PDF (Muziek bij Haarlems satire en vermaak)

Satire en vermaak
Schilderkunst in de 17e eeuw:
Het genrestuk van Frans Hals en zijn tijdgenoten 1610 -1670
Samenstelling en redactie
Pieter Biesboer en Martina Sitt
Met bijdragen van
Marvin Altner
Pieter Biesboer
Cynthia von Bogendorf Rupprath
Karel Bostoen
Louis Peter Grijp
Elmer Kolfin
Martina Sitt
Waanders Uitgevers, Zwolle
Frans Hals Museum, Haarlem

Muziek bij Haarlems satire en vermaak
Louis Peter Grijp
Bij het vermaak en de satire, door Haarlemse genreschilders afgebeeld, komt veelvuldig muziek te
pas. Op meer dan de helft van de schilderijen uit deze catalogus wordt gezongen of zijn muziek­
instrumenten zichtbaar. In genrestukken uit de Gouden Eeuw was muziek een geliefd thema, vooral
wegens het rijke spectrum van emblematische betekenissen dat ermee verbonden was. 1
Deze tentoonstelling biedt een kleine staalkaart. Muzikale attributen lagen voor de hand bij
allegorische voorstellingen van de vijf zintuigen .. Het is makkelijk te raden welk van de vijf kinderen
waarmee Dirck Hals dezintuigen verbeeldde, het Gehoor voorstelt: het meisje dat op een fluitje
speelt. (cat. 18) Ook bij de uitbeelding van harmonie, vooral in huwelijk en gezin, werd muziek graag
toegepast. Het bekende muziekgezelschap van Jan Miense Molenaer (cat. 34) is daar een mooi
voorbeeld van: vijf kinderen van een gezin of familie musiceren in zichtbare harmonie samen met
zang, viool, citer, luit en bas. Dergelijke familieportretten hadden wellicht nog een tweede motief:
ouders toonden vol trots dat hun kinderen een muzikale opvoeding hebben genoten - ook toen al
een dure aangelegenheid. Muziek was dus een statussymbool, evenals de kostbare kleren en
meubelen die op dergelijke portretten staan afgebeeld.
Vertoon van welstand laat zich ook negatief duiden, als ijdelheid in de zin van vergankelijkheid,
leegte en luxe. Hoewel de vanitas vooral in stillevens wordt verbeeld door muziekboeken en
-instrumenten - waarvan de klank immers snel versterft - vindt men deze betekenis ook in menig
genrestuk. Zo dragen luit en muziekboek het hunne bij aan Pots Vanitasallegorie. (cat. 43) Hetzelfde
geldt voor de luit en fluiten aan de muur in het Vrolijk gezelschap van Wi/lem Buytewech (cat. 7):
ze complementeren de ijdelheid die als het ware afspat van dit stuk met zijn opgedofte jongelui,
pijpen, kaars en omgevallen roemer. Een interessante combinatie van de verbeelding van harmonie
en ijdel, werelds vermaak toont het Vrolijk gezelschap van Jan Miense Molenaer (cat. 29): in een ver­
trek waar onkuise liefde en kansspel de boventoon voeren, zitten vier jonge mensen geconcentreerd
muziek te maken. Ze lijken zich van de zonden af te keren, of misschien zijn ze zich die niet bewust.
PI. 32
Frans Hals
Luitspeler met drinkg/as, ca. 1626
Harold Samuel Collection,
Corporation of Londen
51

Noe doe hunnesfotke
Woe schreijt sou tho mik?
Moeme zet yn Potke
Mit bryken up veur dik.
't Lieve Kinne kriet tho roozen dol,
Wen let man vretten wof.
't left nein dret tho vretten,
Moeme kumt mit brie ou bie,
't Kinne mut wat etten,
't Is tho roozen dol no brie. 18
Het komische principe is in beginsel hetzelfde als dat van Andre van Ouin die op televisie dieren laat
spreken. Door de figuren namen en stemmen te geven versterken de Haarlemse dichters, waaronder
in elk geval Jan van Eisiand, de satirische ondertoon van Ostades prenten. 19
Zoals gezegd moeten de schilderijen van Molenaer en Steen met het onderwerp: satire uit het
Iiederenrepertoire, een Haarlemse specialiteit zijn geweest. Zij begonnen een bijzondere traditie die
door de dichters van Het vermaaklyk Buitenleven blijkt te zijn voortgezet.

Cat.nr. 34, detail
Cat.nr. 2.7, detail
60
1. Eddy de Jongh geeft een beknopt overzicht van de emblematische betekenissen van muziek in zijn bijdrage 'Muziek en schilderkunst', in: Een
muziekgeschiedenis der Nederlanden (red. L.P. Grijp e.a.), p. 261-273. De jongh ontwikkelde deze ideeen in onder meer Tot lering en vermaak.
Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw, Rijksmuseum, Amsterdam 1976, en Portretten van echt en trouw: Huwelijk en
gezin in de Nederlandse kunst van de zeventiende eeuw, Frans Halsmuseum, Haarlem-Zwolle 1986. Zie over de emblematische interpretatie van
muziek verder Fischer 1972; de bijdrage van Kyrova, in: Den Haag/Antwerpen 1994.
2. Dat het geen vergissing van Molenaer betreft, blijkt uit enkele andere schilderijen van zijn hand waarin hetzelfde instrument onder verschillende
hoeken is afgebeeld. Zo is de achterkant goed te zien op een atelierscene, waar de theorbe tegen een tafelrand rust: Schildersatelier, 1631 (Staatliche
Museen, Gemaldegalerie, Berlijn; afgebeeld in HaarlemjWorcester 1993, p. 72, maar aldaar is de theorbe grotendeels afgesneden). Deze bijzondere
theorbevariant ook op Molenaers Musicerend paar (Seattle Art Museum, HaarlemjWorcester 1993, no. 29) en op zijn Luitspeler (verblijfplaats
onbekend, HaarlemjWorcester 1993, afb. 32B). Mij is geen afbeelding van dit instrument bij andere kunstenaars bekend.
3. Met dank aan Johannes Boer, die een studie maakt van lage strijkinstrumenten in de Nederlanden. Gamba's ben ik slechts tegengekomen op een
schilderij van Molenaer (Drie Musicerende Kinderen, verz. graaf PotockQ; daarop niet de gebruikelijke basgamba, maar een tenor en een alt.
4. Met dank aan Annemies Tamboer, die een uitvoerige documentatie terzake bezit. Zie o.m. Moeck Goettingen 1951, p.122ff.
5. Bijvoorbeeld bij Jan de Baen, Herderssci!ne, in: Den Haag/Antwerpen 1994, p. 132ff.
6. In Den Haag/Antwerpen 1994, p.120-121, heb ik de daar afgebeelde instrumentencombinaties op soortgelijke wijze verklaard uit de continuopraktijk.
De conclusie luidde dat de combinaties doorgaans mU2ikaai zinvol waren. Daarmee was niet gezegd dat die combinaties in werkelijkheid
ook veel gebruikt werden: favoriete combinaties van gelijke instrumenten (bijvoorbeeld vier of vijf blokfluiten, of evenzoveel gamba's of IUiten)
ontbreken nagenoeg op schilderijen. Zulke homogene ensembles conflicteerden kennelijk met een streven naar schilderachtige variatie.
7. Het liedschrift wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek, Den Haag. De tekening van Buytewech betreft een zittende herderin in een landschap.
8. Zie Grijp 1992, p. 23-78; Veldhorst 1999.
9. Grootes 1993, p. 93-109.
10. Zie O.m. de Klerk 1965.
11. G.A Bredero's Boertigh, amoureus, en aendachtigh groot lied-boeck, ed. G. Stuiveling e.a., Culemborg 1975, p. 63 en 67. De liedjes werden gezongen op
dezelfde mel odie, zoals gebruikelijk bij pendanten. Het is Pots hondert duysent slapperment, elders Peeckelharingh genoemd. De melodie behoort tot
het repertoire van de Engelse zingende kluchten of jigs, waar de figuur van Peeckelhaering veelvuldig voorkwam. Zie ook Grijp 1991, p. 136 e.v.
De liedjes zijn opgenomen op de cd De muzikale wereld van jan Steen/ jan Steen, schilder en verteller van Camerata Trajectina, Castricum 1996 (Globe
GLO 6040), tracks 8 en 10.
u. Starter1627, afdeling Boertigheden, p. 22. Track 12 op genoemde CD De muzikale wereld van jan Steen.