Full text - Igitur - Universiteit Utrecht

als de jaarlijkse gang naar de Matthäus Passion op Palmzondag, een traditie vol bezonken
eerbied voor het cultureel erfgoed. 58
Verkade bracht in 1917 in eerste instantie, in het vermaarde sobere decor van Gerard
Wijdeveld, 59 een Rembrandteske sfeer in Gysbreght van Aemstel terug. Later raakte hij meer
in de ban van het declamatorium. In 1930 wordt Gysbreght van Aemstel gespeeld als
middeleeuws mirakelspel in een enscenering van Rie Cramer. 60
Respectievelijk Albert van Dalsum, Johan de Meester en Han Bentz van den Berg zetten
de op het vers geconcentreerde speelstijl van Rooyaards voort, uiteraard ieder op een eigen
wijze. Bij Van Dalsum verschoof het accent van de krijger Gysbreght naar de gelovige
Gysbreght, en kwam meer het mystieke middeleeuwse karakter tot uitdrukking. In latere
jaren, toen Van Dalsum los kwam van de invloed van Verkade, ontspoorde zijn
rolbenadering wel eens in al te expressieve speelstijl. Han Bentz van den Berg gaf volgens
velen de meest ingehouden vertolking. De verzen liet hij volstrekt natuurlijk klinken. 61
De jaren dertig tot en met vijftig
In Nederland werden geen theatertheorieën ontwikkeld, maar werden de theorieën van
buitenlandse theatermakers uitgewerkt en toegepast op wat in Nederland acceptabel was. Zo
verliep de opkomst van vernieuwingen in het Nederlandse theaterlandschap langzaam en
heeft de synthese van de kunsten in het begin van de twintigste eeuw in Nederland geen
doorbraak beleefd. Nederland was aan het bijkomen van het realisme en het naturalisme. De
echte vernieuwers van het toneel zijn dan ook niet afkomstig uit Nederland, maar uit andere
delen van Europa. Verkade en Wijdeveld waren bevriend met de theatervormengever
Gordon Craig en Royaards liet zich beïnvloeden door onder anderen de theatervormengever
Adolphe Appia en vond zijn gelijke in Lensvelt. Doordat onder anderen deze theatermakers
hun ideeën lieten voortvloeien uit de theorieën van anderen, is de ontwikkeling traag op gang
gekomen in Nederland. Tot de Tweede Wereldoorlog zijn de veranderingen niet consequent
doorgevoerd. Pas daarna werden er structureel steeds meer veranderingen doorgevoerd. 62
In de dertiger jaren bracht Defresne Gysbreght van Aemstel terug in een lokale
Amsterdamse sfeer. Albert van Dalsum probeerde er weer een massaspel van te maken met
koren en figuraties. Voor Amsterdam begon langzamerhand het spreekwoord te gelden: ‘
Nieuwe Heren, Nieuwe Gijsbrechts’. 63
Met een onderbreking in de oorlogsjaren was de rol van Gysbreght tot 1950 het monopolie
van Van Dalsum. De regie kwam later ook in handen van Van Dalsum, zelfs het decor, en
vrijwel alle andere rollen speelde Van Dalsum wel een keer, tot hij die van Gysbreght zelf in
1950 overdroeg aan Johan Schmitz. Doordat Van Dalsum de voorstelling steeds weer maakte
en droeg, kreeg hij gaandeweg ook te maken met de ‘jaarlijkse examenrapporten en de
dagbladen’ zoals hijzelf schamperde in het kerstnummer 1948 van Vrij Nederland. Hij gaf
daar nog eens aan hoe het vanaf de eeuwwisseling met het stuk was gelopen:
58
De wonderlijke verrijzenis van de Gijsbreght. Velden. E. van der., Het Utrechts Nieuwsblad/NZC 22 december 1988
(dezelfde, alleen andere foto’s: De wonderlijke herrijzenis van de Gijsbreght Velden. E. van der., PZC 23 december 1988 en
zonder foto’s: Het Nationale Toneel steekt Vondel in nieuw jasje. De wonderlijke verrijzenis van de Gijsbreght. Velden. E. van
der.,Het Leidsch Dagblad 24 december 1988)
59
Na Royaards,Van Dalsum en Schmitz. Een Haagse Gijsbrecht. Rekers. G., NRC 23 december 1988
60
Albach. B., Drie eeuwen ‘Gijsbreght van Aemstel’, Kroniek van de jaarlijkse opvoeringen N.V. Noord-Hollandsche
Uitgeversmaatschappij. Amsterdam : 1937. p.125-127
61
De wonderlijke verrijzenis van de Gijsbreght. Velden. E. van der., Het Utrechts Nieuwsblad/NZC 22 december 1988
(dezelfde, alleen andere foto’s: De wonderlijke herrijzenis van de Gijsbreght Velden. E. van der., PZC 23 december 1988 en
zonder foto’s: Het Nationale Toneel steekt Vondel in nieuw jasje. De wonderlijke verrijzenis van de Gijsbreght. Velden. E. van
der.,Het Leidsch Dagblad 24 december 1988)
62
Jong. De J., Onderzoek naar de ontwikkeling van het ruimtegebruik in de theatrale enscenering van Griekse tragedies in
Nederland tussen 1891 en 2003. Utrecht: 2006
63
Gijsbrecht gaat het weer helemaal maken. Bresser. J.P., De Volkskrant zonder datum (recensie uit 1975)