174. 7.

[174. 7.j
BIJLAGE E.
[174. 7.] 176
Verslag van den staat der hooge-, middelbare en lagere scholen over 1874—1875.
VERSLAG" der tentoonstelling van teekeningen en boetseerwerk, vervaardigd door
leerlingen van burgerdag- en avondscholen, ambachtsscholen en andere hoofdzakelijk
voor den ambachtsstand bestemde inrigtingen, geopend te Rotterdam
den 21sten Augustus 1874.
Nadat in 1872 door de Vereeniging van leeraren aan inrigtingen
van middelbaar ondertvijs het plan was govormd
tot het houden van een wedstrijd en tentoonstelling van
teekeningen , vervaardigd door leerlingen van burgordagen
avondscholen en daarmede overeenkomende inrigtingen,
voornamelijk bestemd voor den ambachtsstand, en het bestuur
door een subsidie van de Regering was in staat
gesteld aan dat plan uitvooring te {:even, noodigde het de
heeren dr. D. J. STEYN PARVÉ, inspecteur van het raiddelbaar
onderwijs te 's Gravenhage, B. DE POORTER,
directeur der Rijks-akademie van beeldende kunsten te
Amsterdam, E. GUGEL, hoogleeraar aan de polytechnische
school te Delft, C. OUTSHOORN en I. GOSSCHALK, architecten
te Amsterdam, en J. W. WEEVERS, leeraar aan de
hoogere burgerschool en burgeravondschool te Zaandam ,
uit om eene Commissie te vormen , welke zich zoowel met
de voorbereiding als met de regeling van de tentoonstelling
en de beoordeeling van het voor den wedstrijd in te
zendene zou belasten. Deze Commissie is in Julij 1873 in
functie getreden onder voorzitterschap van dr. STEYN PARVÉ,
terwijl de betrekking van secretaris door den heer WEEVERS
werd waargenomen.
In de algemeene vergadering van leeraren, in Augustus
1873 te Utrecht gehouden, werd op voorstel dier Commissie
besloten, dat de tentoonstelling zou plaats hebben
te Rotterdam , alwaar hot gemeentebestuur , met zijne gewone
belangstelling in alles wat het onderwijs kan bevorderen,
het gebruik der nieuwe localen der akademie
van beeldende kunsten en technische wetenschappen had
toegestaan.
Onder dagteekening van den 4den Octobor 1873 is aan
alle bnigerdag- en avondscholen , teekcnscholon , ambachtsscholen
, kortom aan alle voor den ambachtsstand bestemdo
inrigtingen , aan welke onderwijs in hand- of regtlijnig
tcekenen wordt gegeven , door de Commissie eene circulaire
gezonden, waarin zij het dool van den wedstrijd uiteenzette.
Zij wenschte namelijk in de eerste plaats de directeuren
en leeraren in de gelegenheid te stellen om meer
algemeene bekendheid te geven aan do verschillende mothoden
, die by het onderwijs, zoo in hand- als regtlijnig
teekenen, worden gevolgd; in de tweede plaats wenschte
zij op de tentoonstelling gelegenheid te geven om de uitkomsten
van het onderwijs aan verschillende scholen
onderling te vergelijken.
Om dat doel te bereiken werd het volgende programma
vastgesteld en ter kennis gebragt van de directeuren en
leeraren van alle bovengemelde inrigtingen.
PROGRAMMA.
A. Methode, gevolgd bij het ondertvijs in het
handteekenen.
De hiervoor in te zenden verzameling moet beslaan uit
eene volledige reeks van door de leerlingen vervaardigde
teekeningen, met dien verstande, dat van teekeningen,
i>aar een zelfde model of voorbeeld vervaardigd, slechts
den exemplaar aanwezig mag zijn; zij moeten zoo gekozen
zijn , dat zij te zamen eene juiste voorstelling geven van
de methode en de volgorde , die bij het onderwijs worden
in acht genomen; er moet duidelijk uit blijken, welke de
omvang is van het onderwijs in elke klasse en in elk
schooljaar.
De teekeningen moeten zooveel mogelijk van dezelfde
jrrootte, in een of meer cahiers ingeplakt of in eene of
meer portefeuilles vereenigd , en op zoodanige wyzegerangschikt
zijn , dat duidelijk blijke , in welke volgorde zij door
de leerlingen zijn gemaakt. Bij die cahiers of portefeuilles,
aan den buitenkant voorzien van den naam der school,
moet gevoegd worden eene lyst der teekeningen , alsmede
eene duidelijke beschrijving van de methode, welke aan
de school wordt gevolgd, zooveel noodig vergezeld van
aanmerkingen , die meer bepaald op den cursus 1873/74
betrekking hebben . bepaald ook van eene opga»e van het
getal en den gemiddelden leeftijd der leerlingen , die gedurende
dien cursus van het onderwijs in elke klasse gebruik
maakten, en van de namen der leeraren, met bet
onderwys belast. Indien zoowel het teekenen naar voorbeelden
, als het teekenen naar de natuur aan de school
onderwezen wordt, is voor elk dezer onderdeelen de
methode op te geven, met aanwijzing van het verband,
dat daar tusschen bestaat.
Voor de hier bedoelde verzamelingen van teekeningen
kunnen de beste uit iedere klasse worden uitgezocht. De
regel moet zijn , dat uitsluitend teekeningen worden ingezonden
, gedurende den cursus 1873/74 vervaardigd; niet
dan om bijzondere redenen, in bovengemelde beschrijving
te vermelden , is daarvan af te wijken.
B. Methode, gevolgd bij het onderwijs in het
regtlijnig teekenen.
Hiervoor gelden dezelfde voorschriften . als onder A voor
het handteekenen zijn opgegeven. Waar het onderwijs
zoodanigen omvang heeft, dat het afzonderlijk kan worden
gesplitst in elementair lijnteekenen . bouwkundig teekenen ,
werktuigkundig teekenen enz., is voor elke dier afdeelingen
eene beschrijving der bij het onderwijs gevolgde methode
te geven.
C. Uitkomsten van het onderwijs in handteekenen
gedurende den cursus 1873/74.
Ten einde de uitkomsten van het onderwijs op verschiU
lendo trappen van vorderingen te kunnen vergeleken
wordt dit programma in onderdeelen gesplitst. Het staat
vrij aan den wedstryd in een of meer dier onderdeelen
deel te nemen, doch alleen door die klassen, die zich ook

176
[174. 7.]
Verslag van den staat der liooge-, middelbare en lagere scholen over 1874—1S75.
zonder dio deelneming gedurende «Ion cursus 1873/74 mot
dergelijke oelèningen zouden Lubben beziggehouden. Men
kan zich echter niet bepalen tot het inzenden van enkele
teekoningen , door de beste leorlingen eener klasse gemaakt,
maar moet het werk inzenden van alle leerlingen der klasse,
naar aanleiding van de in hut programma gestelde opgaven
vervaardigd (voor zooveel zij namelijk niet reeds voorkomen
onder de inzending volgens programma A), opdat over du
uitkomsten van het onderwjjs oen juist oordeel kunne
worden geveld (1).
Bij het vervaardigen van teekeningen naar uenig nommur
van het onderstaand programma is nog het volgende in
acht te nemen. Kr behoort eenheid te bestaan , zoowel in
de afmetingen als in het soort van het papier, op elke
teekeniug moeten vermeld slaan de naam der school, hot
cijfer der klasse, de naam en do leeftijd van don leerling.
Daar de Commissie bovendien zekerheid moet hebben, dat
zy werk van de leerlingen zelven ontvangt, geen werk door
do hand van den leeraar verbeterd, moet elke teekening
door den leeraar gewaarmerkt zijn; die waarmerking zal
beschouwd worden als een verklaring van don leeraar,
dat de teekening zonder eeuige hulp van zijne of andere
hand is vervaardigd. Mondelinge toregtwijzing bij hot
schetsen of schaduwen wordt niet als hulp beschouwd.
P^lke verzameling van teekoningen, volgens een der
nummers van het onderstaand programma in te zenden,
moet in een afzonderlijken omslag of portefeuille besloten
zijn, welke aan den buitenkant behoort voorzien te zijn
van den naam der school en den letter en het nommer
van bet programma. De teekeningen moeten los, niet ingenaaid
of ingeplakt zijn. Ingeval enkele onder programma A
ingezonden teekeningen tevens moeten geacht worden tot
doze afdeeling te behooren , is daarvan uitdrukkelijk meiding
te maken.
a. Teekenen naar voorbeeld.
1. Een eenvoudig ornament, krom- of regtlijnig, zonder
of met even aangeduide schaduw , volgens Carot of anderen ,
in krijt.
2. Een meer zamengesteld ornament, met schaduw, naar
Carot of anderen , bijv. een Grieksche palmet, 20 a 30 c.M.
breed en 30 a 40 c.M. hoog; een Romaansch kapiteel, 20
c M. breed en 30 c M. hoog; een paneelvulling in willekeurigen
stijl, ongeveer 25 op 50 c.M. enz. Bjj voorkeur
in zwart en wit krijt, op getint papier.
3. Een eenvoudige kop met oven aangezette schaduw,
volgens .lulion, Etudes d'après t'antique , Bargue, of dergelijke.
4. Een moeyelyker kop of ander groot fragment, geheel
afgewerkt en geschaduwd.
5. Dier- of landschapstudiën.
6. Akademie-beeld.
(1) Bü eene latere circulaire van 7 Nov. 1873 is door de Commissie
nog het volgende hierbjj gevoegd: „ Is de regeling der school
zoodanig, dat bjj de verdceling in klassen niet op de vorderingen
in het teekenen , maar op die in andere aan de school onderwezen
vakken wordt acht gegeven, zoodat zich in een zeilde klasse leerlingen
bevinden van zoo verschillende vorderingen , dat z(j teekenen
naar modellen of voorbeelden , welke tot verschillende nouuners van
het programma behooren, dan kan zoodanige klasse beschouwd
worden als verdeeld in te onderat'deelingen, van welke alsdan
elke aan den wedstrijd naar een verschillend nommer van het programma
kan deelnemen; met dien verstande evenwel, dat men zich
niet zal kunnen bepalen tot het inzenden van het werk van iéu
dier afdeelingen, maar dat het werk van alk leerlingen , tot de MA
afdeelingen behoorende, zü het dan ook naar twee verschillende
nommers van een zelfde programma, moet worden ingezonden. Het
zal ook niet geoorloofd zjjn, dat de eene afdeeling teekeningen
inzendt, gemaakt naar een der nommers van prog. (J.o, de andere
naar een der nommers van C. b, maar de door de

Bijlagen. [174. 7.] Tweede Kamer. 177
Verslag van den staat der hooge-, middelbare en lagere scholen over 1871—]>S7ó
schaduw*werking verduidelijkt, door lijnen of door was-
Bchen. Grootte der enkele lystwerken, uit meerdere geledirgen
zamengesteld, 10 a 15 c.M.
9. Gothische traceringen, uit cirkelbogen en regte lijnen
zamengesteld, voor vensterboogscbilden en rosetten, met
aanwijzing der voornaamste lynen van constructie. Teekoning
in inkt. Grootte der afzonderlijke figuren 20 a 25 c.M.
of
Ken Corinthische, met ornament versierde zuilbasis,
ongeveer 25 c.M. breed. Teekening in inkt.
10. Eene Joniscbe gecanneleerde kolom met hoofdgestel
en piëdestal; de afmetingen genomen naar een der meesters
(Vignola , Palladio, Scamozzi, enz.). De hoogte der kolom
minstens 80 c.M.
Details van de piëdestal" bekrooning , de kolombasis, de
kapiteelen en het hoofdgestel op het vijfvoud van de schaal
der teekening.
c. Werktuigkundig teekenen.
11. Eene eenvoudige schroef met driehoekigen of vierhoekigen
schroefdraad , benevens de doorsnede van de moer,
te construeren, in inkt te zetten en door wasschen op te
werken.
Diameter der uitwendige schroeflijn = 12 c.M.
Hoogte der schroef = 20 c.M.
12. Twee regthoekig op elkander werkende kegel vormige
tandraderen, met verdeeling der tanden. In inkt
gezet en gewasschen of gelijnd.
Grootste middellyn van het groote rad =z 20 c.M.
n • • a kleine rad — 15 c.M.
Alleen de onder de nommers 1 , 2 en 3 dezer afdeeling vermelde
teekeningen mogen naar voorbeelden gekopieerd zijn.
E. Boetseren.
1. Een niet al te eenvoudig ornament, geboetseerd naar
«en model in gips.
2. Een niet al te eenvoudig ornament, geboetseerd naar
een geteekend voorbeeld. (Het voorbeeld mede over te
leggen).
F. Voorwerpen tot opluistering der tentoonstelling.
Behalve de naar aanleiding van bovengemelde afdeelingen
van het programma in te zenden teekeningen of verzamelingen,
zal de Commissie gaarne nog afzonderlijke teekeningen,
boetseerwerk of andere voorwerpen ontvangen,
niet naar aanleiding van de daarin voorkomende opgaven
vervaardigd, welke tot opluistering der tentoonstelling
kannen strekken. De teekeningen en het boetseerwerk zijn
op dezelfde wijze, als bovenvermeld is, door den leeraar
te waarmerken. Als voorwaarde wordt gesteld, dat zy
in den cursus 1873/74 of in den voorgaanden vervaardigd
zijn.
Ook kunnen worden ingezonden verzamelingen van door
de leerlingen volgeteekende teekencahiers, zooals er aan
sommige scholen in gebruik zyn.
Als termijn , binnen welken men zich moest aanmelden ,
was 1 Januarij 1874 gesteld. Van iie 67 scholen , namelijk
:5 burgerdag- en avondscholen, 27 burgeravondscholen en
35 andere inrigtingen , aan welke de circulaire met het
programma verzonden was , gaven 44 te kennen voornemens
te zijn aan den wedstrijd of de tentoonstelling deel te nemen.
Van de overige werd geen of een ontkennend antwoord
ontvangen.
De directeur der burgerdag- en avondschool te 's Gravenhage
gaf te kennen , tot zijn leedwezen verhinderd te
zijn aan de uitnoodiging te voldoen ten gevolge van het
overlyden van den leeraar in het teekenen, wiens opvolger
eerst in den winter 1873/74 zou kunnen in functie treden.
De directeur der Teekenakademie te 's Gravenhage deelde
mede, » dat de raad van bestuur na gehoord advies der
Bij blad van de Nederlandsche Staats-courant. — 1875—1876.
daartoe benoemde Commissie besloten had, de akademie
niet liij den wedstryd te doen vertegenwoordigen, aangezien
het hooger onderwijs in het programma niet begrepen
en het lager niet aan bepalingen gebonden is , zooals in
verschillende artikelen van dat programma worden voorgeschreven."
De voorzitter der Commissie heeft daarop
geantwoord, dat hieromtrent eene verkeerde opvatting scheen
te bestaan, daar er in de meeste onderdeelen van de programma's
C en D geen voorwaarden waren gesteld, en
dat elke school, hoe zy ook ware ingerigt, in elk geval
onder programma A en B kon mededingen. Hierop is
echter niets nadere vernomen, zoodat de Commissie tot
haar leedwezen eene der belangrijkste inrigtingen van teekenonderwijs
niet op de tentoonstelling zou vertegenwoordigd
zien.
De directeur van de burgoravondschool te Schiedam
kondigde oene inzending aan van vijf portefeuilles met
teekeningen volgens de programma's A, B, C, D en F.
Daar deze binnen den vastgestelden termijn niet waren
ingezonden, werd naar de reden gevraagd; de directeur
antwoordde, dat » de nadere toelichting ten opzigte van
voorwerpen, welke buiten concurrentie zouden blyven,
gegeven in de circulaire van 2 Junij 1874, had doen besluiten
van iedere inzending af te zien; de bezwaren, die
tegen het programma bestonden, waren door dat schryven
niet verminderd." Tot opheldering diene, dat in die circulaire
slechts voorschriften waren gegeven omtrent de
wijze en den tyd van inzending, en dat tevens werd berigt,
dat voorwerpen, niet overeenkomende met de vroeger in
het programma en de circulaires gestelde voorwaarden,
niet zouden kunnen worden tentoongesteld, bepaaldelijk
geen door de leerlingen vervaardigde houten of andere
modellen. Alleen konden zoodanige houten modellen worden
tentoongesteld, die de leeraren zouden inzenden om van
hunne methode een goed begrip te geven.
Behalve de hierboven genoemde drie instellingen , hebben
zich van mededeeling en inzonding onthouden de burgeravondscholen
te 's Hertogenbosch, (1) Breda, Gorinchem,
Enkbuizen, VHssingen en Assen, de teekenscholen te Eindhoven,
Bergen op Zoom, Wageningen, Vorden, Kuilenburg,
Barneveld, Zaltbon»mei, Hoorn, Kdam, Zeist,
Sneek, Franeker, Dragten , Roermond en Venlo, dus in't
geheel 24 inrigtingen.
Het bestuur der scholen van het genootschap Mathesis
Scientiarum Genitrix had door bijzondere omstandigheden,
veroorzaakt door het eervol ontslag van den directeur, te
laat van het programma kennis genomen om bij den wintercursus
1873/74 het onderwijs daarmede voor zooveel
noodig in overeenstemming te kunnen brengen. Tot zijn
leedwezen kon dus de school aan den wedstryd geen deel
nemen ; hot bestuur wenschte evenwel door toezending van
eene verzameling teekeningen en voorwerpen onder programma
F een bewijs van zijne belangstelling te geven.
Dit aanbod werd door de Commissie gaarne aangenomen,
even als een gelijk aanbod van den directeur der industrieschool
van de maatschappij voor den werkenden stand te
Amsterdam, gevestigd op de O Z Voorburgwal aldaar,
om op de tentoonstelling de portefeuilles en eenig boetseerwerk
te plaatsen, waardoor die inrigting in 1873 op de
Weener-tentoonstelling was vertegenwoordigd geweest.
De Commissie heeft zich van 10 tot 18 Julij bezig gehouden
met het ingezonden werk zorgvuldig na te gaan,
en vast te stellen, aan welke scholen getuigschriften konden
worden toegekend. Zij heeft daarbij tot beginsel aangenomen
zich niet tot een zeker vooraf vast te stellen
getal getuigschriften te bepalen, maar die toe te kennen
voor alle werk, dat inderdaad zeer verdienstelijk mogt
worden genoemd.
Bij de beoordeeling van hetgeen onder programma A
en B was ingezonden, heeft de Commissie echter gemeend
alleen dan een getuigschrift te mogen toekennen, wanneer
de methode zoowel door hare geleidelijkheid en doelmatigheid
als door goede uitkomsten bijzonder de aandacht
trok. Dientengevolge zyn van de 30 inzenders voor programma
A (methode bij het onderwys in het handteekenen)
(1) Het is later gebleken, dat aan deze burgeravondschool geen
teekenondcrwijs wordt gegeven, doch dat de leerlingen daarin onderw(js
ontvangen aan de Koninklijke school voor nuttige en beeldende
kunsten te 's Hertogenbosch.

[»4 7.]
Verslag van den staat der hooge-, middelbare en lagere scholen over 1874—1875.
slechts 5, van du 26 inzenders voor programma B (metbode
bij bet onderwijs in bet regtlijnig teekenun) eveneens slechts
5 bekroond, llierby valt uog op te merken, dat liet altijd
eone uiterst moi ijuüjke zaak is, eene methode te beoordoelen.
Mogen al eenige algemeene regels te stellen zijn,
welke voor elke methode geldig zijn, de leergang zelf
bangt zoo naauw te zamen met de persoonlijkheid en de
geschiktheid van den onderwijzer, dat het dwaas /.nu zijn
eene algemeene, overal te volgen methode voor te schreven.
H 'geen de Commissie onder het ingezondene zag, leverde
hju.r dan ook het bewy's, dat verschillende methoden geschikt
mogen worden geacht om de leerlingen tot flinke
teekenaars te maken. Het hoofddoel der tentoonstelling in
dit opzigt is, de teekenleeraars in de gelegenheid te stellen
van de verschillende methoden , aan onderscheidene scholen
in toepassing gebragt, kennis te nemen, daarover van gedachteu
te wisselen, en datgene van anderen over te nemen
wat proef houdend is bevonden en derhalve aanbeveling
verdient; door toekenning van enkele getuigschriften heeft
do Commissie die scholen aangewezen. welke naar haar
gevoelen in de eerste plaats de aandacht van de belangstellenden
verdienen tot zich te trekken , zonder daarom
over het door andere inrigtingen in dit opzigt geleverde
een afkeurend oordeel te willen uitspreken. Welke die
scholen zijn, zal later blijken, als voor iedere school de
uitslag vui den wedstrijd wordt opgegeven. De Commissie
acht het onnoodig, de redenen die haar tot dit besluit
hebben geleid, hier breedvoerig te ontwikkelen; aan de
bezoekers der tentoonstelling, die van het ingezondene
kei nis nemen, zullen zij waarschijnlijk aanstonds opvallen.
Kene uitvoerige kritiek van het door iedere school ingezoi
dene zou waarschijnlijk bij velen gevoeligheid opwekken,
en dus weinig bevorderlijk zijn aan het doel, dat men zich
voorstelt. De Commissie wil dus liever hier eenige opmerkingen
van meer algemeenen aard laten volgen, waartoe
de kennisneming van het op de tentoonstelling ingezondene
buar aanleiding gaf.
Over het algemeen wordt van het teekenen naar voorwerpen
meer werk gemaakt dan vroeger, en teregt; aan
enkele scholen, waar nog hoofdzakelijk wordt geteekend naar
gelithographieerde voorbeelden of naar teekeningen, zijn
de vorderingen niet zoo groot, als waar aan het teekenen
naar voorwerpen van verschillenden aard. veel tijd wordt
besteed. De vraag rijst evenwel, of men in de keus van
deze wel altijd even doelmatig te werk gaat, en vooral
zich het doel der school en de bestemming der leerlingen
genoeg voor oogen stelt? Bijna uitsluitend bepaalt zich het
teekenen naar voorwerpen in de hoogere klassen tot ornamenten
en koppen in gips. Zonder in 't minst het groote
gewigt van deze laatste te willen in twijfel stellen, waar
het de opleiding van kunstenaars geldt, schijnt toch voor
leerlingen uit den ambachtsstand meer behoefte te bestaan
aan het goed teekenen van voorwerpen, die met hun ambacht
in verband staan, dan aan het teekenen van een
antieken kop.
Eene gelijke opmerking geldt het regtlijnig teekenen en
zijne toepassing op bouwkunde en werktuigkunde. Het
elementaire gedeelte wordt over het algemeen zeer goed
behandeld; maar komt men hooger, dan laat veelal zoowel
de keus der onderwerpen, als de uitvoering nog al te
wenschen over. Ook hier moet meer op de bestemming der
leerlingen worden acht gegeven, en belmoren de onderworpen
der teekeningen meer in verband te worden gebragt
met het ambacht, dat zij uitoefenen.
Bij het handteekenen heeft het nog bijzonder de aandacht
der Commissie getrokken, dat veelal, wanneer de
leerlingen de eerste beginselen voorbij zijn, niet genoeg
op zuivere omtrekken en lijnen en op naauwkeurig schetsen
wordt acht gegeven. Menige teekening draagt het bewijs
van moer bestemd te zijn om een zeker effect te weeg te
brengen, dan om zuivere vormen weer te geven; ook laat
voor bet hoogere gedeelte de keus, zoo bij bet teekenen
naar voorbeelden, als bij het leekenen naar voorwerpen,
hier en daar te wenschen over. Dit laatste geldt vooral ook
voor het boetseren naar een geteekend model; sommige op
de tentoonstelling aanwezige boetseersels, hoewel op zich
zelf op verdienstelijke wijze afgewerkt, dragen het bewijs,
dat de leeraar in zyne keus niet gelukkig is geweest.
Kindelijk meent de Commissie nog te moeten waarschuwen
Jouren zekere overdrijving, die zy bij enkele scholen meende
op to merken, welke namelijk teekeningen hebben ingezonden,
die een bekenden kop of' een fraai ornament niet
teruggeven ongeveer in dezelfde grootte als het model,
maar op sterk vergroote schaal. Naar haar oordeel kan
zoodanige overdrijving tot een minder aesthetische opvatting
en somtijds tot wansmaak leiden.
Bij dn beoordeeling van hot voor de programma's C,
D en E ingezondene heeft de Commissie tot haar leedwezen
enkele scholen grootendeels of geheel buiten beschouwing
moeten laten, daar zij, in weerwil van de nog in de circuluire
van 2 Juny herhaalde waarschuwing, niet aan de
voorwaarden van het programma voldeden. Niet zelden
toch waren teekeningen van de meest uiteenloopende soort,
maar door denzelfden leerling vervaardigd, in één omslag
vereenigd, terwijl de portefeuille, welke die omslsgen bevatto,
van buiten voorzien was met een opschrift. dat
verschillende onderdeden van het programma vermeldde;
vooral was dat by programma C (handteekenen) het geval.
De Commissie, die reeds verscheidene duizendtallen teekeningen
had na te gaan en te beoordeelen, kon zich uit
den aard der zaak niet bezig houden met het sorteren
dier verzamelingen, en moest zo dus buiten concurrentie
stellen.
Aangaande hetgeen voor de verschillende onderdeelen
der programma's C, D en E werd ingezonden, valt weinig
bijzonders te zeggen. Ook hier meende de Commissie niet
al te vrijgevig te moeten zyn met het toekennen van getuigschriften
aan scholen. Daarentegen heeft zij van dit
gedeelte een ruim gebruik gemaakt om uitvoering te geven
aan haar voornemen, om ook aan verdienstelijke leerlingen
getuigschriften toe te kennen. De voor de programma's
A, B en F ingezonden verzamelingen heeft zy gemeend
in dit opzigt ter zyde te moeten stellen en zich te bepalen
tot eene aanwijzing van getuigschriften, toe te kennen aan
de vervaardigers van teekeningen en boetseerwerken, welke
naar de programma's C , D en E waren ingezonden. Het
vrij aanzienlijk getal der aan leerlingen toegekende getuigschriften
zal doen zien, dat de Commissie in dit opzigt
niet met karigheid is Ae werk gegaan. Nogtans moest zij
binnen zekere grenzen blijven, en heeft daarom als regel
gesteld, dat, wanneer twee teekeningen haar even verdienstelyk
voorkwamen en toch voor slechts ééne een getuigschrift
kon worden toegekend, dat aan den jongsten
leerling in jaren moest ten deel vallen. Het zal voorts wel
geen nadere opheldering behoeven, dat meermalen aan leerlingeu
eener sohool getuigschriften voor eene der onderafdeelingen
van het programma zijn toegekend, zonder dat
juist de school zelve voor het werk , door alle leerlingen
dier klasse naar dat programma vervaardigd, eene bekrooning
verkreeg; en dat ook omgekeerd een enkele maal
de school een getuigschrift werd waardig gekeurd voor
eene der onderafdeelingen, zonder dat voor die afdeeling
aan hare leerlingen getuigschriften zijn toegekend.
De Commissie laat hier de lijst volgen van alle scholen,
welke aan den wedstrijd en aan de tentoonstelling
hebben deelgenomen, met aanwijzing van de nummers van
het programma, waarvoor inzendingen hebben plaats gehad,
en van de toegekende getuigschriften, alsmede de
namen der leerlingen, aan wie getuigschriften zijn toegekend.
Onder den naam der school zyn bovendien de namen
van den directeur en de in den cursus 1873/74 met onderwijs
in het teekenen en enkele verwante vakken, zoo als
boetseren en kunstgeschiedenis, belaste leeraren vermeld.
's Gravenhage, 25 Julij 1874.
De Commissie,
STÏYN PARVÉ, Voorzitter.
B. DE POORTER.
E. GUGEL.
C. OüTSHOORN.
I. GoSSCHALK.
J. W. WEEVERS, Secretaris.

[tt4. 7.] m
Verslag van den staat der hooge-, middelbare en lagere scholen over 1874-1875.
I. BURGERDAO- EN AVONDSCHOLEN.
1. Burgerdag- en avondschool te Amsterdam.
Directeur: U. R. Lit.
Leeraren in teekenen: L. J. A. Koopman 8, J. J. Paling ,
J. H. A. E. de Vries, C. C. A. E. van Breda.
Adsistent-leeraren: J A. Peter», E. Molemans.
Inzending onder programma A, 15, C.t, 2, 3, 6,8,
9, 10, D.l. 2, 4, 5, 6, 7, 11, 12 en K.l.
Getuigschrift aan de school voor programma C.2, D.4
en 12.
Getuigschriften aan de leerlingen: P. N. Wilders, C.2,
W. A. Wolfers, C.2, W. L). Noliing, C.9, F C. de Graaff jr.,
C.9, G. Coertze, C.9, C. P. J. Snoek, D.l, A.F.Verbeek,
D.l, J. F. Lattman jr., D.2 , F. J. Levsen , D.2, ... .
Jungcurt, D.2, 11. Roelink, D.2, P. D. Neef, D.4, J.
Froger, D.4, J. A. Voerman, D.4, H. Mensing, D.4, J.
Hoorn, D.4, D. W. Slot, D.4, N. Nieuwenhuis, D.4, G.
J. van Krieken, D.4, J. F. H. Graaff, D.4, J. G. Wïegand ,
D.4, H. J. van Lindonk, D.4, B. Lindeman, D.7, L.
Wiggers, D.12.
2. Burgerdag- en avondschool te Utrecht.
Directeur: Dr. H. Wefers Bettink.
Leeraren in teekunen : M. J. Lens, .1. E. Fischer, J.N.
Breebaart, O. A. Grotho, J. A. Rijnbout.
Adsistent-leeraren : A. Grallmann , H. J. P. Hanau , J.
Holtappel, B. J. Stofberg, J. Spniïjt, G. P. van Zutphen.
Inzending onder programma A, B, Cl, 2,3,4,7,8,
9, 10, E.1 en 2.
Getuigschrift aan de school voor program-na A, Cl,
2 , 9, E.1 en 2.
Getuigschriften aan de leerlingen: CKiezebrink, Cl, A.
Meurs.C.l. A. B-geer. C.2 en E.1, P. Corver, C.2 en C.9 ,
J. H. Brom, C.2 en C.8, S. G. van der Kreeft, C.2, A.
Plemper van Baaien, C.2, W. G. F. van der Geer, C.4,
W. Schaad, C.4. A. J. Rikker. C.4, J. M. M. Bitter ,
C.8, P. J. Houtzagers, C.10, C de Lange, E.2.
3. Burgerdag- en avondschool te Leeuwarden.
Directeur: F. H. Scheflelaar Klots.
Leeraren in teekenen: W. B. G. Molkenboer, H. R.
Stoett Fzn.
Inzending onder programma A, B, C.2, 8, 4, 8, D.l
en E.1.
Getuigschrift aan de school voor programma C.4 en D.l.
Getuigschriften aan de leerlingen: J. Buith, C.2, H.
Tulp, C.2, J. G. Schmitz, C.4, H. Siersma, D.l, H.
Hoogerbeets, D.l, M. Visser, D.l, H. van der Veen ,
D.l, B. F. Bersma, D.l.
4. Bvrgerdag- en avondschool te Groningen.
Directeur: T. Hofkamp.
Leeraren in teekenen: S. Berghuis, J. B. Jager, G.
Becherer.
Inzending onder programma A, B, C.7, D.l, 4, 5, 6,
7, 8, 9, 10, 11, 12 en E.1.
Getuigschrift aan de school voor programma A en D.7,
9 en 10.
Getuigschriften aan de leerlingen: J. Tak, D.l, J.
Steenstra, D.l on D.4, P. Visser D.4 Bouwman ,
D.4, J. Diephuis, D.5 . J. Jager, D.7. E. Riepma, D.7,
D.8 en D.9, J. Plaat, D.9, M. J. de Mey de Bie, D.10,
F. H. Walker, E.1.
II. BURGERAVONDSCHOLEN.
5. Burgeravondschool te Tilburg.
I—i—i
Directeur: Dr. J. H. H. Hlilsmann.
Leeraren in teekenen: C C. Hugsmans, C H. Goyarts.
Inzending ondor programma A, C.2, 3, 8, 9, 10 en
D.6.
Getuigschrift aan de school voor programma A, C.2,
3, 8, 9 en 10
Getuigschriften aan de leerlingen : F, H. van der Weegen ,
C.3 en C.8, A. Mutsaerts , C.8 en C.8, L. van Pelt, C.8,
A. van Roessel, C.8, W. van Iersel, C.9 eD C.10, J. H.
van den Abeelen, C.9, G. H. Daamen, C.10, J. Smit, C.10.
6. Burgeravondschool te Arnhem.
Directeur : Dr. H. van de Stadt.
Leeraren in teekenen: G. J. Buitendijk Kuijk, H. E.
Michielsen.
Hulpleeraar: B. Peteri.
Inzending onder programma A.
7. Burgeravondschool te Nijmegen.
Directeur : W. de Hartog.
Onder-directeur: P. van der Burg.
Leeraren in teekenen: A. Holsum, P. van der Kemp.
Inzending onder programma A en B.
8. Burgeravondschool te Zutphen.
Directeur: Dr. D. G. Cramer.
Ondor-directenr ; II. .1. Bolderman.
Leeraren in teekenen: J. L. Vleeming, J. A. Gerretsen.
Hulpleeraren: W. B. Ansink, J. Uiterwijk.
Inzending onder programma A, B, C.5, 6, 7, 8, 9,
10, D.l, 2, 6 en 7.
Getuigschriften aan de leerlingen : J. G. Steenbeek, C.6 ,
N. Jansen, C.7, J. van Dieren, C.8, G. J. Hendriks ,
C.8 en D.2.
9. Burgeravondschool te TUI.
Directeur: Dr. N. van de Wall.
Leeraar in teekenen: G. A. Scholten. -
Inzending onder programma A, B, Cl, 2, 7, 9, D.l,
2, 4, 6 en 7.
Getuigschrift aan de school voor programma C.7 en D.4.
Getuigschriften aan de leerlingen: H. C Venhoek,C.7,
E. van Doorn, C.9, F. C. Rijnders, D.l , W.Blank, D.l,
T. Gubbels, D.l en D.2, E. D J. de Jongh, D.4.
10. Burgeravondschool te Dordrecht.
Directeur: H. L. de Vries.
Leeraren in teekenen: L. de Koning, J. D. Brinkgrove
, H. van der Kaa, W. Nicolai.
Inzending onder programma A, M, Cl, 2, 7, 8, 9,
D.l, 4, 5, 6, 7, 12 en E.2
Getuigschrift, aan de school voor programma C.7.
Getuigschriften aan de leerlingen: J. Kranendonk, C.7
en D.5, C A. de Wit, D.6, P. L. Mulders, E.2.
11. Burgeravondschool te Delft.
Directeur: M. J. A Mastboff.
Leeraren in teekenen: J. C d'Arnaud Gerkens, P. A.
Haazman, P. A. Korevaar, B. F. Plasschaert.

180
[174. 7.]
Verslag van den staat der hooge-, middelbare en lageie scholen over 1874—1875.
Inzending on Ier programma Cl, 2, 7, 8, 9, D.4, 9,
10 en 11.
Getuigschrift aan de school voor programma C.8, D.4
en 11.
Getuigschriften utm de leerlingen: J. R. Felle, Cl,
J. Haasbeek. C.7.J.J Koumans, C.7, C B. van Woerden,
C.8, F. Deijs. C.'J, C. J. Vester, D.4, A. Koekebakker,
D.4, J. van Gelder, D.4, T. Kouwenhoven, D.9, J. H.
Knetetnan, D.10, J. Luken, D.10, J. J. van den Bos, D.ll.
12. Burgeravondschool te Gouda.
Directeur: K. Mars.
Leeraren in teekenen: J. J. Bertelman, J. D. Kijk.
Adsistont-leeraar: J. Lugtbart.
Inzending onder programma A, B, Cl, 2, 6, 8, 9,
10, El en 2.
Getuigschriften aan de leerlingen: B. Brouwer, Cl, H.
C van Staveren , C.2 , A. Grendel, E.l, J. E. van Dongen
Bolding, E.2.
13. Burgeravondschool te Haarlem.
Directeur: Dr. K. van der Ven.
Ondor-directeur: E. J. Schoomaker.
Leeraren in teekenen: D. J. H. Joosten, J. J. Goteling
Vinnis, A. van der Steur Jr.
Inzending onder programma Cl, 2, 3, 4, 7, 8, 9,
10, D.l, 5, 6, 7, 11 en 12.
Getuigschrift aan de school voor programma D.12.
Getuigschriften aan de leerlingen: J. G. Thamer, C.2
en C.9, J. van Loog, C.4 en C.10, R. van Waard, C.7,
J. B. Lisschuit. C.8, E. Mongelsdorf, D.l, 15 H. Rouffaer,
D.l, G. van Egmond, D.5 en D.12, A. van der Spek,
D.6, H. Swartbol, D.ll, J. J. van Vorde.. D.12.
14. Burgeravondschool te Zaandam.
Directeur: A. Feit.
Leeraren in trekenen: J. Arontz, J. van der Koogh,
L. D. Labohm.
Inzendir g onder programma A, Cl, 2, 7 en 8.
Getuigschrift aan den leerling: W. Honig, C.8.
15. Burgeravondschool te Alkmaar.
Directeur: A. Langerhuizen van Uven.
Leeraren in teekenen: W. Verbeet, W. F. du Croix.
Inzending onder programma A, B, Cl, 2, 3, 7 en 8.
Getuigschrift aan de school voor programma A, Cl,
2, 3, 7 en 8.
Getuigschriften aan de)illeerlingen: A. van Kleef, Cl,
J. W. Ort, Cl, A. Blokdijk, Cl, P. Pronk, Cl en C.7,
J. G. Krom, C.2, C.3 en'C.8 J. G. Ytsma, C.2 en C.8.
16. Burgeravondschool te Middelburg.
Directeur: Dr. G. van Hennekeler.
Leeraren in teekenen: J. C van der Meer Mohr, Mi
Tuijter, J. L. van Wuijckhuise, J. Holm.
Inzending onder programma A en B.
17. Burgeravondschool te Zierikzee.
Directeur: G. Kok jr.
Leeraren in teekenen : M. Couvée Jr., T. E. Vogelsang.
Inzending onder programma B, D.l en 6.
Getuigschriften aan de leerlingen: A. T. de Boer, D.l,
C. Heusevoldt, D.6, J. W. Priem, D.6.
18. Burgeravondachool te Ooes.
Directeur: Dr. A. W. van Campen.
Leeraar in teekenen: D. de Koning.
Inzending onder programma Cl, 2, 3, 4, 7, 8, 9,D.l
2, 4 en 6.
Getuigschrift aan de school voor programma D.4.
Getuigschriften aan de leerlingen: L. de Beste, C.9,
A. J. P. de Beste, D.l en D.2, J. de Lange, D.4, J. Stamperius,
D.4, J. C Meijer», D.6.
19. Burgeravondschool te Amersfoort.
Directeur: Dr. H. J. Menalda van Schouwenburg.
ünder-directeur: Dr. E. D. 1'ijzel.
Leeraren in teekenen: R. CruijfT, W. H. Kam.
Inzending onder programma Cl, 2, 3, 8, D.l, 2, 6,
10 en 11.
Getuigschrift aan de school voor programma C.2.
Getuigschriften aan de leerlingen: D. Wolbers, C.2,
H. J. van Daal, C.2, H. Bolland, C.8 en D.l.
20. Burgeravondschool te Harlingen.
Directeur : Dr. S. R. van der Leij.
Leeraren in teekenen: R. Lamminga, . . •
Inzending onder programma D.l, 2, 4, 6 en 12.
Getuigschrift aan de school voor programma D.2.
Getuigschriften aan de leerlingen: J. Schaafsma, D.l,
IJ. Brouwer, D.2, P. Wijga, D.2, J. Roorda, D.2 en D.4.
21. Burgeravondschool en teekenschool te Zwolle.
Directeur: Dr. H. F. Kuüper.
Leeraren in teekenen: J. D. Huibers, J. G. J. van
Roosmalen.
Adsistent-leeraar: J. A. C Klijsen.
Inzending onder programma A, B en E.l.
Getuigschrift aan de school voor programma A en B.
22. Burgeravondschool en teekenschool te Deventer.
Directeur : Dr. L. A. J. Burgersdijk.
Onder-directeur: Mr. H. ter Haar Bzn.
Leeraren in teekenen: J. Striening, W. C Metzelaar,
H. A. van Goor, M. J. Muiderman.
Hulpleeraren: J. A. Kleinschmiede, B. B. Neuteboom.
Inzending onder programma A, Cl, 2, 3, 4, 5, 6, 7,
8, 9, 10, E.l en 2.
Getuigschrift aan de school voor programma C.5, 8, 10
en E.l.
Getuigschriften aan de leerlingen: K. Runneboom, C.2,
J. Berens, C.5 en C.10, J. Korteling, C.5 en C.10, H.
Hamer, C.5, F. Nacht web. C.6 en C.10, G. W. Haarbrink,
C.8, H. J. Heuvelink, C.8, G. H. Kubes, E.l,
D. Draaisma, E.2.
23. Burgeravondschool te Kampen,
Directeur: Dr. B. Meilink.
Leeraren in teekenen: J. D. Belmer, W. Koch.
Inzending onder programma A, B en C.2.
24. Burgeravondschool te Maastricht,
Directeur: Dr. J. Hoffmans.
Leeraren in teekenen: A. F. Zürcher, M. E. C Plemp,'
Inzending onder programma A en B.

ttijlagcn. [174, 7.] Tweede Ivanier. m
Verslag van den staat der hooge-, middelbare en lagere scholen over 1874—1875.
III. INRIGTINGEN, DE PLAATS INNEMENDE VAN UURGER-
DAG- EN AVONDSCHOLEN EN 01' GROND VAN WELKE
AAN GEMEENTEN \ l.i.ls I l.i.l.IN i. IS VERLEEND VAN
DE VERI'LIGTING ÏOT OI'UIGTINÜ VAN ZOO-
DANIGE SCHOOL.
25. Akadetnie van beeldende kunsten en technische
wetenschappen te Rotterdum.
Directeur; J. Munalda van Schouwenburg.
Leeraren in teekencn, enz.: J. II. vau de Laar, lt. van
Kijsden , B. T. van Loo, G. van dor Ven, C. Neurdunberg,
J. de Meijer, K. G. de Moijor, .1. Bik kers, J. van der Kaa,
.1. H. Weslkamp, A. W. van Dam, J. van KempeValk,
J. Schmidt Bouwmeester, VV. Stok, H. Cramer, P. A.
Weelden burg, W. C. van Goor, J. H. L. van Deinse,
J. A. Bakker, G. Mees. A. Tabink, F. Nieuwenhuyzon ,
Th. C. Simons, Q. J. Goddard.
Inzending onder programma A, B, C.3, 7, 8, 9, 10,
D.l, 5, 6, 7. 9, 11, 12, B.1 en 2.
Getuigschrift aan de school voor programma B, C.9,
D.6, 7, 11, E.1 en 2.
Getuigschriften aan do leerlingen: J. A. Marchal, C.3,
C. de Keijser, C.8, A. Maurisse, C.8 en D.7, J. Smit,
C.8, H. van Dongen, C.9, A. A. Kloek, C.9, J. J. Smit,
C.9, P. Been, C.10, C. C. Schuier, D.l, J. W. Balet,
D.l, H. P. van Wijk, D.l, W. van Mameren, D.6, P.
van der Graaf, D.6, P. P. van der Putten, D.6, J. C.
Sonneveldt, D.6, F. Boot. D.6, J. H. Hollenbach , D.6,
B. de Baan, D.7, J. F. Beissens, D.7, J. lt. Biemond ,
D7, F. Don, D.ll, F. J. Karsch, D.U, J. C. Trompert,
D.ll, C. L. Martens, B.1, K. M. Timmermans, E.1,
A. G. Bocage, E.2, W. L. Thierae, E.2.
26. Burgeravondschool van het genootschap: Mathesis
Scientiarum Genitrix te Leiden.
Directeur:
Leeraren in teekenen: J. J. de Vink, A. J. Kouwels,
J. L. Engels, G. M. Kosters, J. G. van Parijs, A. van
der Heijden, W. A. Mulder , W. A. van Lith.
(Zie later onder programma F.)
27. Teeken- en industrie school te den Helder.
Leeraren in teekenen: J. O. Leich, N. J. Leijer.
Inzending onder programma C.2, 7 , 8 en 9.
Getuigschrift aan den leerling: J. D. van Strijen , C.7.
IV. TEEKENSCHOLEN, TEEKEN-AKADEMIEN, INDUSTRIE.
SCHOLEN, ENZ.
28. Koninklijke school voor nuttige en beeldende
kunsten te 's llertogenbosch.
Directeur : A. N. Sopers.
Leeraren in teekenen enz.: A. E. H. van der Ven, A.
G. Schuil, J. M. Nabbo , A. van Asseldond, dr. W. L.
H. Strijbosch.
Hulpleeraren: P. Slagers, F. J. Riepsaame, C. Peeters,
J. Klompers.
Inzending onder programma A, B, C.7, 8, 9, 10, D.6,
7, 9, 10, E.1 en 2.
Getuigschrift aan de school voor programma C.7, D.6
en D.7.
Getuigschriften aan de leerlingen: J. Brookmeijer, C.7,
A. van Es, C.7, A. Borsten, C.10, L. Ludwig, C.10, A.
Mulder, D.6 en D.7, J. van den Berg, D.6, G. van Dongen,
E.1, J. Schumaker, E.1 en E.2.
29. Teekeninstiluut te Breda.
Directeur : C. C. Kanr.emans.
Bijblad van de Nederlandsche Staats-courant. — 1875—1876.
Leeraren in teekenon: P. A. Balmakers, A. J. F.
Cuypors.
Inzonding onder programma Cl, 2, 3, 4, 6, 7, 9, 10
en E.2.
Getuigschrift aan de school voor programma C.2.
Getuigschriften aan de leerlingen: A. Merlens, C.2, J.
do Vlaminck, C.4, W. H. K. Kannemans, C.4, L. G.
Flier, C.6, G. J. H. Le Grand, C.7, A. P. Oomen, C.9,
N. van Keulen, C.9, E. Toorop, C.10, J. Kannemans,
C.10, J. Mauriks, E.2.
30. Teekenschool te Ravenstein.
Leeraar in teekenen : II. Caners.
Inzending onder programma A, B, C.2, 3, 7 en E.2.
Getuigschrift aan den leerling: A. Versterren, C.7.
31. Teekenschool te Roosendaal.
Leeraren in teekenen: II. G. Dirckx, G. J. Dirckx, G.
W. Dorenbcrg, H. M. Dorenberg.
Inzending onder programma A en B.
32. Teekenschool te Helmond.
Leeraren in teekenen : J. van Dijck, H. K. Donkers RHz.
Inzending onder programma A, B, Cl, 2, 3, 7, 9,
10 en D.4.
Getuigschriften aan do leerlingen: P. G. Weber, C.3,
E. de Wit, C.7.
33. School van het teeken- en bouwkundig genootschap:
Kunstoefening te Arnhem.
Leeraren in teekenen: G. Buitendijk Kuijk, B. L.
Hendriks, M. A. C. Vermeulen, J. P. Boozendaal, J. H.
Hendriks, J. B. Cajot.
Inzending onder programma A , B, C.3 , 4, 9, lOenE.1.
Getuigschrift aan do school voor programma B.
Getuigschriften aan de leerlingen: P. Meijnors, C4,
G. Frankon, C.4, .1. H Nijenesch, C.9, H. van Steel,
C.10, B. Engelkamp, E.1.
31. Bouwkundige teekenschool te Brielle.
Leeraar in teekenen : C Spoon Az.
Inzending onder programma D.l, 2 , 5 , 6, 7 en 8.
Getuigschrift aan de school voor programma D.2.
Getuigschriften aan de leerlingen : P. Voenenbos, D.l,
L. Lankhorst, D.2, W. van der Reijden Johz., D.7, L.
Hoogwert, D.8.
35. Industrie- en teekenschool van de maatschappij
voor den werkenden stand te Amsterdam.
(O. Z. Voorburgwal.)
Directeur: C. A. Vos.
Leeraren in teekenen : J. A. Rooseboom, A. Huffnagel,
G. D. Landman, J. A. Rust, G. A. Oosterbaan , F. J. A. Vos.
(Zie later onder programma F.)
36. Teekenschool te Purmerend.
Leeraren in teekenen: II. van der Worp, P. Mager.
Inzending onder programma B, Cl, 2, 3, 4, 7, 8, 10
en E.1.
Getuigschriften aan de leerlingen: J. Gesterkamp, C.7,
P. de Jong, E.1.

1S2
[W4. 7.]
Verslag van den staat der liooge-, middelbare en lagere scholen over 1874- -1875.
87. Teekenschool te Haarlemmtrmter.
Leeraar in teekenen: J. Bnijn.
Inzending onder programma A, C.7, D.l, 6, 9 en 10.
38. Ttikenschool te Tholen.
Leeraar in teekenen : J. B. Weingartner.
Inzending onder programma Cl, 2, 3, 6,7, 8,9, K.l en 2.
Getuigschrift aan den leerling: J. C. Lindhout, C.7.
89. Teeken-akademie Minerva te Groningen,
Directeur: J. H. Egenberger.
Leeraren in teekenen : O. Kerelman, J. H. de Vries.
Inzending onder programma A,Cl, 2, 3, 5, 6,8, 9 en 10.
Getuigschriften aan de leerlingen: J. Vos, C.9., J. H.
Boerma, CIO.
V. PRACTISCHE AMBAC.HTSCIIOI.EN.
40. Ambachtsschool te 's Gravenhage.
Directeur: H. L. Boersma.
Leeraren in teekenen : H. J. van der Weele , M. Vlamings.
Inzending onder programma A en B.
41. Ambachtsschool te Rotterdam.
Directeur : D. de Vries.
Onder-directeur: L. Arnold.
Leeraren in teekenen : J. Schmidt Bouwmeester, G. van
der Ven, B. F. van Loo, K. G. de Meijer.
Inzonding onder programma A en B.
Getuigschrift aan de school voor programma B.
42. Ambachtsschool van de maatschappij voor den
werkenden stand te Amsterdam.
(Weteringschans).
Directeur: J. Olie Jbzn.
Leeraren in teekenen: J. A. Rust, A. Huffhagel, J. T.
Endert, F. J. A. Vos.
Inzending onder programma A, B, Cl, 2, 3, 4, 7,
8, 9, 10, D.l, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 11. 12 en E.l.
Getuigschrift aan de school voor programma B, Cl,
4, D.l, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 12.
Getuigschriften aan de leerlingen : H. Smit, C.3, C.9,
D.4 en D.7, C C Dreijer, C.3 en D 12, W. T. Bruin,
C.8 en D12, J.H. Peters, C.4, D.4enD.6, H.A.Fiereg,
C.7, D.4 en D.5, H. C. Beekman, C.8, C T. C Knaup,
C.9, D.4 en D.6, G. Blom, C.10, D.6 en D.7, C J. van
Oosbree, D.l en D.2, P. E. F. Haverkamp , D.2 , J.C.H.
Gartner, D.2, A Palm , D.3, M. C. van der Waarden,
D.3, G. de Vries. D.3, W. L Bijl, D.3 en D.5, C W.
Lehman , D.4 , W. Schultz , D.4 , W. Landweer , D.5 ,
J. G. A. Lefebvre, D.5, K. W. Everhardt, D.5 , A. J. Vlieg,
D.5, A. van der Pol, D.5, M.van Hemert, D.5, C Dorland
, D.6, M. H. Lichthart, D.6 , J. Buek , D.7, W. Riethof,
D.7, J. de Bruin, D.7t H. F. van Vloten, D.ll,
J. Heegeman , D.ll , J. C Hoek , D.12 , A. F. R. Kleijn ,
D.12 en K.l.
VI. INDUSTRIESCHOLEN VOOR MEISJES.
43. Industrieschool voor vrouwelijke jeugd, opgerigt
door de beide departementen der Maatschappij
tot Nut van 't Algemeen, te Amsterdam.
Directrice : Mej. A. Myne\
Leeraren in tuekenen : G. A. Oosterbaan, C E. Taurel,
R. de Vries.
Onderwijzeressen in teokenen: W. H. Günther, H.
Addicks.
Inzending onder programma A, B, Cl, 2, 3, 4, 5,
6 , 7, 8 , 9 en 10.
Getuigschrift aan de school voor programma Cl, 2,
4, 6 , 7 , 8 en 10.
Getuigschriften aan de leerlingen : C Grader van dur
Maas , C.2, C. Kouveld, C.3, J. L. Richard, C.8, A. Schot,
C.4, H. Addicks, C.5 en C.10, E. Krummer, C6enC9,
M. Addicks, C.6, A. M. F. Ie Pluck, C.7, W.M.S.Baum,
C.7, H. S. Jansen, C.8.
INZENDINGEN ONDER PROGRAMMA F, TOT OPLUISTERING
DER TENTOONSTELLING.
a. Teekeningen en boetseerwerk.
Amsterdam. Burgerdag- en avondschool. Handteekenen,
penteekeningen.
Tilburg. Burgeravondschool. Toepassingen van de perspectiefleer.
Gouda. Burgeravondschool. Handteekenen.
Zierikzte. Burgeravondschool. Bouwkundig teekenen.
Amersfoort. Burgeravondschool. Bouwkundig teekenen.
Harlingen. Burgeravondschool. Bouwkundig teokenen.
Zwolle. Burgeravondschool en teokenschool. Bouwkundig
en waterbouwkundig teekenen, handteekenen en schilderstudien.
Deventer. Burgeravondschool en teekenschool. Handteekenen,
schilderstudicn en snijwerk in hout.
Rotterdam. Akademie van beeldende kunsten en technische
wetenschappen. Handteekenen en bouwkundig teekenen.
Leiden. School van het Genootschap: Mathesis Scientiarum
Genitrix. Handteekenen, bouwkundig teekenen en boetseren.
Helder. Industrie- en teekenschool. Handteekenen, regtlijnig
teekenen.
Breda. Teekeninstituut Perspectief-teekeningen.
Ravenstein. Teekenschool. Hand- en regtlijnig teekenen.
Helmond. Teekenschool. Handteekenen.
Arnhem. School van »Kunstoefening". Bouwkundig
teekenen.
Purmerend. Teekenschool. Handteekenen.
Tholen. Teekenschool. Handteekenen.
Amsterdam. Industrie* en teekenschool van de Maatschappij
voor den werkenden stand. (O. Z. Voorburgwal.)
Handteekenen , regtlijnig teekenen, penteekenen , boetseren.
Amsterdam. Ambachtsschool van de Maatschappij voor
den werkenden stand. (Weteringschans.) Hand- en regt-
Ujnig teekenen.
Amsterdam. Industrieschool voor vrouwelijke jeugd.
Handteekenen, aquarellen, houtgravure, steengravure.

[W4. 7.] 183
Verslag van den staat der hooge-, middelba-e en lagere scholen over 1874—1875.
b. Hulpmiddelen bij het onderwijs
Groningen. Hurgerdag- en avondschool.
Zes toestellen voor perspectief" en schaduwloer.
Gouda, liurgeravondschool.
1°. Modellen van draadfiguren en geometrische ligchamen
volgens de methode van F. Dupuis.
2°. Toestel voor het onderwijs in perspectief.
3°. Verkleind model van het teekenbord volgens BiNO
en PfKAKi VAN UEBERFELDT.
4*. Kene verzameling teeken voorbeelden, wit op zwarten
grond, voor de eerste beginselen der ornamentleer.
5°. Een tafel voor boetseren met toebohooren.
Zwolle. Burgeravondschool en teekenschool.
Kone verzameling van 40 modellen in gips voor ornamentteekenen
, vervaardigd door den adsistent-leeraar J.
A. ü. Klijnen.
Rotterdam. Akademie van B.-K. en T. W.
Eonige modellen voor het onderwijl in machine- on
bouwkundig teekenon.
Leiden. School van het genootschap M. S. G.
Eene verzameling van 20 toestellen voor projectieleer en
beschrijvende meetkunde.
Ravenstein. Teekenschool.
Eenige modellen voor het onderwgs in bouwkundig
teekenen.