Sexen van sperma nog toekomstmuziek voor ... - Mijn KWPN

Praktijk
Sexen van sperma nog
toekomstmuziek voor
paardenfokkerij
“Wij fokken voortaan uitsluitend merrieveulens uit dit paard.” Dit is niet de uitspraak van een onverbeterlijke
optimist, maar van iemand die met gesext sperma insemineert. Voor veel fokkers zal het bij een droom blijven,
maar een utopie is het niet meer. Hoewel sexen van sperma bij paarden nog als toekomstmuziek klinkt, lijkt het
toch zeker de moeite om nader te bestuderen.
Zoals het ontstaan van een tweeling ‘aan
de merrie ligt’, zo ‘bepaalt’ de hengst
het geslacht van de nakomeling. De eicel
die in de merrie tot rijping komt bevat
altijd het vrouwelijke X-chromosoom. Het
sperma bestaat uit twee soorten cellen.
De ene soort bevat het X-chromosoom
en de andere het mannelijke Y-chromosoom.
Dringt er bij de bevruchting
een spermacel met het X-chromosoom
de eicel binnen, dan ontstaat er een
vrouwelijk embryo. Is het er één met het
Y-chromosoom, dan ontwikkelt zich een
mannelijk dier. Ook al schijnen er merries
te zijn met een zekere voorkeur voor
hengstveulens… schijn bedriegt. Aangezien
er bij de normale dekking/inseminatie
vele miljoenen spermacellen betrokken
zijn, is het puur toeval welk geslacht
een veulen krijgt.
DNA-kleuring
Inmiddels is er een techniek ontwikkeld
om de spermacellen te scheiden in
vrouwelijk en mannelijk sperma met een
zuiverheid van meer dan 90%. Rundveehouders
insemineren al volop met zulk
‘gesext’ sperma. Nu zijn er in de rundveehouderij
twee goede redenen om de
voorkeur te geven aan een vaarskalf. In
de melkveehouderij ligt die reden voor de
hand, maar het is ook nog eens zo dat
stierkalveren gemiddeld meer geboorteproblemen
opleveren dan vaarskalveren,
met name in de fokkerij van het vleesrund
maar óók bij melkvee. Fokkers van
44 IDS1 • 10 januari 2008
paarden hebben andere motieven om
een merrieveulen – of misschien juist een
hengstveulen te willen. Wat dat betreft
kunnen ze met gesext sperma alle kanten
op want het is technisch ook mogelijk
om Y-sperma te produceren. “In de
melkveehouderij is er weinig vraag naar
Y-sperma, maar het kan theoretisch via
dezelfde methode opgezuiverd worden”,
zegt Erik Mullaart van CR Delta, het bedrijf
dat in Nederland (Deventer) over de
apparatuur beschikt die de spermacellen
op geslacht kan sorteren. Men gaat uit
van vers sperma. “Het X-chromosoom
is wat zwaarder dan het Y-chromosoom,
dus een X-spermacel bevat wat meer
DNA. De scheiding is gebaseerd op een
DNA-kleuring. Heeft de cel veel kleuring
(en is het dus een X) dan wordt die cel
naar het linker potje gestuurd en anders
gaat hij naar het rechter potje. Dit laatste
wordt gedaan in de owcytometer. Deze
procedure sorteert het sperma in twee
geslachten met 90% zuiverheid. Het kan
wel zuiverder, maar dat gaat ten koste
van de snelheid van scheiden. Wij maken
dan per uur zo weinig rietjes gesext sperma
dat het heel erg duur zou worden.”
Kosten
De prijs van gesext sperma is hoe dan
ook veel hoger dan van ongescheiden
sperma. Mullaart geeft aan dat het bij
het rund een factor twee tot drie duurder
is. Dit heeft verschillende oorzaken. Ten
eerste neemt het proces van scheiden
• tekst : Sandra Nieuwendijk
• foto : Rens Prummel
veel tijd in beslag (het gaat in een tempo
van 15 miljoen spermacellen per uur en
een ejaculaat kan bestaan uit 500 miljoen
tot een miljard cellen). Ten tweede is er
in de rundveehouderij veel vraag naar
X-sperma. Het aanbod is dus kleiner dan
de vraag waardoor de prijs ook omhoog
gaat. Het bevruchtingspercentage van
gesext sperma ligt lager dan van normaal
sperma, echter als het op pinken
gebruikt wordt (zoals CR Delta adviseert)
is deze achteruitgang vrij gering. Als het
X-sperma op de optimale manier ontdooid
en geïnsemineerd wordt, is er bij
het rund door het invriezen na het sexen
weinig kwaliteitverlies te verwachten. Het
lagere bevruchtingspercentage treedt
mede op doordat er, om het betaalbaar
te houden, minder spermacellen per
rietje gebruikt worden. Een rietje is dus
al duurder, maar de rundveehouder moet
er rekening mee houden dat hij iets meer
rietjes nodig heeft dan van ongescheiden
sperma. Tot dusver blijken de hogere
kosten voor de rundveehouders geen
beletsel om op grote schaal gebruik te
maken van gesext sperma omdat het een
investering is die op verschillende manieren
meer winst oplevert: zekere aanwas
van vrouwelijk fokvee, meer ruimte voor
vleesvee-inseminaties (leveren bij slacht
meer geld op dan melkvee), makkelijkere
geboortes en meer genetische vooruitgang.
CR Delta kan de vraag nauwelijks
aan en heeft voor de meeste stieren zelfs
een wachtlijst ingesteld. CR Delta is via
IDS01_Sperma_sexen.indd 44 07-01-2008 13:33:58

zijn holding CRV, in joint venture met
Sexing Technologies in Deventer, het
enige bedrijf in Nederland dat sperma
sext. Mullaart: “In overleg kan er – als er
ruimte is – ook voor andere diersoorten
gesext worden. Als er vanuit de paardenfokkerij
genoeg belangstelling is, zouden
we het technisch gesproken snel moeten
kunnen realiseren. Maar wij hebben voor
paarden nog geen licensie.” Zo’n licensie
heeft te maken met het patent op het
apparaat en het proces om sperma te
sexen. Deze licensie kost geld, het apparaat
en het uitvoeren van het proces
van sexen en insemineren brengt ook
kosten met zich mee. Zou er serieuze
vraag ontstaan vanuit de paardenfokkerij,
dan is het niet ondenkbaar. Maar het valt
of staat met de vraag wat de gebruiker er
nancieel voor over heeft.
Hysteroscopische inseminatie
In de Verenigde Staten is al wel een
bedrijf dat hengstensperma sext:
XY Inc. in Colorado. De Universiteit van
Colorado heeft de apparatuur in gebruik,
zij het nog maar op beperkte schaal.
Myrthe Wessel, specialist voortplanting
werkzaam bij de Graafschap Dierenartsen
te Vorden: “Onder meer vanwege
de problematiek dat bij het insemineren
van X- en Y-sperma met minder spermacellen
per portie moet worden gewerkt
en bij diepvries de vruchtbaarheid nog
verder afneemt, is men de laatste jaren
bezig speciale inseminatietechnieken te
ontwikkelen om kleine(re) hoeveelheden
spermacellen succesvol te insemineren.
Van de onderzochte inseminatietechnieken
blijkt de hysteroscopische inseminatie
de meest geschikte bij het gebruik
van XY-gesorteerde spermacellen. Hierbij
worden de spermacellen via een kijkbuis
tot aan de uitmonding van de eileider in
de baarmoeder (de papil) gebracht, om
de afstand tot aan de eileider en dus de
geovuleerde eicel tot een minimum te
beperken. Om ook merries te insemineren
die niet gelokaliseerd zijn in de buurt
van een dergelijk apparaat, is het nodig
c.q. wenselijk de gesorteerde spermacellen
in te vriezen. Het blijkt echter dat de
vruchtbaarheid van deze gesorteerde,
diepgevroren spermacellen ernstig gereduceerd
is.”
Hoewel XY Inc. met succes een aantal
experimenten heeft uitgevoerd en licensies
heeft uitgegeven aan enkele landen
en de Universiteiten van Colorado en
Sydney (Australië) zich dagelijks met onderzoek
bezighoudt, vooral naar de conservering,
is gesext paardensperma voor
zover bekend nog nergens ter wereld op
grote schaal commercieel gebruik.
Toekomst?
Er zijn wel foktechnische redenen om uitsluitend
merrieveulens te willen fokken.
Jan Greve bijvoorbeeld ziet het belang
ervan in bij de inbreng van volbloed.
“Ik zou er wel gebruik van maken als
de mogelijkheid zich hier voordoet. Ik
heb liever halfbloedmerries van mijn
volbloedhengsten, want die kunnen dan
in combinatie met warmbloedhengsten
weer voor nakomelingen zorgen met precies
de gewenste hoeveelheid bloed.”
Hoogleraar voortplanting van het paard
van de faculteit Diergeneeskunde te
Utrecht Tom Stout denkt dat er een toekomst
is voor sperma sexen bij paarden,
maar dat is zoals eerder gezegd zeer
afhankelijk van de vraag ernaar. “Het
hengstensperma leent zich er in principe
goed voor, doordat het verschil in
DNA hoeveelheid tussen vrouwelijke en
mannelijke sperma bij de hengst even
veel is als bij de stier. Wel is het zo dat
stieren over het algemeen goed vruchtbaar
zijn omdat ze op vruchtbaarheid
worden geselecteerd. Bij koeien heb je
daarom gemiddeld minder spermacellen
nodig om tot een bevruchting te komen
dan bij merries. Technisch is het allemaal
goed in de praktijk toepasbaar, mits
men toegang heeft tot een geschikte
ow cytometer. Maar in de proeven die
tot dusver zijn gedaan zijn de hengsten
én de merries vooral naar het apparaat
gebracht. Om dat in de praktijk op grote
Bij sperma-sexen worden spermacellen gescheiden in
vrouwelijk en mannelijk sperma om zo van te voren
het geslacht van het veulen te bepalen.
schaal te bewerkstelligen is een nogal
bewerkelijk proces. Daarnaast heb je dus
nog de kosten van de licentie en het apparaat.
Iemand zal bereid moeten zijn die
investering te maken en daarnaast moet
dat zijn terug te verdienen. De toekomst
van sperma sexen bij hengsten zal in ons
land daarom vooral afhankelijk zijn van
de vraag van de gebruiker en wat zij er
extra voor willen betalen.”
http://www.xyinc.com/history/history.php
Op de website van het Amerikaanse bedrijf XY Inc. is in een historisch overzicht onder meer te lezen dat het eerste merrieveulen van gesext sperma, Call me Madam,
al in 1998 in geboren is en het eerste hengstveulen, Augustus Primus, een jaar later. Deze twee hebben in 2003 samen een merrieveulen gebracht dat de
naam First Lady draagt. Voor First Lady zijn 17 miljoen (gesexte) spermacellen gebruikt, slechts vijf procent van de gebruikelijke hoeveelheid voor KI bij paarden.
IDS1 1 • 10 januari 2008
45
IDS01_Sperma_sexen.indd 45 07-01-2008 13:34:02