Full text - Igitur - Universiteit Utrecht

opvoeringen heb ik de vierde periode Een levendige parttime Gysbreght van Aemstel
genoemd.
De periode-indeling is als volgt:
1638-1772: De Schouwburg aan de Keizersgracht
1774-1890: De Houten Kast aan het Leidseplein
1892-1968: De Nieuwe Stadsschouwburg
1968-2010: Een levendige parttime Gysbreght van Aemstel
2.3 1637
Op tweede kerstdag 1637 had Gysbreght van Aemstel in première moeten gaan ter inwijding
van de Schouwburg. Karel Porteman en Mieke Smits-Veldt schrijven in Een nieuw
vaderland voor de muzen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1560-1700: ‘Het is
niet duidelijk of Vondel opdracht kreeg voor een passend openingstuk, of dat hij, zoals hij
zelf suggereerde, dit op eigen initiatief schreef.’ 45
Door protesten van de kerkenraad werd de première ruim een week uitgesteld tot 3 januari
1638. 46
Onderwerp van Gysbreght van Aemstel is de door list bewerkte ondergang van het
middeleeuwse Amsterdam in 1304. Vondels entte zijn voorstelling op Vergilius’ beroemde
verhaal van Troje. De vernietiging van die stad situeerde hij in de kerstnacht van een
christelijke wereld. Daarbij was de gebruikelijke list – een binnengehaald schip met rijshout,
waaronder soldaten waren verborgen- geïnspireerd op een episode uit de vaderlandse
geschiedenis: die van het turfschip in Breda, en Vergilius’ paard van Troje. Nadat de heer
Van Aemstel zich tot het allerlaatst heeft gevleid met de hoop dat God de stad zal redden,
wijst de engel Rafaël hem erop dat hij de wapens moet neerleggen en het hem door God
opgelegde kruis van ballingschap moet dragen. Hij voorspelt hem echter ook dat de
verwoeste stad later bloeiender dan ooit zal herrijzen. Gysbreght buigt dan ootmoedig voor
Gods wil en verlaat met zijn gezin de stad. 47
De voorstellingen brachten heel wat geld in het laatje: van 1614 tot 1665 werd het treurspel
110 keer opgevoerd en 1665 tot 1735 303 maal. De Gysbreght-traditie begon nog tijdens
Vondels leven. 48
2.4 1638-1772: De Schouwburg aan de Keizersgracht
Albach schrijft dat de omstreden toneelmaker Jan Vos in het midden van de zeventiende
eeuw de leiding over de Stadsschouwburg kreeg. Zijn stelregel: ‘Het zien gaat voor het
zeggen’ werd in praktijk gebracht. Met de kunstig geënsceneerde Stomme Vertooningen, een
soort tableaus vivants, werden de moord op Gozewijn en de aanranding van de nonnen uit
het klooster van Aemstel uiterst plastisch en gewelddadig uitgebeeld.
In 1655 moet de Stadsschouwburg wegens een pestepidemie zijn poorten sluiten. Na
heropening in 1656 wordt Badeloch voor het eerst door een vrouw gespeeld. In 1664
ondergaat de Stadsschouwburg een ingrijpende verbouwing naar Italiaans voorbeeld. Na
heropening in 1666 komt de engel Rafaël, voor wie buitengewoon ingenieuze effecten
45 Porteman. K., en M. B. Smits-Veldt. Een nieuw vaderland voor de muzen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1560-
1700. Amsterdam: 2008. p. 379
46 Joost van den Vondel, Gysbreght van Aemstel. Met inleidingen en aantekeningen door Mieke B. Smits-Veldt. Amsterdam:
1994. p. 2
47 Porteman. K., en M. B. Smits-Veldt. Een nieuw vaderland voor de muzen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1560-
1700. Amsterdam: 2008. p. 382
48 Gemert. van L.,’3 januari 1638: De opening van de Amsterdamse Schouwburg. Vondel en de Gysbreght-traditie’. In:
Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Hoofdred. M.A. Schenkeveld-Van Dussen. Antwerpen/Amsterdam 1998. p. 230-236.