de verdeling van vondsten in put 2 (§ 

2.5.4) de percentages in bovenstaande tabel hiermee vrijwel exact gelijk zijn: ruwweg een kwart 

van de vondsten bleek niet te determineren, iets minder dan de helft van de vondsten betreft 

constructiemateriaal en 1/3 bestaat uit voorwerpen die samenhangen met consumptief gedrag of 

met de aankleding van het interieur en de tuin. De overige categorieën komen in de marge voor. 




De spreiding van de verschillende categorieën over de vakken laat een interessant beeld zien 

(tabel 5): 

vak constructie consumptie interieur indet. 

1 27 18 5 9 

2 43 5 37 10 

3 10 1 4 2 

4 13 2 2 2 

5 8 1 4 

6 5 1 6 

7 37 7 4 15 

8 13 5 24 12 

9 

15 

4 11 

16 8 8 13 

18 

19 

33 4 9 14 

20 8 3 1 11 

Tabel 5. Spreiding van vondsten over de vakken van put 3 (enkele 

amper voorkomende categorieën zijn buiten beschouwing gelaten). 

De vondstrijke vakken zijn vak 1, 2, 7, 8 en 18. Vergelijking met kaartbijlage 1 maakt duidelijk dat 

dit de vakken voor het oorspronkelijke terras zijn. Vak 4 en 5 zijn echter relatief vondstarm; dit 

hangt waarschijnlijk samen met de hellingshoek van het talud. Deze vakken liggen op het meest 

steile deel van put 3. De vakken 15 en 19 blijken vondstloos; ook dit is niet verwonderlijk aangezien 

hier het trappetje naar het sierpad ligt. Een aardigheid is het hoge aantal ‘consumptie’ in 

vak 1. Dit betreft fruitpitten en botten van een klein knaagdier, eventueel (deels) het werk van 

dieren. De pitten en botten liggen waar ze verwacht mogen worden, pal tegen het huis aan. 

Opvallende vondsten 

De vondsten uit put 3 zijn weinig opvallend. Het betreft spijkers, kleine stukjes servies, botjes, 

fruitpitten, scherven bloempot, vensterglas, een knikker, stukjes bakeliet en porselein. Put 3 laat 

ongeveer dezelfde vondstcategorieën als uit put 1 en 2 zien. In vak 4 werd een plastic gordijnring(?) 

aangetroffen met een logo met het opschrift ‘Messa’ zien, een van de zeer weinige meer 

diagnostische vondsten. Messa is een bedrijf in elektronica dat in elk geval in de zestiger jaren 

al bestond. Onduidelijk is daarmee wat nu de functie van het voorwerpje was. 

Padverharding 

Het sierpad met trappetje (structuur L en M) is inderdaad aangetroffen in put 3, hoewel de verharding 

van de traptreden vervangen bleek. Oorspronkelijk lag hier hout, dat is vervangen door 

stukken stoeptegel en bakstenen met een randje van rolkeien. Aan weerszijden van het pad, 

vooral in de lagergelegen vakken is een grote hoeveelheid los gruis aangetroffen, bestaande uit 

natuursteen, sintels en baksteenpuin. De monsters zijn gewogen, maar niet allemaal geteld in 

verband met de aanwezigheid van enkele kleine stukjes asbest. Het totale gewicht bedroeg 

65,665 kilo. 




2.5.6 Systematische metaaldetectie 

In de tuin zijn met behulp van metaaldetectie 198 vondsten met een totaalgewicht van 11,425 kilogram 

gedaan. Eén vondst, een wiel voor een aandrijfband woog 5.235 gram. In bijlage 1 zijn de 

vondsten opgesomd. De datering en aard of functie van de vondsten verschilt sterk; ook hun ruimtelijke 

verspreiding vertoont grote verschillen. De vondsten zijn, zoals eerder beschreven ingedeeld 

naar functie, om op die manier patronen in de vondstspreiding te kunnen beschrijven. Kaartbijlage 1 

geeft een overzicht van de verspreiding van de vondsten over het terrein, naar functiegroep. 

Datering 

Er zijn maar weinig vondsten goed te dateren. In vak 28 is een zinken oorlogscent uit 1942 aangetroffen, 

overigens het enige muntje op het terrein. Een aantal vondsten is zeer recent, van na 

1971 (de ‘Schattenbergse’ periode) of nog (veel) recenter. Als voorbeeld mag gelden een aantal 

moderne schroeven van 8 cm voor een torck-bitje, schroeven die waarschijnlijk zijn gebruikt bij 

de bevestiging van het nooddak over de villa. Een ander voorbeeld is het aluminium sluitfolie met 

streepjescode voor een bekertje kwark, wellicht slordig weggegooid door een bezoeker van het 

herinneringscentrum. Een aantal vondsten is globaal te dateren in de periode 1950-1980/1990, 

de tijd van de familie O’Breen. Daartoe mogen bijvoorbeeld de aluminium treklippen worden gerekend 

waarvan er twee zijn aangetroffen, waarvan eentje met het merkje ‘ZHB’, de Zuid- 

Hollandsche Bierbrouwerij die heeft bestaan van 1881 tot 1974. 14 Aangezien treklippen rond 

1965 in gebruik raakten 15 kan dit stukje metaal daarmee vrij nauwkeurig gedateerd worden. Ook 

het flesje Santé dateert uit die periode. Op de markt gebracht door de Hengelosche Bierbrouwerij 

moet dit frisdrankje tussen 1955 en 1988 zijn geproduceerd. 16 

Een aparte categorie vormen de aangetroffen patronen en hulzen. Deze blijken deels Brits en deels 

Duits te zijn. Voor zover achterhaald kan worden door middel van nog leesbare bodemstempels op de 

hulzen blijkt één Duitse Mauser-patroon in 1935 te zijn geproduceerd, een vooroorlogse datering die 

waarschijnlijk ook voor een clip met 5 Mauser patronen geldt. Het Britse materiaal dateert (in drie 

gevallen) uit 1943, maar zal kort na de oorlog in de tuin van de villa zijn afgevuurd. 

De meeste vondsten kunnen uit de oorlog dateren, of van vlak ervoor of erna. Op die reden moet de 

interpretatie van verspreidingspatronen met enige voorzichtigheid worden bezien (zie hieronder). Een 

aantal vondsten is door hun functie met enige marge te dateren. Als voorbeelden mogen gelden de 

vondsten die als ‘barakdelen’ zijn geïnterpreteerd, het prikkeldraad of autolampen. Waar delen van 

barakken en prikkeldraad uit de oorlog, of in elk geval de kamptijd, lijken te dateren, zouden autolampen 

uit de tijd van kolonel Speck O’Breen (die een garage in gebruik had rond 1950-1962) kunnen dateren. 

Het blijft bij deze (bouwvoor)vondsten echter de vraag wanneer het materiaal daadwerkelijk in gebruik is 

geweest en wanneer en hoe het materiaal op het perceel van de villa terecht is gekomen. 

Functiegroepen 

Er zijn in het vondstmateriaal van de metaaldetectie 9 functiegroepen onderscheiden, te weten 

constructie, consumptie, betalingsverkeer, interieur en tuin, militair, persoonlijke verzorging, 

14 Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Zuid-Hollandsche_Bierbrouwerij 

15 Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/Beverage_can 

16 Bron: http://metaaldetectie.blogspot.com/2012/01/sante-up-drank-flesje-van-de.html 




infrastructuur en vervoer, vrije tijd en indet (niet te determineren). Weergegeven in een tabel ziet 

dat er als volgt uit (tabel 6): 


(hoofd) 

aantal 

(sub) 

% 

(hoofd) 

% 

(sub) 

betalingsverkeer munten 1 1 0,5 0,5 




consumptie bestek 19 2 8,5 1,0 

keukentoebehoren 3 1,5 


indet indet 67 67 33,5 33,5 

infrastructuur en vervoer vervoer 4 4 2,0 2,0 


tuin 7 3,5 


militair militair 10 10 5,0 5,0 

persoonlijke verzorging verzorging 6 6 3,0 3,0 


Tabel 6. De aantallen en percentage vondsten van de metaaldetectie per hoofd- en subfunctie. 

Uit deze tabel wordt duidelijk dat om de villa met name constructiemateriaal aanwezig is (n=74) 

en in mindere mate voorwerpen die te maken hebben met consumptie (n=19). Op kaartbijlage 1 

is de verspreiding van vondsten uit de voornaamste functiegroepen weergeven. In de eerstgenoemde 

categorie vallen bijvoorbeeld stukken buis, installatiedraad, draadnagels, spijkers en 

stukken regenpijp. Opvallende vondst is onder andere een stuk prikkeldraad van een meter lengte 

(dat in de sloot aan de oostzijde van het perceel werd aangetroffen; dit stuk prikkeldraad behoorde 

mogelijk tot de oorspronkelijke omheining van het kamp, dat op slechts een paar meter 

daar vandaan lag. Een andere intrigerende vondst is het kraanwiel van een verwarming of waterleiding 

dat in vak 5 werd aangetroffen, eveneens aan de oostzijde van het perceel. Tezamen met 

een aantal metalen constructiedelen uit hetzelfde vak vormden deze resten mogelijk oorspronkelijk 

deel van een van de barakken. Wellicht zijn ze bij de ontmanteling van het kamp in de sloot 

gedumpt of geraakt, evenals het meer dan 5 kilo zware en 35 cm in doorsnede metende wiel 

voor een aandrijfband. 

‘ZIJ daar leven toch zeker achter prikkeldraad’ – en hij wees in de richting van de hoge 

villa’s, die als bewakers staan aan gene zijde van de afrastering. 


Bij het veldwerk viel al op dat in de omgeving van de vakken 21, 22 en 27, dus achter het huis, 

rond de schuur en de daar liggende stoep, veel stukken afgezaagde leiding en zinken pijpen 

voor regenafvoer werden aangetroffen. Deze lijken daar ter plekke bij de montage verloren te 

zijn. Wanneer het de oorspronkelijke regenafvoer betreft dan dateren deze stukken uit 1939. Ook 




ten noorden van de villa, in de vakken 11 en 17, werd een concentratie aan constructiemateriaal 

aangetroffen. In dit geval betreft het kippengaas en veel grote ijzeren metaaldelen. Ook werden 

hier enige delen van roestvrijstalen (kop)lampen of spiegels aangetroffen. Mogelijk hangen deze 

vondsten samen met de verdwenen garage die hier gestaan heeft. 

In de functiegroep consumptie vallen vondsten als conservenblikken, treklippen, een tuit van een 

waterkoker of theepot en een zilveren theelepeltje, helaas zonder merkje omdat de steel is afgebroken 

(figuur 33). Opvallend was de concentratie aan conservenblikken in vak 21, in het talud 

bij de westelijke hoek van het huis. Onduidelijk is waarom deze hier liggen. 

Een laatste functiegroep die relatief veel vondsten telt, is de groep ‘militair’ (n=10). In totaal zijn 

3 kogelpunten, 5 hulzen, een patroonclip en signaalpatroon gevonden. Opvallend is dat een deel 

van het materiaal is afgevuurd. In vak 23, 28 en 29, dus achter de villa, zijn afgevuurde Britse 

hulzen gevonden (9x19 mm) die in 1943 zijn geproduceerd (figuur 34). Het is bekend dat de 

Canadezen kort na de oorlog in de tuin uit vreugde hebben staan schieten (mondelinge mededeling 

G. Abuys). Mogelijk hangen deze vondsten daarmee samen. Het Duitse materiaal, een clip 

met 5 Mauser-patronen (8x57mm) en een Mauser-huls (5x57 mm), werd aangetroffen in respectievelijk 

vak 5 en 16, direct ten noorden van de villa. Het is onduidelijk waarom deze daar liggen. 

De overige functiegroepen kenmerken zich niet door grote aantallen of een opvallende verspreiding 

van de vondsten, wellicht met uitzondering van 5 tubes tandpasta (figuur 35) die in vak 2, 7 

en 8 werden aangetroffen, dat wil zeggen in de voortuin richting het kruispunt. Waarom deze 

daar liggen is onduidelijk. 

Tenslotte mag melding worden gemaakt van een rood tuinschepje van naoorlogs model en aanzien 

dat in vak 26 werd aangetroffen en waarschijnlijk door mevrouw O’Breen, een fanatiek tuinierster, 

is verloren. 







3 Bouwbiografisch onderzoek in de villa 

Jobbe Wijnen 

3.1 Inleiding 

Toen medewerkers van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork na het vertrek van mevrouw 

Hannie O’Breen in 2007 voor het eerst (!) de commandantswoning betraden, werd direct duidelijk 

dat deze zich in een erbarmelijke toestand bevond. Er was de laatste decennia nauwelijks tot 

geen onderhoud gepleegd en het houtwerk verkeerde in een zeer slechte staat. Verf bladderde 

van de gevels, kozijnen waren rot en het dak was op verschillende plaatsen lek: er was sprake 

van een proces van verval dat in de jaren direct na het vertrek van mevrouw nog eens extra zou 

versnellen. In de laatste jaren van haar leven was mevrouw O’Breen steeds minder in staat geweest 

om adequaat voor zichzelf te zorgen met directe gevolgen voor het onderhoud van de 

woning. Als men weet dat mevrouw O’Breen bovendien tot het einde van haar leven gewend was 

er in de woning een groot aantal honden en katten op na te houden, rijst al snel een tekenend 

beeld van de situatie in de woning anno 2007. 

Toch bleek bij de eerste bezoeken dat deze geschiedenis ondanks het persoonlijk drama ook 

een aantal nadrukkelijke voordelen heeft gehad: wie de villa betrad, kreeg onwillekeurig het gevoel 

een soort tijdscapsule binnen te stappen. Meubels en andere mobilia waren uiteraard door 

de familie van mevrouw O’Breen grotendeels verwijderd, maar verder leek de woning zich in een 

zeer authentieke staat te bevinden. De gelaagdheid van de gebruiksgeschiedenis was in het 

pand bijna tastbaar en er leken aanwijzingen dat deze zich wel eens uit kon strekken teruggaand 

tot aan de periode waarin SS-commandant Albert Konrad Gemmeker over het Judendurchgangslager 

Westerbork het bevel voerde. 

Toen het Herinneringscentrum besloot tot conservering van de villa door de buitenzijde te beschermen 

met een glazen overkapping en de aanbesteding voor een archeologisch onderzoek in 

de tuin aanvang nam, was duidelijk dat men niet alleen de sporen van de geschiedenis aan de 

buitenzijde van het pand wilde inventariseren, maar ook die aan de binnenzijde. Eerder had het 

centrum om die reden fotograaf Sake Elzinga opdracht gegeven een fotoboek over de villa uit te 

brengen (Elzinga, 2009). Nu wilde men graag helderheid welke van de gebruikssporen of achtergelaten 

mobilia in de villa authentiek waren voor elke bewoningsperiode. Omdat ook aan de binnenzijde 

renoverende, of conserverende bouwactiviteiten voorzien zijn, vormde dit de aanleiding 

ook deze sporen tegelijk met het archeologisch onderzoek in de tuin, te inventariseren. Het zou 

tenslotte vreemd zijn om, kort gezegd, de tuin aan een volledig onderzoek naar sporen van onder 

andere Gemmeker en de Holocaust te onderwerpen en tegelijkertijd de binnenzijde van de 

woning te negeren, zo redeneerde het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. 




3.2 Bouwbiografisch onderzoek 

Vanaf 2010 werkt RAAP aan de ontwikkeling van ‘bouwbiografie’, een nieuw type erfgoedonderzoek. 

Bouwbiografie, voluit ook wel ‘bouwbiografisch locatieonderzoek’, bestudeert de materiële 

neerslag van de gebruikers en bewoners in een gebouw, ofwel alles wat door mensen wordt 

achtergelaten (Wijnen 2011a; 2011b; 2011c; 2011d). Het is een methode in ontwikkeling, die 

voor het eerst werd toegepast in 2010 in een voormalige Burgerschool (HBS) in Wageningen. 

Het onderzoek bleek vooral succesvol op die plaatsen in een pand waar mensen relatief weinig 

komen zoals zolders, kelders en kruipruimten. Juist daar is, gevangen in vondsten en sporen, het 

verhaal van gebruikers van een pand over verschillende tijdslagen terug te vinden. In het geval 

van de Burgerschool bleek dit bepaald geen sinecure. Uit de kruipruimten en zolders kwamen 

enkele honderden documenten, voorwerpen en inscripties op balken tevoorschijn, waaronder een 

groot borstbeeld van Napoleon (Wijnen, 2011b en 2011d). 

Bouwbiografie onderzoekt en interpreteert sporen van gebruikers en bewoners in een pand op 

systematische wijze en integreert daarbij elementen uit verschillende disciplines. Doel van het 

onderzoek is tweeledig: systematisch onderzoek naar sporen aan de ene kant en het vastleggen 

van een sfeerbeeld, oftewel de subjectieve impressie van de plek aan de andere kant. Bouwbiografie 

onderkent de waarde van die subjectieve impressie an sich, naast de wetenschappelijke 

betekenis, omdat ook deze impressie een uitdrukking is van de waarde van erfgoed. Erfgoed 

maakt indruk, roept emotie of herinnering op, of roept vragen op van existentiële aard; ook die 

waarden wil de bouwbiografie inventariseren, beschrijven en afwegen met betrekking tot behoud. 

Het past daarmee in de lijn van andere studies van contemporaine archeologie en ‘material culture 

study’ (Wijnen, 2012 en zie verder o.a. Holtorf & Piccini, 2009; Burström, 2009; Holtorf, 

2010). 

Bouwbiografie onderscheidt zich van de bouwhistorie omdat het zich niet richt op bouwkundige 

kenmerken. Het is te zien als een vorm van ‘contemporaine archeologie van het gebouw’. Het onderzoek 

resulteert, op basis van materiële vondsten, in een indruk van het leven in het gebouw 

door de tijd heen en maakt de gelaagdheid daarin zichtbaar. Soms levert het nieuwe feiten op, 

scherpt deze aan, of vormt aanleiding tot aanvullend historisch onderzoek. De intentie is dat door 

de wijze van verzamelen en rapporteren vaak veronachtzaamde sporen behouden blijven, bijvoorbeeld 

als er sprake is van sloop of renovatie. Op die manier kan de bewustwording en betrokkenheid 

hiervan bij (voormalige) gebruikers en het publiek vergroot worden (Wijnen, 2011a en b). 

3.3 Onderzoeksvragen 

In algemene zin is de vraagstelling in dergelijk onderzoek om de gelaagdheid van de gebruiksgeschiedenis 

te onderzoeken, zoals die ook aanwezig is in het voormalig kampterrein. Die gelaagdheid 

kent verschillende gebruiksfasen en bewoners. Ten behoeve van het bouwbiografisch 

onderzoek in de villa van de commandant zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 

1. Zijn er in of onder het huis ‘bouwbiografische’ sporen aanwezig? 

2. Zijn deze te herleiden tot gebruiksfasen en/of individuele bewoners? 





4. Welke vervolgstappen (conservering/beheer) zijn noodzakelijk? 


3.4 Methode 

Methodiek in vier stappen 

Het bouwbiografisch onderzoek kende de volgende vier onderzoeksfasen: 

• Fase 1: beperkt bureauonderzoek en een (korte) visuele inspectie van de villa. 

• Fase 2: systematisch locatieonderzoek in het gebouw. 

• Fase 3: uitwerking en interpretatie van de vondsten. 

• Fase 4: rapportage met daarin een interpretatie van de resultaten en conclusies en aanbevelingen. 

Daarnaast is er nog een fase van onderzoek die als het ware naast deze vier staat en ten doel 

heeft de subjectieve waarden van het pand te vangen in een sfeerimpressie. Het pand maakt een 

indruk op de bezoeker. Die indruk verschilt per persoon, is dus subjectief, maar bestaat wel. Met 

de sfeerimpressie probeert de bouwbiografische methodiek iets van die indruk vast te leggen, 

meer dan alleen objectief vast te stellen dat die er is. De sfeerimpressie wordt idealiter uitgeschreven 

tijdens of direct na de visuele inspectie. In dit geval is de sfeerimpressie opgesteld 

tijdens de rapportagefase van het onderzoek. 17 

Hieronder worden de fasen van het onderzoek afzonderlijk toegelicht. 

3.4.1 Bureauonderzoek 

Het bureauonderzoek is er op gericht een overzicht te krijgen van de (bewoning)geschiedenis 

van de villa, de bouwkundige situatie en als voortvloeisel hieruit een verwachting te formuleren. 

Hiervoor zijn verschillende bronnen geraadpleegd: 

• Het archief van Herinneringscentrum Kamp Westerbork (conservator de heer G. Abuijs); 

• De bouwhistorische waardestelling Commandantswoning Kamp Westerbork, bouwhistorische 

opname met waardestelling door (Stenvert, 2009); 

• Het bouwtechnisch rapport Onderhoudsrapportage ‘Voormalige woning van de kampcommandant’. 

Nulmeting/Meerjaren Onderhoud Plan 2009 (Brüns, 2008); 

• De publicatie Westerbork. Het kamp en zijn commandant (Van der Zee, 2006). 

De bouwhistorische waardestelling (Stenvert, 2009) vormde een goed startpunt om mogelijk 

aanwezige bouwbiografisch interessante locaties in kaart te brengen. Aan bouwkundige- of architectonische 

details is overigens alleen aandacht geschonken wanneer deze betrekking hebben 

op de bewoners, of een bouwbiografische verwachting in zich dragen. 

17 

Van de villa bestond al een eerdere sfeerimpressie in de vorm van fotoboek van Sake Elzinga uit 2009. Dat werk vervult 

in feite, in beeldtaal, eenzelfde functie als de sfeerimpressie in het huidige onderzoek. 




In het archief van het Herinneringscentrum is op aanwijzingen van de conservator tevens de 

fotocollectie bestudeerd, aangevuld met foto’s uit het beeldarchief van de stichting Yad Vashem 

(collectie FA29 ‘Westerbork, Holland, 1942-1943, a personal album of camp commander Albert 

Konrad Gemmeker’, o.a. FA29/171, FA29/18). In deze archieven bevinden zich verschillende 

foto’s die gemaakt zijn in, of in de directe omgeving van de villa in zowel de periode net na de 

bouw in 1939, als de Duitse tijd en de naoorlogse periode. Zeer bekend zijn onder andere foto’s 

van SS-Lagerkommandant Gemmeker en zijn maîtresse Frau Hassel voor de kachel, die zijn 

genomen door de Joodse fotograaf Rudolf Werner Breslauer. 

3.4.2 Visuele inspectie 

Na de bureaustudie is in deze fase een korte visuele inspectie uitgevoerd. Deze inspectie had 

twee doelen: 

1. Het eerste doel was om een indruk te krijgen van de aanwezigheid van bouwbiografisch 

interessante locaties waar sporen, of concentraties van sporen te verwachten zijn. Te denken 

valt aan kruipruimten, kasten, zolders, dubbele muren, zichtbare mobilia; 

2. Daarnaast is tijdens de visuele inspectie ook notie genomen van de subjectieve indruk die 

het pand maakt op een bezoeker, in dit geval de persoon van de auteur. Deze indrukken zijn 

later verwerkt in de sfeerimpressie. 

De uitkomsten van het bureauonderzoek en de inspectie zijn samen verwerkt in een plan van 

aanpak voor het locatieonderzoek. In dit plan van aanpak is een lijst van aandachtspunten opgenomen 

van locaties of zaken die extra aandacht vragen tijdens het onderzoek. In de rapportagefase 

is ook het tweede doel van de inspectie in een sfeerimpressie uitgewerkt. 

3.4.3 Locatieonderzoek in de villa van de commandant 

De tweede fase van het onderzoek bestond uit een systematisch locatieonderzoek in de villa, 

waarbij het pand kamer voor kamer is doorlopen en gefotografeerd. Hierbij zijn bouwbiografische 

sporen geregistreerd en genummerd en verzameld als het losse objecten betrof. Men moet denken 

aan documenten, foto’s, gebruiksvoorwerpen en andere mobilia en daarnaast aan vastzittende 

sporen als inscripties, krassen en slijtagesporen, bijvoorbeeld op muren en deuren. 

Het doel van deze fase was naast registreren ook het bergen van vondsten om ze te behouden 

in het licht van de aanstaande werkzaamheden in het pand en ten behoeve van verder onderzoek 

in fase 3. Hierbij is in eerste instantie geprobeerd zoveel mogelijk vondsten te verzamelen. 

Grote objecten zijn echter om praktische redenen niet verzameld en in sommige kamers zijn 

enkele vondsten niet verzameld als deze een zeer algemene indruk wekten, zoals bijvoorbeeld 

een stapel uitgevouwen kartonnen dozen van zeer contemporaine aard. 

Nummering van de sporen 

Bouwbiografisch onderzoek levert twee typen sporen op: sporen in de vorm van verzamelbare 

mobilia en sporen die ‘vast’ zitten in het pand zoals inscripties, slijtagesporen, vastzittende decoraties 

etc. Bij beide typen sporen is het van belang om zo nauwkeurig mogelijk de locatie van het 




spoor te registreren om deze later terug te kunnen vinden voor nader onderzoek, voor het nemen 

van beschermende maatregelen of om verzamelde vondsten op de juiste plek terug te kunnen 

plaatsen. Hiervoor is de volgende systematiek gehanteerd: 

• Eerst zijn alle kamers in het pand, inclusief het portaal, op basis van de bouwtekening genummerd 

met een uniek kamernummer. Deze nummering is in dit geval overgenomen uit de bouwhistorische 

waardestelling van BBA (Stenvert, 2009) met één aanvulling van twee extra kamernummers 

voor twee bergruimten op de vliering (tabel 7). Deze nummers bestaan uit twee getallen 

met een punt ertussen. ‘ 0.2’ betekent aldus de ‘tweede kamer op de begane grond’ en 

‘2.1’ staat voor de eerste kamer op de tweede verdieping (vliering.). 

• Aan deze nummering zijn vervolgens lettercodes toegevoegd voor eventuele ingebouwde kasten. 

Deze kregen de aanduiding ‘KAST’ met willekeurig een hoofdletter A, B, C, etc., voor het 

nummer van de kast in die specifieke ruimte. 

• Ook alle wanden in de kamers zijn genummerd met een lettercodering, overeenstemmend met 

de eerste letter van de windrichting: N, O, Z en W. 18 Als zich in een wand kleine sprongen of 

alkoven bevonden, in het geval de kamer bijvoorbeeld een L-vorm heeft, dan zijn deze in de 

nummering genegeerd. 

• Tot slot kunnen bouwbiografische sporen zich in de kruipruimte, op de vloer of aan het plafond 

bevinden. Voor deze plaatsen werden respectievelijk de kleine letters a, b en c gebruikt. 19 

Werd in kamer een vondst aangetroffen, dan kreeg deze een uniek volgnummer, gevolgd door 

een nu mogelijke exacte aanduiding van de locatie. Zo ontstond een codering met drie posities, 

bijvoorbeeld ‘123-X.X-Y’ waarin ‘123’ het vondstnummer is, X.X het kamernummer en Y de locatie 

van de vondst in de kamer. In sommige gevallen is een extra letter toegevoegd om de locatie 

nog eens te verduidelijken. 

• Code ‘004-1.1-c’ duidt aldus op een vondst aan het plafond in de eerste kamer op de eerste 

verdieping met het vondstnummer 004. 

• ‘0.4-O-Kast A’ staat voor kast met aanduiding A in de oostelijke wand van kamer vier op de 

begane grond. 

• In enkele gevallen werd de nummering vrijelijk toegepast: lag een haarspelt tegen de plint van 

de noordelijke wand in kamer 1, dan werd de nummering 0.1-bN gebruikt, waarin bN staat voor 

‘op de vloer tegen de noordelijke wand’. 

Naast een exact vondsten locatienummer werd in de meeste gevallen een foto van het spoor op 

de vondstlocatie genomen en werden de vondstgegevens inclusief een globale determinatie genoteerd. 

Na registratie werden vondsten verzameld in plastic zakken en dozen, waarbij het unieke 

vondstnummer werd gevoegd in de zak en een sticker met ditzelfde nummer werd aange- 

18 

Evenals in het bouwhistorisch rapport is ervoor gekozen om de feitelijk noordoostelijke wand als ‘noord’ te betitelen, 

etc. Om pragmatische redenen is dus de villa een kwartslag tegen de klok in ‘gedraaid’. 

19 

In eerste instantie is in de villa de codering X, Y, Z gebruikt voor de vloer, kruipruimte en plafond, tot duidelijk werd dat 

dit een onhandige doublure geeft met de codering ‘Z’ van de windrichting Zuid. De administratie in de vondstenlijst is 

daarna volledig omgezet naar a,b,c, voor kruipruimte, vloer, plafond. Op enkele vondstkaartjes kan de oude code echter 

nog aanwezig zijn. 




bracht op de vondstlocatie. Op deze manier zouden na afloop van het onderzoek alle vondstlocatie 

altijd weer terug te vinden zijn. 

Zo werd kamer voor kamer, muur voor muur de hele villa onderzocht. Als sluitstuk van het onderzoek 

is een aantal plekken waar de (bij het bureauonderzoek gebruikte) historische foto’s 

gemaakt zijn, opnieuw gefotografeerd ten behoeve van vergelijkend onderzoek (‘toen en nu’). 

verdieping nummer naam 

kelder -0.1 kelder met kast a 

begane grond 0.1 portaal buiten 

0.2 vestibule 

0.3 hal 

0.4 eetkamer met kasten a en b 

0.5 woonkamer 

0.6 gastenkamer of zitkamer 

0.7 serre, in of net na de oorlog aangebouwd 

0.8 wc beneden 

0.9 keuken met kasten a t/m x 

0.10 berging 

eerste verdieping 

vliering 

0.11 schuur 

1.1 badkamer 

1.2 wc boven 

1.3 hal overloop 

1.4 balkon noord 

1.5 slaapkamer 5 met kast a 




1.9 slaapkamer 9 huishoudster met kast a 

1.10 balkon zuid 

2.1 vliering centrale ruimte 

2.2 berghok noord 

2.3 berghok zuid 

Tabel 7. De gebruikte kamernummering. Deze nummering is overgenomen uit de 

bouwhistorische waardestelling van BBA (Stenvert, 2009), aangevuld met twee 

nummers voor de berghokken op de vliering. 

3.4.4 Uitwerking en interpretatie 

In eerste instantie zijn de sporen en vondsten globaal gedetermineerd en verwerkt in een catalogus 

(bijlage 3). Daarbij is ook geprobeerd om de vondsten zover mogelijk te herleiden tot individuele 

(groepen van) bewoners. Bij veel vondsten is het in principe mogelijk om vergaand onderzoek 

uit te voeren naar de herkomst, op een manier die bijdraagt aan zowel de wetenschappelijke 

duiding van de vondst, als wel aan de schets van een sfeerbeeld van de woning en haar bewoners. 

Een voorbeeld: door onderzoek te doen aan een stofzuigerdoos van het Amerikaanse 

merk ‘Hoover’ bleek dat het in dit geval om model 612 in deze productlijn ging. Verder onderzoek 

maakte duidelijk dat dit type 612 in 1949 het eerste naoorlogse model was dat Hoover in Europa 

lanceerde. Dit achtergrondonderzoek aan de vondst draagt bij aan het beeld hoe de uit Nederlands-Indië 

gerepatrieerde familie van der Speck O’Breen bij haar intrek in de woning een voor 




die tijd splinternieuwe en waarschijnlijke zeer moderne stofzuiger aanschafte via een producent 

uit Groot-Brittannië. 

3.4.5 Rapportage 

Het doel van de rapportage is tweeledig. In de eerste plaats heeft dit tot doel de wetenschappelijke 

resultaten van het onderzoek te beschrijven: het aantal en aard van de vondsten en sporen 

De resultaten worden feitelijk gepresenteerd, geïnterpreteerd en er conclusies getrokken. Daarnaast 

dient de rapportage om de sfeerimpressie te geven, waarmee de biografie, het levensverhaal 

of karakter van het pand kan worden geschetst. 

3.5 Resultaten bureauonderzoek 

3.5.1 Bewoningsgeschiedenis 

De bewoningsgeschiedenis van de villa is hieronder samengevat in tabel 8. De verschillende 

bewoners worden daarna per fase beschreven. 

bewoners villa van tot naam kamp 

directeur Dirk A. Syswerda met 

zijn vrouw Gerritje en 5 jarig 

zoontje 

commandant Reserve-Kapitein 

Jacques Schol en echtgenoot 

Lagerkommandant SS- 

Obersturmführer Albert Konrad 

Gemmeker en Frau Elisabeth 

Helena Hassel 

8-5-1939 16-7-1940 Centraal Vluchtelingenkamp 

Westerbork 

16-7-1940 1-2-1943 

Januari 1943 

Idem. Vanaf 1 juli 1942 PolizeilichesJudendurchgangslager 

Westerbork (onder de 

Sicherheits Polizei) 

11-4-1945 Polizeiliches Judendurchgangslager 

Westerbork (onder 

de Sicherheits Polizei) 

Canadese troepen 11-4-1945 ? Kamp Westerbork 

commandant Luitenant Johannes 

Gerardus Buijvoets 

genie en andere Nederlandse 

troepen 

repatriant Kolonel Pieter Gerard 

Cornelis Alexander van der 

Speck O’Breen, echtgenote 

Dirkje, dochters Nellie en Hanneke 

Hannie (Hanneke) O’Breen 

woonde tot vlak voor haar overlijden 

alleen in het huis 

24-4-1945 

1-12-1948 Interneringskamp NSB 

1-12-1948 1950 Militair kamp Westerbork 

2-5-1950 1961 Repatriëringkamp Schattenberg, 

later Moluks kamp 

Schattenberg 

2-5-1950 juli 2007 - 

Tabel 8. De verschillende kampcommandanten en bewoners van de villa van 1939 tot en met 2007 verdeeld 

over drie hoofdperioden: het Centraal Joods vluchtelingenkamp (groen); Joods doorvoerkamp onder Duits 

bevel (rood); en de periode na de bevrijding (geel). 




Syswerda en Schol 

Na gereedkomen en in werking treden van het Centraal Vluchtelingenkamp in mei 1939 werd de 

heer Dirk Arie Syswerda de eerste directeur en nam zijn intrek in de directeurswoning samen met 

zijn vrouw Gerritje Adriana de Mik en zijn vijfjarige zoontje Rudolf (Stenvert, 2009; www.Archief- 

Eemland.nl). Syswerda was voor die tijd administratief medewerker bij de inrichting ‘Zon en 

Schild’ in Amersfoort en beschikte over een acte boekhouden. Zoals vele bewoners na hem, 

woonde Syswerda maar kort in de villa. Nadat in 1940 de Duitsers Nederland waren binnengevallen, 

viel het vluchtelingenkamp al snel onder militair gezag en werd de Nederlandse reserve- 

Kapitein Jacques Schol aangesteld als commandant. Schol ging samen met zijn vrouw in de villa 

wonen (Stenvert, 2009). Schol, een Nederlands militair, was een uiterst milde gezagsdrager, die 

zich inzette om de zaken voor de Joods-Duitse vluchtelingen zo goed mogelijk te organiseren. 

Hij was onder andere verantwoordelijk voor verdeling van promotiefuncties onder de Duitse 

vluchtelingen bij de organisatie en opbouw van het kamp (Van der Zee, 2006). Schol zou tot en 

met januari 1943 in de villa blijven wonen. 

Deppner, Dischner 

Voor de volledigheid worden hier ook de ‘Lagerkommandanten’ Deppner en Dischner genoemd, 

hoewel deze niet in de villa hebben gewoond. Ten tijde van hun bevelvoering woonde Schol nog 

in de villa. 

Op 1 juli 1942 komt het kamp onder bevel van de Befehlshaber der Sicherheitspolizei (SiPo) en 

krijgt het de naam ‘Polizeiliches Judendurchgangslager’. De eerste Duitse commandant in het 

kamp werd SS-Sturmbannführer dr. Erich Deppner, een officier die vanaf 1941 in Nederland 

betrokken was bij de contraspionage (Gegnerbekämpfung) en later commandant zou worden van 

de Gestapo 20 (Van der Zee, 2006). Deppner, die voor het Duits bestuur gold als een topfunctionaris, 

had als taak het systeem van transporten in gang te zetten. Op 15 juli 1942 vertrok het 

eerste transport met 1137 Joden en andere gevangen naar de vernietigingskampen (Van der 

Zee, 2006). Deppner installeerde een systeem waarbij een Joods intern bestuur, onder supervisie 

van de Lagerkommandant, zelf de organisatie van de transporten regelde en wat op die manier 

een cruciale factor zou worden in het handhaven van de rust in het kamp. Deppner woonde 

zelf niet in de villa. 

Twee maanden na zijn aanstelling was Deppner’s taak volbracht en op 1 september 1942 werd 

hij vervangen door SS-Obersturmbannführer Josef Hugo Disschner, voormalig militair bij de gewapende 

tak van de SS, de SS-Verfügungstruppen. 21 Als gevolg van diverse incidenten waarbij 

Disschner zich onder invloed van alcohol misdroeg ten opzichte van de gevangenen, werd hij na 

zes weken al ontslagen, waarna een zekere Oberscharführer Bohrmann zijn taken waarnam, tot 

in oktober 1942 SS-Obersturmführer Albert Konrad Gemmeker werd geïnstalleerd. Schol bleef 

aanvankelijk onder Deppner in functie en werd pas in januari 1943 door Gemmeker ontslagen 

(Van der Zee, 2006). 

20 Voluit: Afdeling IV van de Befehlshaber der Sicherheitspolizei (B.d.S.), 

21 Later ‘Waffen-SS’ 




Albert Konrad Gemmeker 

SS-Obersturmführer Albert Konrad Gemmeker (1907-1982; figuur 36) werd op 12 oktober 1942 

als Lagerkommandant geïnstalleerd en nam eind januari zijn intrek in de villa. Gemmeker had 

carrière gemaakt als commandant van het gijzelaarskamp ‘Beekvliet’ en werd vanuit deze functie 

overgeplaatst naar Westerbork. Hij zou hier blijven tot vlak voor de bevrijding en verantwoordelijk 

zijn voor de uitvoering van de meerderheid van transporten naar de vernietigingskampen. 

Gemmeker was achteraf bezien de meest gezichtsbepalende commandant van het kamp, over 

wie bizar genoeg ook veel positieve verhalen rondgaan. Hij gedroeg zich zeer beleefd tegenover 

de Joodse gevangenen, iets wat in SS-kringen zeer ongebruikelijk was. Het was een punctuele 

man die – enkele uitzonderingen daargelaten – vrijwel nooit uit zijn slof schoot of zich ongepast 

gedroeg. Vele overlevenden van de Holocaust die hem meemaakten in Westerbork beschrijven 

hem zelfs als zeer prettig in de omgang, ‘een Gentleman-boef’ (Van der Zee, 2006). 

In de verhoren die na zijn gevangenneming zijn afgenomen, geeft Gemmeker steevast een rationeel 

heldere verklaring voor de Notwendigkeit van de Joodse transporten, die hij zag als maatregelen 

die weliswaar onaangenaam waren, maar noodzakelijk ten behoeve van de Duitse oorlogsvoering 

en daarmee internationaal gerechtvaardigd. Gemmeker heeft overigens tot aan zijn 

dood ontkend geweten te hebben dat de Joden in Polen werden vermoord. Er zou enkel sprake 

zijn van gedwongen emigratie en tewerkstelling ten behoeve van de oorlogsindustrie. Vanuit 

deze redenering werden onder bevel van Gemmeker meer dan 80.000 Joden en andere gevangenen 

naar vernietigingskampen afgevoerd die nooit meer terugkwamen. Omdat na de oorlog 

niet te bewijzen was dat Gemmeker wel weet had van het lot van de Joden en zijn gedistingeerde 

voorkomen ten overstaan van de rechter voor hem pleitte, heeft hij slechts een zeer beperkte 

straf gekregen voor zijn betrokkenheid bij de deportaties. In 1951 was hij weer op vrije voeten na 

een gevangenisstraf van krap zes jaar, na strafvermindering als gevolg van goed gedrag (Van 

der Zee, 2006). Hij woonde de rest van zijn leven in Düsseldorf waar hij in 1982 overleed. 

Hoewel Gemmeker altijd is blijven ontkennen, is het zeer onwaarschijnlijk dat hij niets van de vernietigingskampen 

af wist; zijn superieuren, met wie hij veel contact heeft gehad, wisten wél van de 

kampen en zijn daarvoor ook veroordeeld. Ook de bewakers op de treinen wisten van het bestaan 

van de vernietigingskampen en ook onder de gevangen in Kamp Westerbork zelf was het bestaan 

van de vernietigingskampen meer dan slechts een gerucht. Het is achteraf bezien onwaarschijnlijk 

dat Gemmeker niet op de hoogte was van het lot van de mensen die hij op transport zette. 

Ordentelijk en onberispelijk als de man Gemmeker was in zijn functie als Lagerkommandant, des 

te fascinerender is de vraag hoe hij in zijn privéleven was. Onwillekeurig rijst de vraag of er bij 

het bestuderen van Gemmekers privéleven niet toch ergens barsten zichtbaar worden in het 

perfecte plaatje dat hij over het algemeen van zichzelf wist neer te zetten. Dat privéleven speelde 

zich in Westerbork voornamelijk af in de directeursvilla, waar Gemmeker woonde met zijn 

secretaresse en maîtresse Frau Elisabeth Helena Mulender-Hassel. Er lijken zich – naar onze 

maatstaven – inderdaad barstjes af te tekenen in het plaatje, omdat Gemmeker in het begin van 

deze relatie formeel nog getrouwd was met Käthe Wunderling, zijn vrouw met wie hij drie dochters 

had. Het is echter niet uitgesloten dat het voor SS-officieren toentertijd gebruikelijk was om 

er buitenechtelijk relaties op na te houden. Vanuit Westerbork deed Gemmeker pogingen om 




formeel van Wunderling te scheiden, wat voor de rechtbank niet in behandeling werd genomen 

omdat het niet Kriegswichtig was (Van der Zee, 2006). Aldus woonde Gemmeker in ontrouw met 

zijn maîtresse, iets waarover Wunderling twee keer zou zijn komen klagen in Westerbork. 

Frau Hassel was in functie Gemmekers persoonlijke secretaresse. Waar Gemmeker door gevangenen 

werd gezien als een prettige man in de omgang, was dit met Frau Hassel bepaald anders. 

De gevangenen praatten negatief over Frau Hassel, zoals de Joodse huisbode in de villa, die 

vertelde liever Gemmeker zelf tegen te komen in het huis, dan Frau Hassel. In het algemeen 

leefde in het kamp het verhaal dat het niet Gemmeker maar Hassel was die de gang van zaken 

in het kamp bepaalde. Van der Zee (2006) beschrijft haar als een ‘hoekige, verzuurde, allesbehalve 

innemende verschijning en Jodenhaatster’ maar onderbouwt dit amper, wat de vraag oproept 

in hoeverre haar persoonlijke opvatting hier deze beschrijving kleurt. 

Naast Gemmeker en Hassel waren nog andere mensen in het huis aanwezig, waaronder de 

tuinman, de dienstbode en iemand die de was liet doen voor de commandant en deze ophing op 

zolder. Verder valt nog op te merken dat Gemmeker een liefhebber van honden was en van tuinieren. 

Hij liet zijn Joodse tuinmannen een uitgebreide tuin aanleggen rond de villa en een kas 

voor de teelt van bloemen, net achter de erfscheiding van zijn tuin. 

Buijvoets 

Na de bevrijding van Kamp Westerbork is de villa vermoedelijk enige tijd bewoond of gebruikt 

geweest door Canadese militairen, totdat het kamp werd ingericht als interneringskamp voor 

voormalige NSB’ers en andere Duitsgezinden. De commandant en bewoner van de villa in deze 

periode was luitenant Johannes Gerardus Buijvoets (1918-2000). In 1948 werd dit kamp opgeheven 

en verviel de functionele relatie van de villa met het kampterrein (Stenvert, 2009). 

Van der Speck O’Breen 

In de twee jaar die volgden, diende het kamp en vermoedelijk ook de villa, voor militair gebruik. 

Onder andere genietroepen zouden in Westerbork gelegerd zijn geweest (Abuys, mondelinge 

mededeling). In 1950 ging het kamp dienen als repatriëringkamp Schattenberg en betrekt volgens 

Stenvert (2009) de repatriërende Kolonel Pieter Gerard Cornelis Alexander van der Speck 

O’Breen (1897-1961) de villa met zijn vrouw Dirkje Schoon Thim (1890-1969) en zijn volwassen 

dochters Nellie (*1922) en Cornelie Hanneke (1924-2007). Van der Speck O’Breen kreeg in Nederland 

opnieuw een functie als Territoriaal Bevelhebber Noord (Stenvert, 2009). 

Hoe de familiegeschiedenis van de O’Breens zich precies heeft voltrokken in de daaropvolgende 

57 jaar was ten tijde van dit onderzoek niet goed bekend. Wel is zeker dat mevrouw Hanneke 

(Hannie) O’Breen nooit weggegaan is en tot vlak voor haar dood in 2007 in het huis heeft gewoond, 

een situatie die tegen het eind van haar leven steeds minder houdbaar werd. Mevrouw 

O’Breen kon niet goed meer voor zichzelf zorgen en hield een grote hoeveelheid huisdieren. Ze 

werd ook wel ‘het kattenvrouwtje’ genoemd. Vlak voor haar vertrek en overlijden werd mevrouw 

O’Breen éénmaal in verwarde toestand op het kampterrein aangetroffen, een gebeurtenis die 




vermoedelijk de beslissing forceerde tot haar vertrek. Mevrouw O’Breen was de laatste bewoner 

van de villa, voor het pand, inmiddels in zeer slechte conditie, met vele lekkages en onder erbarmelijke 

hygiënische omstandigheden in handen kwam van Staatsbosbeheer en daarna van 

het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. 

3.5.2 Opzet en indeling van de woning 

We beperken ons hier tot een beknopte beschrijving van de woning (figuren 2 en 37). Voor een 

uitgebreidere beschrijving verwijzen we naar de bouwhistorische waardestelling van Stenvert 

(2009). Voor een overzicht van alle kamers wordt verwezen naar tabel 7. 

Oorspronkelijk was de villa één van twee vrijstaande dienstwoningen direct naast elkaar net ten 

noorden van de ingang van het kamp. De andere woning – die van de adjunct-directeur – was 

iets kleiner en is rond 1962 afgebroken. De directeurswoning zelf is een houten gebouw in landhuisstijl 

op gemetselde fundering, met houten vloeren. Een overdekt portiek bij de voordeur geeft 

toegang tot een vestibule die doorsteekt naar de centrale hal op de begane grond (figuur 37). 

Vanuit de hal zijn een eetkamer, de keuken, de woonkamer en een zitkamer te bereiken. De 

zitkamer had in 1939 een dubbele tuindeur in de oostwand, maar rond 1945 is hieraan een serre 

gebouwd op de plaats waar oorspronkelijk een terras was. 

Achter de keuken bevindt zich een berging, die in eerste instantie niet bestond: de schuur stond 

los van het huis. Later is deze ruimte echter overdekt. In de berging bevond zich een kolenhok 

en een recenter aangebrachte wand waarachter nu de olie-CV staat. Achter de berging bevindt 

zich tenslotte een schuurtje dat origineel is en uit 1939 stamt. 

Vanuit de keuken is met een trap een ruime gemetselde kelder toegankelijk, die zich recht onder de 

centrale hal bevindt. Vanuit de centrale hal kan men via een brede trap naar de eerste verdieping 

waar zich vijf slaapkamers bevinden. De zuidwestelijke slaapkamer heeft een ruim balkon en is waarschijnlijk 

door Gemmeker gebruikt. De trap gaat verder naar de vliering, die een centrale ruimte en 

twee kleinere berghokken heeft. In de centrale ruimte van de vliering hangen waslijnen. 




3.6 Sfeerimpressie 

door Jobbe Wijnen 

In november 2011 betreden we de villa voor een visuele inspectie. Ik ben er voor het eerst, collega 

Ivar Schute is al eerder binnen geweest. Ook aanwezig is Guido Abuys, de conservator van 

het Herinneringscentrum. De villa staat anno 2011 enigszins verweesd binnen een groot met 

camera’s bewaakt hek dat ten doel heeft ongenode gasten buiten te houden. De tuin rond het 

gebouw is recent gefreesd en geëgaliseerd, waarbij alle tuinstructuren en de garage verdwenen 

zijn, wat het verlaten karakter van de villa nog eens benadrukt. Het enige dat nog rest is een 

bakstenen trapje in een kleur die niet past bij de rest van de omgeving. Her en der liggen nog 

wat achtergelaten bloempotten. 

We gaan de villa binnen door de donker gelakte voordeur en direct slaat een vochtige, stilstaande 

schimmellucht ons in het gezicht. Het is duidelijk dat de verwarming hier de afgelopen winter niet 

aan is geweest. Het huis is als een tijdcapsule waarin alle tijdslagen vanaf de bouw in 1939 haast 

voelbaar lijken: roomwitte, verkleurde verf op de meeste muren van de begane grond; bedrading en 

contactdozen van bakeliet en ouderwetse radiatoren sieren de muren waarop de schaduwen van 

fotolijstjes die er jaren gehangen moeten hebben nog zichtbaar zijn (figuur 38). Een geel schemerig 

licht komt door de stoffige ramen en halfgesloten zonweringen de kamers binnen. 

De kamers op de begane grond zijn overwegend leeg, maar her en der hangt nog een lamp of 

kleed. De vraag is hoe lang deze er al hangen. Overal dringt een onprettige schimmellucht je 

neus binnen, maar Abuys vertelt dat het al beter ruikt dan in 2007 toen er een penetrante geur 

van huisdieren in de woning hing. Mevrouw O’Breen had hier de laatste fase van haar leven als 

kluizenaar doorgebracht met haar vele huisdieren, onder omstandigheden die sterk achteruitgingen 

naarmate haar vermogen om voor zichzelf te zorgen afnam. Hoewel de meeste sporen daarvan 

al waren opgeruimd, was deze aftakeling nog steeds overal zichtbaar in de onhandige reparaties 

met kranten, punaises, boterpapiertjes en panty’s, die we overal aantreffen in de kamers. 

Keuken 

In de keuken biedt het originele zware kolengestookte AGA fornuis een bijzondere aanblik. Wie 

het nu ziet, met zijn doorgeroeste rookkanaal en kookplaat kan zich nauwelijks voorstellen dat er 

in 2007 nog op gekookt werd. Ook bijzonder is het te bedenken dat alle bewoners van de villa, 

van Schol en Gemmeker tot de familie O’Breen op ditzelfde fornuis en op het eternieten aanrecht 

hun eten hebben bereid. In de krassen op de ‘afzuigkap’ is de blauwe verf nog zichtbaar, die hier 

vermoedelijk de hoofdkleur was in de tijd dat Gemmeker er woonde. In de hoek naast het fornuis 

staat nog altijd de kolenkit op een verpauperde rode linoleumvloer. Bij het aanrecht zit op die 

vloer in het hout een grote brandplek, die zich voortzet op het aanrecht zelf (figuren 39 en 40). 

Schuur 

Achter de keuken staat de schuur, een houten uitbouw die vroeger los stond, maar nu door een 

berging verbonden is met de rest van het huis. Waar de meeste kamers leeg zijn opgeleverd, 




staat de schuur nog vol met rommel en kisten en oogt als een plaats waar alle lagen van het 

verleden nog wel eens tastbaar aanwezig kunnen zijn. Abuys wijst op de muur, waarop schilderingen 

van gereedschap zichtbaar zijn (figuur 41), 

Slaapkamers 

Op de eerste verdieping bevinden zich de slaapkamers van de villa. Er staan nog wat bedden, 

maar deze zijn niet origineel. Op de muren zitten krassen van de honden van mevrouw O’Breen 

en het was hier dat een van de kamers door de vlooien letterlijk niet te betreden geweest moet 

zijn in 2007. Een deel van de kamers heeft geen plafond meer, omdat het door vocht en schimmel 

is verteerd en nu in brokken op de vloeren ligt. Je kijkt er zo tegen het dak. 

Een van deze kamers is ook het vertrek waar Gemmeker geslapen moet hebben met zijn maîtresse, 

’s ochtends wakker werd en uitkeek over ‘zijn kamp’ (figuur 42). Verwonderd staan we op 

de plek waar hij vermoedelijk ook gestaan moet hebben, terwijl hij op zijn horloge keek om te 

zien of de trein al in aantocht was. Achter hem draaide Frau Hassel zich dan misschien nog één 

keer om in het bed, voor ook zij haar weg naar het ontbijt en daarna de Schreibstube van het 

kamp vond. Toch zijn het ook in deze kamers vooral de naoorlogse sporen die als eerste zichtbaar 

worden, zoals in de achtergelaten strijkmachine en het bordje met de tekst ‘Chef Staf’ op de 

slaapkamerdeur, dat kolonel O’Breen of Buijvoets heeft laten hangen. Een vorm van droge (militaire?) 

humor van een van de bewoners wordt hierin even zichtbaar (figuur 43). 

Zolder 

De zolder blijkt, net als de schuur, een plek waar rommel is opgehoopt. In de bergruimten liggen 

diverse dozen, waaruit meteen duidelijk is dat deze er al lange tijd moeten liggen. Opvallend is 

de doos van een ‘Hoover’ stofzuiger model 612 (figuur 44). Ook hangen hier nog waslijnen die 

zeer authentiek ogen en die doen denken aan de tijd een Joodse bediende de was van Gemmeker 

en Frau Hassel hier te drogen hing. Bij het raam liggen de oude schoenen, die Sake Elzinga 

in 2009 al eens fotografeerde. 

Zitkamer 

Tot slot van de visuele inspectie staan we nog even stil bij de zitkamer op de begane grond met 

zijn roodmarmeren schouw en haard. Dit is de bekendste kamer van de villa, omdat hier Gemmeker 

en Frau Hassel gefotografeerd zouden zijn door de Joodse fotograaf Breslauer (zie § 

3.8.3). Gemmeker en Hassel met hond poseerden voor deze haard in idyllische poses in wat nu 

de meest bekende foto’s van de Lagerkommandant zijn, in beheer bij de stichting Yad Vashem. 

Ondanks vele fotoreportages in opdracht van Gemmeker, werd Breslauer overigens gewoon net 

als alle andere Joden gedeporteerd naar de vernietigingskampen. Naast de huiselijke portretten 

van Gemmeker en Hassel voor deze haard vormt dit feit een bevreemdend contrast (figuur 45). 




3.7 Visuele inspectie 

3.7.1 Resultaten 

De sfeerimpressie maakt duidelijk dat de villa in zijn huidige vorm een tijdscapsule te noemen, 

waarin op de eerste plaats het verhaal van de O’Breens zichtbaar lijkt te worden en in mindere 

mate en meer indirect het verhaal van Gemmeker en de andere bewoners. De mate waarin die 

geschiedenis werkelijk nog fysiek aanwezig is moet blijken uit het locatieonderzoek. 

Van belang voor het onderzoek is dat de villa overal houten vloeren heeft, met toegankelijke 

kruipruimten. Kruipruimten kunnen werken als ‘artefact-traps’ waar bouwbiografische vondsten 

kunnen achterblijven. Eenzelfde soort, maar kleinere loze ruimte bevindt zich onder de vloeren 

van de eerste verdieping. Ook achter de wanden van de vliering bevinden zich aan beide zijden 

grote loze ruimten. 

Objecten die tijdens de visuele inspectie aandacht trokken, zijn her en der in de woning achtergebleven 

meubels, lampen en andere artefacten. Bij de inspectie werd duidelijk dat zich nog 

redelijk wat mobilia in de woning bevinden, waarvan veel vermoedelijk niet authentiek is, maar 

bijvoorbeeld neergezet is om krakers af te schrikken (mondelinge mededeling G. Abuys). Welke 

objecten wel en niet authentiek zijn, is niet bekend en vraagt om nader onderzoek. Wel bekend is 

dat er zich een aantal processen hebben voltrokken die invloed hebben gehad op de inventaris 

en op de staat van het huis (niet per se in chronologische volgorde): 

• Na het vertrek van mevrouw O’Breen in 2007 heeft de familie het huis leeggehaald. 

• Daarna heeft een onbekend aantal bezoekers, soms zonder toestemming de woning betreden. 

• In de woning zijn op een gegeven moment na 2007 opnieuw spullen geplaatst om bewoning te 

fingeren. 

• Fotograaf Sake Elzinga heeft in het huis foto’s gemaakt en mogelijk zaken in scène gezet. 

• Staatsbosbeheer heeft voor de overdracht van het pand opnieuw de zaak schoongemaakt, 

waarbij met zekerheid een deel van de inventaris is opgeruimd. 

• Installateurs hebben de meterkast vervangen, het huis is achter hekken geplaatst en een grote 

beveiligingsserver is in de berging geïnstalleerd. 

3.7.2 Aandachtspunten 

Samenvattend zijn in het gebouw diverse potentiële artefact-traps aanwezig, zoals kruipruimten, 

de keukenkastjes en met name de zolder en de schuur. Hieronder een overzicht van locaties 

waarvan uit de inspectie en het bureauonderzoek bleek dat ze om bijzondere aandacht vroegen 

tijdens het vervolgonderzoek: 

• Het bidet op de eerste verdieping, waarvan vermoed wordt dat het in de oorlog is geplaatst 

(Stenvert, 2009) 

• De waslijnen op zolder, omdat hieraan mogelijk ook al in Gemmekers tijd de was werd opgehangen 

(mondelinge mededeling G. Abuys) 

• De bergruimten op zolder, waarin een collectie oude bewaardozen staat. 

• Plaatsen waarvan op historische foto’s te zien is waar meubels hebben gestaan, schilderijen 

hebben gehangen en kleden hebben gelegen. Mogelijk zijn slijtsporen of schaduwen van deze 

objecten nog zichtbaar. 




• Het balkon van Gemmekers slaapkamer waar hij volgens overlevering met een kijker naar 

overvliegende geallieerde vliegtuigen stond te kijken. 

• Het schuurtje dat een zeer rommelige indruk maakt en waar mogelijk vondsten en sporen te 

vinden zijn. 

• Het keukenkastje waarin nog veel gedateerd ogende schoonmaak- en andere middelen aanwezig 

bleken. 

• De open haard in de zitkamer, waarvan een foto bestaat met Gemmeker en Frau Hassel zittend 

voor de haard. 

• De kruipruimten op de begane grond en luikjes in de vloeren van de eerste verdieping. 

• De ruimten achter de schuifdeuren op de begane grond. 

3.8 Bouwbiografische sporen van bewoners in de villa 

Het bouwbiografisch locatieonderzoek is uitgevoerd van 5 tot en met 9 december 2011. In totaal 

zijn in de woning 138 bouwbiografische sporen, of ensembles van sporen geregistreerd. Deze 

hebben een catalogusnummer gekregen en worden in bijlage 3 beschreven. Deze bijlage geeft 

een volledig overzicht van alle bouwbiografische vondsten. 

Het resultaat van de bouwbiografisch onderzoek wordt het beste geschetst door de vondsten zelf 

in beeld te brengen. Om die reden wordt in § 3.8.1 een selectie van de sporen gepresenteerd, in 

foto’s met korte toelichting (tabel 9). Deze selectie is gebaseerd op de mate waarin vondsten 

betrekking hebben op de vraagstelling en de mate waarin zij representatief zijn voor de bewonersgeschiedenis. 

In § 3.8.2 wordt – weer in tabelvorm – weergegeven hoeveel sporen uit welke periode dateren en 

worden de sporen, voor zover mogelijk, getalsmatig toegewezen aan de verschillende bewoners 

(tabel 10 en 11). 

Tenslotte worden in § 3.8.3 de resultaten gepresenteerd van de uitgevoerde fotovergelijking. 

Foto’s, overwegend van de al genoemde Joodse fotograaf Rudolf Werner Breslauer, zijn vergeleken 

met de huidige situatie, om daarmee helder te krijgen in hoeverre in de gefotografeerde 

kamers de situatie zoals in de tijd van Gemmeker nog aanwezig of intact is. 




3.8.1 Een selectie van de vondsten 

Een selectie van de bouwbiografische vondsten met foto en beschrijving (tabel 9) 

70223 Stolp 

Datering: na 1950 

V-1 Vestibule 

RAAP-rapport 2550 / eindversie, 9 oktober 2012 

Krant op vloer 

Op de vloeren van hal en woonkamer zitten kranten gelijmd op de 

plaats waar kleden lagen. 

Datering: 1960 t/m 1982 

V-2 Hal 

90414 Stukjes bot en een dode rat in de kruipruimte 

Achtergelaten door de bouwers van het huis, of verplaatst door 

ratten? 

Datering: 1939 (vermoeden) 

V-6 Eetkamer kruipruimte 

70250 Handafdrukken van de monteur 

Achtergelaten in de kruipruimte door de man, die de verwarming 

isoleerde. 

Datering: 1939-1940 

V-7 Eetkamer 

[66]




70256 Gordijn uit de jaren ’20 

Datering: jaren ’20 (onbekend wanneer deze in het huis kwamen) 

V-10 Hal 

70265 

90471 


Speld, wasknijper en ijslepeltje bij de wasbak in de hal 


V-14 Hal 

70275 Reparatie O’Breen met Wc-papier 


V-16 WC Begane grond 

[67]




90466 Deksel ‘Albert Heijn Rinse Appelstroop’ 

Albert Heijn gebruikte dit logo van 1950 tot 1953 

(Bron: Albert Heijn). 



V-18 Hal 

70313 Krassen van een hond op de deur 

Datering: na 1970 (globaal) 

V-19 Woonkamer 

70318 Slijtagespoor bij stopcontact 

Merkwaardig slijtagespoor op het behang bij een stopcontact. 



70327 Houder voor ‘Streamlight’ 

‘Streamlight’ is een zaklampenmerk. Deze houder zit vlak bij de 

grond in de woonkamer. 



[68]




70335 Groene lens 

Een koperen object is aangebracht op een kastkozijn in de woonkamer. 

Er zit een groen glaasje in en het zit voor een gat dat door 

het kozijn is geboord. Er is door bezoekers tijdens het onderzoek 

gesuggereerd dat het iets te maken heeft met zwart-wit fotografie. 

Wellicht is de kast gebruikt als ontwikkelkamer. Onder: een blik 

door het glaasje. 




70340 Inscriptie van lengtestreepjes familie O’Breen 

De hele familie is afgetekend op een kozijn: Vader, Toets, Jan, 

Marijke, Ma, Marg, Elly, Marg (nogmaals), Nel. Onderaan staan 

nog Heus, Alexia en nog iemand. 

Datering: 1966 


90411 Enige vondsten uit de kruipruimte 

Een schroevendraaier, 1939. 

Een label van ‘Stokvis en Zonen’, 1939. 

Een stuk panty van na 1950. 

Datering: 1939 en na 1950 

V-38 Woonkamer, kruipruimte 

90461 Handgeschreven briefje 

V-42 Zitkamer, open haard 

[69]




70378 Reparatie O’Breen van gat in het plafond 

Datering: na 1980 (schatting) 

V-45 Zitkamer 

90462 ‘Leukomed’ steriel wondverband 

Relict uit de laatste fase van bewoning. 


Datering: houdbaar tot 2008 

V-48 Zitkamer 

70406 Portret Christus 

Datering: onbekend 

V-50 

70407 Reparatie O’Breen 

Tegen tocht bij een venster. 

V-51 

[70]




80711 Medicijnpotje met spelden 


V-52 Eetkamer 

70421 

70422 

80716 


Diverse vondsten Eetkamer kast B 

Het apparaatje heeft opschrift ‘Smiths motor accessories ltd, england, 

x85025/74’ en is een thermostaat voor o.a. Triumph TR3a uit 1955. 

Triumph TR3exp (bron: internet) 

Hazelino is een type gebak dat in ieder geval bestaat sinds 1964. 

(Bron: www.hazelino.nl). 

Datering: 1955, 1964, 1979 

V-55 Eetkamer 

[71]




1080722 

1070571 

P1080733 


‘Doe het zelf-doos’ Health-o-meter van Kolonel O’Breen 

De verpakking van de personenweegschaal, die werd aangetroffen 

op de eerste verdieping. De doos was ook in gebruik als klusdoos. 

De weegschaal, met de naam ‘Health-o-meter’ zelf werd 

teruggevonden in slaapkamer 1.8. 

Health-o-meter is een productlijn van Sunbeam Products, Inc. Dit 

merk bestaat nog steeds. 

In de doos zat ook een handgeschreven briefje met een recept 

voor appelflappen. 

Vermoedelijk jaren ’50 

V-57 en V-91 

[72]




P1080692 

P1070819 

P1080878 

P1080693 


Hoover 612 

In de keuken en ook op zolder werden dozen en hulpstukken 

gevonden van de e Hoover 612 stofzuiger. Feitelijk is de hele set – 

die een collectoritem ritem is – compleet, behalve de machine zelf. De 

612 werd geïntroduceerd oduceerd in 1949 en was het eerste naoorlogse 

model. Voor die tijd in een hippe vormgeving 

(http://www.74simon.co.uk/). 

imon.co.uk/). 

In het tijdschrift ‘Margriet’ uit 1960, gevonden 

in de berging (V-72), V-72), staat een advertentie 

voor latere modellen ellen Hoover (zie figuur onder). 

Datering: 1949-1950 1950 

V-57 en V-131 

[73]




P1090463 NRC 1984 

Half onder het fornuis lag een exemplaar van dagblad NRC van 

15 maart 1984. 



V-59 

P1070445 Brandplek 

Op het aanrecht in de keuken is een brandplek zichtbaar, die 

zich voortzet op de houten vloer. Datering is niet exact mogelijk, 

maar het moet ontstaan zijn in de laatste fase van bewoning. Het 

zou een van de vele voorbeelden kunnen zijn van hoe mevrouw 

O’Breen steeds verder achteruit ging in haar vermogen voor zichzelf 

te zorgen. 


V-61 Keuken 

P1080755 Papieren zak van ‘Friesch Groningsche Cooperatieve Beetwortelsuikerfabriek 

en raffinaderij’ 

Deze fabriek bestond van 1913 tot 2008 (Bron: Van der Hoeve & 

Overbeek, 2009). 

V-66 Keuken kast C 

[74]




P1070457 

P1070492 

P1080919_margriet1960 

P1080924_margriet1960 

P1080817_snede 

P1090027 

P1070504 

P1080681_snede 

P1090009snede 


Het gootsteenkastje vs. de tijdschriften 

Het gootsteenkastje (V-66C) gaf een bijzondere aanblik met zijn 

verzameling schoonmaakmiddelen. Sommige daarvan waren tientallen 

jaren oud. Lysol, Clien, Glorix, Fifax, Nibro, Peli, Lustra, 

etc.. 

In de berging stond een doos met oude tijdschriften uit 1950 

t/m 1962, waarin vele van deze middelen weer terugkwamen in 

diverse reclames. 

Datering: 1960 tot heden 

V-66 en V-72 Keuken en berging 

Werkkleding van KLM 

In de berging hingen twee overalls van het merk KLM. Een advertentie 

voor dit merk werd ook gevonden in een van de tijdschriften 

uit 1960 (V-72). 

V-76 en V-77 

[75]




P1070513 

P1070558 


Silhouetten van gereedschap 

Aan de wanden van het schuurtje bevinden zich zeer gedetailleerd 

uitgewerkte silhouetten van gereedschap. In een latere 

gebruiksfase is daar overheen getimmerd om kieren te dichten. 

Dit gegeven, gecombineerd met de gedetailleerde uitwerking zijn 

aanleiding voor de veronderstelling dat ze stammen uit de periode 

1943-1945 en gemaakt zijn door één van de Joodse tuinmannen 

van Gemmeker. Dit vermoeden wordt gedeeld door conservator 

G. Abuys. 


V-78 en V-89 Schuur 

P1070520 Houten stoeltje 

V-82 

P1070525 Plankje ‘Nemesia 4741’ 

Op een van de wanden is een klein plankje aangebracht met de 

tekst ‘Nemesia 4741’. Het plankje dicht waarschijnlijk een van de 

kieren. 

Nemesia is een sierplant(?), van het geslacht Leeuwenbekjes. 

V-83 

[76]



22 


P1070527 

P1070530 

P1080697 


Houten timmermanskist 

In de schuur stond een kist die gezien de inhoud getypeerd kan 

worden als een soort timmermanskist. In de kist zaten houtresten en 

stukjes eterniet, overeenkomend met het eternieten aanrechtblad en 

daarnaast afgedankt hout, zoals afgebroken bezemstelen. Dit doet 

vermoeden dat de kist al lange tijd, mogelijk sinds 1939 in de schuur 

staat. In de kist zat ook een deel van een postpakket gericht aan 

Kolonel O’Breen vanuit ‘Paroenkoeda’ 22 

. 

Op de deksel van de kist staan inscripties van wat bestellingen 

lijken te zijn met jaartallen erbij van vóór de oorlog (1932 e.v.). 

Het beslag van de kist zit deels over de inscripties, wat duidt op 

een hergebruik van de planken waaruit het deksel bestaat. 

Datering: 1939 (kist zelf mogelijk ouder) en ±1950 

V-85 Schuur 

Paroenkoeda lijkt niet meer te bestaan onder deze naam, maar was in 1909 in elk geval een plaats in Nederlandsch-Indië 

(bron: http://resourcessgd.kb.nl/SGD/19081909/PDF/SGD_19081909_0000253.pdf). 

[77]




P1070539 

P1070540 

P1070932 


Kledingkast 

In de schuur staat een kledingkast die overeenkomsten vertoont 

met militaire kledingkasten zoals gebruikt in Duitse legerkampen 

in de periode 1939-1945. De kist heeft echter een stempel 

van een Nederlandse fabrikant ‘Meubel Fabriek ??? & de Wit’ uit 

Groningen. Vergelijkbare kasten, maar net ander model, werden 

ook gebruikt in de kampbarakken door gevangenen. In deze 

kast hingen posters van de historische schaatshelden ‘Ard en 

Keessie’. 

In de kist zit een opvallende plank die later is toegevoegd, met 

op de onderzijde de tekst ‘Swift Plate Brand Stewed Steak’. Dit 

zou uit de Canadese tijd van het kamp net na de oorlog kunnen 

stammen. 

Datering: onbekend, mogelijk 1940, mogelijk 1945 Canadese tijd. 

V-88 

[78]




P1070533 

P1080665 


Pendulekis 

In de schuur ligt – op zijn kant – een grote kist. Uit de inhoud blijkt 

dat het de kast van de pendule moet zijn. Dit blijkt uit opschriften 

op de plankjes die de pendule op zijn plek hielden. Van de familie 

O’Breen is bekend dat zij een pendule bezaten uit een erfenis 

(mondelinge mededeling G. Abuys). 

In de kist zat een krant, waarin de bij het uitpakken vrijkomende 

schroeven zijn bewaard. Het betreft het Algemeen Dagblad van 

16 september 1949 hetgeen impliceert dat de kist in 1949 of 

daarna hier is geplaatst. 


V-86 

P1070879 Inscriptie ‘Kajotters’ 

Op de muur van de schuur. De ‘Kajotters’, oftewel de ‘Kristelijke 

Arbeidsjongeren’ zijn een katholieke jongerenbeweging, vooral 

actief in België, maar met enkele afdelingen in Nederland. Ze 

bestaan nog steeds, maar het hoogtepunt van de beweging lag 

rond 1950. 

V-138 

P1080623 Chocolademunt Wilhelmina (verpakking) 

In de kast van slaapkamer 1.8. 

V-91-5 

Figuur_579 Bordje ‘Chef Staf’ 

Op de deur van de grootste slaapkamer 1.8. 


V-92 

[79]




P1070592 Reparatie O’Breen 

Een voor de O’Breen’s typerende reparatie van een lekkage, ditmaal 

met een krant (‘Dagblad van het Noorden’ uit 1979). 


V-94 

P1080633 R. Stokvis & Zonen 

Onder de slaapkamers boven bleken grote loze ruimten aanwezig 

te zijn ter hoogte van de schuifdeuren op de begane grond. Hieruit 

kwam een label van ‘Stokvis & zonen’ een installatiebedrijf waarvan 

ook al een blikken label was gevonden in de kruipruimte (V-38). De 

tekst is helaas slecht leesbaar. De labels hebben iets te maken met 

levering of onderhoud van de verwarmingsinstallatie. Ze vermelden 

het woord ‘ontluchting’ en er is ruimte om een datum in te vullen. 

De ‘NV Stokvis’ was van 1904 tot 1972 een grote Handelsonderneming 

met vele vestigingen. In 1972 werd de onderneming 

verkocht en daarna nog ettelijke malen tot het in 2009, mogelijk 

inmiddels onder andere naam, failliet ging 

(bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/R.S._Stokvis). 


V-95 

P1070603 Knikker 

In het huis zijn diverse knikkers gevonden. Eentje ervan lag op de 

vloer van de hal in kamer 1.8. 


V-96 

[80]




P1070604 Kaartje op de WC deur 


V-98 

P1070608 Bidet 

In het bouwplan was geen bidet inbegrepen. Het vermoeden 

bestaat dat Gemmeker om dit bidet gevraagd zou hebben. 

P1070613 

P1070615 



V-100 Badkamer 

Panty-reparaties O’Breen 

Overal in het huis zijn reparaties te vinden waarbij panty’s zijn 

gebruikt, vermoedelijk door mevrouw O’Breen. In de badkamer 

alleen al zitten er drie, maar ze zijn ook gevonden in de kelder en 

zelfs in de kruipruimte. 


V-99, V-100 en V-103 

[81]




P1070632 Reparatie O’Breen onder het ligbad 

Weer een typerende reparatie van een lekkage van het bad. Dit 

keer met De Telegraaf van 5 augustus 1970. 



V-101 Badkamer 

P1090423 Badeendjes 

Datering: na 1980? 

V-102 

P1070627 Roze verf 

Achter de spiegel in de badkamer is roze verf zichtbaar, een oude 

verflaag wellicht uit de oorlog of van ervoor. 

P1090406 

P1090408 

Geen V-nummer – badkamer 

Radio ‘Philips’ type L5W44T, no PL10290 

Radioschema 

Datering: omstreeks 1965 (bron: www.radiomuseum.org) 

V-107 

[82]




P1070690 Krant uit 1941 achter het behang 

Onder het behang van slaapkamer 1.6 zitten kranten uit de 

oorlog, o.a. De Telegraaf van 15 mei 1941. 


V-109 Slaapkamer 1.6 

P1070701 Strijkmachine Siemens Schuckert 

‘Siemens Schuckert’ werd in 1966 opgenomen in het grotere Siemens 

AG. Het beeldmerk als gebruikt op deze strijkmachine zou 

enkele jaren daarna verdwijnen (bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/ 

Siemens-Schuckertwerke). 

Datering: vóór 1970 

V-112 

P1070712 Ruiker van sinaasappel met kruidnagel 


V-111 

P1070736 Kruisje 


V-114 Toilet eerste verdieping 

[83]




P1070722 Afbeelding honden 

V-116 Toilet 1.2 

P109042800 Diverse vondsten in commode 



P1070743 

P1090426 


Handwerkje Nellie O’Breen 

Een handwerkje van Nellie O’Breen is blijven staan op een 

plankje in slaapkamer 1.9. Haar naam staat op de achterkant. 



[84]




P1070766 Krassen van huisdieren op de vensterbank 

Datering: Na 1970 


P1070775 Inscriptie Duits of Maltezer kruis (2x) op pilaar 

Datering: onbekend, mogelijk 1943-1945 

V-121 

P1070777 Tekening op zolder 

Met tekst ‘Y’en a plus’ 

P1090395 

P1090402 



V-122 

Schoenen 

Onder de schoenen bevinden zich ouderwetse heren en damesschoenen 

en twee paar kisten. Ze zijn in 2009 al eens gefotografeerd 

door Sake Elzinga (Elzinga, 2009). 

Datering: onbekend (op zichzelf oud, maar mogelijk herplaatst) 

V-123 

[85]




P1070782 Inscriptie kalender 


V-125 

P1070793 Waslijnen op zolder 

Mogelijk dezelfde als die waar de Joodse hulp van Gemmeker de 

was aan ophing. De lijnen waren van vertint staaldraad, maar het 

tin is er door corrosie inmiddels af. 



V-126 

P1070801 Spiegels met stickers uit 1938 


V-128 

[86]




P1080703 

P1070822 

P1070870 

P1070691 


Diverse dozen op zolder uit ongeveer 1950 

Waaronder een doos voor een ‘Sparklets Refillable Siphon’ voor 

spuitwater. In 1930 werd voor dit merk Siphons geadverteerd voor 

een opmerkelijk product: radioactief water! 

Datering: op basis van het ensemble aan dozen vermoedelijk 

1950. 

V-131 

Huisnummerbordje 

Dit huisnummerbordje zit bij de voordeur achter het ruitje. Het 

is vermoedelijk het oude nummer van huis uit de kamptijd, want 

tegenwoordig heeft het pand huisnummer 4. Het bordje past op 

nog aanwezige schroefgaatjes op de voorgevel van het huis. 

V-139 

[87]



3.8.2 Overzichten 

Op basis van de geïnventariseerde bouwbiografische sporen zijn twee tabellen gemaakt die de 

vondsttotalen per bewoningsfase weergeven en de mate waarin bouwbiografische sporen betrekking 

hebben op specifieke perioden en (groepen van) bewoners (tabellen 10 en 11). In sommige 

gevallen is deze toewijzing aan een bepaalde bewoningsfase onzeker. De gebruiksfasen Buijvoets 

en O’Breen zullen vaak niet goed van elkaar te onderscheiden zijn en is alleen de globale aanname 

te maken dat een vondst van na de oorlog is. Soms is wel een productiejaar te achterhalen 

van een object, maar niet wanneer een object in het huis kwam. Om toch een goede indruk te 

krijgen is steeds de meest waarschijnlijk optie gekozen. In enkele gevallen kon wel verder gespecificeerd 

worden, bijvoorbeeld op basis van informatie van conservator G. Abuys, zoals in het 

geval van de pendulekist, waarvan bekend is dat de O’Breen’s een dergelijke pendule bezaten. 

Tabel 11 geeft een indicatie voor de mate waarin bouwbiografische sporen relatie hebben met 

specifieke personen of verhalen omtrent die personen (subjectief uitgedrukt in ‘redelijk’ of ‘hoog’). 

Hoewel de waslijnen op zolder bijvoorbeeld ouder zijn dan 1940, worden ze genoemd in ooggetuigenverslagen 

met betrekking tot de Joodse hulp van Gemmeker. Daarom worden ze hier toegeschreven 

aan die persoon. 

periode aantal percentage 

sporen van vóór 1940 13 7 % 

sporen uit de periode 1940-1945 6 3 % 

sporen van na 1945 164 90 % 

totaal 183 23 100 % 

Tabel 10. Vondstaantallen en de mate waarin deze toe te wijzen zijn aan een 

specifieke gebruiksfase van de villa. 

23 Het totaal aantal van 183 betreft alleen de getelde en geïnventariseerde sporen/vondsten. 




silhouetten gereedschap 

inscriptie Maltezer 

kruizen 

V-nummer 

Gemmeker Joodse 

hulp 

Joodse 

tuinman 

78, 89 redelijk 

121 redelijk 

bidet 125 redelijk 

waslijnen op zolder 126 redelijk 

tot hoog 

Aga-fornuis geen hoog hoog 

behang in slaapkamer 

met krant 

klusdoos van kolonel 

O’Breen 

postpakket voor kolonel 

O’Breen 

109 redelijk 

Kolonel 

O’Breen 

57 hoog 

85 hoog 

bordje ‘chef staf’ 24 92 redelijk 

namen en lengtestreepjes 

van gezin op 

kozijn woonkamer 

diverse dozen van 

huishoudelijke apparaten 

Mevrouw 

O’Breen 

Hannie 

O’Breen 

Nellie 

O’Breen 

33 hoog hoog hoog hoog 

131 hoog 

kabouter handwerkje 119 hoog 

vele recente vondsten 

en reparaties 

- redelijk 

tot hoog 

Tabel 11. Sporen die verwijzen naar specifieke bewoners en een geschatte mate van trefzekerheid in onderverdeling 

‘gering, redelijk en hoge mate van trefzekerheid’. 

3.8.3 Fotovergelijkingen 

Tijdens het bouwbiografisch onderzoek zijn historische foto’s gebruikt. Deze zijn verzameld uit 

het archief van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en uit de beeldbank van ‘Yad Vashem, 

the World Center for Holocaust Research’ (www.yadvashem.org). In de albums onder code 

FA29 (o.a. FA29/171, FA29/18) bevinden zich foto’s van de Joodse fotograaf Rudolf Werner 

Breslauer, die in 1943 in opdracht van de commandant een album maakte over het ‘dagelijks 

leven van Gemmeker en zijn maîtresse in en om het kamp’, zo vermeldt het bijschrift van de 

beeldbank van Yad Vashem. In deze collectie zitten ook de bekendste foto’s van Lagerkommandant 

Gemmeker, poserend voor de haard in de villa met Frau Hassel en een hond. 

Deze foto’s werden tijdens het onderzoek gebruikt om details van de woning uit de oorlogsperiode 

te vergelijken met de huidige situatie. Gedurende het locatieonderzoek ontstond echter 

de onverwachte notie dat er zich kleine elementen bevonden op de historische foto’s – lampenkoorden, 

stopcontacten – die in de huidige situatie ontbreken en er niet gezeten konden hebben. 

Dit was aanleiding voor een zorgvuldigere vergelijking en hieruit bleek snel dat plaatsing van de 

locaties op de historische foto’s in de villa niet mogelijk is. Combinaties van muren en vensters, 

te zien op de historische foto’s, bleken niet in de villa te zitten. 

24 

Dit bordje schijnt door commandant Buijvoets gebruikt te zijn, maar waarschijnlijk in een werkkamer. Kolonel O’Breen 

heeft het bordje vermoedelijk herplaatst op zijn slaapkamerdeur (mondelinge mededeling G. Abuys). 




Ook de meest bekende foto van Gemmeker (bron: Yad Vashem, beeldbank FA29), voor de verdwenen 

kachel, blijkt niet in de villa genomen te kunnen zijn. In de eerste plaats viel op dat het 

marmer van de schouw een andere beadering en vorm heeft dan in de villa (figuur 46). Op de 

huidige foto in de villa is links een venster aanwezig (achter het gordijn) dat niet aanwezig is op 

de foto van Gemmeker en Frau Hassel: op die foto zit dat rechts. Achter Gemmeker is een lampenkoord 

zichtbaar dat niet in de villa heeft gezeten, ook niet als de foto per abuis is gespiegeld. 

De conclusie is dan ook dat de beschrijvingen bij de foto’s bij Yad Vashem en in het archief van 

het herinneringscentrum foutief zijn. 

Waar zijn deze foto’s dan wel genomen? Uit bestudering van de fotocollectie in de beeldbank 

van Yad Vashem bleken deze verwisseld in het archief te zitten, tenminste in de wijze waarop ze 

op het scherm komen. Breslauer heeft zijn foto’s uiteraard gemaakt in een logische volgorde, die 

het traject volgde van het ‘uitje’ dat Gemmekker voor deze exercitie had gepland. Deze volgorde 

is tot op redelijke hoogte te reconstrueren. Hieruit bleek dat er in dezelfde serie meer foto’s zitten 

van de kamer met de haard die naast elkaar te leggen zijn. Dan blijkt dat deze ruimte met de 

haard een serre heeft, die niet past in de villa en dat in het uitzicht door het raam een aantal 

daken zichtbaar zijn, die niet in het beeld van Kamp Westerbork thuishoren. Ook is door het 

raam een geparkeerde auto zichtbaar. Op weer een andere foto is een straatbeeld te zien van 

een huis met een serre met daarvoor dezelfde geparkeerde auto en verderop een kerkje (figuur 

47). Om kort te gaan: na enige naspeuring bleek het te gaan om een huis in Assen aan de Prins 

Hendrikstraat 1a, dat bij het herinneringscentrum bekend staat als de woning van Frau Hassel. 

De meest bekende foto’s van Gemmeker en de daarbij horende andere foto’s van kamers en 

interieur, zijn hier genomen en niet in de villa in Kamp Westerbork. 




4 Conclusies en aanbevelingen 

Ivar Schute & Jobbe Wijnen 

4.1 Conclusies archeologisch onderzoek 

Het archeologisch onderzoek rond de villa van de voormalige kampcommandant van Westerbork 

viel uiteen in twee onderdelen: een bureauonderzoek op basis waarvan een archeologische verwachting 

is geschetst en een veldonderzoek waarbij deze verwachting is getoetst. Het veldonderzoek 

is methodisch opgesplitst. Put 1 betrof een kleine vlakopgraving, terwijl put 2 en 3 kleine 

‘steentijdopgravingen’ betroffen waar op daartoe uitgezochte locaties vondsten per m 2 zijn verzameld. 

Daarnaast is over het hele terrein waarbinnen de bodemingrepen zullen plaatsvinden, 

een uitgebreide metaaldetectie uitgevoerd. 

Leidend voor de aanpak en opzet van het onderzoek waren twee vooraf geformuleerde onderzoeksthema’s: 

de gelaagdheid en de zeggingskracht van de materiële cultuur. Met gelaagdheid 

wordt de meerfasigheid van het kamp bedoeld. Tussen 1939 en 1971 (of zelfs 2012) is het kamp 

op verschillende manieren in gebruik geweest, waarvan de tijd als Judendurchgangslager de 

meest bekende. Het Herinneringscentrum Kamp Westerbork hecht er waarde aan in de herinrichting 

van het terrein hier (meer) uitdrukking te geven. 

Het tweede onderzoeksthema betrof ‘de zeggingskracht van de materiële cultuur’. Enerzijds 

grijpt dit terug op de museale functie van het Herinneringscentrum, anderzijds is een deel van de 

te verwachten vondsten de stille getuige van wat de stepping stone naar de vernietigingkampen 

was: kamp Westerbork. Emotionele en symbolische betekenis van de vondsten stijgt uit boven 

het ‘normale’ vondstspectrum. Beide thema’s hebben hun weerslag gevonden in de in het PvE 

omschreven aanpak en opzet van het onderzoek (Schute, 2011b). 

Onderstaande beschrijving van de resultaten van het archeologisch onderzoek in de tuin van 

villa vindt – in verhalende vorm – plaats aan de hand van de in het PvE geformuleerde onderzoeksvragen, 

die voor de duidelijkheid hieronder kort herhaald worden. Vraag 10 en 11, ingaande 

op eventuele vervolgstappen komen in § 4.4 aan bod. 

Onderzoeksvragen (uit het PvE, Schute, 2011b): 

1. Hoe zag de tuin er in de verschillende gebruiksfasen uit? 

2. Welke elementen waren daar aanwezig? 

3. Van wanneer tot wanneer hebben deze daar gestaan? 

4. Zijn er rond paden, schuren, droge greppels en andere structuren vondststrooiingen aanwezig 

die te herleiden zijn naar gebruiksfase en/of personen? 


6. Zijn er vondsten naar personen te herleiden? 

7. Zijn er nog bomen, struiken en/of planten aanwezig die tot de tuin van Gemmeker kunnen 

worden gerekend? 




8. Zijn er effecten van post-depositionele processen zichtbaar en in welke mate hebben deze 

vondststrooiingen beïnvloed? 

9. Zijn er sporen van schatgraverij zichtbaar en in welke mate hebben deze het terrein verstoord? 

10. Welke vervolgstappen (opgraven, beheer) zijn noodzakelijk? 


Bureauonderzoek (vraag 1 t/m 3 en 7) 

Het bureauonderzoek maakte duidelijk dat er in de tuin van de villa met de sporen van talloze 

structuren rekening gehouden moest worden. Dit betrof een aantal paden, een trappetje, sierbruggetje, 

droge vijver, een hondenkennel en -graven en restanten van een rotstuin. 

In 1939, de tijd van het Joods vluchtelingenkamp, was het terrein om de villa kaal te noemen. De 

villa lag aan een carré dat in een hoek van 45 graden lag met de weg waar later de spoorlijn zou 

komen en het haaks daarop staande weggetje (de Schattenberg genoemd) die de westgrens van 

het barakkenkamp vormde. Dit carré was relatief open en lag mogelijk een pad voorlangs de villa 

en een pad naar de ingang van het kamp. De opzet van de wegen padenstructuur was daarmee 

geometrisch te noemen. Het huis zelf ligt op een talud of verhoging waarin zich de kruipruimte 

bevindt. Aan de oostelijke punt lag de trap naar de hoofdingang van de villa. Achter de villa stonden 

twee schuren en een kas. Een schuurtje stond dicht tegen het huis aan; de overige structuren 

lagen een stuk westelijker achterin de tuin. 

In deze situatie kwam waarschijnlijk pas met de komst van SS-kampcommandant Gemmeker in 

januari 1943 verandering. De tuin is met hulp van Joods ‘personeel’ heringericht. Het sierpad 

met Japans bruggetje werd aangelegd, evenals een grasveld en moestuin achter het huis. Op 

het talud werd een soort rotstuin gemaakt. Het hoofdpad voor het huis langs werd boogvormig en 

doorbrak de geometrische opbouw van het carré. Achter het huis werd een hondenkennel gebouwd. 

Of enkele van deze ingrepen wellicht van net voor of na de tijd van het doorvoerkamp 

dateren, blijft echter onduidelijk. 

Na de oorlog heeft de aanblik van de villa maar weinig verandering ondergaan. Ten noorden van 

de villa werd (begin jaren 50?) een garage gebouwd. Mogelijk werden in 1945 of 1946 bordessen 

met bloemen geplant op het talud aan oosten zuidzijde. Het terras met windscherm werd verbouwd 

tot serre. Tot na de dood van mevrouw O’Breen in 2007 werden verder geen grote veranderingen 

meer doorgevoerd, hooguit verwilderde de tuin. Pas zeer recentelijk is de tuin, in verband 

met het gebouw bedreigende bomen, getransformeerd tot een kale vlakte, waarmee onbedoeld 

een bijna vooroorlogs aanzicht is gecreëerd. 

Het gravend onderzoek (vraag 4 t/m 6) 

Op slechts 146 m 2 zijn bij het gravend onderzoek en de metaaldetectie 31 sporen opgetekend en 

maar liefst 1489 vondsten aangetroffen. 25 Met name deze vondstdichtheid is hoog te noemen. 

Ondanks de kaalslag van enkele jaren geleden zijn er nog veel sporen in de bodem bewaard 

gebleven. In put 1 werden circa 15 parallelle greppels aangetroffen die waarschijnlijk samenhan- 

25 In de drie putten werden 1291 vondsten aangetroffen, exclusief de padverhardingen. De metaaldetectie leverde 198 

vondsten op, tezamen dus 1489 vondsten. 




gen met een vorm van grondverbetering door het ‘breken’ van het profiel van de oude bosgrond. 

Deze sporen dateren waarschijnlijk van ver voor de kamptijd, zijn mogelijk zelfs enkele eeuwen 

oud. De sporen worden oversneden door een nog aanwezige leiding waarvan vastgesteld kon 

worden dat deze uit 1939 dateert, dus van de aanleg van de villa. 

Er zijn enkele sporen opgetekend die mogelijk in de oorlog te dateren zijn. Dit betreft de resten 

van het trappetje dat in put 3 werd blootgelegd. Hoewel de verharding is vervangen, zijn de ankers 

waarmee de oorspronkelijke balkjes werden vastgezet, in situ bewaard gebleven. Zowel in put 2 

als 3 zijn enkele rolkeien aangetroffen, die deel hebben uitgemaakt van de rotstuin. Ook het gootje 

in put 3, de fietstegels in put 2 dateren waarschijnlijk uit de oorlog. 

De overige sporen dateren waarschijnlijk van na de oorlog, wellicht in de tijd dat de familie 

O’Breen in de villa woonde. Zo is rond de (vervangen) trap de rand van een bordes aangelegd 

door bakstenen in boogvormen aan te leggen. Hier en daar werden bloempotten in hun oorspronkelijke(?) 

positie aangetroffen. Ook de vlaggenmast zal van na de oorlog dateren (jaren vijftig). 

De vondsten (vraag 8 en 9) 

Wanneer de vondsten in meer detail worden bekeken, vallen een aantal dingen op. In de eerste 

plaats is dat de al gememoreerde vondstdichtheid. Deze lijkt hoog, hoewel er eigenlijk geen echt 

vergelijkingsmateriaal van een soortgelijke opgraving voorhanden is. De vraag kan gesteld worden 

waarom deze dichtheid hoog lijkt. Een deel van het antwoord zou kunnen liggen in het materiaal 

waaruit de vondsten bestaan. Waar in vroegere perioden meer vondsten van organische 

stoffen waren, zijn deze nu door kunststoffen vervangen. En deze kunststoffen doorstaan de 

tand des tijds nu eenmaal beter. Van deze kunststoffen zijn echter slechts enkele tientallen 

vondsten gedaan. Wellicht speelt de geringe ouderdom van de vondsten een grotere rol; de degradatie 

van het vondstmateriaal is dus minder groot. Van groter invloed is echter de opgravingstrategie: 

een vakopgraving van de bouwvoor levert veel vondsten op. 

In de conventionele archeologie, die zich nog maar zelden tot in de 20e eeuw uitstrekt, wordt de 

bouwvoor maar zelden gezien als informatiedrager. In vrijwel al het archeologisch beleid (dat in 

Nederland sinds 2007 op gemeentelijk niveau wordt gemaakt) is de bouwvoor vrijgesteld van 

archeologisch onderzoek. De archeologische werkzaamheden rond de villa van Westerbork bewijzen 

dat de perceptie hiervan, wanneer het om de 20e eeuw gaat, bijgesteld moet worden, al is 

het maar omdat een deel van activiteiten die ten grondslag liggen aan archeologische patronen 

van na de vorming van de bouwvoor dateren. 

Vrijwel alle vondsten zijn in de bouwvoor (verstoorde bovenlaag) aangetroffen. Helaas maar 

weinig vondsten zijn scherp te dateren. Enkele Duitse patronen en een zinken oorlogsmunt dateren 

met zekerheid in de Tweede Wereldoorlog; enkele met zekerheid van daarna. Wie de vondsten 

bekijkt zal echter snel duidelijk zijn dat de meeste vondsten tussen de Tweede Wereldoorlog 

en eind jaren zestig geplaatst moeten worden. Ook is duidelijk geworden dat uit de spreiding 

van de vondsten in de bouwvoor nog steeds ruimtelijke patronen zijn af te lezen zoals het installatiewerk 

aan de waterafvoer westelijk van het pand, de plek van de garage ten noordoosten van 

de villa en de op het zuiden gerichte vondstspreiding bij de trap naar de ingang van de villa. 




Functionele interpretatie 

De functionele interpretatie van het materiaal maakt duidelijk dat constructie, consumptie en 

interieur & tuin hoog scoren, zoals misschien ook wel te verwachten was. Opvallend is dat er 

relatief veel (afgevuurde) munitie is aangetroffen, zowel Duits als Brits. Even opvallend is wellicht 

dat wat niet gevonden is: tot personen te herleiden eigendommen. Het is echter zeer goed 

mogelijk dat deze aanwezig zijn op het terrein. Niet lang geleden is een stapel kartonnen registratiekaarten 

aangetroffen waarvan gezien de goede conservering duidelijk lijkt dat deze in een 

metalen kistje hebben gezeten. Volgens de vinder zijn de kaarten binnen de tuin van de villa 

aangetroffen. In dat opzicht moet opgemerkt worden dat een deel van de tuin, met daarin de 

resten van de kas en een schuur, nog bewaard is. 

4.2 Conclusies bouwbiografie 

Zijn er in of onder het huis ‘bouwbiografische’ sporen aanwezig? 

Bouwbiografische sporen zijn in overeenstemming met de verwachting in grote mate aanwezig in 

de villa. In totaal zijn 139 spoor- of vondstnummers uitgedeeld, waaronder een aantal verzamelingen 

van objecten (ensembles) die onder één nummer zijn ondergebracht. Op die manier zijn 

183 sporen en vondsten geïnventariseerd in de woning, waarvan een groot deel (meer dan 120) 

is verzameld. Niet alles wat verzameld is, is geteld en gedetermineerd, omdat dit niet altijd relevant 

bleek. 

Het betreft sporen uit alle categorieën die bij dergelijk onderzoek worden aangetroffen: documenten, 

kranten, tijdschriften, achtergelaten gebruiksvoorwerpen en gereedschappen, versieringen, 

inscripties, (delen van) meubels, verpakkingen van levensmiddelen, etc. 

Zijn deze sporen te herleiden naar gebruiksfasen en/of individuele bewoners? 

Ja, de sporen zijn te herleiden tot gebruiksfasen en individuele bewoners of groepen bewoners. 

Tabel 10 geeft een overzicht van de mate waarin sporen toe te kennen zijn aan een gebruiksfase, 

tabel 11 de mate waarin enkele vondsten verwijzen naar individuen. 

• Uit de periode 1939-1940 hebben alle 13 gevonden sporen betrekking op de constructie van 

het huis. Voorbeelden zijn de achtergelaten schroevendraaier (cat.nr. 38) en de handafdrukken 

van de monteur (cat.nr. 7) in de kruipruimte, enkele inscripties op zolder of restjes eterniet en 

de timmermanskist in de schuur (cat.nrs. 85 en 130). 

• Zes vondsten zijn met redelijke waarschijnlijkheid toe te schrijven aan de periode 1940-1945, 

de tijd van het Judendurchgangslager in het bijzonder. De meest treffende zijn de silhouetten 

van gereedschap in de schuur die vermoedelijk zijn aangebracht door de Joodse tuinman van 

Gemmeker (cat.nrs. 78 en 89), van wie bekend is dat hij veel tijd en werk stopte in het onderhoud 

van het tuingereedschap. Verder is er de inscriptie van twee Duitse of Maltezer kruizen 

op zolder, die afkomstig kunnen zijn geweest van Gemmeker of een van zijn bezoekers, al is 

dit niet vast te stellen (cat.nrs. 121). 




• Ook het behang in een slaapkamer met daarachter een krant uit 1941 verwijst naar de oorlogstijd 

(cat.nr. 109). De krant zelf stamt uit de tijd dat Kapitein Schol in de woning huisde, maar kan – inclusief 

behang – ook later aangebracht zijn op verzoek van Gemmeker. De krant zelf is niet uniek, maar 

verwijst daarmee naar een besluit tot herinrichting van de kamers door een van deze twee bewoners. 

• Het bidet in badkamer (cat.nr. 125) verwijst mogelijk indirect naar Gemmeker, omdat bekend is 

dat deze niet was opgenomen in de oorspronkelijke bouwtekeningen (Stenvert, 2009). 

• In overeenstemming met de verwachting is het hoofddeel (90%, zie tabel 10) van de geïnventariseerde 

sporen toe te schrijven aan de naoorlogse periode, voornamelijk de tijd waarin de 

familie O’Breen er huisde (1949 tot 2007). Daarbinnen zijn sporen soms specifiek toe te schrijven 

aan leden van het gezin, met name aan de kolonel zelf, wiens naam enkele keren opduikt 

op de vondsten (cat.nrs. 57 en 85) en aan Nelly en Hannie (onder andere cat.nr. 119) en de 

vele reparaties en achtergelaten ornamenten die aan Hannie O’Breen toe te schrijven zijn). De 

echtgenote van de kolonel komt niet zo duidelijk in beeld, hooguit in de beslissing voor de typen 

huishoudapparaten die in 1949 werden aangeschaft, zoals blijkt uit de dozen op zolder, als 

we aannemen dat zij het was die in het gezin daartoe besloot. Andere bewoners uit de naoorlogse 

periode, zoals de familie Buijvoets, zijn niet aanwijsbaar teruggevonden. 

Wat zeggen de vondsten over het dagelijkse leven van de bewoners? 

1939-1940: 

Over deze periode geven de vondsten geen informatie. 

1940-1945: Schol en Gemmeker, de Joodse tuinman en de (was)hulp 

• De sporen uit de periode 1940-1945 zijn te gering om veel met zekerheid te zeggen over het 

dagelijks leven van Gemmeker, dan wel Kapitein Schol. Uit het bidet zou men de indruk kunnen 

krijgen dat Gemmeker (of Schol) veel belang hechte aan persoonlijk hygiëne en hoewel dit vermoedelijk 

correct is, is het wat al te hypothetisch om dit uit alleen deze vondst te concluderen. 

• Opvallend is de inscriptie van het Duitse of Maltezer kruis op zolder. Deze doet meteen denken 

aan een Duitse maker, maar uit de beschrijvingen lijkt de onberispelijke Gemmeker zelf er niet 

de persoon naar om inscripties aan te brengen. Mogelijk heeft een van zijn kinderen, of andere 

bezoekers ze gemaakt. Met zekerheid is het niet te zeggen. 

• Het AGA-fornuis is in strikte zin geen bouwbiografisch spoor omdat het hoort bij de inventaris. Toch 

is het een bijzonder object te noemen, omdat alle bewoners, waaronder Gemmeker, maar ook de 

Joodse hulp in de huishouding, met hun handen aan dit gebruiksvoorwerp hebben gestaan. 26 

• Wel een bouwbiografisch spoor zijn de waslijnen op zolder, die mogelijk nog dezelfde zijn als 

die waar een Joodse hulp Gemmekers kleding te drogen ophing. 

• Een bijzonder beeld geven de silhouetten van gereedschap in de schuur. Voor wie goed kijkt, 

valt het grote detailniveau op waarmee deze zijn aangebracht: alle puntjes van elk zaagblad 

zijn overgenomen in de silhouetten! Dit kan alleen met een gedetailleerd sjabloon gemaakt 

zijn, wat veronderstelt dat de maker ofwel veel tijd had, ofwel een pietje precies was, of er belang 

bij had zijn werk met uiterste zorgvuldigheid uit te voeren. 

26 In feite is het fornuis een verwijzing naar alle tijdlagen in de villa. Alle bewoners, van 1939 tot 2007, hebben er aan 

gekookt, net als aan het aanrecht (zie tabel 11). 




De familie O’Breen 

• Een conclusie die getrokken kan worden uit de vondst van de kist van de pendule (cat.nr. 86), 

is dat de familie O’Breen niet in 1950 in de villa kwam wonen, zoals men tot nu toe dacht, maar 

al in 1949, omdat de schroeven die vrijkwamen uit de kist bij het uitpakken zijn bewaard in een 

krant die op dat moment in het huis aanwezig was. Het gaat om het Algemeen Dagblad van 16 

september 1949. Het lijkt aannemelijk dat de verhuizing niet lang na het verschijnen van deze 

krant plaatsgevonden heeft en dat de kist in de schuur is geplaatst, waar ze anno 2012 nog 

staat, al is niet uit te sluiten dat er mogelijk een oude krant is gebruikt. 

• De familie O’Breen blijkt, vrij geïnterpreteerd uit de bouwbiografische vondsten, een traditionele 

gezinsopbouw te hebben gehad waarin de man des huizes, de kolonel zelf, de meest zichtbare 

of sterke persoonlijkheid is. Opvallend is namelijk de mate waarin zijn naam, of verwijzingen 

naar hem opduiken ten opzichte van de andere personen in het gezin. Zijn naam duikt 

twee keer letterlijk op, nog exclusief een verwijzing naar hem in de vorm van het bordje ‘Chef 

staf’ op de slaapkamerdeur (zie ook noot 24). Naast deze verwijzingen komt alleen de naam 

van dochter Nelly nog 1x voor op een handwerkje. Hannie en mevrouw O’Breen komen nergens 

apart voor op de vondsten, behalve op de lijst met namen en lengtestreepjes in de woonkamer. 

De wijze waarop kolonel O’Breen naar zichzelf verwijst (of laat verwijzen) geven daarnaast 

te kennen van een droog gevoel voor humor en ironie. 

• De aanwezigheid van de inscriptie ‘Kajotters’ in de schuur verwijst naar een Rooms Katholieke 

connectie in het gezin, omdat dit woord staat voor de internationale jeugdgroepring ‘Kristelijke 

Arbeidsjongeren’ (1925- ±1976). Ook de vondst van een Christusportret in de eetkamer wijst in 

deze richting. 

• Uit de vele knutsels, kerstversieringen en handwerkjes in het huis blijkt dat er (waarschijnlijk) 

onder de vrouwen van de familie sprake is van creatieve hobby’s in diverse vormen van handnijverheid. 

• Uit de lengtestreepjes en namen ingetekend op een kozijn in 1968 blijkt dat de familie op dat 

moment nog contact had met mensen van buiten het huis, met wie men hecht genoeg was om 

hun maat op te nemen in de woonkamer. Mogelijk vond een groot familiebezoek met neefjes 

en nichtjes plaats. Dit is uiteraard een totaal ander beeld dan dat de vondsten geven van Hannie 

O’Breen aan het einde van haar leven (zie onder). 

• In de meest recente vondsten tekent zich voelbaar het persoonlijk drama af van de laatste fase 

van het leven van mevrouw Hannie O’Breen. Alles in het huis wijst erop dat zij zich steeds 

meer als een kluizenares ging afzonderen samen met haar huisdieren, die lange tijd in verschillende 

kamers van het huis verbleven en daar vele krassen op de muren veroorzaakten. 

Dat dieren steeds belangrijker werden, blijkt ook uit de vele nog aanwezige plaatjes van honden, 

een sticker tegen de jacht en een kalender van een dierenwelzijnsorganisatie. Aan de vele 

reparaties van gaten met boterverpakkingen, WC-reparaties met propjes WC-papier en het 

gebruik van vele panty’s als binddraad laten zien hoe mevrouw O’Breen steeds meer moeite 

had om het huis te onderhouden. De verrommelde schuur en keukenkastjes met gedateerde 

schoonmaakmiddelen, geven aan dat zij niet overal in het huis meer kwam, noch er in slaagde 

het huis goed schoon te maken. Uit de slechte toestand van het fornuis en uit enkele verpakkingen 

van kant-en-klaarmaaltijden lijkt duidelijk dat zij uiteindelijk niet meer zelf kookte, wat 

ook bevestigd wordt door mensen die haar kenden. Al met al wordt de tragiek van deze levens- 




fase, die voortduurde tot zij vlak voor haar dood in verwarde toestand zwervend op het terrein 

werd aangetroffen, zichtbaar én voelbaar in de bouwbiografische sporen. 

Fotovergelijking 

Het bouwbiografisch onderzoek in de villa gaf aanleiding voor aanvullend historisch onderzoek: 

de foto’s van Gemmeker en Hassel voor de haard zijn de meest bekende foto’s van de kampcommandant. 

Ze zijn onder andere onderdeel van het archief van Yad Vashem (inventarisnummers 

FA29/168 tot en met 178). Daar staan deze foto’s met de beschrijving ‘camp Westerbork’ of 

‘barracks camp Westerbork’ ingeschreven. Uit de fotovergelijking van foto’s van Gemmeker en 

Frau Hassel voor de haard tijdens het onderzoek blijkt dat deze foto’s in tegenstelling tot wat 

werd aangenomen, helemaal niet zijn gemaakt in de villa te Westerbork, maar in een huis in 

Assen, op Prins Hendrikstraat 1a. Ook de andere foto’s in deze serie zijn gemaakt in dit huis in 

Assen, die de woning van Frau Hassel was. Ook zijn enkele foto’s van de buitenzijde van dit huis 

genomen. De beschrijvingen van Yad Vashem zijn dus incorrect. 

Een tweede gegeven is dat deze foto’s volgens het archief gemaakt zijn door Rudolf Werner 

Breslauer, een Joodse gevangene en vaste fotograaf van Gemmeker. Als deze foto’s inderdaad 

door Breslauer gemaakt zijn, dan geeft dit aan dat Breslauer in ieder geval één keer werd toegestaan 

om Gemmeker buiten de hekken van het kamp te vergezellen voor een fotoreportage. Ook 

dit was tot nog toe onbekend. 

4.3 De tuin en de villa in samenhang bezien 

Gelaagdheid 

Wanneer de resultaten van het archeologisch onderzoek om de villa en het bouwbiografisch 

onderzoek in de villa in samenhang worden bezien vanuit het perspectief ‘gelaagdheid’, kan een 

aantal conclusies worden getrokken. De oudste sporen betreffen de ontginningsgreppels die in 

put 1 zijn aangetroffen (zie § 4.1); deze dateren van ver voor de bouw van het kamp. 

Wat de sporen uit de tijd van het vluchtelingenkamp (1939-juli 1942) en uit de tijd van het doorvoerkamp 

(juli 1942-april 1945) betreft, kan worden opgemerkt dat zowel bij het archeologisch 

onderzoek als bij het bouwbiografisch onderzoek hiervan sporen en vondsten zijn aangetroffen, 

waarschijnlijk meer dan in § 4.1 en § 4.2 zijn beschreven, in verband met de dateringproblematiek. 

Veel vondsten zijn nu eenmaal niet op een jaar te dateren, zelfs niet dergelijke contemporaine 

vondsten. Mede om die reden zijn sporen en resten van de gebruiksfasen tussen het moment 

dat Gemmeker het pand ontvlucht en de familie O’Breen haar intrek neemt (naar nu blijkt 

waarschijnlijk al in 1949) zeldzaam, zo niet ontbrekend. Alleen de Britse patronen lijken in de 

‘Canadese’ periode geplaatst te kunnen worden, direct na de bevrijding van het kamp. Het bordje 

‘Chef staf’ zoals geplaatst op de slaapkamerdeur van kolonel O’Breen dateert waarschijnlijk uit 

de tijd van het interneringskamp (zomer 1945-december 1948). 

Sporen uit de tijd van de familie O’Breen en met name Hannie O’Breen (1949-2007), zijn veelvuldig 

in en om de villa te vinden en soms zelfs te herleiden tot een specifieke persoon van de 

familie. Verwonderlijk is dit niet: Hannie O’Breen woonde er bijna 60 jaar. Toch maakt het onder- 




zoek duidelijk dat deze naoorlogse bewoning de sporen uit de oorlog en van voor de oorlog niet 

geheel heeft uitgewist, zelfs wanneer men beseft dat er kort na de oorlog en na 2007 relatief 

veel in het pand is gebeurd. Veel mensen maakten gebruik van het pand, verbeleven er kortere 

of langere tijd en bovendien is het pand een aantal malen leeggehaald, bijvoorbeeld door de 

familieleden van Hannie O’Breen na haar overlijden, maar waarschijnlijk ook door Staatsbosbeheer 

en (om spullen veilig te stellen) door het Herinneringscentrum. 

Zeggingskracht van de materiële cultuur 

Bij het archeologisch en bouwbiografisch onderzoek zijn (verrassend?) veel vondsten gedaan. In 

§ 4.1 is gededuceerd dat bij het archeologisch onderzoek de waarschijnlijke verklaring hiervoor 

het systematisch opgraven en zeven van de bouwvoor is. Het feit dat bij dit onderzoek de bouwvoor 

als informatiedrager is bezien, heeft ertoe bijgedragen dat de vondsten hierin dan ook geborgen 

werden. In de conventionele archeologie gebeurt dit doorgaans niet. Ook in het zogenaamd 

‘lege’ huis werden toch verrassend veel vondsten aangetroffen, letterlijk in gaten en kieren. 

Het beeld dat hieruit naar voren komt, is dat de prominente gebruiksfasen, hoewel verschillend 

in intensiteit, duidelijk vertegenwoordigd zijn in de materiële cultuur en deze patronen dus 

kunnen worden vastgelegd en het materiaal geborgen of anderszins veiliggesteld. 

De betekenis hiervan is al aangestipt: het levert, zo men wil, een biografische schets van de villa 

op, in beelden en voorwerpen. Tijdens de voor het publiek toegankelijke uitwerking van het 

vondstmateriaal werd goed duidelijk dat de voorwerpen uit zowel de villa als uit de tuin op veel 

belangstelling mocht rekenen van publiek, pers en overlevenden. Deze zeggingskracht kan dan 

ook gebruikt worden in de expositie van het herinneringscentrum en voor andere educatieve 

doeleinden. 

De vraag mag nu gesteld worden of er vondsten zijn gedaan die binnen de context van een kamp 

een symboolwaarde hebben die, zoals Claudia Theune dat stelt (zie § 2.3), maakt dat de vondsten 

als ‘objects of power or relics of powerlessness’ aangemerkt kunnen worden. In de tuin lijkt dit 

amper het geval. Een zilveren lepeltje of de gevonden patronen kunnen in dit perspectief worden 

bezien, maar het dateringprobleem breekt hier op. Omdat het slechts in enkele gevallen mogelijk 

blijkt om vondst aan gebruiksfase te koppelen, kan over een dergelijke symboolwaarde ook bijna 

geen uitspraak worden gedaan. Enkele vondsten of sporen, zoals de sporen op het talud (fietstegels, 

gootje, trappetje en rolkeien) geven weer hoe de leefomstandigheden ten tijde van Gemmeker 

waren: comfortabel. Het feit dat deze sporen op circa 15 m van de spoorlijn liggen waarlangs 

de transporten naar het oosten reden en dat de tuin door Joodse gevangenen is aangelegd, geeft 

hier een speciale lading aan. Bij de vondsten die in de villa zijn gedaan, vallen vooral de vondsten 

in het schuurtje op (de silhouetten van het gereedschap) en de Duitse of Maltezer kruizen. 

4.4 Aanbevelingen archeologie 

De Archeologische Monumentenzorg 

In § 1.4 is aangegeven dat onderzoek naar sporen en objecten uit de Tweede Wereldoorlog, met 

een volledige inachtneming van de KNA, niet goed mogelijk is (Schute, 2009; Kok & Wijnen, 

2011). Het onderzoektraject binnen het kader van de AMZ is gericht op het bepalen van de be- 




houdenswaardigheid van vindplaatsen en het, indien mogelijk, in situ beschermen hiervan. Westerbork 

is gelet op de te operationaliseren criteria, op voorhand een behoudenswaardige vindplaats. 

Daarnaast is evenzeer duidelijk dat Westerbork een bijzonder groot publiek belang heeft. 

In die optiek dienen archeologische werkzaamheden dan ook zowel instandhouding als ontsluiting 

en inrichting van het terrein. In KNA-formele zin van het woord zijn de nu uitgevoerde werkzaamheden 

gezien als ‘werkzaamheden in het kader van het opstellen van een inrichtingsplan’. 

Op deze manier is het in het PvE verwoord en door de bevoegde overheid, de gemeente Midden 

Drenthe, geaccordeerd (Schute, 2011b). 

Dit in acht genomen, wordt aanbevolen de grondwerkzaamheden in verband met de aanleg van 

het zogenaamde paviljoen onder archeologische begeleiding te stellen. Normaliter zou gegraven 

zijn op de plek waar later ook om civiele redenen gegraven zou worden, maar dit kon niet ‘gestuurd’ 

worden omdat de inrichtingsplannen nog niet in detail bekend zijn. De resultaten van het 

archeologisch onderzoek geven ons inziens voldoende aanleiding om verdere sporen en vondsten 

veilig te stellen wanneer het paviljoen wordt aangelegd. 

Een dergelijke archeologische begeleiding heeft het documenteren van gegevens en het veiligstellen 

van materiaal van vindplaatsen, om daarmee informatie te behouden die van belang is 

voor kennisvorming over het verleden. De inzet is het archeologisch onderzoek en de civieltechnische 

graafwerkzaamheden optimaal op elkaar af te stemmen, zodat het onderzoek adequaat 

en volgens de geldende regels kan worden uitgevoerd, terwijl de graafwerkzaamheden zonder 

veel belemmeringen en oponthoud voortgang kunnen vinden. Idealiter worden de archeologische 

werkzaamheden opgenomen in het bestek van de uitvoerder, of worden op z’n minst goede 

werkafspraken gemaakt om de voortgang van de aanleg van het paviljoen niet te vertragen of in 

de weg te zitten. Volgens de KNA moet hiervoor vooraf een Programma van Eisen worden opgesteld. 

Overige aanbevelingen en suggesties 

• Uit het bureauonderzoek bleek dat een deel van de tuin nog bewaard is, ten westen van het nu 

geplaatste tijdelijke hek. Bovendien bleek dat hier een kas en schuur hebben gestaan. Bij een 

kort veldbezoek werd duidelijk dat de resten hiervan zelfs bovengronds nog te zien zijn. Het 

verdient aanbeveling om het stuk nog bestaande tuin in kaart te brengen, door middel van determinatie 

en leeftijdsbepaling van de daar staande struiken en bomen. Op die manier kan wellicht 

worden bepaald welke struiken en bomen uit de oorlog dateren. Omdat dit stuk tuin door 

Joodse gevangenen is ontworpen en aangelegd zouden deze beschermd en beheerd moeten 

worden, evenals de locatie van de kas en schuur. 

• De kans bestaat dat de greppel langs de weg door inrichtingswerkzaamheden of regulier onderhoud 

wordt verdiept, verlegd of anderszins aangetast. Het metaaldetectieonderzoek maakte 

duidelijk dat deze greppel inderdaad als artefact trap dient. Hoewel niet geheel duidelijk is hoe 

oud de greppel in deze vorm precies is, loopt de greppel parallel aan het voormalige spoor en 

aan de prikkeldraadafscheiding aan de westzijde van het kamp. Het verdient aanbeveling ook 

deze greppel in de huidige staat te laten en wanneer dit niet mogelijk is, deze eerst op archeologische 

wijze te laten onderzoeken. 




• Een suggestie zou zijn om een beeldbank aan te leggen van het in Westerbork aangetroffen 

archeologisch materiaal, analoog naar het voorbeeld van Buchenwald. 27 Op die manier wordt 

het materiaal voor het publiek toegankelijk waardoor de emotionele en symbolische betekenis 

van het vondstmateriaal ontsloten wordt. Dit kan een educatief doel dienen, maar ook een 

voorzet vormen voor verdere studie. 

• Tenslotte wordt aanbevolen om de tuin en dan met name het talud, in z’n oorspronkelijke staat 

terug te brengen, of in elk geval een aantal elementen weer zichtbaar te maken, die nu deels 

onder het gras en de grond zijn verdwenen. Dit betreft de trap bij de hoofdingang met boogvormige 

afscheiding van de borders, de rolkeien die hier en daar nog liggen, het gootje bij het 

terras en het trappetje van het Japans sierpad. 

4.5 Aanbevelingen bouwbiografie 

Uit de villa is een groot aantal losse vondsten verzameld en in de villa zelf zijn diverse vastzittende 

sporen van bewoners op muren en dergelijke aangemerkt. Als geheel en in het algemeen 

vertellen de bouwbiografische sporen samen een verhaal waarin de gelaagdheid van de geschiedenis 

tastbaar wordt. De aanbevolen vervolgstappen zijn afhankelijk van wat het Herinneringscentrum 

voor plannen heeft met de villa. Als de consolidatie en gedeeltelijke reconstructie 

van de villa ten doel heeft deze gelaagdheid zichtbaar te maken, dan is aanbevolen een deel van 

de bouwbiografische sporen te behouden. Hieronder wordt een voorstel besproken voor behoud 

van de losse vondsten en voor de vaste sporen zoals inscripties. 

Vervolgstappen voor behoud losse vondsten. 

Selectie, terugplaatsing en expositie 

De losse bouwbiografische vondsten zijn voor dit onderzoek systematisch verzameld. Dit betekent 

dat aansprekende, historisch relevante objecten verzameld zijn, naast objecten die bij nader 

onderzoek minder aansprekend of relevant bleken. 

Aanbevolen wordt om uit de vondsten een deel te selecteren, dat na conservering teruggeplaatst 

kan worden in het huis om daar de gelaagdheid van de geschiedenis in situ in beeld te brengen. 

Het registratiesysteem van het onderzoek maakt precies terugplaatsen mogelijk. 

Op basis van verschillende criteria kan een selectie worden gemaakt, maar de mate waarin een 

vondst tot de verbeelding spreekt zou daarin een belangrijke kunnen zijn. Zo is de mate van 

verrommeling en verpaupering van de villa uit de laatste fase van mevrouw O’Breens leven tekenend 

voor dat deel van de geschiedenis. Daarom kan het illustratief zijn ook de sporen terug te 

plaatsen die men normaliter als ‘rommel’ zou bestempelen en deselecteren. Wat we normaal 

‘rommel’ vinden, is in het geval van de commandantwoning de beeldtaal van de geschiedenis 

van het leven van mevrouw O’Breen. Voorbeelden zijn: 

• De complete inventaris van het keukenkastje met alle ouderwetse schoonmaakmiddelen. 

• De dozen van de elektrische apparaten uit 1949. (Deze moeten dan vermoedelijk wel eerst 

gestabiliseerd worden in verband met schimmelvorming.) 

27 Zie http://www.buchenwald.de/media_de/fr_content.php?nav=digisammlung&view=ct_digisammlung.html 




• De handen vol door muizen tot snippers geknaagd papier dat is verzameld in de keukenkastjes, 

rondzwervende levensmiddelenverpakkingen of lege hondenvoerblikken. 

Andere meer voor de hand liggende objecten om terug te plaatsen zijn bijvoorbeeld knikkers, 

haarspelden, schoenen, de KLM-overalls, etc. Een deel van de vondsten dat niet teruggeplaatst 

wordt, kan eventueel in het Herinneringscentrum geëxposeerd worden. 

Daarnaast is wel degelijk ook een grondige deselectie nodig om vondsten die weinig meer bijdragen 

aan de beeldvorming, of niet goed te behouden zijn af te voeren. Het criterium ‘beeldend’ 

kan ook hier uitsluitsel bieden. Een stapel lege dozen die van achter de verwarming uit kwam, 

draagt vermoedelijk weinig meer bij aan het verhaal, evenals een hand snippers met spijkers en 

plastic koffielepeltjes uit de berging. 

Conservering 

In een aantal gevallen zal conservering van de vondsten noodzakelijk zijn. Sommige objecten 

hebben last van beestjes. In enkele vondstzakjes zijn bijvoorbeeld zilvervisjes en keverlarven 

aangetroffen. Vriesdrogen, verhitten of chemisch behandelen zijn aanbevolen opties. 

Vervolgstappen voor behoud vastzittende sporen in de woning 

Voor de sporen die vast zitten in de woning, ofwel objecten die voor het onderzoek niet verplaatst 

zijn, is het eerste advies om vooral voorzichtig en met beleid te renoveren als men aan de slag 

gaat in de villa. Als men bijvoorbeeld zou besluiten om het hele huis grondig professioneel te laten 

reinigen, zouden enkele bijzondere potloodinscripties in de woonkamer permanent beschadigd 

worden. Om een renovatie/consolidatie goed te kunnen uitvoeren zijn twee zaken nodig: 

• Een keuze in welke tijdlaag, of lagen men in welke kamer wil conserveren, consolideren of 

herstellen. 

• Een nadere selectie van behoudenswaardige sporen in de kamers. 

Dit lijkt hetzelfde, maar is het niet, al overlappen de twee punten elkaar wel. Men wil enerzijds 

weten welke sporen in de woning zo beeldend zijn dat men ze wil behouden, anderzijds wil men 

keuzes per kamer maken voor hoe een kamer er na de renovatie uit moet zien, welke tijdslaag in 

de renovatie van die kamer de voorkeur heeft. Men kan er bijvoorbeeld voor kiezen om de woonkamer 

in de glorie van 1939 te herstellen, maar dit zou ook betekenen dat de jaren ‘20 gordijnen 

en de krassen op de oostmuur worden weggewerkt. Ook kan men er voor kiezen niet te renoveren, 

maar alleen alles te consolideren wat er nu is, waardoor alle tijdslagen zichtbaar blijven. Dit 

soort keuzes moet men vooraf maken, voor de renovatie van start gaat. 

Aanbevolen wordt om de planvorming voor renovatie van de woning te combineren met een selectieplan 

voor vaste sporen en terugplaatsbare mobilia, alvorens over te gaan tot de feitelijke 

werkzaamheden. 

3D reconstructie en digitale ontsluiting 

Een andere aanbeveling is om van de hele woning anno 2012 een digitale 3D reconstructie te 

maken. Zoals nu gepland is, zal de woning niet voor groot publiek toegankelijk worden gemaakt. 




Een 3D reconstructie biedt de mogelijkheid de verhaalkracht van de villa te ontsluiten zonder 

haar te hoeven betreden. Voor dit doel zijn tijdens huidig onderzoek al geschikte foto’s van alle 

vertrekken genomen. Het voordeel van zo’n digitale ontsluiting is dat men haar niet alleen kan 

gebruiken in het herinneringscentrum zelf, maar ook bijvoorbeeld op de website. 

4.6 Evaluatie 

Vooraf is het nu gepresenteerde onderzoek, binnen het kader van het Westerbork Archaeological 

Research Project, bestempeld als pilotproject. Daarom mag de vraag gesteld worden: ‘wat heeft 

dit onderzoek opgeleverd en wat zou anders moeten of kunnen?’ Wat opvalt in de contemporaine 

archeologie (de archeologie van de 20e eeuw) is dat steeds verantwoording afgelegd moet worden 

over nut en meerwaarde van dergelijk onderzoek. De reden hiervoor is dat deze vorm van 

onderzoek zich beweegt in een periode waarvan we veel historische bronnen hebben of tot waarin 

zelfs onze eigen herinnering nog reikt. Voor wat betreft de Tweede Wereldoorlog, tot dusverre 

het belangrijkste werkveld van de contemporaine archeologie, is dit uitgebreid betoogd en verdedigd 

(o.a. Kok, 2009; Schute, 2009; Schute, 2010). Hieruit wordt duidelijk dat het gedane onderzoek 

nieuwe informatie oplevert, soms het historische beeld bijstelt of zelfs richting geeft aan 

navolgend historisch onderzoek. 

Het onderzoek in Westerbork zal (toch) worden beoordeeld op z’n academische merites, voorbijgaand 

aan het feit dat archeologisch onderzoek binnen de context van de Malta-wetgeving niets 

meer en minder behelst dan om een ruimtelijke afweging op een bestuurlijk (vaak gemeentelijk) 

niveau van een informatief kader te voorzien. Dan komen vragen op als: zitten er archeologisch 

waardevolle resten en sporen in de grond en, zo ja, dienen ze bewaard te worden? Een dergelijk 

doel van onderzoek impliceert dat er geen academisch gestuurde onderzoeksagenda of -vraag 

aan ten grondslag kan liggen, simpelweg omdat de locatie en object van onderzoek gestuurd 

wordt vanuit de ruimtelijke ordening. 

Bij het onderzoek rond de villa hinkt het onderzoek op twee gedachten: wel degelijk gaat het hier 

om een vanuit de ruimtelijke ordening geïnitieerd onderzoek en heeft het onderzoek een navenant 

onderzoeksdoel, tegelijkertijd hebben het Herinneringscentrum Kamp Westerbork, de 

VU/CLUE en RAAP Archeologisch Adviesbureau de handen ineen geslagen en de contouren 

geschetst van een meerjarig onderzoeksproject met academische doelen en internationale partners 

of adviseurs. Daar ligt ook de uitdaging èn beperking van het nu gedane onderzoek: vanuit 

de AMZ wordt het onderzoek ingeperkt en gestuurd, daar waar wellicht bijstelling, improvisatie 

en uitbreiding van het onderzoek mogelijk zouden moeten zijn. Om die reden is in de academische 

discussie waar het de ‘holocaust-archeologie’ betreft dan ook gepleit voor een proactieve 

opstelling en niet reactief, reagerend op ruimtelijke ontwikkelingen (Sturdy-Colls, 2012a). Dit 

gaat echter voorbij aan het simpele feit dat de realiteit soms anders ligt en de ruimtelijke ontwikkeling, 

zeker in Nederland, zijn (niet academisch gestuurde) doorgang vindt, als een soort van 

autonome ontwikkeling. En niet onbelangrijk, dat proces genereert geld voor onderzoek. Het in 

Nederland gedane kamponderzoek (Amersfoort, Westerbork) is op die basis uitgevoerd. Daarbinnen 

verdient het aanbeveling het beste van beide werelden te verkrijgen. Daar waar de markt 

voor slagkracht en innovatief vermogen kan zorgen, kan een universiteit dit bijvoorbeeld aanvul- 




len met het formuleren van onderzoeksthema’s en -doelen. Welnu, dit is in Westerbork uitermate 

goed gelukt. Die, te zeldzame, samenwerking werd gevonden. 

Nu duidelijk is binnen welke context de onderzoeksresultaten bezien zouden moeten worden, 

kan ook antwoord gegeven worden op de vraag: had het nut? Bezien vanuit de ruimtelijke ordening 

is dit duidelijk: er is nu informatie voorhanden op basis waarvan een inrichtingsplan vormgegeven 

zou kunnen worden. Dus het rapport – dit rapport – doet wat het beoogt: het verschaft 

hiervoor de informatie. 

Die andere vraag, draagt een dergelijk onderzoek bij aan de kennis over, of onze beeldvorming 

van het verleden, is moeilijker te beantwoorden. Het onderzoek in en om de villa dient gezien te 

worden als een van de bouwstenen van een groter project. De feitelijke kennis die we nu over de 

villa en zijn bewoners hebben verworven, heeft een klein schaalniveau; de geschiedenis van het 

kamp wordt er niet mee herschreven. Afgemeten aan de vooraf geschetste onderzoeksthema’s 

(de gelaagdheid en de zeggingskracht van de materiële cultuur) mag worden opgemerkt dat dit 

onderzoek in beide inzicht of informatie verschaft. 

De betekenis van de sporen en vondsten ligt deels op een emotioneel en symbolisch vlak en dan 

met name ten aanzien van de oorlogsperiode. Deze betekenissen kunnen mede richting geven 

aan een archeologische waardering van het terrein. Gezien de symbolische en emotionele lading 

van sporen en vondsten, kan de waardering van dergelijke sporen niet alleen plaats vinden vanuit 

wetenschappelijk perspectief. In de conventionele archeologie is dit nu wel het geval, of in elk 

geval het streven. Specifiek voor oorlogssporen is met een fundamenteel onderzoek op de Grebbeberg 

een eerste aanzet gegeven tot het laten meewegen van genoemde betekenissen bij de 

waardering van dergelijk erfgoed (Kok & Wijnen, 2011). 

Een plek of object kan symbool staan voor een gebeurtenis, waarbij een plek of object wordt gebruikt 

voor de herdenking van die gebeurtenis en het levend houden van de herinnering aan 

slachtoffers van die gebeurtenis. De villa staat daarmee op gelijke hoogte met bijvoorbeeld de 

Gedächtniskirche in Berlijn of het door de Duitsers verwoeste Franse dorp Oradour sur Glane. De 

nu aangetroffen sporen voor Gemmekers terras en rond de trap kunnen in deze symbolisering een 

rol vervullen, door ze (weer) zichtbaar en beleefbaar te maken. Ook kan een deel van de vondsten 

emoties oproepen in relatie tot het oorlogsleed, zoals de reacties van een aantal overlevenden wel 

duidelijk maakte (Schute, 2012b). Deze betekenis is strikt persoonlijk, maar kan evengoed gedeeld 

worden op het niveau van bijvoorbeeld de Joodse gemeenschap. In die zin kunnen de voorwerpen 

een rol spelen in de musealisering van het terrein en bij educatieve doelen. 







Literatuur 

Abuys, G., 2002. Groeten uit Schattenberg: Molukkers in kamp Westerbork, 1951-1970. Westerbork 

Cahier 09. Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Hooghalen. 

Brüns, H., 2008. Onderhoudsrapportage “Voormalige woning van de kampcommandant”. Nulmeting 

/ Meerjaren Onderhoud Plan 2009. Grontmij, Haren. 

Carr, G., 2009. ‘Archaeology That Matters’. British Archaeology 104: 18-22. 

Burström, M., 2009. Garbage or Heritage: The Existential Dimension of a Car Cemetery. In: C. 

Holtorf & A. Puccini (eds.); Contemporary Archaeologies. Excavating now (pag. 131- 

143). Peter Lang, Frankfurt am Main. 

Elzinga, S., 2009. De commandantwoning kamp Westerbork. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. 

Gilead, I., Y. Haimi & W. Mazurek, 2009. Excavating Nazi Extermination Centres. Present Pasts 

Vol. 1: 10-39. 

Harrisson, R. & J. Schofield, 2010. After modernity. Archaeological approaches to the contemporairy 

past. Oxford University Press. 

Hillesum, E., 1982. Het denkende hart van de barak. Brieven van Etty Hillesum. De Haan, Haarlem. 

Hirte, R., 2000. Offene Befunde. Ausgrabungen in Buchenwald. Zeitgeschichtliche Archäologie 

und Erinnerungskultur. Braunschweig. 

Hoeve, J.A. van der & R. Overbeek, 2009. De Friesch-Groningsche Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek. 

Suiker Unie, Groningen. 

Holtorf, C., 2010. Meta-stories of archaeology. World Archaeology 42(3). 

Holtorf, C. & A. Piccini, 2009. Excavating now! Contemporary Archaeologies. Peter Lang GmbH, 

Frankfurt am Main 

Kooij, A., 1987. Catalogus van Nederlandse betaal- en reclamepenningen. Mevius Numisbooks, 

Vriezenveen.Kok, R.S., 2009. Oorlogsverleden op de schop. De noodzaak van archeologie 

van de Tweede Wereldoorlog. Archeobrief 2009(2): 13-21. 

Kok, R.S. & L. Flokstra, 2011. FLAK-stelling Koningsweg; archeologische inventarisatie van de 

resten van een Duitse luchtafweerstelling uit de Tweede Wereldoorlog op De Heikamp 

te Arnhem. RAAP-rapport xxxx. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. 

Kok, R.S. & J.A.T. Wijnen, 2011. Waardering van oorlogserfgoed; een inventarisatie en waardering 

van sporen uit de Tweede Wereldoorlog op de Grebbeberg en Laarsenberg te Rhenen 

(provincie Utrecht). RAAP-rapport 2240. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. 

Laarse, R. van der, 2010/2011. De oorlog als beleving. Over de musealisering en enscenering 

van Holocaust-erfgoed. Reinwardt Academie, Amsterdam. 

Marinelli, M.G. & J. Tolsma, 2010. Archeologische verwachtings- en beleidskaart gemeente 

Midden-Drenthe. Archeologische Rapporten Oranjewoud. Oranjewoud, Herenveen. 

Polling, A., 2006. Maastrichtse ceramiek. Merken en dateringen. Uitgeversmaatschappij Antiek 

Lochem, Lochem. 

Schute, I.A., 2009. Plangebied fietspad N225, gemeente Rhenen; archeologisch vooronderzoek: 

een inventariserend veldonderzoek (kartering en waardering). RAAP-rapport 1864. 

RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. 




Schute, I.A., 2010. Archeologisch onderzoek naar de koepelkazematten G16 en G18 op de Grebbeberg, 

gemeente Rhenen. RAAP-rapport 2127. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. 

Schute, I.A., 2011a. Loopgraven en stellingen in concentratiekamp Amersfoort, gemeente Leusden; 

archeologisch onderzoek in het kader van de inrichting. RAAP-rapport 2220. 

RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. 

Schute, I.A., 2011b. Programma van Eisen inventariserend veldonderzoek. Commandantswoning 

en stortplaats, Kamp Westerbork, gemeente Midden-Drenthe, gemeente Aa en 

Hunze. RAAP-PvE 1012. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. 

Schute, I.A., 2012a. Een verweerde schoen. De eigenaar stierf in Polen. NRC, Hollands Dagboek, 

7 januari 2012. 

Schute, I.A., 2012b. ‘Ik ken die mensen niet’. Archeologisch onderzoek in Kamp Westerbork. Getekend 

Nieuws 2012(1), uitgave Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Hooghalen. 

Schute, I.A., 2012c. De stortplaats van Kamp Westerbork; een archeologisch onderzoek. RAAPrapport 

xxxx. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. 

Siebelt, A., 2012. Archeologische opgravingen in Westerbork. Terugblik 1: 6. Documentatiegroep 

’40-’45, Capelle aan de IJssel. 

Stein, G., 2011. Archeologisch onderzoek. Nieuws: december 2011: 13-14. Bulletin van de Stichting 

Nationaal Monument Kamp Amersfoort, december 2011. 

Stenvert, R., 2009. Commandantswoning Kamp Westerbork, bouwhistorische opname met waardestelling. 

Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis, Utrecht. 

Sturdy-Colls, C., 2012a. Holocaust Archaeology: Archaeological Approaches to Landscapes of 

Nazi Genocide and Persecution. Journal of Conflict Archaeology. 

Sturdy-Colls, C., 2012b. Holocaust Archaeology: Archaeological Approaches to Landscapes of 

Nazi Genocide and Persecution. PhD Thesis, University of Birmingham. 

Theune, C., 2010. Historical archaeology in national socialist concentration camps in Central 

Europe. Historische Archäologie 2.2010 (www.histarch.org). 

Vree F. van & R. van der Laarse (red.), 2009. De dynamiek van de herinnering. Nederland en 

de Tweede Wereldoorlog in een internationale context. Bert Bakker, Amsterdam. 

Wijnen, J.A.T., 2011a. Bouwbiografie. Verborgen verhalen in kelders, kruipruimten en kasten. 

Monumenten 32(9). 

Wijnen, J.A.T., 2011b. Bouwbiografie: Kruipend door de Burgerschool. Heemschut 88: 34-35. 

Wijnen J.A.T., 2011c. Sporen van deftiger dagen in de ‘Villa Margaretha’. Beperkt bouwbiografisch 

locatieonderzoek aan Bennekomseweg 164, Wageningen. De Lawick Pers, Wageningen. 

Wijnen, J.A.T., 2011d. Kruipend door de Burgerschool; een pilot naar bouwbiografisch locatieonderzoek 

naar sporen van de Tweede Wereldoorlog in de voormalige HBS in Wageningen. 

RAAP-rapport 1234. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. 

Wijnen, J.A.T., 2012. ‘Dat zijn de flessen van mijn vader.’ De zeggingskracht van contemporaine 

archeologie. Archeobrief maart 2012. 

Wijnen, J.A.T. & I.A. Schute, 2010. Archeologisch onderzoek in een ‘schuldig landschap’: Concentratiekamp 

Amersfoort, gemeenten Leusden en Amersfoort. Archeologisch vooronderzoek: een bureauonderzoek. 

RAAP-rapport 2197. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. 

Zee, N. van der, 2006. Westerbork, het doorgangskamp en zijn commandant. Uitgeverij Aspekt, 

Soesterberg. 




Gebruikte afkortingen 

AGA Agamassan (poreus substraat voor gasopslag; feitelijk een fornuizenmerk) 

AMZ Archeologische Monumentenzorg 

ARCHIS ARCHeologisch Informatie Systeem 

ASTRON Netherlands Institute for Radio Astronomy 

BBA Bureau voor Bouwhistorie en Architectuur 

CLUE Research Institute for the Heritage and History of the Cultural Landscape and Urban 

Environment 

GEB Gemeentelijk Energiebedrijf 

HBS Hogere Burgerschool 

KNA Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie 

NAP Normaal Amsterdams Peil 

NSB Nationaal-Socialistische Beweging 

PvE Programma van Eisen 

RTK-GPS Real Time Kinetic Global Positioning System 

RTS Robotic Total Station 

SiPo Sicherheitspolizei 

SS SchutzStaffel 

VU Vrije Universiteit 

ZHB Zuid-Hollandsche Bierbrouwerij 




Overzicht van figuren, tabellen en bijlagen 

Figuur 1. De ligging van het onderzoeksgebied; inzet: ligging in Nederland (ster). 

Figuur 2. Sfeerfoto van de villa (foto Mauro Smit). 

Figuur 3. Plantekening van het vluchtelingenkamp Westerbork (Rijksgebouwendienst, 1939; 

[code: B01-1-02; 44_19.jpg]). 

Figuur 4. Aquarel van de villa (juli 1946?). 

Figuur 5. Overzicht van alle tijdens het bureauonderzoek onderscheiden structuren. 

Figuur 6. Luchtfoto van het kamp op 22 maart 1945 (code: 1296.jpg en 1272.jpg). 

Figuur 7. Foto van de villa rond 1939-1940 (code: F537-247). 

Figuur 8. Bouwtekening ‘directeurswoning’, circa 1939 (code: 44_16.jpg). 

Figuur 9. Onbekend meisje op Japans bruggetje, rechts is het sierpad zichtbaar (code: 1498.jpg). 

Figuur 10. Foto klein kind op ‘Japans bruggetje’ (code: F540-109). 

Figuur 11. Foto villa vanuit zuidoosten onder trein door (code: FA29/29, door Rudolf Breslauer, 

collectie Yad Vashem). 

Figuur 12. Onbekend gezelschap voor de villa; op de voorgrond de ‘rotstuin’ en rechts het 

gootje (code: F540-110, 8796-24). 

Figuur 13. Aquarel van de villa, waarschijnlijk van na 1950 (code: 01.jpg). 

Figuur 14. Foto van jong stel op trap hoofdingang (code: F540-133, 9339-01). 

Figuur 15. Detail van een luchtfoto uit 1956, sterk ingezoomd (code: 17134-1956.tif). 

Figuur 16. De kas in aanbouw; rechts een schuurtje (code: F538-153). 

Figuur 17. Spoor 5, put 1: ontginningsgreppels. 

Figuur 18. Spoor 9, put 1: een leiding uit 1939. 

Figuur 19. Profiel spoor 2, put 1: kuil voor vlaggenmast. 

Figuur 20. Spoor 19 in het tussenvlak (vlak 12) van put 1. 

Figuur 21. Profiel van spoor 19, put 1. 

Figuur 22. Profiel ter hoogte van spoor 4, put 1. 

Figuur 23. Spoor 18 in het tussenvlak (vlak 12) van put 1: sierpad. 

Figuur 24. Loodje met opschrift ‘GEB’ met bliksemflits, waarschijnlijk van Gemeentelijk Energie 

Bedrijf. 

Figuur 25. De vlaggenmast (spoor 2, put 1) in profiel. 

Figuur 26. Scherfje met het Sphinx-merk van Petrus Regout uit Maastricht (vondstnummer 27, 

put 1) 

Figuur 27. Scherfje met logo van Mosa uit Maastricht, Louis Regout (vondstnummer 27, put 1). 

Figuur 28. Detailopname van een fietstegel naast de trap bij de ingang van de villa (spoor 13, 

put 2). 

Figuur 29. Detailopname van bakstenen sierbogen bij trap (put 2). 

Figuur 30. Foto van het houten trappetje voor de serre (naoorlogs? Code: 1503.jpg). 

Figuur 31. Foto van het trappetje (spoor 29, put 3). Met rode pijlen zijn de ankers aangegeven. 

Figuur 32. Foto van het gootje (spoor 28, put 3). 

Figuur 33. Zilveren theelepeltje uit de tuin van de villa. 

Figuur 34. Bodemstempel (' H^N, 43, 9mm') van een Britse patroonhuls uit 1943. 




Figuur 35. Twee willekeurige tubes tandpasta uit de tuin van de villa. 

Figuur 36. SS-Obersturmführer Albert Konrad Gemmeker en zijn maîtresse Frau Hassel. 

Figuur 37. Plattegrond van de villa. 

Figuur 38. De centrale hal: ‘roomwitte, verkleurde verf op de meeste muren van de begane grond; 

bedrading en contactdozen van bakeliet en ouderwetse radiatoren sieren de muren’. 

Figuur 39. De keuken (foto: Sake Elzinga). 

Figuur 40. Het imposante AGA-fornuis uit 1939. 

Figuur 41. De schuur (foto: Sake Elzinga). 

Figuur 42. De slaapkamer van Gemmeker (foto: Sake Elzinga). 

Figuur 43. Het bordje ‘Chef Staf’ op de deur van de grootste slaapkamer 

Figuur 44. Oude dozen in het berghok op zolder. 

Figuur 45. De zitkamer (foto: Sake Elzinga). 

Figuur 46. Fotovergelijking van de haard in de villa, anno 1943 en 2011. 

Figuur 47. Fotovergelijking van het huis van Frau Hassel in 1943 en het huidige straatbeeld 

(bronnen respectievelijk collectie Yad Vashem FA/2929 en Google Earth). 

Tabel 1. Archeologische verwachting van de tuin van de villa per structuur of element. 

Tabel 2. De indeling in functiegroepen van het rond de villa aangetroffen materiaal. 



Tabel 5. Spreiding van vondsten over de vakken van put 3 (enkele amper voorkomende categorieën 

zijn buiten beschouwing gelaten). 

Tabel 6. De aantallen en percentage vondsten van de metaaldetectie per hoofd- en subfunctie. 

Tabel 7. De gebruikte kamernummering. Deze nummering is overgenomen uit de bouwhistorische 

waardestelling van BBA (Stenvert, 2009), aangevuld met twee nummers voor de 

berghokken op de vliering. 

Tabel 8. De verschillende kampcommandanten en bewoners van de villa van 1939 tot en met 

2007 verdeeld over drie functionele perioden: het Centraal Joods vluchtelingenkamp 

(groen); Joods doorvoerkamp onder Duits bevel (rood); en de periode na de bevrijding 

(geel). 

Tabel 9. Een selectie van de bouwbiografische vondsten met foto en beschrijving. 

Tabel 10. Vondstaantallen en de mate waarin deze toe te wijzen zijn aan een specifieke gebruiksfase 

van de villa. 

Tabel 11. Sporen die verwijzen naar specifieke bewoners en een geschatte mate van trefzekerheid 

in onderverdeling ‘gering, redelijk en hoge mate van trefzekerheid’. 

Bijlage 1. Sporenlijst. 

Bijlage 2. Vondstenlijst. 

Bijlage 3. Lijst van de bouwbiografische sporen. 

Kaartbijlage 1. Resultaten van het archeologisch onderzoek bij de villa van Kamp Westerbork. 





RAAP-RAPPORT XXXX 


Hier de titel Een van het archeologisch rapport: kies voor en bouwbiografisch een bondige onderzoek 

weergave met een logische afbreking 

 

 

 

 


 

Figuur 1. De ligging van het onderzoeksgebied; inzet: ligging in Nederland (ster). 

 

 

 

 

 

[111]



Een Hier archeologisch de titel van het en rapport: bouwbiografisch kies voor een bondige onderzoek 


Figuur 2. Sfeerfoto van de villa (foto Mauro Smit). 

Figuur 3. Plantekening van het vluchtelingenkamp 

Westerbork (Rijksgebouwendienst, 

1939; [code: B01-1-02; 44_19.jpg]). 


[112]



Figuur 4. Aquarel van de villa (juli 1946?). 


[113]



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Figuur 5. Overzicht van alle tijdens het bureauonderzoek onderscheiden structuren. 

[114]





Figuur 6. Luchtfoto van het kamp op 22 maart 1945 (code: 1296.jpg en 1272.jpg). 


[115]





Figuur 7. Foto van de villa rond 1939-1940 (code: F537-247). 


Figuur 8. Bouwtekening ‘directeurswoning’, 

circa 1939 (code: 44_16.jpg). 

[116]





Figuur 9. Onbekend meisje op Japans bruggetje, rechts is het sierpad zichtbaar (code: 1498.jpg). 

Figuur 10. Foto klein kind op ‘Japans bruggetje’ (code: F540-109). 


[117]





Figuur 11. Foto villa vanuit zuidoosten onder trein door (code: FA29/29, door Rudolf Breslauer, collectie 

Yad Vashem). 

Figuur 12. Onbekend gezelschap voor de villa; op de voorgrond de ‘rotstuin’ en rechts het gootje 

(code: F540-110, 8796-24). 


[118]





Figuur 13. Aquarel van de villa, waarschijnlijk van na 1950 (code: 01.jpg). 

Figuur 14. Foto van jong stel op trap hoofdingang (code: F540-133, 9339-01). 


[119]





Figuur 15. Detail van een luchtfoto uit 1956, sterk ingezoomd (code: 

17134-1956.tif). 

Figuur 16. De kas in aanbouw; rechts een schuurtje (code: F538-153). 


[120]





Figuur 17. Spoor 5, put 1: ontginningsgreppels. 

Figuur 18. Spoor 9, put 1: een leiding uit 1939. 


[121]





Figuur 19. Profiel spoor 2, put 1: kuil voor vlaggenmast. 

Figuur 20. Spoor 19 in het tussenvlak (vlak 12) van put 1. 


[122]





Figuur 21. Profiel van spoor 19, put 1. 

Figuur 22. Profiel ter hoogte van spoor 4, put 1. 


[123]





Figuur 23. Spoor 18 in het tussenvlak (vlak 12) van put 1: sierpad. 


Figuur 24. Loodje met opschrift ‘GEB’ 

met bliksemflits, waarschijnlijk van 

Gemeentelijk Energie Bedrijf. 

[124]





Figuur 25. De vlaggenmast (spoor 2, put 1) in profiel. 


Figuur 26. Scherfje met het Sphinx-merk 

van Petrus Regout uit Maastricht (vondstnummer 

27, put 1) 

Figuur 27. Scherfje met logo van 

Mosa uit Maastricht, Louis Regout 

(vondstnummer 27, put 1). 

[125]





Figuur 29. Detailopname van bakstenen sierbogen bij trap (put 2). 


Figuur 28. Detailopname van een 

fietstegel naast de trap bij de ingang 

van de villa (spoor 13, put 2). 

[126]





Figuur 30. Foto van het houten trappetje voor de serre (naoorlogs? Code: 1503.jpg). 


Figuur 31. Foto van het trappetje 

(spoor 29, put 3). Met rode pijlen zijn 

de ankers aangegeven. 

[127]





Figuur 32. Foto van het gootje (spoor 28, put 3). 

Figuur 33. Zilveren theelepeltje uit de tuin van de villa. 


[128]





Figuur 34. Bodemstempel (‘ H^N, 43, 9mm’) van een Britse patroonhuls uit 1943. 

Figuur 35. Twee willekeurige tubes tandpasta uit de tuin van de villa. 


[129]





Figuur 36. SS-Ober sturmführer Albert Konrad Gemmeker en zijn 

maîtresse Frau Hassel. 

Figuur 37. Plattegrond van de villa. 


[130]





Figuur 38. De centrale hal: ‘roomwitte, verkleurde verf op de meeste muren van de begane grond; bedrading 

en contactdozen van bakeliet en ouderwetse radiatoren sieren de muren’. 

Figuur 39. De keuken (foto: Sake Elzinga). 


[131]





Figuur 40. Het imposante AGA-fornuis uit 1939. 

Figuur 41. De schuur (foto: Sake Elzinga). 


[132]





Figuur 42. De slaapkamer van Gemmeker (foto: Sake Elzinga). 

Figuur 43. Het bordje ‘Chef Staf’ op de deur van de grootste slaapkamer 


[133]





Figuur 44. Oude dozen in het berghok op zolder. 

Figuur 45. De zitkamer (foto: Sake Elzinga). 


[134]





Figuur 46. Fotovergelijking van de haard in de villa, anno 1943 en 2011. 


[135]





Figuur 47. Fotovergelijking van het huis van Frau Hassel in 1943 en het huidige 

straatbeeld (bronnen respectievelijk collectie Yad Vashem FA/2929 en Google Earth). 


[136]





Bijlage 1. Sporenlijst 

spoor put vlak vorm gecoupeerd vorm diepte interpretatie opmerking 

1 1 1 lineair ja kom 30 ontginningsgreppel nw-zo orientatie 

2 1 1 vierkant ja onregelmatig 70 kuil vlaggenmast met houten basis voor 

vlaggenmast 

3 1 1 lineair nee - 0 leidingssleuf recent, van de KPN 

4 1 1 lineair ja kom 25 pad verhard met grint 

5 1 1 lineair ja kom 30 ontginningsgreppel zelfde als spoor 1, maar andere 

orientatie: n-z 

6 1 1 lineair nee - 0 leidingssleuf voedingskabel, zeer recent 

7 1 1 n.v.t. n.v.t. laag 0 natuurlijke ondergrond dekzand 

8 2 1 lineair n.v.t. - 0 bakstenen sierrand noordoost 

9 1 1 lineair ja kom 24 leidingssleuf oude kabel, 1939? 

10 2 1 ovaal n.v.t. - 0 rolkei siersteen, onderaan trap 

(noordoost) 

11 2 1 onregelmatig n.v.t. - 0 cement, fundering cement onder trap 

12 2 1 ovaal n.v.t. - 0 rolkei siersteen, onderaan trap 

(zuidwest) 

13 2 1 rechthoekig n.v.t. - 0 stoeptegel met fietsgleuf noordoost 

14 2 1 rechthoekig n.v.t. - 0 stoeptegel met fietsgleuf zuidwest 

15 2 1 lineair n.v.t. - 0 bakstenen sierrand zuidwest 

16 2 1 onregelmatig n.v.t. - 0 rolkei 

17 2 1 rechthoekig n.v.t. - 0 bakstenen trap 

18 1 12 ovaal n.v.t. - 15 restant sierpad concentratie grind 

19 2 12 rond ja kom 20 kuil - 

20 1 12 onregelmatig ja onregelmatig 30 natuurlijke verstoring boomstronken 

21 2 1 rond n.v.t. - 0 bloempotten vier stuks, vondstnummer 28 

22 2 1 rond n.v.t. - 0 grote bloempot niet verzameld 

23 1 12 n.v.t. n.v.t. - 0 laag bouwvoor? 

24 1 101 n.v.t. n.v.t. - 0 natuurlijke laag - 




28 3 1 lineair n.v.t. - 0 gootje kalk/zandsteen: 10x4,5x20,5cm 

29 3 1 lineair n.v.t. - 0 pad, trap stoeptegels en rode baksteen 

30 3 1 onregelmatig n.v.t. - 0 rolkei van rotstuin 

31 1 1 lineair nee - 0 ledingsleuf oude riolering 

32 3 1 rechthoekig nee - 0 trap metalen ankers sierpad 


[137]






[138]



Bijlage 2. Vondstenlijst 

vondstnr. volgnr. put vlak spoor vak vak, metaal detectie materiaal hoofdfunctie subfunctie aantal gewicht beschrijving 

1 1 1 0 steen interieur en tuin verwarming 1 10 sintel/slak 

2 1 1 0 metaal constructie ijzerwaren 4 6 Spijker en ijzerdraad (Bevestiging) 

3 1 1 0 metaal constructie ijzerwaren 1 56 Haak, metaal 

3 2 1 0 metaal persoonlijke verzorging verzorging 1 1 binnenkant tubedop 

4 1 1 0 metaal consumptie bestek 1 22 heft lepel, vork. 

5 1 1 0 metaal militair militair 1 4 9mm kogelpunt, loden kern, stalen buitenkant 

5 2 1 0 metaal constructie ijzerwaren 2 8 ijzerdraad en schroef 

5 1 glas constructie bouwmateriaal 1 3 

5 1 keramiek constructie bouwmateriaal 9 58 o.a. stuk gresbuis 

5 1 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 5 spijker 

5 1 glas consumptie verpakkingen 6 17 scherven potten en flessen 

5 1 keramiek interieur en tuin interieur 5 18 

6 1 1 0 metaal indet indet 1 1 stukje koper, indet 

6 2 1 0 metaal interieur en tuin interieur 1 26 kwast, steel van koperen pijp. 

7 1 1 0 metaal constructie elektronica 1 26 onbekend, onderdeel elektronica? 

8 1 1 0 metaal constructie ijzerwaren 1 20 ring van een bout (tussen moer en kop bout) 

9 1 1 0 metaal constructie elektronica 1 32 stroomdraad met loden omhulsel 

10 1 1 0 metaal persoonlijke verzorging verzorging 2 1 Lege tube (tandpasta) 

11 1 1 0 metaal constructie ijzerwaren 1 1 spijker 

12 1 1 0 metaal consumptie bestek 1 8 lepel, schep gedeelte 

12 2 1 0 keramiek indet indet 1 3 mogelijk bord of schotel 

13 1 1 0 metaal constructie ijzerwaren 1 1 kluwe dun ijzerdraad, mogelijk kippengaas? 

14 1 1 0 metaal consumptie keukentoebehoren 2 1 Aluminiumfolie 

15 1 1 0 metaal constructie ijzerwaren 1 34 bevestigingsplaatje, versterking houtconstructie 

15 2 1 0 metaal consumptie verpakkingen 2 1 treklipjes ZHB (zuidhollandse bierbrouwerij) 

16 1 1 0 metaal persoonlijke verzorging verzorging 1 6 tandpasta tube 

17 1 2 14 metaal constructie ijzerwaren 1 10 hoek van een lijst? 

18 1 2 5 metaal indet indet 1 28 gesmolten lood 

19 1 2 1 keramiek interieur en tuin tuin 1 1204 bloempot compleet 

20 1 2 3 metaal constructie ijzerwaren 1 58 ijzeren buis/pijp 

21 1 1 1 1 glas consumptie servies 1 1 scherfje servies, wit. 

21 2 1 1 1 glas interieur en tuin interieur 1 1 Fotolijstje? 

21 3 1 1 1 organisch consumptie voedsel 1 1 helft mossel 


[139]




21 4 1 1 1 keramiek indet indet 1 2 scherf wit, glazuur (bodem?) 

22 1 1 1 2 hout constructie bouwmateriaal 2 316 deel balk met resten verf/lijm en spijkers 

23 1 1 1 keramiek constructie bouwmateriaal 1 88 baksteen 

23 2 1 1 natuursteen indet indet 1 12 indet 

23 3 1 1 glas persoonlijke verzorging sieraden 1 1 kraal wit, glas 

24 1 1 1 keramiek constructie bouwmateriaal 1 20 wandtegel, wit glazuur 

24 2 1 1 steen constructie bouwmateriaal 2 540 steen, zeer zacht, brokkeld af 

24 3 1 1 keramiek constructie bouwmateriaal 1 826 baksteen, rood 

25 1 1 1 4 metaal constructie ijzerwaren 1 66 stukken metaal, onstructie (ijzer) 

26 1 1 1 4 metaal vrije tijd genot 1 4 bodem jachtpatroon 12 gauge (18.5 mm) 

27 1 1 1 glas indet indet 7 18 kleine stukken glas 

27 2 1 1 glas constructie bouwmateriaal 2 4 vensterglas 

27 3 1 1 glas consumptie verpakkingen 1 4 mond fles 

27 4 1 1 hout indet indet 4 58 deel tak en boom 

27 5 1 1 keramiek constructie bouwmateriaal 1 600 stuk beton 

27 6 1 1 kunststof indet indet 2 2 2 stukken wit plastic 

27 7 1 1 keramiek consumptie servies 4 14 servies, versierd en onversierd 

27 8 1 1 keramiek consumptie servies 4 1 zeer kleine stukken porselein 

27 9 1 1 keramiek consumptie servies 1 10 porselein met stempel, Mosa Maastricht 

27 10 1 1 keramiek consumptie servies 1 1 scherf stempel regout maastricht 

27 11 1 1 glas consumptie servies 1 1 scherf kopje, wit 

27 12 1 1 metaal militair militair 1 10 halve Duitse huls 7.92X57 mm 

27 13 1 1 metaal persoonlijke verzorging verzorging 2 1 deel tube 

27 14 1 1 keramiek vrijetijd vermaak 1 1 knikker 

27 15 1 1 steen interieur en tuin verwarming 2 4 steenkool 

28 1 2 1 21 7/11 keramiek interieur en tuin tuin 4 492 bloempotten rood 

29 1 1 1 keramiek constructie bouwmateriaal 2 434 stukken baksteen 

30 1 1 1 hout indet indet 1 82 deel boomtak 

30 2 1 1 natuursteen interieur en tuin tuin 1 674 kei (uit rotstuin?) 

30 3 1 1 keramiek constructie bouwmateriaal 2 200 baksteen rood en kalkzandsteen 

31 1 1 1 keramiek consumptie servies 2 2 porselein versierd, servies 

31 2 1 1 keramiek constructie bouwmateriaal 1 14 stukje rood baksteen 

32 1 1 12 19 metaal indet indet 2 10 lood en ijzer 

32 2 1 12 19 natuursteen indet indet 2 124 vuursteen, kiezel 

32 3 1 12 19 keramiek consumptie servies 2 6 stukken porselein, schotel, versierd 

32 4 1 12 19 keramiek indet indet 1 2 stukje keramiek 

32 5 1 12 19 steen interieur en tuin verwarming 2 6 slak/sintel 

32 6 1 12 19 kunststof indet indet 1 1 stukje rood bakeliet met schroefdraad 


[140]




32 7 1 12 19 glas indet indet 2 4 stukken glas 

33 1 2 1 11 glas indet indet 5 4 indet 

33 2 2 1 11 keramiek indet indet 7 8 stukjes keramiek, servies 

33 3 2 1 11 keramiek constructie bouwmateriaal 13 124 mortel, kalkzandsteen 

33 4 2 1 11 keramiek constructie bouwmateriaal 5 22 5 stukjes baksteen, rood 

33 5 2 1 11 natuursteen infrastructuur en vervoer infrastructuur 29 244 indet 

33 6 2 1 11 steen interieur en tuin verwarming 4 14 slak 

33 7 2 1 11 metaal constructie ijzerwaren 2 3 kippengaas en prikkeldraad 

34 1 2 1 7 hout interieur en tuin interieur 18 26 houtskool 

34 2 2 1 7 kunststof constructie bouwmateriaal 19 34 dakbedekking, teer stukjes leisteen 

34 3 2 1 7 kunststof constructie bouwmateriaal 2 1 tape? Tekst-paste…cow.. 

34 4 2 1 7 natuursteen infrastructuur en vervoer infrastructuur 143 814 kiezels 

34 5 2 1 7 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 48 100 slakken en sintels 

34 6 2 1 7 keramiek interieur en tuin tuin 6 8 stukken bloempot 

34 7 2 1 7 keramiek consumptie servies 4 12 stukken porselein, servies 

34 8 2 1 7 keramiek indet indet 5 4 stukken keramiek, indet 

34 9 2 1 7 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 17 792 baksteenfragmenten, rood 

34 10 2 1 7 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 42 180 mortel, kalkzandsteen 

34 11 2 1 7 metaal constructie ijzerwaren 16 30 spijkers, knijpers 

34 12 2 1 7 glas indet indet 7 8 indet 

34 13 2 1 7 glas constructie bouwmateriaal 2 12 stukken vensterglas 

34 14 2 1 7 hout indet indet 6 1 indet 

34 15 2 1 7 organisch consumptie voedsel 1 1 pruimenpit 

34 16 2 1 7 metaal consumptie keukentoebehoren 2 1 Aluminiumfolie 

34 17 2 1 7 kunststof constructie elektronica 2 1 Delen behuizing elektronica, bakeliet 

35 1 2 1 14 kunststof consumptie verpakkingen 1 1 verpakkingsmateriaal, zonder tekst 

35 2 2 1 14 natuursteen indet indet 2 22 natuursteentjes 

35 3 2 1 14 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 4 34 mortel, kalkzandsteen 

35 4 2 1 14 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 1 4 slak materiaal 

35 5 2 1 14 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 5 56 rood baksteen 

35 2 1 14 natuursteen infrastructuur en vervoer infrastructuur niet geteld 282 padverharding 


36 0 2 1 16 natuursteen infrastructuur en vervoer infrastructuur 12 62 natuursteentjes 


36 0 2 1 16 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 17 154 stoeptegel delen, kalkzandsteen 

36 1 2 1 16 glas indet indet 1 1 groen glas indet 

36 2 2 1 16 keramiek consumptie servies 2 1 servies, wit 

36 3 2 1 16 keramiek interieur en tuin tuin 1 1 stuk bloempot, rood 


[141]





37 1 2 1 6 glas indet indet 2 3 glas indet, wit 

37 2 2 1 6 glas constructie bouwmateriaal 3 6 vensterglas 

37 3 2 1 6 glas indet indet 1 2 stukje groen glas 

37 4 2 1 6 keramiek interieur en tuin tuin 6 44 stukken bloempot 

37 5 2 1 6 metaal consumptie verpakkingen 2 1 aluminiumfolie, verpakking 

37 6 2 1 6 metaal constructie ijzerwaren 1 8 druppel lood 

37 7 2 1 6 keramiek indet indet 4 6 indet, divers 

37 8 2 1 6 keramiek consumptie servies 1 2 porselein 

37 9 2 1 6 kunststof constructie bouwmateriaal 1 3 druppel teer 


37 11 2 1 6 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 17 212 betontegel stukken en mortel 

37 12 2 1 6 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 28 106 zacht gebakken rood baksteen 

37 13 2 1 6 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 84 466 zeer hard gebakken baksteen, kapot geslagen 


38 2 1 12 glas constructie bouwmateriaal 7 9 vlakglas 

38 2 1 12 keramiek constructie bouwmateriaal 19 203 bouwkeramiek 

38 2 1 12 hout indet indet 2 28 

38 2 1 12 leer indet indet 1 1 

38 2 1 12 metaal, ijzer indet indet 1 5 

38 2 1 12 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur niet geteld 21500 padverharding 

39 1 2 1 17 natuursteen infrastructuur en vervoer infrastructuur 200 1089 kiezels 

39 2 2 1 17 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 9 80 baksteen fragmenten 

39 3 2 1 17 keramiek indet indet 3 8 indet 

39 4 2 1 17 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 48 322 mortel, kalkzandsteen 

39 5 2 1 17 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 60 132 slakken en sintels 

39 6 2 1 17 kunststof constructie bouwmateriaal 1 2 dakbedekking, teer stukjes leisteen 

39 7 2 1 17 hout interieur en tuin interieur 7 6 houtskool 

39 8 2 1 17 glas persoonlijke verzorging verzorging 1 2 deel parfumfles? 

39 9 2 1 17 metaal constructie ijzerwaren 6 26 kleine stukken constructiemateriaal, ijzer 


40 2 2 1 15 keramiek constructie bouwmateriaal 2 4 twee stukjes vloer/wand tegel 


40 4 2 1 15 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 121 1406 (Beton) tegels, kalkzandsteen 

40 5 2 1 15 natuursteen infrastructuur en vervoer infrastructuur 25 302 natuursteem donkerrood 


41 1 2 1 3 organisch consumptie voedsel 1 1 kauwgom 

41 2 2 1 3 metaal consumptie keukentoebehoren 20 1 Aluminiumfolie 


[142]




41 3 2 1 3 kunststof constructie elektronica 1 1 isolatie en stroomdraad 

41 4 2 1 3 glas indet indet 3 1 indet, divers + gekleurd glas 

41 5 2 1 3 kunststof indet indet 4 1 kleine stukjes plastic, gekleurd, indet 

41 6 2 1 3 kunststof constructie bouwmateriaal 1 1 tape 

41 7 2 1 3 metaal constructie ijzerwaren 1 2 ijzerdraad bevestigen kippengaas, draad 

42 0 2 1 9 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 145 966 kapot geslagen baksteen (zeer hard gebakken) 




42 1 2 1 9 keramiek constructie bouwmateriaal 13 29 stukken wandtegel wit 

42 2 2 1 9 keramiek consumptie servies 2 1 zeer kleine stukken porselein 

42 3 2 1 9 keramiek constructie bouwmateriaal 14 71 rioleringsbuis 

42 4 2 1 9 glas indet indet 9 8 glas indet, divers, zeer klein 

42 5 2 1 9 kunststof indet indet 9 1 grijs plastic, zeer gefragmenteerd 

42 6 2 1 9 kunststof constructie bouwmateriaal 1 3 teer zonder leisteen, dekbedekking? 

42 7 2 1 9 metaal interieur en tuin interieur 1 1 buigclip om foto in fotolijt op plaats te houden? 

42 2 1 9 hout constructie bouwmateriaal 1 5 plankje 

42 2 1 9 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 3 6 spijkers 

42 2 1 9 metaal constructie ijzerwaren 1 1 draadje 

42 2 1 9 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 116 398 rood baksteen 

42 2 1 9 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 210 1034 zeer hard gebakken baksteen, kapot geslagen 


42 2 1 9 natuursteen infrastructuur en vervoer infrastructuur 306 2429 padverharding 

42 2 1 9 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 272 3263 beton, stoeptegels 

42 2 1 9 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 17 72 slak materiaal 

42 2 1 9 natuursteen interieur en tuin interieur 1 6 stukje marmer tegel 

42 2 1 9 glas medisch medicijnen 1 42 medicijnflesje (30 cl) 

42 2 1 9 kunststof persoonlijke verzorging verzorging 1 8 kam 

42 2 1 9 natuursteen interieur en tuin tuin 1 682 fragment rolkei, uit rotstuin 

43 1 2 1 5 metaal indet indet 1 8 metaal, indet 


43 3 2 1 5 glas indet indet 2 1 stukje wit en groen glas, indet 

43 4 2 1 5 natuursteen infrastructuur en vervoer infrastructuur 166 1406 constructie materiaal verharding pad 

43 5 2 1 5 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 68 598 mortel, kalkzandsteen 

43 6 2 1 5 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 92 364 kleine stukken baksteen, rood 


43 8 2 1 5 keramiek constructie bouwmateriaal 3 24 stukken rioleringsbuis? 

43 2 1 5 glas constructie bouwmateriaal 2 10 vlakglas 


[143]




43 2 1 5 keramiek constructie bouwmateriaal 6 56 

43 2 1 5 glas indet indet 6 4 indet. 

43 2 1 5 kunststof indet indet 2 1 

43 2 1 5 metaal indet indet 3 26 

43 2 1 5 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur niet geteld 44000 padverharding 

43 2 1 5 keramiek interieur en tuin interieur 6 10 

43 2 1 5 steen interieur en tuin interieur 1 12 stuk marmer 

44 1 2 1 13 kunststof constructie elektronica 1 12 gevlochten stroomdraad 


44 3 2 1 13 metaal constructie ijzerwaren 26 78 spijkers met een enkele schroef 

44 4 2 1 13 glas vrije tijd vermaak 1 1 halve knikker 

44 5 2 1 13 kunststof vrije tijd genot 1 1 filter sigaret 

44 6 2 1 13 kunststof constructie bouwmateriaal 1 2 dakbedekking, teer 

44 7 2 1 13 kunststof constructie bouwmateriaal 3 6 teer zonder leisteen, dekbedekking? 

44 8 2 1 13 keramiek interieur en tuin tuin 1 1 klein stukje bloempot 

44 9 2 1 13 glas indet indet 6 6 indet glas, divers, wit 

44 10 2 1 13 glas consumptie servies 1 1 geel glas, met versiering 

44 11 2 1 13 glas indet indet 2 2 indet glas, divers, groen 

44 12 2 1 13 metaal consumptie verpakkingen 3 1 zeer dun metaal/blik, conserven? 

44 13 2 1 13 hout constructie bouwmateriaal 3 2 driehoekig hout en schors 

44 14 2 1 13 kunststof consumptie verpakkingen 1 1 verpakkingsmateriaal 

44 15 2 1 13 keramiek constructie bouwmateriaal 1 24 stuk rioleringsbuis 

44 16 2 1 13 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 166 3340 baksteen, met luchtgaten en kleine stukken 

44 17 2 1 13 natuursteen infrastructuur en vervoer infrastructuur 175 1330 kleine stukken natuursteen 



45 2 1 10 keramiek constructie bouwmateriaal 3 116 gresbuis 

45 2 1 10 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 3 spijker 

45 2 1 10 steen constructie bouwmateriaal 1 18 mortel 

45 2 1 10 glas consumptie verpakkingen 1 1 scherfje jampot 

45 2 1 10 leer indet indet 11 13 

45 2 1 10 metaal indet indet 1 5 

45 2 1 10 steen interieur en tuin verwarming 9 28 slak 

45 2 1 10 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 29 878 hard gebakken rood constructiesteen 

45 2 1 10 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 105 360 baksteen 


45 2 1 10 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 55 474 beton, padverharding 

45 2 1 10 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 160 1168 natuursteen 


[144]




45 2 1 10 keramiek interieur en tuin interieur 1 6 wit gebakken tegel 

45 2 1 10 kunststof kleding kleding 3 3 versteveging van een boord? 

45 2 1 10 keramiek interieur en tuin tuin 1 1 bloempot 


46 2 1 1 4 natuursteen indet indet 3 50 indet 

46 3 1 1 4 metaal betalingsverkeer penning 1 1 elektriciteitsloodje met opschrift GEB 74 

46 4 1 1 4 glas consumptie verpakkingen 11 60 stukken jampot en flessen 

46 5 1 1 4 keramiek constructie bouwmateriaal 5 86 stukken baksteen 

46 6 1 1 4 keramiek constructie bouwmateriaal 14 58 stukken rioleringsbuis? 

46 7 1 1 4 keramiek indet indet 13 42 stukken keramiek, indet 

46 8 1 1 4 metaal consumptie verpakkingen 1 1 dop drankfles 

46 9 1 1 4 metaal constructie ijzerwaren 5 116 spijkers en stuk pijp 

46 10 1 1 4 keramiek consumptie servies 2 4 stukken versierde schotel, porselein 

46 11 1 1 4 steen interieur en tuin verwarming 7 18 slakken en sintels 

47 1 1 1 2 keramiek consumptie servies 1 2 porselein 

47 2 1 1 2 steen interieur en tuin verwarming 1 6 slak 

47 3 1 1 2 natuursteen indet indet 1 1 kiezel 



50 1 1 0 metaal persoonlijke verzorging verzorging 1 12 Dop koper, tandenborstel? 


52 1 1 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 7 spijker 

53 1 1 5 metaal, ijzer indet indet 1 23 indet. 

54 1 1 2 hout militair militair vertoon 1 6500 vlaggenmast, vgl. vondstnumetaal, messingr 22 

57 1 3 3 metaal constructie ijzerwaren 8 30 spijkers 

57 2 3 3 metaal constructie ijzerwaren 1 4 moderne schroef, met plastic rand (Hekwerk) 

57 3 3 3 glas indet indet 2 2 indet glas, wit 


57 5 3 3 glas medisch medicijnen 1 1 bruin glas met tekst, C leesbaar 

57 6 3 3 keramiek interieur en tuin tuin 2 1 stukjes bloempot 

57 7 3 3 keramiek consumptie servies 1 1 servies, indet 

57 8 3 3 steen interieur en tuin verwarming 2 3 slak materiaal 

57 3 3 natuursteen infrastructuur en vervoer infrastructuur niet geteld 710 padverharding 


58 2 3 5 hout indet indet 2 1 schors en denneappel 

58 3 3 5 hout consumptie voedsel 1 1 verkoolde fruitpit 

58 4 3 5 kunststof constructie bouwmateriaal 1 1 teerdruppel 

58 5 3 5 natuursteen indet indet 2 1 natuursteentjes 


[145]





59 1 3 4 keramiek interieur en tuin tuin 1 1 rand kleine bloempot, rood 

59 2 3 4 keramiek vrije tijd vermaak 1 1 klein stukje knikker, blauw glazuur 

59 3 3 4 keramiek consumptie verpakkingen 1 1 steengoed, in- en uitw glazuur 


59 5 3 4 metaal constructie ijzerwaren 1 28 indet, bevestiging? 


59 7 3 4 glas consumptie servies 1 1 rand van een drinkglas 


59 9 3 4 steen constructie bouwmateriaal 2 54 stukken tegel (stoep?) 

59 10 3 4 kunststof constructie bouwmateriaal 2 8 teer met natuursteentjes 

59 11 3 4 kunststof interieur en tuin interieur 1 1 ophanging gordijn? MESSA 


60 3 16 glas constructie bouwmateriaal 4 13 vlakglas 

60 3 16 keramiek constructie bouwmateriaal 3 54 bouwkeramiek, baksteen 

60 3 16 glas indet indet 13 52 

60 3 16 metaal constructie ijzerwaren 1 27 spijker 

60 3 16 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur niet geteld 3750 padverharding 

60 3 16 keramiek interieur en tuin interieur 8 15 

61 1 3 2 glas indet indet 6 6 glas divers, indet, wit 


61 3 3 2 glas interieur en tuin interieur 3 4 geel, donker- en lichtblauw glas 

61 4 3 2 metaal constructie ijzerwaren 1 1 spijker 

61 5 3 2 keramiek consumptie servies 5 2 zeer kleine stukken servies 

61 6 3 2 keramiek constructie elektronica 1 1 deel van een stop 

61 7 3 2 kunststof indet indet 2 1 twee dunnen stroken plastic, wit blauw 

61 8 3 2 metaal constructie ijzerwaren 1 1 aluminium buisje, klemetaal, messingn kabels 

61 9 3 2 keramiek interieur en tuin tuin 34 422 delen bloempot, roodbakkend 


61 11 3 2 kunststof indet indet 1 1 indet, kunststof 


61 13 3 2 natuursteen indet indet 1 6 natuursteentje 



62 2 3 8 metaal indet indet 1 3 stukje lood, dun 


62 4 3 8 kunststof vrije tijd genot 1 1 filter sigaret 

62 5 3 8 keramiek interieur en tuin tuin 5 26 stukken bloempot 


[146]




62 6 3 8 glas indet indet 4 6 wit glas, indet 

62 7 3 8 keramiek consumptie servies 3 1 servies, divers, wit 

62 8 3 8 keramiek consumptie verpakkingen 2 8 steengoed, delen flessen 

62 9 3 8 keramiek interieur en tuin tuin 1 8 roodbakkend, met glazuur (Bloempot?) 

62 10 3 8 keramiek constructie bouwmateriaal 2 4 wandtegel, wit glazuur 



62 13 3 8 steen constructie bouwmateriaal 5 54 kalkzandsteen met natuursteen 

62 14 3 8 keramiek infrastructuur en vervoer infrastructuur 25 172 rood baksteen 


63 1 3 20 keramiek consumptie servies 2 2 servies, kleine stukken 

63 2 3 20 glas indet indet 6 10 glas, divers, wit indet 


63 4 3 20 metaal constructie ijzerwaren 1 6 moderne schroef, met plastic rand (Hekwerk) 

63 5 3 20 keramiek consumptie servies 1 2 stukje porselein, servies 

63 6 3 20 keramiek interieur en tuin tuin 1 2 bloempot 

63 7 3 20 glas indet indet 2 3 groen glas, veel luchtbellen, gesmolten? 

63 8 3 20 keramiek constructie bouwmateriaal 4 12 rood baksteen 


63 10 3 20 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 4 34 slak materiaal 

63 11 3 20 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 17 330 beton, stoeptegels 


64 3 9 glas constructie bouwmateriaal 1 17 vlakglas 

64 3 9 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 3 10 spijkers 

64 3 9 hout indet indet 2 8 

64 3 9 keramiek indet indet 9 36 

64 3 9 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur niet geteld 38000 padverharding 

65 1 3 1 steen constructie bouwmateriaal 2 10 gasbeton, twee kleine stukken 


65 3 3 1 metaal constructie ijzerwaren 15 4 nietjes, vastmaken gaas of draad aan hek 

65 4 3 1 metaal constructie ijzerwaren 3 1 gedraaid ijzerdraad, kippengaas 

65 5 3 1 metaal constructie ijzerwaren 5 6 spijkers en een enkele schroef 

65 6 3 1 metaal consumptie verpakkingen 1 1 rand van een conservenblik 

65 7 3 1 metaal constructie ijzerwaren 1 18 indet 

65 8 3 1 bot consumptie voedsel 9 1 botten van een klein knaagdier 

65 9 3 1 bot consumptie voedsel 3 1 verbrand bot 

65 10 3 1 keramiek consumptie servies 3 4 divers, servies 

65 11 3 1 organisch consumptie voedsel 2 1 fruit pitten, deels verkoold 


[147]




65 12 3 1 hout indet indet 4 8 verbrande schors en hout 

65 13 3 1 kunststof constructie bouwmateriaal 1 1 dakbedekking, teer stukjes leisteen 

65 14 3 1 glas indet indet 5 1 glas indet 

65 15 3 1 keramiek interieur en tuin tuin 3 6 stukjes bloempot 


66 1 3 6 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 351 2110 natuursteentjes 

66 2 3 6 steen interieur en tuin verwarming 6 6 slakken 


66 4 3 6 bot consumptie voedsel 1 14 stukje bot, dierlijk 

66 5 3 6 kunststof constructie elektronica 1 2 bakelieten kabelklem, opschrift: 6A 

66 6 3 6 kunststof constructie bouwmateriaal 1 1 vezels zichtbaar, rood (asbest?) 

66 7 3 6 keramiek constructie bouwmateriaal 1 1 stukje rood baksteen 

66 8 3 6 steen infrastructuur en vervoer infrastructuur 78 1434 stukken stoeptegel 

67 1 3 18 kunststof indet indet 1 2 stuk grijs PVC, 

67 2 3 18 kunststof constructie bouwmateriaal 1 2 spanband (Bomen) rubber, stof er tussen 

67 3 3 18 glas indet indet 6 12 kleine stukken glas divers 


67 5 3 18 keramiek consumptie servies 3 8 servies, indet 


67 7 3 18 keramiek persoonlijke verzorging sieraden 1 1 kraal, pijpaarde 

67 8 3 18 keramiek constructie bouwmateriaal 3 6 rioleringsbuis 

67 9 3 18 keramiek interieur en tuin tuin 1 3 stukje rand bloempot 

67 10 3 18 keramiek consumptie servies 1 1 porselein 

67 11 3 18 keramiek constructie bouwmateriaal 15 28 rood baksteen 





68 1 3 7 glas indet indet 4 20 glas indet 

68 2 3 7 kunststof constructie bouwmateriaal 1 2 doorzichtige kit 

68 3 3 7 metaal consumptie verpakkingen 2 1 aluminiumfolie, verpakking 

68 4 3 7 metaal constructie ijzerwaren 6 28 constructie materiaal, spijkers, ring voor bout 

68 5 3 7 keramiek consumptie servies 2 2 porselein 

68 6 3 7 keramiek consumptie servies 3 2 servies, divers 

68 7 3 7 keramiek constructie bouwmateriaal 4 14 wit glazuur, buis 


68 9 3 7 keramiek constructie bouwmateriaal 1 14 stuk dakpan of bloempot 

68 10 3 7 keramiek constructie bouwmateriaal 1 8 rioleringsbuis? 


[148]




68 11 3 7 keramiek constructie bouwmateriaal 6 32 zeer hard gebakken baksteen, kapot geslagen 

68 12 3 7 natuursteen indet indet 11 48 graniet 


68 14 3 7 keramiek constructie bouwmateriaal 14 62 zacht gebakken rood baksteen 


69 1 2 metaal, aluminium consumptie verpakkingen 1 1 Treklipje aluminium, bierfles 

69 2 2 metaal, koper constructie ijzerwaren 1 10 Deel moer 

69 3 2 metaal, koper indet indet 1 1 Buisje met ribbels 

69 4 2 metaal, aluminium persoonlijke verzorging verzorging 1 6 Tandpasta tube, met rood etiket, streep, onleesbaar 

70 1 3 metaal, koper indet indet 1 6 Koperen plaatje 7x3 cm 

71 1 4 metaal, ijzer consumptie keukentoebehoren 1 Schaaltje, geemailleerd schaaltje wit met groen randje 

71 2 4 metaal, aluminium consumptie verpakkingen 2 1 Aluminium sluitfolie kwark, in opgevouwen toestand. Streepjecode 

8716376000170, konings Zuivel BV Bergambacht en een melkdop 

71 3 4 metaal indet indet 1 16 indet 

71 4 4 metaal, aluminium indet indet 2 22 Twee alu ringen 5 cm met gevouwen tandjes en rubber pakking 

71 5 4 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 1180 Stuk buis 32 cm 

71 6 4 metaal militair militair 1 6 Kogelpunt kaliber 8 mm, lengte 16,3 mm 

72 1 5 metaal, zink indet indet 1 4 indet 

72 2 5 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 7 131 indet Mogelijk delen barak ? 

72 3 5 metaal, aluminium indet indet 1 46 Aluminium balkje met gaatjes en plastic kapje, pootje van iets? 

72 4 5 metaal, lood constructie elektronica 1 14 Stukje koper telefoondraad met cancas lood mantel 

72 5 5 metaal, koper militair militair 1 8 Clip voor 5 mauser 8x57 patronen 

73 1 7 metaal, aluminium persoonlijke verzorging verzorging 2 1 Fragmenten tubes 

74 1 8 metaal, koper, 

plastic 


plastic 


constructie ijzerwaren 1 10 Installatiedraad met groene mantel 

indet indet 1 1 Koperen plaatje 

74 3 8 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 12 Draad 

74 4 8 metaal, aluminium, 

plastic 

74 5 8 metaal, aluminium, 

plastic 


metaal, ijzer 

consumptie verpakkingen 1 1 Dop drankenfles 

persoonlijke verzorging verzorging 2 10 Tubes 

indet indet 1 52 Verkoperd ijzeren buisje 25 cm 

74 7 8 steen interieur en tuin verwarming 1 70 Sintel 

74 8 8 metaal, aluminium indet indet 1 1 Stukje aluminium 

74 9 8 metaal, aluminium indet indet 1 1 indet 

74 10 8 metaal, koper interieur en tuin interieur 1 36 Holle knop?? 

74 11 8 metaal militair militair 1 8 Kogelpunt 9mm para, Brits? 

74 12 8 metaal, koper indet indet 1 4 indet koper 

[149]




75 1 9 keramiek constructie bouwmateriaal 1 82 Rood keramisch steen 

75 1 9 steen interieur en tuin verwarming 4 194 Slakken 

75 1 9 metaal, lood Vrije tijd genot 1 50 Visloodje 

76 1 10 metaal, zink indet indet 1 2 indet, plaatjes zink 

76 2 10 metaal, roestvrij 

staal 

infrastructuur en vervoer vervoer 1 74 Koplamp auto? 

77 1 11 metaal, ijzer indet indet 9 348 indet Ferro 

77 2 11 metaal, lood indet indet 2 132 indet lood 

77 3 11 keramiek constructie bouwmateriaal 1 12 Bouwkeramiek, wit tegeltje 

77 4 11 steen interieur en tuin verwarming 1 28 Sintel 

77 5 11 metaal, koper interieur en tuin tuin 2 1 Twee stukjes draad of hek 1mm dik 

77 6 11 metaal, aluminium indet indet 1 1 Scherfje aluminium 

78 1 14 metaal indet indet 4 320 indet 

78 2 14 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 1 Draadnagel 

78 3 14 metaal, ijzer consumptie keukentoebehoren 1 74 Tuit waterkoker of theepot, bruin emaille 

78 4 14 metaal militair militair 1 8 Punt 9mm kogel, afm 9.0x16.0mm, afgevuurd 

78 5 14 metaal, koper indet indet 1 1 Koperen dopje met rode schilfers er in 

79 1 15 metaal, koper interieur en tuin interieur 1 10 Knopje voor kastje? Potje? 

79 2 15 metaal, aluminium persoonlijke verzorging verzorging 1 1 Alu plastic dopje parfumverpakking, zeer recent 

80 1 16 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 104 Haak hang en sluitwerk, of beslag 

80 2 16 metaal, ijzer indet indet 1 1 indet 

80 3 16 metaal, koper militair militair 1 8 Fragment huls mauser 5x57. Duits stempel P,S,110,35. Op scherp. Datering: 

1935 

81 1 17 metaal, aluminium indet indet 1 92 Onbekend, aluminium stang ongeveer 50 cm 

81 2 17 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 216 Klem regenpijp 

81 3 17 metaal, aluminium consumptie verpakkingen 2 1 strip melkprodcuct, leesbaar in etikket Melk’ en E-numetaal, messingrs 

81 4 17 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 78 Buiseinde? Verzinkt 

81 5 17 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 276 Bout met moer 20 cm 

81 6 17 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 1 Spijker, vierkant 

81 7 17 metaal, ijzer indet indet 2 28 indet 

81 8 17 metaal, ijzer interieur en tuin tuin 1 1 Draadje van afrastering. Hondenren? 

81 9 17 metaal, aluminium indet indet 1 6 Zinken ring of revet 

81 10 17 metaal, aluminium indet indet 1 1 Stukje aluminium, indet. 

81 11 17 keramiek indet indet 1 4 indet 

82 1 21 metaal, zilver consumptie bestek 1 8 Theelepel, fragmenten 

82 2 21 metaal, ijzer, metaal, 

roestvrij staal 

constructie ijzerwaren 1 28 Bout 2cm RVS 

82 3 21 metaal, zink constructie ijzerwaren 1 1 Stukje regenpijp. Uit 1939. 


[150]









constructie ijzerwaren 1 16 Spijker 13 cm 

constructie ijzerwaren 1 136 Bout zonder schroef 

82 6 21 onbekend indet indet 1 14 indet, brokje 

82 7 21 leer indet indet 1 1 stukje dik leer 



constructie ijzerwaren 1 6 Moderne schroef voor torck bitje 8 cm stempel ‘ SKT II’ 

82 9 21 metaal, lood indet indet 1 12 Stukje lood 

82 10 21 metaal, aluminium indet indet 1 1 Alupapiertje 

82 11 21 metaal, ijzer consumptie verpakkingen 1 10 Blikrand conservenblik 

82 12 21 metaal, aluminium indet indet 1 1 Alu plaatje 2x2 cm stempel ‘ SBB 90’. Staatsbosbeheer? Kan houtmerk 

zijn voor kap en verkoop. Datering 1990 

83 1 22 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 3 422 Diverse buisdelen 7, 8,16 cm. Mogelijk verwarming 

83 2 22 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 216 Buis, indet. 

83 3 22 metaal, ijzer infrastructuur en vervoer vervoer 1 72 RVS spiegel of komlamp 

83 4 22 metaal, zink constructie ijzerwaren 1 176 Fragment waterafvoer met witte verf 

83 5 22 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 28 RVS bout 

83 6 23 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 14 draadnagel 

83 7 22 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 18 stuk draad 25 cm 

83 8 22 metaal, zink indet indet 1 10 Plaatje zink 

83 9 22 metaal, lood indet indet 1 114 strips lood 

83 10 22 metaal, ijzer interieur en tuin tuin 1 22 Fragment kippengaas 

84 1 23 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 188 Diiverse ijzerdelen, stuk fiets en twee spijkers 

84 2 23 metaal indet indet 1 62 Verkoperd ijzeren buisje 37 cm 

84 3 23 metaal, zink constructie ijzerwaren 4 10 Stukjes regenpijp groene verf 

84 4 23 metaal, koper indet indet 1 2 Plaatje koper 

84 5 23 metaal, zink indet indet 1 1 Stukje zinken beslag 

84 6 23 metaal, koper militair militair 1 1 Huls 9x19 mm stempel ‘?^N, 9mm, 43’ . Brits, afgevuurd. Datering 1943 

85 1 26 metaal, ijzer interieur en tuin tuin 1 218 Tuinschepje met rode lak, recent 

85 2 26 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 172 Deurscharnier 

85 3 26 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 6 Moderne torck schroef 8 cm, vermoedelijk van nooddak 

85 4 26 metaal, zink constructie ijzerwaren 3 8 Stukjes regenpijp groene verf 

85 5 26 metaal, koper interieur en tuin interieur 1 8 Scharniertje 2,5 cm 

85 6 26 metaal, aluminium Vrije tijd genot 1 14 Huls jachtpatroon, stempel ‘NW,12. Opmerking: Gemetaal, messingker 

bezat een jachtgeweer, Nelly O’Breen was sterk tegen de jacht 

86 1 27 metaal, ijzer infrastructuur en vervoer vervoer 1 74 RVS Koplamp of spiegel van auto 

86 2 27 metaal, zink constructie ijzerwaren 8 48 Regenpijp, met groene verf 

86 3 27 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 4 466 indet, mogelijk betonijzer 

86 4 27 metaal, ijzer indet indet 1 458 indet, ijzeren strip met gat 

[151]




86 5 27 metaal, ijzer consumptie verpakkingen 4 80 Conservenblik 

86 6 27 metaal indet indet 5 20 indet divers 

86 7 27 metaal, zink indet indet 1 1 indet. Opvallend voorwerp, lijkt op wapenschildje 

87 1 28 metaal, ijzer constructie ijzerwaren 9 484 Diverse stukken ijzer en buizenwerk 

87 2 28 metaal, zink betalingsverkeer munten 1 1 Zinken oorlogscent 1942 

87 3 28 metaal, lood constructie ijzerwaren 1 14 Stukje loden pijp 

87 4 28 metaal, ijzer infrastructuur en vervoer vervoer 1 72 Deel autospiegel of autokoplamp RVS 

87 5 28 metaal, koper; 

metaal, zilver 

consumptie bestek 1 4 Deel theelepel 

87 6 28 metaal, messing militair militair 1 2 Huls 9 mm para stempel ‘ H^N, 43, 9mm’. Brits afgevuurd. Datering 1943 

87 7 28 metaal, koper constructie elektronica 2 10 koperdraad 

87 8 28 metaal, aluminium consumptie verpakkingen 1 1 Bierdopje vermoedelijk Amstel. Treklipje, bierdop voor fles, oude stijl 

87 9 28 metaal, lood indet indet 1 8 Stukje lood 

87 10 28 metaal interieur en tuin interieur 1 8 Tandwieltje uit klok 

88 1 29 metaal, ijzer consumptie keukentoebehoren 1 1274 Onbekend groen geemailleerd voorwerp. Pannetje? 

88 2 29 metaal, ijzer indet indet 8 1058 Diverse metaaldelen indet 

88 3 29 metaal, ijzer indet indet 3 62 Diverse metaaldelen , draad en revet 

88 4 29 glas constructie bouwmateriaal 1 12 Vensterglas, gele gloed 

88 5 29 metaal, messing militair militair 1 4 Deel patroonhuls 8x57 met deels leesbare stempel ‘ P69, S*’. Scherp. 

88 6 29 metaal, messing militair militair 1 1 Fragment patroonhuls 9x19mm stempel ‘H^N, 43, 9mm’. Britse makelij. 

Datering 1943 

88 7 29 metaal, messing militair militair 1 10 Achterzijde signaalpatroon. Lijkt op jachthuls maar is een ander formaat. 

Geen stempel, mogelijk nederlands of brits? Scherp. 

89 1 Sloot metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 174 Prikkeldraad 1 meter. Van kamp? 

89 2 Sloot metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 288 Kraanwiel verwarming of waterleiding 

89 3 Sloot metaal, ijzer interieur en tuin tuin 2 28 stukje modern gecoat gaaswerk 

89 4 Sloot metaal, ijzer indet indet 1 26 indet buisje 5cm 

89 5 Sloot metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 50 Bout imbus 

89 6 Sloot metaal, ijzer constructie ijzerwaren 1 854 Scharnierdeel type boerenschuur 50cm 

89 7 Sloot metaal, koper constructie elektronica 1 1 Koperdraadje 

89 8 Sloot glas consumptie verpakkingen 1 268 Flesje van ‘santé verfrissend en gezond’ met ingebrand groen wit etiket. 

Stempel ‘vruchtenlimonade brouwerij hengelo’ Jaren ‘60. 

89 9 Sloot metaal, ijzer constructie bouwmateriaal 1 5235 Wiel voor aandrijfband, ongeveer 35 cm diameter 

? 1 1 1 glas indet indet 2 10 wit en bruin glas 

? 2 1 1 glas interieur en tuin interieur 1 1 beschilderd glas 

? 3 1 1 keramiek interieur en tuin tuin 1 3 stuk rand bloempot 

? 4 1 1 natuursteen indet indet 2 4 kiezels, natuursteentjes 

? 5 1 1 steen interieur en tuin verwarming 2 4 2 stukjes steenkool 

8 27 metaal, aluminium consumptie verpakkingen 1 1 Aluminium treklip voor bierfles. Insciptie ZHB, biermerk 


[152]



Bijlage 3: Lijst van de bouwbiografische sporen 

vondstnr. subnr. kamer plaats omschrijving datering verzameld opmerkingen 

1 0,2 N Stolp van glas met ornament van porselein ? n 

2 0,2 b Krant op vloer gelijmd 1960 n 

3 0,3 bN Schaduw van mat op de vloer met kranten op de vloer geplakt >1945 n 

4 0,3 bZ Krant uit 1982 op vloer geplakt 1982 n 

5 0,3 N Krant op vloer geplakt ? j 

6 0,4 a Stukjes bot en dooie rat in kruipruimte 1950 n 

12 0,3 Z Plankje in hal met punaises n 

13 0,3 N Papiertjes onder de rand voormalige wasbak-locatie in hal >1950 j 

14 0,3 W Speld bij wasbak >1950 n 

15 0,3 N Plastic IJslepeltje en wasknijper >1970 j 

16 0,8 b WC papier aangebracht rond Wc-pot om lekkage te verhelpen, O’Breen tijd. >1990 n 

17 0,3 aW Inscriptie op onderzijde kruipruimteluik west 1990 n Krassen mogelijk van huisdieren 

20 0,3 b Hondenkettinkje om pilaar van de trapleuning >1990 j 

21 0,5 N Krassporen van hond bij deur naar de hal >1950 n 

22 0,5 N Belknop met elastiekje >1990 n 

23 0,5 b Draden van verwijderde stoffering van de vloer j 

24 0,5 O Slijtagesporen op muur >1990 n Vreemde plek voor dit soort sporen 

25 0,5 O Lintjes boven de erker. Kersversiering? >1990 j eentje meegenomen 

26 0,5 Z Kerstversiering >1990 j 

27 0,5 bZ Krant op vloer gelijmd, 19?? (datum onleesbaar) n twintigste eeuw 

28 0,5 Z Waterverdamper ‘J. Luxen & Co’




35 0,5 W_Kast A Enkele vondsten uit kast A, papiertje van ‘H.Tan, tandarts, hoogteroer 3 Assen’; een rood koord en een schoenlepel. ? j 

36 0,5 W_Kast B Sleutel, zelf bijgeschaafd. Kalender van het ‘IFAW dierentoevluchtsoorden fonds’ uit 1999 1999 j past niet op kast waar hij in ligt 

37 0,5 W Karton achter schuifdeur ? j 

38 1 0,5 a Schroevendraaier met rood houten handvat, panty en label van ‘Stokvis & Zonen’ 1950 j 

3 0,5 a Kaartje van blik ‘N.V. Handelmij R.S. Stokvis en Zonen’ 2000 j 

41 0,6 W Dozen achter verwarming >1950 j 

42 0,6 N Prullen uit de as uit de haard, waaronder een handgeschreven briefje met tekst ‘Puccini’ >1990 j 

43 0,6 N Los hangende kapstok ? j 

44 0,6 N Schepje voor as uit de haard ? n 

45 0,6 cN Reparatie O’Breen van plafond bestaande uit papiertje van boterverpakking met punaises >1990 n 

46 0,6 O Krassen op muur…richting schakelaar >1990 n 

47 0,6 Z Kartonnen dozen achter verwarming ? j Ter isolatie 

48 0,6 Z Prullen op vensterbank >2000 j 

49 0,4 N Balletje van hout op vensterbank ? j 

50 0,4 O Portret ‘Christus’ op Vensterbank ? j 

51 0,4 O Reparatie O’Breen, van papier en punaises bij venster, tegen tocht. >1950 n 

52 0,4 Ob Doosje met bloempot en daarin een doosje spelden ? j 

53 0,4 O Schaduwen van lijstjes op muur >1950 n 

54 0,4 Z Diverse vondsten Kast A, sleutel LIPS, haarspeld, keramisch knopje ? j 

55 0,4 Z Kast B Diverse vondsten Kast B, o.a. druknagels, en bonnetje ‘hazelnoot mei 1979’ en autothermostaat ‘Smiths motor accessories ltd, Engeland, x85025/74’ >1955 en 1979 j 

56 0,4 Wb Strijkplank ? n 

57 0,9 N 

Doos diverse zaken waaronder Accessoire set van ‘Hoover 612’ en doos van de ‘Health-o-meter’, nu klusdoos met een recept voor appelflappen en 

een houten bordje met de tekst ‘Gemeente Sleen 12-6-1954’ en ‘Gerling SOL-OHLIGS’ . Klusdoos heeft naam kolonel O’Breen in pen op bovenzijde. 

>1954 j 

58 0,9 N Haak op stok (in hoek van de kamer geplaatst) ? n 

59 0,9 b Krant bij fornuis, ‘NRC, 15 maart 1984’ 1984 j 

60 0,9 W Ketting ? n 

61 0,9 W Brandplek op aanrecht en op de grond >1990 n Incident O’Breen 

62 0,9 W Ornament van een dennenappel >1990 n 

63 0,9 N Bakje Bellenbord met daarin een panty, een fles met vloeistof ? j 

64 0,9 W kast A Kast A diverse vondsten ? j 

65 0,9 W Kast B PET flesje >1980 j 


Datering is geschat aan de hand van het serienummer. Deze thermostaat 

past op een motor van de Triumph TR3a uit 1955, maar mogelijk ook in 

eerder modellen. Er is gesuggereerd dat ze ook in een legerjeep past. 

66 1 0,9 N Kast C Verpakking ‘Friesch Groningsche Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek en raffinaderij’ ? j Keukenkastje bijzonder samenspel historisch materiaal 

66 2 0,9 N Kast C 2x Schuurmiddel ‘AH’ >1960 j 

66 3 0,9 N Kast C Lysol, fles met inhoud >1960 j 

66 4 0,9 N Kast C whiskyfles gevuld met benzine >1960 j 

[154]




66 5 0,9 N Kast C Clien’ verpakking met inhoud >1960 j 

66 6 0,9 N Kast C Glorix’ verpakking met inhoud >1960 j 

66 7 0,9 N Kast C Nibro’ stijfsel, verpakking met inhoud >1960 j 

66 8 0,9 N Kast C Peli’ reiniger en glanshersteller verpakking met inhoud >1960 j 

66 9 0,9 N Kast C AH’ spiritus met inhoud >1960 j 

66 10 0,9 N Kast C Hertshooiolie (staat op etiket van fles) met inhoud >1960 j ruikt vies 

66 11 0,9 N Kast C Afwasmiddel >1980 j 

66 12 0,9 N Kast C Becel’verpakking uit 1990 1990 j 

66 13 0,9 N Kast C Acril’ verpakking met inhoud >1960 j 

66 14 0,9 N Kast C Kalkvrij’ verpakking met inhoud >1960 j 

66 15 0,9 N Kast C Waterstofperoxide in fles >1960 j 

66 16 0,9 N Kast C Bonzo Voordeelvriend’ blikverpakking >1980 j 

66 17 0,9 N Kast C Lustra’ verpakking met inhoud >1960 j 

66 18 0,9 N Kast C Mona’ verpakking puddingbakje >1970 j 

66 19 0,9 N Kast C 2x verpakking ‘Vami veilig ijs’ >1970 j 

66 20 0,9 N Kast C Sense’ margarine >1980 j 

66 21 0,9 N Kast C Schuursponsjes >1980 j 

67 0,9 N Kast D Door muizen versnipperde documenten >1960 j 

68 0,9 N Kast F IJslepeltjes ? j 

69 0,9 N Kast H Diverse zaken, deksel pot of pan, glazen potje, maatbeker hoestdrank, krukje met één ontbrekende poot ? n 

70 0,9 b Loopsporen slijtsporen onder linoleum, en krant onder linoleum ‘Algemeen Dagblad, 6 november 1964’. 1964 n 

71 0,9 b Brandvlek ? n Relatie met vondst 61 

72 0.10 b Doos tijdschriften uit 1950-1962 o.a. ‘Libelle’ en ‘Margriet’ 1950-1962 j 

73 0.10 b Spijker ? j 

74 0.10 b Voetbal ‘sic’, fles brandspiritus ‘Fenix’ ? j 

75 0.10 bW Divers, tuingereedschap ? j 

76 0.10 N Tuinbroek / overallbroek van de ‘KLM’, maat 39 ? j 

77 0.10 W Overall, hangend aan keukendeur, ‘KLM’ maat 38 ? j 

78 0.11 N Wandtekening silhouetten tuingereedschap 1940-1945 n 

79 0.11 N Sleutel voor schuur en een verpakking van’Bayer’, en een handleiding. ? j 

80 0.11 W Ragebol ? n 

81 0.11 W Ketting ? n 

82 0.11 b Houten stoel ? n 

83 0.11 W Plankje tegen tocht aan wand bevestigd met opschrift ‘Nemesia 4741 Ora?’ Nemesia is een naam voor Leeuwenbekjes, tuinplant >1950 n Nemesia is de Latijnse naam voor Leeuwenbekjes 

84 0.11 W Deurtje van een kippenhok of grove zeef, gemaakt van volièregaas j 

85 0.11 W Houten kist van een timmerman (?) met diverse vondsten en inscripties. Inscripties terug tot vroeg in jaren 30. 1950 j 

85 2 0.11 W Eterniet (asbest, zelfde als keukenblad, is afgevoerd) AFGEVOERD! 


[155]




85 3 0.11 W Bordje postpakket uit ‘Paroenkoeda’ aan Fam. Kolonel van der Speck O’Breen, Brugse straat 3 in Scheveningen. >1949 j 

86 0.11 bZ Transportkist voor pendule met krant Algemeen Dagblad van 16 sept 1949 met daarin schroeven >1949 j 

87 0.11 b Diverse vondsten ? j Niet verder uitgezocht. 


De krant is verzameld. Deze geeft indicatie dat O’Breen in 1949 naar 

Nederland kwam en mogelijk in het huis kwam wonen. 

88 1 0.11 bZ Kledingkast, mogelijk militair. Heeft stempel van fabriek 1940 n Fabriek uitzoeken. Let op plankje met opschrift! 

2 0.11 Kast 

Diverse Vondsten in kast: knikker,plastic lepeltje, Nescafé deksel, twee spijkers, knoop van kunststof, poster AVRO bode van 2 augustus 1969, pamflet 

schaatskampioenschappen 1968. 

o.a. 1968 j 

89 0.11 Z Wandtekening, silhouetten klein gereedschap 1940-1945 n Van de Joodse tuinman Fuchs? 

90 0.11 W Inscriptie ‘94’ ? n 

91 1 1.8 Z Kast A Personenweegschaal, grote levensmiddelenpot >1950 j helaas beschadigd tijdens transport 

91 2 1.8 Z Kast A Kledinghanger >1950 j 

91 3 1.8 Z Kast A Papieren onderlegger voor kastplanken, groen geblokt >1950 j 

91 4 1.8 Z Kast A 4 ruikers van stof, kunststof en keramiek voor in kledingkast >1950 j 

91 5 1.8 Z Kast A Verpakking chocolademunt Wilhelmina >1950 j 

91 6 1.8 Z Kast A Bakelieten dopje stempel ‘V9,logo,462’ ? j 

91 7 1.8 Z Kast A ‘Tolett’ houder toiletverfrisser >1950 j 

92 1.3 Z Bordje op deur ‘Chef Staf’ >1945 n locatie gecorrigeerd naar hal 

93 1.8 O Tandenstokers etc. bij wasbak, hoefijzer, plastic ornament >2000 n 

94 1.8 O Reparatie O’Breen zwanenhals wasbak, met krant uit 1979 1979 n 

95 1.8 a Labels van ‘NV Handelmij Stokvis & Zonen…Radiatoren’ een met datum 18/10/?, stuk karton, stuk timmermanspotlood 1950 j 

97 1.3 bN Knikker >1950 j 

98 1.3 N Kaartje op Wc-deur >1970 j 

99 1.1 W Panty aan waterleidingsbuis >1950 n 

Wilhelmina van vorstin t/m 1948, maar het is niet bekend hoe lang de 

chocolademunten met haar beeltenis nog geproduceerd zijn. 

100 1.1 O Bidet, met panty aan kraantjes gebonden 1940-1945 n Mogelijk aangelegd op verzoek van Gemmeker 

101 1,1 a Reparatie O’Breen met krant ‘Dagblad van het Noorden’ (datum niet bekend) en ‘De Telegraaf’ van woensdag 5 augustus 1970 1970 j 

102 1.1 b Diverse badeendjes in ligbad >1950 j 

103 1.1 W Panty bij Boiler >1950 n 

104 1.5 W Kleerhanger stempel ‘vico’ >1950 j 

105 1.5 b Diverse ongesorteerde vondsten op vloer >1950 j Niet verder gesorteerd 

106 1.6 W Krassen op muur bij deur van een hond >1990 n 

107 1 1.6 Z Kast A Diverse vondsten kast A >1950 j 

2 1.6 Z Kast A Radio ‘Philips’ type L5W44T, no PL10290 1965 ? 

108 1.6 b Fragment vloerbedekking 1950 j Niet verder gesorteerd 

111 1.7 Z Kast A Draden in kast A, met daaraan een kledinghanger, en een ruiker van sinasappel met kruidnagelen >1950 deels 

112 1.7 b Diverse vondsten op de vloer inclusief knikker. Ook een strijkmachine van ‘Siemens Schuckert’. ? j 

113 1.7 N Diverse vondsten bij wasbak, waaronder gietijzeren strijkijzer en haarspelden >1980 j 

[156]




114 1.2 W Kettinkje met kruisje >1950 j 

115 1.2 O Haarspelden >1950 j 

116 1.2 Z Afbeelding van honden bij Wc-raam >1970 j 

117 1.9 b Diverse uitgevouwen dozen en enkele potjes >1950 j Niet verder gedetermineerd. Leek niet relevant. 

118 1.9 N en O Potjes en bij wasbak diverse vondsten waaronder haarklem en plastic krulspeld of ? Houdertje voor het een of ander? ? j 

119 1.9 W Handwerkje van kabouter met op achterzijde inscriptie ‘Nellie O’Breen’. Mogelijk een indicatie dat dit de kamer van Nellie was? >1950 j 

120 1.9 N Gebruikssporen, krassen van hond bij vensterbank >1950 n 

121 2.1 b Inscriptie Duits of Maltezer kruis (2x) op balustrade 1942-1945 n 

122 2.1 N Tekening van een gier met tekst ‘y’en a plus’ >1950 j 

123 2.1 bO Schoenen, kisten zwart met hakbeslag enkele bruine kist, paar lage schoenen maat 41 ? j Laten conserveren. Zitten beestjes in! 

124 2.1 O Poster ‘Lenzerheide, Switzerland’ >1970 j 

125 2.1 O Inscriptie in potlood van een kalender ? n 

126 2.1 c Waslijnen van metaaldraad aan plafond 1940-1945 n 

127 2.2 b 4 Wasbakken met marmeren achterplaten 1939 n 

128 2.2 b 2 Spiegels met op de achterzijde stickers met stempel september 1938 1938 n 

129 2.2 W Lampenkap plafonnière van rood glas ? j 

130 2.2 W Inscriptie op spant ‘rechter spanpoot 2 straks’ 1939 n Foto mislukt 

131 0 2.2 b Hoover 612’ doos 1950 j 

131 1 2.2 b Plastic bakjes >1970 j 

131 1b 2.2 b Liga’ doos, zeer slechte staat >1950 j 

131 2 2.2 b Lepit’ gifkorrels, rattengif >1950 j 

131 3 2.2 b Houder voor onbekend voorwerp >1950 j 

131 4 2.2 b Onderdeel van een lamp met keramische fitting ? j 

131 4b 2.2 b Duimelot’ beddengoeddoos voor ledikant. Nr’ 05049’ >1950 j 

131 8 2.2 b Kartonnen doos >1950 j 

131 11 2.2 b Roze plafonnière en lampendelen ? j 

131 13 2.2 b Doos ‘Kiekeboe’ spiegel >1950 j 

131 14 2.2 b Doos ‘Sparklets refillable siphon’ ? j http://www.orau.org/ptp/collection/quackcures/sparadiumsyphon.html 

131 16 2.2 b Doos ‘Braun Multipress’ Zending van ‘Haraf Radio Den haag’ aan ‘Firma K. Brink, Singelstraat 27 Assen’ en etiket van de firma Braun uit Frankfurt, >1950 j 

131 17 2.2 b Doos Hoover 612 Cleaner kit >1950 j 

132 -0.1 c Reparatie O’Breen met boterverpakking ‘Becel’ uit 1990 >1990 n 

133 -0.1 N Reparatie O’Breen met krant uit 1951 1951 n 

134 -0.1 c Doos met panty’s aan plafond gehangen >1950 n 

135 -0.1 c Zak met blanco plastic zakken >1950 j 

136 0.9 b Kolenkit 2000 j streepjescodes 

138 0.11 O Inscriptie in krijt ‘Kajotters’ ? Vermoedelijk




[158]

www.raap.nl

Bijlage 2 Archeologisch onderzoek commandantswoning

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?