Full text - Igitur - Universiteit Utrecht

werden bedacht - met behulp van zogenaamd ‘kunst- en vliegwerk’ - op een wolk uit de
hemel neerdalen.
Vanaf 1646 wordt het gewoonte om na het treurspel een klucht op te voeren. De eerste
zotternij heette Meneer Sullermans soet vriagi en vanaf 1707 tot het einde van de
Gysbreght-traditie het pastorale zang- en dansspel De Bruiloft van Kloris en Roosje . Vanaf
het midden van de achttiende eeuw wordt hierna de actuele nieuwjaarswens van Thomasvaer
en Pieternel gekoppeld. 49
Vanaf 1667 drukt het kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum (‘voor hen die willen is
niets te moeilijk’) een zwaar stempel op het toneel. Dit kunstgenootschap verhief Franse
ideeën over waarschijnlijkheid en concentratie tot eisen voor het Nederlandse drama en
herschreef vanuit die visie menig toneelstuk. Ook Gysbreght van Aemstel kon bij deze Fransclassicisten
niet helemaal door de beugel. De reien tussen de bedrijven bijvoorbeeld,
groepspersonages die Vondel ontleend had aan de tragedies uit de oudheid, onderbraken met
hun gezang maar nodeloos het verhaal en verder deed het optreden van hele groepen tegelijk
volgens Nil onlogisch aan. Bovendien maakten ze de voorstelling onnodig duur.
Referenties aan godsdienst of godsdienstige zaken zijn niet langer getolereerd. Vanwege
‘afgodendienst’ werden vele passages veranderd of geschrapt. In 1729 verscheen een sterk
verkorte toneeluitgave met de vermelding dat men het stuk al vele jaren zo speelde. 50
2.5 1774-1890: De Houten Kast aan het Leidseplein
In 1772 was de Stadsschouwburg aan de Keizersgracht afgebrand en was op het Leidseplein
een nieuw theater opgebouwd: de ‘Houten Kast.’
De acteerstijl zal zich in de komende jaren belangrijk wijzigen. Langzamerhand worden de
strenge regels omtrent de zangerige declamatietoon en de geijkte houdingen versoepeld.
De Romantiek, waarin epische en nationale helden verheerlijkt werden en waarin de
Middeleeuwen geromantiseerd werden, was een ideaal tijdperk voor een toch al zo populaire
figuur als Gysbreght van Aemstel. In 1803 wordt aangekondigd dat het treurspel wordt
‘vercierd met costumes en wapenrustingen van dien tijd’. Het Amsterdams toneel beleeft een
bloeitijd. 51
In 1795 verkrijgt De Houten Kast het predicaat ‘stedelijk’ en sindsdien staat aan het
Leidseplein de Stadsschouwburg. Gysbreght van Aemstel van 1813 is een nationaal
evenement, want Prins Willem van Oranje wordt ingehuldigd als eerste koning van
Nederland. Rafaël citeert zelfs enige toepasselijke versregels over de band tussen Nederland
en Oranje. Zo blijkt Gysbreght van Aemstel wederom een gelegenheidsdrama bij uitstek. 52
De bloeitijd van het Amsterdamse toneel duurt niet lang. Omstreeks 1820 wordt de
serieuze toneelkunst in populariteit overtroefd door balletten en melodrama’s. Gysbreght van
Aemstel wordt steeds slordiger gespeeld. Er zijn zelfs voorstellingen bekend, waarin de
nonnen tijdens de verkrachtingsscène hun lachen niet kunnen houden en de acteur C.J.
Roobol als Gysbreght een aantal malen bijna in de orkestbak stortte. 53 De toeschouwers
49 Albach. B., Drie eeuwen ‘Gijsbreght van Aemstel’, Kroniek van de jaarlijkse opvoeringen N.V. Noord-Hollandsche
Uitgeversmaatschappij: Amsterdam 1937. p. 24-43
50 Gemert. van L., ‘3 januari 1638: De opening van de Amsterdamse Schouwburg. Vondel en de Gysbreght-traditie’. In:
Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Hoofdred. M.A. Schenkeveld-Van Dussen. Antwerpen/Amsterdam 1998. p. 230-236.
51 Albach. B., Drie eeuwen ‘Gijsbreght van Aemstel’, Kroniek van de jaarlijkse opvoeringen N.V. Noord-Hollandsche
Uitgeversmaatschappij: Amsterdam 1937. p. 85-97
52 Ibidem p. 74- 89
53 De wonderlijke verrijzenis van de Gijsbreght. Velden. E. van der., Het Utrechts Nieuwsblad/NZC 22 december 1988
(dezelfde, alleen andere foto’s: De wonderlijke herrijzenis van de Gijsbreght Velden. E. van der., PZC 23 december 1988 en
zonder foto’s Het Nationale Toneel steekt Vondel in nieuw jasje. De wonderlijke verrijzenis van de Gijsbreght. Velden. E. van
der.,Het Leidsch Dagblad 24 december 1988)