1996 BRABANTS HEEM JAARGANG 48 - Hops

POTTENBAKKERS
OP DE ZEILBERG
Productieplaatsen van roodbakkend aardewerk te Deurne,
1613-1917
NICO ARTS EN ANTON VISSERS
Tijdens opgravingen van nederzettingsterreinen
uit de periode van de late middeleeuwen en uit
later tijd worden vaak duizenden vondsten aange-
troffen. Doorgaans bestaan die vondsten voor het
grootste deel uit scherven van roodbakkend
gebruiksaardewerk. Het is bijna nooit mogelijk
om van dit aardewerk de productieplaats te
bepalen. Van andere soorten keramiek, zoals
steengoed en majolica, kan dat wel. Op enkele
plaatsen in Nederland, pok in Noord-Brabant, is
pottenbakkersafval van roodbakkejid aardewerk
"' ..X"
gevonden. Die plaatsen zijn daardoor mogelijke
,'' . • ";'/ '
productieplaatsen van het elders gevonden
aardewerk. Enig inzicht in de specifieke
" x Xx \> "'"' ^
kenmerken en-de verspreiding van de producten
_ van pottenbakkèrijen bestaat echter nog
~^^-\ ^ „ "•• ' -
nauwelijks. Ook in/Deurrïë hebben potten-
V V x ^
bakkerijen bestaan. Onlangs is daarover enige
archivalische en archeologische informatie;
beschikbaar gekomen.
Voor zover thans bekend, hebben in ten minste acht
verschillende plaatsen in Noord-Brabant gedurende de
middeleeuwen en de periode daarna pottenbakkerijen
bestaan. Drie daarvan dateren uit de late middeleeuwen,
de overige zijn jonger. Ze hebben alle roodbakkend
aardewerk geproduceerd, een enkele eveneens
grijsbakkend aardewerk. Het bestaan van de meeste
van die pottenbakkerijen is bekend door archief- en/of
archeologisch onderzoek, l Doorgaans levert het
archeologisch onderzoek concrete gegevens op over de
producten van de pottenbakkerijen, terwijl archivalische
bronnen allerlei andere vormen van informatie
verschaffen. Dat er ook te Deurne pottenbakkerijen
hebben bestaan was tot dusver slechts in plaatselijke
kring bekend. 2 Recent zijn daarover archivalische
bronnen toegankelijk gemaakt, 3 terwijl ook over de
producten informatie beschikbaar is gekomen.
^LIGGING
De Zeilberg is een gehucht dat ongeveer anderhalve
kilometer ten zuidoosten van de dorpskern van Deurne
ligt. Het toponiem 'berg' in deze plaatsnaam kan
worden verklaard door de ligging, namelijk op een met
zand afgedekte plateauvormige hoogte pal op de Peelrandbreuk,
juist ten oosten van de Peelhorst. Illustratief
voor de hoge ligging is het feit dat de Bakelse Aa
hier ontspringt.
Dat hier pottenbakkerijen bestaan hebben is in belangrijke
mate bepaald door de bodemgesteldheid. Daarbij
gaat het in de eerste plaats om de beschikbaarheid van
voor het pottenbakken geschikte klei op betrekkelijk
geringe diepte. Daarnaast is de grote hoeveelheid
brandstof in de onmiddellijke nabijheid van belang: de
turf uit de Peel.
De klei in de ondergrond staat in het geologisch jargon
bekend als de Formatie van Kreftenheye C. 4 Deze formatie
ligt onmiddellijk onder een dekzandpakket dat
doorgaans minder dan twee meter dik is, maar hier
meestal nog veel dunner. De Formatie van Kreften-

Bergen opZoom
013 e-20e eeuw
O Geertruidenberg
16e-18e eeuw
w Oosrerhout
17e-19e eeuw
Aft. i
Tot dusver bekende plaatsen met laat- en na-middeleeuwse
pottenbakkerijen in Noord-Brabant (tekening: Nico Arts).
heye C besraat uit een gelaagd complex van fijn zand,
kleiï'g fijn zand, zandige klei en vrijwel pure klei, dat in
het algemeen van onder naar boven fijner wordt. Deze
Formatie heeft een dikte tussen i en 5 meter en is ontstaan
als een afzetting in een oude bedding van de
Maas. De pure klei van de Formatie van Kreftenheye C
is geschikt als grondstof voor pottenbakkerijen, al kan
de aanwezigheid van de zandige lagen in deze geologische
afzetting het winnen van de klei bemoeilijken.
Op een afstand van slechts twee kilometer ten oosten
van de Zeilberg begint de Peel. Dit uitgestrekte veenmoeras
is de afgelopen eeuw goeddeels ontgonnen,
maar vóór 1900 was hier nog volop turf te winnen.
Juist ten westen van de Zeilberg ligt een andere hoogte,
de Hanenberg genaamd, waar ook een enkele Deurnese
pottenbakker zijn bedrijf heeft uitgeoefend. De
Hanenberg is een dekzandrug die is afgedekt door een
oud akkercomplex. Voor pottenbakkerijen ligt deze
echter minder gunstig omdat er zich geen klei op winbare
diepte in de bodem bevindt. Verder ligt de Peel -
de leverancier van brandstof voor de ovens - op grotere
afstand. Vandaar dat de meeste Deurnese pottenbakkers
zich liever op de Zeilberg vestigden.
D STEENOVENS ENPOTOVENS D
In Deurne zijn zowel bakstenen, plavuizen (vloertegels),
(dak)pannen als potten gebakken. Dit gebeurde
door dezelfde personen, die zich veelal 'potbackers'
noemden, maar die dus ook bakstenen en andere van
•• r 52 j i
s-Herfogenbosch
Steensel
19e eeuw
^,
BoxmeerCj
17e -19e eeuw
Deurne
17e-20e
eeuw
leem gebakken voorwerpen produceerden. De grondstoffen
die voor het bakken nodig waren - leem en
moer (turf) - werden uit de gemeenschappelijke
gronden gedolven. In de bronnen is er sprake van dat
de leemkuilen weer met andere aarde gevuld moesten
worden. Men maakte een onderscheid tussen pot-
Aft.2
Vereenvoudigde geologische kaart met de ligging van de door
de Deurnese pottenbakkers benutte klei-afzettingen
(tekening: Nico Arts).

Aft. 3
Detail van een kaart van de Boxtelse landmeter Hendrik
Verhees (1744-1813) uit 1790 met ten zuidoosten van Deurne
de vermelding 'HanenbergPottebakkerij'.
aardekuilen en kuilen voor andere producten. Daaruit
blijkt dat voor de productie van aardewerk andere
leemlagen werden aangesproken dan voor plavuizen en
bakstenen.
De oudste vermelding van het steen- en potbakken te
Deurne dateert uit 1613. In of kort voor dat jaar zal hier
begonnen zijn met het potbakken. De meeste archivalia
dateren eveneens uit de zeventiende eeuw; uit de periode
daarna zijn minder archiefstukken bekend.
In 1618 werd bepaald dat de steen- en pottenbakkers
voor elke steen- en potoven cijns moesten betalen. De
betaling diende te gebeuren voordat het vuur in de
oven werd ontstoken. De ene helft van de cijns was
voor het onderhoud van de kerk, de andere helft voor
de heer van Deurne. Voor iedere 'mont' baksteen
moest twee gulden worden betaald, terwijl de cijns voor
één potoven tien keer minder bedroeg, namelijk vier
stuivers. In januari 1660 kocht Rogier baron van Leefdael
de heerlijkheid Deurne. In maart 1660 bepaalde
deze nieuwe heer van Deurne, dat de cijns volledig aan
hem moest worden betaald. De kerkmeesters van Deurne
deden daarop herhaaldelijk hun beklag bij de Raad
van Brabant, omdat zij hun deel van de cijns niet ontvingen.
Uiteindelijk werd de bepaling van Van Leefdael
herroepen en kon de kerk haar aandeel opnieuw innen.
Deze cijns bleef bestaan tot in 1917.
Eén 'mont' omvatte 18.000 bakstenen. Meestal
bedroeg het volume van één oven één of twee 'mont'.
In 1651 echter is sprake van een oven van 30.000 stenen,
en in 1652 zelfs van een van acht monden, wat
neerkomt op 144.000 bakstenen. In 1665 wordt verklaard
dat er in 1659 in totaal dertig monden stenen
zijn gebakken, dus 540.000 stuks. Waarvoor al die stenen
zijn gebruikt, staat niet vast. Omstreeks 1660 werd
in ieder geval een gedeelte gebruikt voor het onderhoud
van het kasteel van Deurne. Ook is bekend dat
BRABANTS 53 HEEM
er stenen werden verkocht aan de andere (oostelijke)
zijde van de Peel. In 1652 ontving men voor elke mont
72 gulden en een ton bier. Over de afmetingen van de
bakstenen wordt niets meer vermeld dan dat dit volgens
de voorschriften diende te gebeuren.
De Deurnese steenbakkers produceerden ook elders
bakstenen. Zo leverden ze in de jaren 1644-1648 aan de
kerkfabriek van Tilburg het volume van tien ovens
bakstenen. Deze stenen werden vermoedelijk gebakken
uit ter plaatse gedolven leem. In andere zeventiendeeeuwse
archivalia worden ovens genoemd te Gerwen,
Nuenen, (Sint-Oeden)Rode, Veghel, Woensel en
Zeelst. Voor zover dat valt op te maken bakte men
meestal stenen voor de kerk, maar te Zeelst gebeurde
dat in 1658 voor het repareren van huizen en schuren.
Over het pottenbakken is minder bekend. Een indruk
van de hoeveelheid potten die werd gebakken, is af te
leiden uit gegevens van omstreeks 1670. In een periode
van tien weken werd cijns betaald voor in totaal 26
potovens, maar het aantal potten per oven wordt niet
vermeld. In 1687 wordt een opsomming gegeven van
in totaal 30 panovens alsmede 14 'plaveij-ovens' (dat
wil zeggen: tegelovens) die voor cijnsbetaling zijn aangewezen.
Uit deze opsomming kan worden opgemaakt
dat pannen en tegels in afzonderlijke ovens werden
gebakken. Uit de periode mei 1776 - maart 1779 is
bekend dat er 61 potovens gestookt werden alsmede 61
pan- en plavuisovens en 52 monden baksteen.
Het afzetgebied van de producten van de pottenbakkers,
en dan met name van het aardewerk, zal in eerste
instantie plaatselijk zijn geweest, maar in 1661 en 1689
worden ook verkopen vermeld te Eindhoven, Helmond,
's-Hertogenbosch 'als andere omliggende dorpen'.
Ook leveranties aan de heer van Deurne worden
vermeld. De producten worden niet verder gespecificeerd
dan als 'potten, cannen ende verder aerdewerck'.
DE POTTENBAKKERS
Gedurende ruim drie eeuwen zijn in totaal 28 pottenbakkers
in Deurne actief geweest. Ze zijn allen bij
naam bekend en meestal geboren, getogen en gestorven
op de Zeilberg te Deurne. Slechts vier personen
hebben een andere geboorteplaats: Oirschot (?, Corstiaen
Corstiaens van Oirschot, ca. i62i-ca. 1658),
Gestel bij Eindhoven (?, Daniël van Hoof, ca. 1625ca.
1659), Maasbree (?, Swerius Janssen, ca. 1575-1635)
en Belfelt (Matthijs Koch, 1791-1871). Van hen staat
Swerius Janssen als de eerste Deurnese pottenbakker
geboekstaafd. Het beroep wordt in de zeventiende
eeuw meestal aangeduid als pottenbakker, in een enkel
geval 'meester pottenbakker' en soms samen met een
ander beroep: lakenmeester of steenbakker. Opvallend

is dat in de achttiende en negentiende eeuw naast het
beroep van pottenbakker steeds vaker andere beroepen
worden vermeld: pottenkramer, wever, linnenwever,
landbouwer, burgemeester. Dit zou mogelijk kunnen
duiden op een neergang van de pottennijverheid,
waardoor de pottenbakker voor zijn levensonderhoud
ook van een andere bron van inkomsten afhankelijk
werd, al was het op het platteland niet ongebruikelijk
dat men in de winter andere bezigheden had dan in de
zomer. Uit 1791 is bekend dat het pottenbakken de
Deurnenaren 'welkers allooij teegens het Hollandsche
niet kunnende haaien, daarom ook weinig off niets
opleevert'. In 1826 worden de producten omschreven
als 'een grof slecht soort van aardewerk'. 5 Volgens de
kadastrale gegevens zijn er in 1831 drie pottenbakkerijen
in bedrijf, welke 'een grof slecht soort van aardewerk
vervaardigen, hetwelk in de gemeente en omliggende
dorpen onder den boerenstand gebruikt wordt'.
In 1641 wordt naast het (woon)huis van de pottenbakker
Willem Swerius een 'pothuis' genoemd. Daaruit
blijkt dat het potbakken in een afzonderlijk gebouw
gebeurde, maar specifieke gegevens zijn daarover niet
bekend. Uit de geboorte- en sterftejaren van de Deurnese
pottenbakkers kan worden opgemaakt dat de
meesten in de zeventiende en in de achttiende eeuw
Aft. 4
Handmerken van Deurnese pottenbakkers:
i: Hendrik Wouter van Oosterhout ca. 1622 - na 1688 (een
steelpan); 2: Corstiaan Corstiaens van Oirschot ca. 1621 -
voor 1658 (een vogel); 3: Daniël van Hoof ca. 1625 - voor 1650
(een rad); 4: Aegidius Henssen van Bommel 1605 -1663 (een
kan); 5: Willem Swerius ca. 1600 -1662 (een vogel)
(tekening: Nico Arts).
BRABANTS 54 HEEM
Swerius Janssen ca.
Willem Swerius ca.
Goort van de Moosdijck ca.
Goort Swerius
Dielis van Bommel
Corstiaen Corstiaens ca.
Hendrik Wouter van Oosterhout ca.
Daniël van Hoof ca.
Jan van Bommel ca.
Laurens Keijsers ca.
Jan Bosmans ca.
Jan van de Moosdijck ca.
Paulis van de Moosdijck ca.
Hendrik van Bommel ca.
Peter van Bommel ca.
Joannes Munsters
Hendrik Keijsers ca.
Cornelis Munsters
Emericus Munsters
Henricus Munsters
Peter Mattijs Koch
Cornelis Munsters
Hendricus Koch
Petrus Munsters
Pieter Cornelis Munsters
Gordianus Hurckmans
Joannes Munsters
Pieter Munsters
1575
1600
1600
1605
1605
1621
1622
1625
1630
1630
1635
1650
1650
1653
1662
1690
1695
1724
1737
1784
1791
1800
1831
1744
1767
1798
1806
1849
Afb.5
De levensjaren van de 28 met name bekende Deurnese pottenbakkers.
-1635
-1662
- na 1625
- na 1630
-1663
- voor 1658
-na 1688
- voor 1659
-1676
-1662
- 1670
- na 1680
-na 1673
- ca. 1693
-na 1703
-1777
-na 1721
-1787
- 1822
- 1856
- 1871
-1865
-1893
- 1834
- 1813
. p
-1876
- 1922
actief waren; in de achttiende eeuw worden er maar
weinig vermeld.
De laatste pottenbakker was Pieter Munsters (1849-
1922), die in 1917 zijn bedrijf ophief. Van de inrichting
van zijn werkplaats bestaat een eenvoudige schildering.
Ook de door hem gebruikte draaischijf is bewaard
gebleven. Van Pieter Munsters is verder nog bekend
dat hij op gezette tijden met paard en kar naar 's-Hertogenbosch
ging om daar op de markt zijn potten te
verkopen. Vanwege de lange reis overnachtte hij dan
aldaar en keerde de dag daarop - vaak in beschonken
toestand - terug naar de Zeilberg.
[; POTTENBAKKERSAFVAL T
De Zeilberg is de afgelopen decennia vrijwel geheel
met huizen bebouwd. Volgens sommige geruchten
zouden bij het graven van bouwputten op verschillende
plaatsen grote hoeveelheden scherven zijn gevonden,
die echter zonder enig onderzoek zijn afgevoerd.
De wel bewaarde archeologische overblijfselen van de
Deurnese pottenbakkerijen zijn uitermate schaars.

Aft. 6
Schilderijtje van de inrichting van de werkplaats van Pieter
Munsters (1849-1922), die in 1917 als laatste Deurnesepottenbakker
zijn bedrijf ophief (part. coll).
Aft. 7
De draaischijf van pottenbakker Pieter Munsters
(foto: heemkundekring H.N. Ouwerling, Deurne).
Ze bestaan uit slechts een 5i-tal scherven van roodbakkend
gebruiksaardewerk, afkomstig van een terrein op
de Zeilberg waar de laatste pottenbakker, namelijk Pieter
Munsters, zijn bedrijf uitoefende. 6 De meeste van
deze scherven zijn fragmenten van niet gebruikt aardewerk,
maar enkele zijn van intensief gebruikte voorwerpen.
BRABANTS 55 HEF.M
Het ontbreken van gebruikssporen in wat voor vorm
dan ook duidt er op dat de meeste scherven als pottenbakkersafval
kunnen worden opgevat. Het betreft uitsluitend
roodbakkend aardewerk, maar van een zeer
wisselende kwaliteit. De scherf is meestal rozerood van
kleur en is in meer dan de helft van de gevallen min of
meer poreus. Deze slechte kwaliteit van het aardewerk
werd veroorzaakt doordat men niet zo nauw keek bij
het winnen van de potaarde en daarbij ook de zandige
lagen in de klei als grondstof gebruikte. Het gaat hier
inderdaad om een grof soort aardewerk van slechte
kwaliteit. Hiervóór werden al de treffende omschrijvingen
van omstreeks 1800 gememoreerd. Het is echter
ook mogelijk dat juist de potten waarvan deze scherven
resteren als afval werden weggeworpen, omdat ze
niet goed waren gebakken. Minder dan de helft van de
scherven is van een betere kwaliteit, dat wil zeggen,
gebakken van fijnkorrelige klei. Op geen enkele scherf
zijn bakscheuren te zien. Op zich zouden die scheuren
op pottenbakkersafval kunnen duiden. Eén scherf is in
de oven onvolledig gebakken en daardoor enigszins
grijs van kleur geworden.
De meeste van de niet gebruikte scherven zijn van
twee-orige kook- en/of voorraadpotten. Uit de variatie
van de randprofielen kan worden opgemaakt dat de
scherven afkomstig zijn van minstens negen kook- of
voorraadpotten, alsmede twee oor- of papkommetjes
en een koekepan. De diameter van de randen van
kook- en voorraadpotten varieert van tot 15 tot 34 cm;
Aft. 8
Pottenbakkersafval van roodbakkend aardewerk uit de i8de
en lyde eeuw uit het terrein van pottenbakker Pieter Munsters
(foto: Nico Arts).

de grootste exemplaren zullen van voorraadpotten zijn.
Eén randfragment, vermoedelijk van een voorraadpot,
heeft een geschubde rand. Onder de fragmenten van
potbodems komen zowel platte bodems, bodems op
standringen als bodems op pootjes voor.
Alle scherven zijn voorzien van een doorzichtige loodglazuurlaag.
Er is ook een donkerbruin gespikkeld glazuur
gebruikt, dat het resultaat zal zijn van ijzeroxide
of mangaanoxide dat aan het loodglazuur werd toegevoegd.
In enkele gevallen is koperoxide aan het loodglazuur
toegevoegd, waardoor een min of meer groene
kleur werd verkregen.
De intensief gebruikte scherven zijn van één oor- of
papkommetje en één steelpannetje. Het oorkommetje
heeft een door veelvuldig gebruik sterk gesleten rand,
en een versiering in geel glazuur op een bruine ondergrond.
Dit geel glazuur is in feite een door loodglazuur
bedekte witte kleipap, die op het Zeilbergse oorkommetje
in stippen en streepjes is aangebracht. Dit versieringsmotief
is ongebruikelijk, althans vergeleken met
elders gevonden oorkommetjes. Ook het aan de binnenzijde
van loodglazuur voorziene steelpannetje is
veelvuldig gebruikt: dit blijkt uit het zwarte aankoeksel
en de donkere verkleuring aan de buitenzijde van het
overigens rode aardewerk. Gezien de vindplaats is het
aannemelijk dat ook deze voorwerpen producten zijn
van een Zeilbergse pottenbakker.
KANNEBUIZEN
In de verzameling van de heemkundekring H.N.
Ouwerling te Deurne bevinden zich naast de genoemde
scherven nog enkele andere voorwerpen van aardewerk,
die opvallen door hun zeldzaamheid. Het gaat
daarbij om een twaalftal zogenaamde kannebuizen, alsmede
een fragment van een eesttegel, alle van roodbakkend
aardewerk.
De kannebuizen zijn in augustus 1995 gevonden in een
bouwput op de Zeilberg, niet ver van het terrein waar
het hierboven beschreven schervenmateriaal aangetroffen
is. 7 De buizen lagen min of meer horizontaal over
enkele meters lengte in elkaar geschoven en kwamen
uit in een ronde waterput van gestapelde bakstenen,
die op een rechthoekig houten fundament rustte.
Het kon niet meer worden nagegaan welke situatie
door de buizen met de waterput werd verbonden.
Bij de bakstenen van de waterput gaat het niet om tapse
putstenen, zoals die vanaf omstreeks 1650 regelmatig
voorkomen, maar om stenen met de gewone rechthoekige
vorm. De kleur is donkerrood, ze zijn relatief hard
gebakken en hebben een grove, zandige magering.
De afmetingen bedragen 24 x 11,5 x 6/6,5 cm. Zoals
recent is aangetoond, is dit formaat niet kenmerkend
BRABANTS • 56 ' HEEM
r n
o
Aft,. 9
Pottenbakkenafval van roodbakkend aardewerk uit de l8de
en ipde eeuw: randfragmenten van kook- en voorraadpotten
en van een koekepan uit het terrein van pottenbakker Pieter
Munsters op de Zeilberg. Schaal 1:4 (tekening: Nico Arts).
Aft. 10
Gebruikt roodbakkend aardewerk (i?de en iSde eeuw) uit
het terrein van pottenbakker Pieter Munsters: een oorkommetje
en een steelpannetje. Schaal 1:4 (tekening: Nico Arts).

voor een bepaalde periode. 8 In de waterput werden geen
vondsten aangetroffen die eventueel wel een datering
zouden kunnen geven.
De Zeilbergse kannebuizen hebben een conische vorm
en zijn meestal 35 cm lang; de grootste diameter
bedraagt 10 cm. Ze zijn van dikwandig rozerood aardewerk.
Op sommige kannebuizen bevinden zich spatjes
of strepen loodglazuur, wat erop duidt dat ze zijn meegebakken
in een oven waarin ook geglazuurde potten
werden gebakken. Ze hebben brede draairingen die
ontstaan zullen zijn doordat deze buizen in een snel
tempo gedraaid zijn. De meeste buizen zijn genummerd;
het hoogst gevonden nummer is 10. De brede
onderkanten zijn zowel binnen als buiten grof bijgesneden,
vermoedelijk om ze in elkaar te kunnen passen.
De smalle boveneinden passen immers in de brede
onderkanten, maar slechts op volgorde van de nummering.
Klaarblijkelijk vormen deze buizen het bouwpakket
voor een waterleiding, mogelijk voor de afvoer van
hemel- of oppervlaktewater naar de waterput.
Ook van andere pottenbakkerijen zijn kannebuizen
bekend, zoals die te Bergen op Zoom, 9 maar deze hebben
telkens een andere vorm.
Aft. n
Twee kannebuizen van roodbakkend
aardewerk van de
Zeilberg te Deurne. Datering:
vermoedelijk ijde eeuw. Schaal
1:4 (tekening: Nico Arts).
! j EESTTEGEL
Een andere weinig
voorkomende aardewerkvondst
komt van
het terrein van de
voormalige bierbrouwerij
'De Pelikaan' te
Deurne. Het is een
fragment in roodbakkend
aardewerk van
een zogenaamde eesttegel.
Deze tegels werden
gebruikt bij het
bierbrouwen. Het
graan dat voor het
brouwen werd
gebruikt, werd enkele
dagen onder water
bewaard zodat het
kon ontkiemen. Vervolgens
spreidde men
de mout uit over de
kiemvloer. Waren de
kiemen lang genoeg,
dan werd het kiemproces
geforceerd
gestopt, doordat de
mout werd gedroogd
BRABANTS 57 HEEM
op een speciale droogzolder, de eest genaamd. De vloer
van de eest bestond na de middeleeuwen uit geperforeerde
tegels. Op de begane stookte men een vuur en
de hete lucht kon vervolgens via kleine gaatjes in de
tegels van de eestvloer in de droogzolder komen. 10
De Deurnese eesttegel is van zacht rozerood aardewerk
en heeft aan de onderzijde grote diepe ronde gaten met
een diameter van telkens 26 mm, en aan de bovenzijde
boven elk groot gat telkens zeven kleinere gaatjes met
een diameter tot 3 mm. De grote en kleine gaten in de
tegel bevinden zich op regelmatige afstand. Ze moeten
alle met hetzelfde gereedschap zijn aangebracht: een
rond voorwerp dat aan één uiteinde was voorzien met
zeven ronde pinnen. De onderzijde van de tegel heeft
een ruw oppervlak terwijl de bovenzijde juist glad is
afgewerkt. Opvallend is dat de bovenzijde en de zijkanten
gedeeltelijk zijn zwartgeblakerd.
Ook elders zijn eesttegels gevonden, ook in pottenbakkerijen,
bijvoorbeeld die te Gennep en te Bergen op
Zoom."
Het is niet onwaarschijnlijk dat het bij de hier beschreven
aardewerkproducten - zowel de kannebuizen als de
eesttegel - gaat om producten van inheemse pottenbakkers.
Niet alleen de vindplaats, maar ook de kleur
en magering van het aardewerk duidt hierop. Ook de
bakstenen van de waterput zullen eveneens van
inheemse makelij zijn, doch hiervoor bestaat geen vergelijkingsmateriaal.
i i CONCLUSIES i
Ondanks de gunstige landschappelij k-geologische ligging,
wijst de archivalische informatie die over de
Deurnese pottenbakkerijen beschikbaar is niet op een
grootschalige nijverheid. Gedurende het ruim driehonderdjarige
bestaan van de pottenbakkernijverheid hebben
er slechts 28 pottenbakkers gewerkt, van wie sommigen
bovendien mede van een andere inkomstenbron
afhankelijk waren.
Tot op heden is de archeologische informatie van de
Zeilbergse pottennijverheid uitermate beperkt. Het
aantal van slechts enkele tientallen scherven, dat thans
bekend is, staat in schril contrast met de meestal tienduizenden
afvalproducten van andere pottenbakkerijen
elders in Nederland. Bovendien staat niet met absolute
zekerheid vast of de op het terrein van de laatste Zeilbergse
pottenbakker gevonden scherven werkelijk op
pottenbakkersafval duiden. Vanwege het ontbreken
van gebruikssporen op die scherven, het vaak miserabele
baksel en de vindplaats is dat echter wel aannemelijk.
Indien dat juist is, zal de productie van de Zeilbergse
pottenbakkerijen voor een belangrijk deel hebben
bestaan uit eenvoudige kook- en voorraadpotten,

Afb.i2
Fragment van een 48 mm dikke eesttegel van het terrein van
de voormalige bierbrouwerij De Pelikaan te Deurne (bovenen
onderkant). Datering: i8de ofio.de eeuw. Grootste afmetingen:
26$ x 160 mm. (foto 's: Nico Arts)
alle van roodbakkend aardewerk. De elders op de Zeilberg
en in Deurne gevonden bijzondere aardewerkproducten
- kannebuizen en een eesttegel - zijn mogelijk
eveneens van inheemse makelij. Deze komen echter
niet uit het afval van een pottenbakkerij, maar uit een
functionele context.
De vondsten van vermoedelijk Zeilbergse makelij zijn
te fragmentarisch en vooralsnog te gering in aantal
voor een vergelijking met elders gevonden producten
van roodbakkend aardewerk. Bij zo'n vergelijking zou
enerzijds het afzetgebied van de Zeilbergse pottenbakkerij
kunnen worden nagegaan, en anderzijds zou de
herkomst van elders gevonden aardewerkcomplexen
beter kunnen worden beschreven.
Ofschoon de Zeilberg de laatste decennia is bebouwd,
is er nog steeds een kans dat er in de bodem sporen
bewaard zijn gebleven van pottenbaldkerijen. Ook van
de niet geringe Zeilbergse baksteenproductie kunnen
nog ondergrondse overblijfselen bestaan, zoals schervenconcentraties
en fundamenten van pot- en steenovens.
Voor de geschiedenis van Deurne, en ook voor
de kennis over het na-middeleeuwse aardewerk in het
oosten van Noord-Brabant, is het daarom van groot
belang dat in het vervolg bij bouw- en andere grondwerkzaamheden
wordt gelet op de aanwezigheid van
deze archeologische overblijfselen. LJ
BRABANTS \ 5g HEEM
NOTEN
1 Geertruidenberg: B. Zijlmans en L.G. Kooiman, Van klooster tot
Prinsenhof. Een archeologisch bodemonderzoek in Hollands oudste
stad (Geertruidenberg, 1994) 77; Bergen op Zoom: G. Groeneweg,
Bergen op Zooms aardewerk. Vormgeving en decoratie van
gebruiksaardewerk gedurende 600 jaar pottenbakkersnijverheid in
Bergen op Zoom (Waalre, 1991); Breda: G. Van den Eynde,
'Archeologische kroniek van de gemeente Breda over 1985', in:
Jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Stad en
Land van Breda 'De Oranjeboom '39 (1986), 124-238 (met name
232-135); Oosterhout: ongepubliceerd; 's-Hertogenbosch: J. Treling,
'Archeologisch onderzoek in het Tolbrugkwartier (3)', in:
's-Hertogenbosch. Driemaandelijks tijdschrift over de geschiedenis
van 's-Hertogenbosch, 1995, nr. 3, 92-94; OefTelt/Boxmeer/Schaephuysen:
J. de Kleyn, Volksaardewerk in Nederland sedert de late
middeleeuwen (Lochem, 198(5) 48; Steensel: ongepubliceerd;
Deurne: dit artikel.
2 H.N. Ouwerling, Geschiedenis der dorpen en heerlijkheden Deurne,
Liesselen Vlierden (Helmond, 1933) 182-187; H. van Hoek,
'De steen- en pottenbakkerijen in de Zeilberg', in: D'n Uytbeyndel,
nr. 8 (1985), 3-8; W. van Heugten, 'Verval van de Deurnese
pottenbakkerijen', in: D'n Vytbeyndel, nr. 14 (1987), 27-28.
3 A. Vissers, Transcripties en regesten van akten met betrekking tot
Deurnese pottenbakkers (Deurne, 1995) (manuscript op floppy disk).
4 J.C. van den Toorn, Toelichting bij de geologische kaart van
Nederland 1:50,000. Blad Venlo West faW) (Haarlem, 1967)
100-103.
5 Van Heugten, 'Verval van de Deurnese pottenbakkerijen', 27.
6 Topografische plaatsbepaling: (5iC) 184.68 x 385.19.
7 Deze waterput met kannebuizen werd gevonden aan de Huub
van Doorneweg nr. 42; topografische plaatsbepaling: (5iC)
184.78 x 384.87.
8 H. Strijbos, 'Middeleeuwse bakstenen. Productie en formaten in
oostelijk Noord-Brabant', in: Brabants Heem 48 (1996), 12-18.
9 Groeneweg, Bergen op Zooms aardewerk, 169-171.
10 Zie o.a.: V.T. van Vilsteren, 'Leven in de brouwerij. Een i6deeeuwse
brouwer op de vingers gekeken', in: R.E. Kistemaker en
V.T. van Vilsteren (red.), Bier! Geschiedenis van een volksdrank
(Amsterdam, 1994) 61-71; Groeneweg, Bergen op Zooms aardewerk,
150-153.
11 Groeneweg, Bergen op Zooms aardewerk, 150-153; A. Mars, Genneps
aardewerk. Een iSde-eeuwse pottenbakkerij archeologisch
onderzocht (Gennep, 1991) 68-70.