KRANT EN DEMOCRATIE - VU-DARE Home

OTTO SCHOLTEN
KRANT
EN
DEMOCRATIE
een studie naar politieke informatie
in landelijke dagbladen

STELLINGEN
1. Met het oog op de betrouwbaarheid van inhoudsanalyse-gegevens verdient
het aanbeveling laatste-dag-coderingen buiten beschouwing te laten,
(dit proefschrift, bijlage 2)
2. Wie redelijkerwijs kan weten dat hij niet alles weet, dient niet te
pretenderen dat hij alles weet.
(contra K.E. Rosengren, 1978, p. 40-41; dit proefschrift, deel I,
hoofdstuk 5)
3. Vanwege grenzen die het publiek aan interne politieke pluriformiteit
van dagbladen stelt, kan verlies aan externe pluriformiteit van de dagbladpers
slechts ten dele gecompenseerd worden door het vergroten van
de interne pluriformiteit van dagbladen.
(dit proefschrift, deel III, hoofdstuk 3)
4. Zo lang politici denken dat massamedia invloed hebben op de publieke
opinie, hebben massamedia invloed op de politieke besluitvorming.
5. De o.a. door feministen voorgestane individualisering van gezinsinkomens
kan alleen consequent doorgevoerd worden, indien het beroep
'huisvrouw/huisman' geldelijk gewaardeerd wordt.
6. De wijze waarop televisie betogingen en allerhande acties verslaat,
wekt ten onrechte de indruk dat ons land hard op weg is naar een
"mobiele eenheid"-staat.
7. Democratie en openbaarheid verdragen zich slecht met het verzoek bepaalde
uitlatingen van de vertegenwoordiger van de Centrumpartij uit
de Handelingen van de Tweede Kamer te weren.
8. De "walkman" is geen verrijking maar juist een verarming van de communicatieve
mogelijkheden van mensen.
9. Dat sommigen serieus van mening zijn dat Russische wapensystemen uitgerust
moeten worden met Amerikaanse computertechnologie, laat zien
dat de kernwapenwedloop niets anders is dan de waanzin ten top.
(zie Trouw, 4 oktober 1982)
10. Van uit nood geboren jeugdouderlingen behoort geen deugd gemaakt te
worden.
11. Uit journalistiek oogpunt gezien bestaat de WOB meer uit gaten dan uit
kaas.
Behorend bij 0. Schol ten, Krant en democratie, 1982.

KRANT EN DEMOCRATIE

omslag, grafieken en collages: Rick Heikamp
druk: Krips Repro Meppel
c 1982 0. Scholten, Kortenhoef
ISBN 90.6256.422.4.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of
openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm
of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de houder van het auteursrecht.

O. SCHOLTEN
KRANT EN DEMOCRATIE
een studie naar politieke informatie
in landelijke dagbladen
VU BOEKHANDEL/UITGEVERIJ
AMSTERDAM
1982

VRIJE UNIVERSITEIT TE AMSTERDAM
KRANT EN DEMOCRATIE
een studie naar politieke informatie
in landelijke dagbladen
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT
ter verkrijging van de graad van doctor
in de sociale wetenschappen
aan de Vrije Universiteit te Amsterdam,
op gezag van de rector magnificus dr. H. Verheul,
hoogleraar in de faculteit der wiskunde en natuurwetenschappen,
in het openbaar te verdedigen op
vrijdag 26 november 1982 te 13.30 uur
in het hoofdgebouw der universiteit,
De Boelelaan 1105
door
OTTO SCHOLTEN
geboren te Ommen
VU Boekhandel/Uitgeverij
Amsterdam

Promotor: Prof.dr. J.J. van Cuilenburg
Copromotoren: Prof.dr. E. Diemer
Dr. G.W. Noomen
ï IfO f.
\ i is I
. I
' l> ƒ

VOORWOORD
Zonder de inbreng van velen zou deze studie nooit tot stand gekomen zijn.
Onze dank gaat uit naar:
Henriëtte Loogman en Jan Kleinnijenhuis die bij het opzetten resp. afronden
van deze studie van hun altijd kritische belangstelling blijk gegeven hebben;
de codeurs die met engelengeduld monnikenwerk verricht hebben, zeker zij die
zowel in 1978 als in 1979 meegewerkt hebben;
Muriël Brummel die het typewerk op uitnemende wijze tot een goed einde ge­
bracht heeft;
Prof.dr. J.J. van Cuilenburg, Prof.dr. E. Diemer en Dr. G.W. Noomen, een
drietal dat in wisselende rolverdeling vanaf het allereerste begin bij opzet
en uitvoering van het onderzoek betrokken is geweest; een beter begeleiders­
team had ik mij niet kunnen denken;
de Nederlandse Organisatie voor Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek, die door
het verstrekken van een subsidie het mogelijk maakte codeurs voor de inhouds­
analyse aan te trekken;
de velen in mijn omgeving die al te lang hebben moeten horen dat het boek
zich in de fase van afronding bevond.
Kortenhoef, oktober 1982 Otto Schol ten.

INHOUD
Voorwoord
Deel I Theorie van het onderzoek 1
Hoofdstuk 1 Massamedia en democratie 3
1. Inleiding 5
2. Democratie - welk model? 6
2.1 Democratie - een wijze van besluitvorming 7
2.2 Democratie - vooronderstellingen ten aanzien
van de burger 9
2.3 Functies van massamedia in een democratie 13
Hoofdstuk 2 Probleemstelling, toelichting en verantwoording 19
1. Inleiding 21
2. Adequate bijdrage aan meningsvorming en
democratie-model 22
2.1 Adequate bijdrage aan meningsvorming en
vooronderstellingen ten aanzien van de burger 22
2.2 Adequate bijdrage aan meningsvorming en openheid
in de zin van algemene toegankelijkheid 24
3. Kwantiteit - kwaliteit van het aanbod aan
politieke informatie en de potentieel adequate
bijdrage aan meningsvorming 25
4. Adequate bijdrage aan meningsvorming - welke
dimensies 27
4.1 Aard van de gekozen dimensies 27
4.2 Functies, dimensies en criteria 29
4.2.1 Relatie dimensies - kenmerken van adequate
meningsvorming 29
5. Beperkingen 35
5.1 Waarom alleen nederlandse dagbladen? 36
5.2 Waarom alleen parlementair-politieke berichtgeving?
36
6. Verantwoording 37
Hoofdstuk 3 Onderzoeksopzet 39
1. Inleiding 41
2. Inhoudsanalyse als waarnemingstechniek 42
2.1 Inhoudsanalyse in dit onderzoek 43
2.2 Gespecificeerde kenmerken 46
3. De ontvanger 47
3.1 Ontvangersonderzoek - mogelijkheden en moeilijkheden
47
3.2 Moeilijkheden 48
3.2.1 Moeilijkheden - het effectbegrip 48
3.2.2 Moeilijkheden - welke factoren zijn relevant? 48
3.3 Mogelijkheden - de opzet van het lezersonderzoek
51
Hoofdstuk 4 Dimensies en criteria 53
1. Inleiding 55
2. Relatieve aandacht voor nieuwssoorten en -vormen 55
3. Leesbaarheid 57

4. Gegrondheid 59
4.1 Beweringen 59
4.2 Motiveringen 60
4.3 Contextuele informatie 62
4.4 Gegrondheid: motiverings- en beweringsdichtheid
63
5. Pluriformiteit 63
5.1 Pluriformiteit - een definitie 64
5.2 Pluriformiteit in politieke opstelling:
afspiegeling en openheid 65
5.2.1 Afspiegeling 66
5.2.2 Openheid 67
5.2.3 Pluriformiteit in politieke opstelling:
afspiegeling of openheid? 69
6. Generaliserend taalgebruik 72
6.1 Generaliserend taalgebruik - de formulering
van het oordeel 74
6.2 Generaliserend taalgebruik - de formulering
van het attitude-object. 75
6.3 De mate van generaliserend taalgebruik 76
Hoofdstuk 5 Dimensies en criteria: volledigheid/objectiviteit 77
1. Inleiding 79
2. Selectiviteit 80
3. Volledigheid 81
4. Objectiviteit 83
5. Werkelijkheid en beeld van de werkelijkheid in
dagbladen 85
6. Volledigheid/objectiviteit - een uitwerking 90
6.1 Selectieomvang 92
6.2 Verdeling van aandacht - de vertekeningscoëfficiënt
95
6.3 Zorgvuldigheid van de weergave 99
6.4 Aandacht voor niet-parlement gebonden politiek 99
Deel II Politieke informatie in de landelijke dagbladpers:
kwantiteit en kwaliteit 101
Hoofdstuk 1 Relatieve aandacht voor nieuwssoorten en -vormen 103
1. Inleiding 105
2. Aan welke onderwerpen besteedt welke krant hoeveel
aandacht? 106
3. Aandacht voor nieuwssoorten in 1974 en in 1978 114
Hoofdstuk 2 Leesbaarheid 117
1. Inleiding 119
2. Analyse-resultaten 120
Hoofdstuk 3 Politieke opstelling 123
1. Inleiding 125
2. Het oordeel van de landelijke dagbladpers
over politieke attitude-objecten 125
3. Politieke opstelling van de landelijke dagbladpers
128
4. Politieke opstelling van landelijke dagbladen
in 1974 en in 1978 ' 129

Hoofdstuk 5
Hoofdstuk 7
5.1
5.2
Politieke pluriformiteit: afspiegeling en
openheid
Afspiegeling: politieke opvattingen in de
landelijke dagbladpers en onder de bevolking
Openheid: politieke opvattingen in de landelijke
dagbladpers
Hoofdstuk 4 Gegrondheid
Inleiding
Gegrondheid van achtergrondinformatie en commentaar
ten aanzien van politiek in de landelijke
dagbladpers
1 Motiveringsdichtheid
2 Beweringsdichtheid
3 Gegrondheid
Gegrondheid van achtergrondinformatie en commentaar,objecten
uitgesplitst naar politieke attitude­
4. De gegrondheid van commentaren versus de gegrondheid
van overige achtergrondinformatie
Generaliserend taalgebruik
1. Inleiding
2. Generaliserend taalgebruik in achtergrondinformatie
en commentaar ten aanzien van politiek
in de landelijke dagbladpers
Hoofdstuk 6 Volledigheid/objectiviteit
1.
2.
3.
4.
4.:
4.1.1
4.2
4.3
4.4
5.
6.
Inleiding
De algemene politieke en financiële beschouwingen
in de Tweede Kamer
De verslaggeving over de algemene politieke en
financiële beschouwingen over de rijksbegroting
voor 1979 en over Bestek'81 in de landelijke
dagbladpers
Het Bestek'81-debat nader bekeken
De verslaggeving inzake het debat over 'Bestek'81'
- de selectieomvang
De verslaggeving inzake het debat over 'Bestek'8r
- de selectieomvang op macro-niveau
De verslaggeving inzake het debat over 'Bestek'81'
- de verdeling van aandacht over issues en politieke
actoren
Aandachtsverdeling en vertekeningscoëfficiënt op
macro-niveau
De verslaggeving inzake het debat over 'Bestek'81'
- de zorgvuldigheid van de weergave
Verslaggeving over het Bestek'81-debat vergeleken
met verslaggeving over de algemene politieke en
financiële beschouwingen van oktober 1975
Aandacht voor niet-parlement gebonden politiek
Politieke opstelling van dagbladen: de samenhang
tussen 'wat' en 'hoe'
1. Inleiding
2. Politieke opstelling en gegrondheid
130
131
132
135
137
137
137
139
141
142
143
145
147
147
151
153
154
155
158
158
162
173
185
189
194
200
205
207
207

2.1 De samenhang tussen politieke afstand en gegrondheid
209
2.1.1 Toetsing: de afstands-hypothese voor kabinet-Van
Agt, PvdA en CDA (analyseniveau: krant) 210
2.1.2 Toetsing: de afstands-hypothese voor kabinet-Van
Agt, PvdA en CDA (analyseniveau: artikel) 213
3. Politieke opstelling, gegrondheid en generaliserend
taalgebruik 216
4. Politieke opstelling en volledigheid/objectiviteit
' ' 218
4.1 Politieke opstelling en vertekeningscoëfficiënt 218
4.2 Politieke opstelling en openheidscoëfficiënt 220
4.3 De afstands-hypothese: de relatie politieke afstand
- aandeel in berichtgeving getoetst voor
PvdA, CDA, VVD en kabinet-Van Agt 221
5. Volledigheid/objectiviteit en de positie van
politieke partijen 222
5.1 Volledigheid/objectiviteit: aandacht voor grote
versus aandacht voor kleine(re) partijen 223
5.2 Volledigheid/objectiviteit: aandacht voor regeringsgezinde)
partijen versus aandacht voor
oppositiepartijen 227
Deel III Het lezersonderzoek: landelijke dagbladen en hun
lezerskringen 231
Hoofdstuk 1 De plaats van het lezersonderzoek in deze studie 233
1. Inleiding 235
2. Opzet en karakter van het lezersonderzoek 235
Hoofdstuk 2 Lezerskringen van landelijke dagbladen: een profielschets
239
1. Inleiding 241
2. Het mediagebruik van lezers van landelijke dagbladen
' 242
2.1 Belang van media als bron voor politieke informatie
243
2.2 Landelijke dagbladen: leestijd en motieven 244
2.3 Kijkgedrag: kijktijd, kijkfrequentie actualiteitenrubrieken
en Den Haag Vandaag 246
2.4 Opinieweekbladen 250
3. Belangstelling voor politiek nieuws in dagbladen 251
4. Politieke opstelling, perceptie politieke opstelling
en partijkeuze 255
4.1 Politieke opstelling 255
4.2 Perceptie politieke opstelling van krant door
lezers 257
4.3 Partijkeuze 259
5. Politieke kennis en openheid 261
Hoofdstuk 3 Krant en lezer: een micro-analyse 263
1. Inleiding 265
2. Opbouw van de te toetsen modellen 266
3. Het effect-begrip: potentieel en gesommeerd effect 267
4. Toetsing tentatieve model 'politieke kennis' 269

4.1 Het model 'politieke kennis' 270
4.2 De toetsing: de veronderstelde relaties tussen
opleidingsniveau en mediagebruiksvariabelen 271
4.3 De toetsing: de veronderstelde relaties inzake
"belangstelling voor politiek nieuws" 272
4.4 De toetsing: het model 'politieke kennis' 274
4.5 Het model 'politieke kennis' getoetst: samenvatting
en conclusies 276
5. Toetsing tentatieve model 'openheid' 278
5.1 Het model 'openheid' 278
5.2 De toetsing: het effect van relatieve aandacht
voor politieke nieuws op openheid 280
5.3 De toetsing: het effect van gegrondheid op openheid 282
5.4 De toetsing: het effect van interne politieke
diversiteit en van vertekening op openheid 283
5.5 De toetsing: het effect van generaliserend taalgebruik
op openheid 287
5.6 De toetsing van het model 'openheid 1
: samenvatting
en conclusies 288
6. Toetsing van het tentatieve model 'perceptie
politieke opstelling krant' 288
6.1 Het model 'perceptie politieke opstelling krant' 289
6.2 De toetsing: het effect van relatieve aandacht
voor politiek nieuws op perceptie politieke opstelling
krant 290
6.3 De toetsing: het effect van interne politieke
diversiteit op perceptie politieke opstel 1ing krant 291
7. Samenvatting en conclusies onvangersonderzoek 293
Samenvatting 293
Summa ry
Noten deel I, II en III 317
Appendix 1 Het meten van relatieve aandacht, leesbaarheid en aandacht
voor niet-parlement gebonden politiek 347
Appendix 2 Het meten van politieke opstelling, gegrondheid en generaliserend
taalgebruik 351
Appendix 3 Het meten van volledigheid/objectiviteit 367
Appendix 4 Het meten van lezerskenmerken 379
Noten appendices 388
Bijlage 1 Opzet en verantwoording diverse steekproeftrekkingen 393
Bijlage 2 Betrouwbaarheid in de inhoudsanalyse 397
Bijlage 3 Het toetsen van modellen in dit onderzoek 405
Bijlage 4 Lijst van variabelen en hun waardenbereik 409
Noten bijlagen 411
Aangehaalde literatuur 413

deel I
THEORIE VAN HET ONDERZOEK

hoofdstuk 1
MASSAMEDIA EN DEMOCRATIE
DE WAARHEID VOLKSDAGBLAD VOOR NEDERLAND
Wen-lil
- IIMIIIii
Joliiimir-
Reformatorisc loQDIcr
NRC m HANDELSBLAD
Trouw
«MtKIINMS HET
Juilkl yÇARMHUg
TftDVERIENTSEST f f
NEDERLANDS DAGBLAD
PAE»
VRIJ, Ü?. VERVfc.fr RD
3

1. Inleiding
De centrale probleemstelling van ons onderzoek - waarover in hoofdstuk 2
meer - is als volgt onder woorden gebracht:
'Kan de politiek-parlementaire berichtgeving in Nederlandse dagbladen ge­
acht worden een adequate bijdrage te leveren aan de meningsvorming van
burgers over politieke aangelegenheden in een democratisch staatsbestel
en zo ja, in welke mate?'
Om deze vraag te kunnen beantwoorden, moet de onderzoeker allereerst dui­
delijk maken van welk democratie-model hij uitgaat, Immers: of en in hoe­
verre een bijdrage 'adequaat' geacht kan worden, is slechts vast te stel­
len aan de hand van criteria ten aanzien van de politiek-parlementaire
berichtgeving; en welke criteria gehanteerd dienen te worden, hangt dan
weer af van het democratie-model dat als uitgangspunt gekozen wordt. An­
ders gezegd: uit het gekozen democratie-model vloeien -althans theore­
tisch - criteria voort, aan de hand waarvan massamedia naar hun functiei
vervulling beoordeeld kunnen worden.
Kiest men bijvoorbeeld voor een democratie-model waarin 'gelijkheid' cen­
traal staat, dan zal men massamedia beoordelen op hun potentiële bijdra­
ge aan het verminderen van de bestaande ongelijkheid(heden) in een samen­
leving. Gaat men daarentegen uit van een democratie-model waarin 'vrij­
heid' deze plaats inneemt, dan zal men massamedia beoordelen op hun bij­
drage aan het vergroten van de vrijheid in een samenleving.
Dit zo zijnde, besteden we derhalve allereerst aandacht aan de vraag 'wel
democratie-model?'. Vervolgens gaan we in op de daarmee samenhangende

6
vraag welke functies massamedia in een democratie vervullen, resp. behoren
te vervullen met het oog op meningsvorming van burgers over politieke
2
aangelegenheden.
2. Democratie - welk model?
Zodra het verschijnsel 'democratie' omschreven wordt, ontstaat een Baby­
lonische spraakverwarring. De één poogt de chaos te bezweren door onder-
3
scheid te maken tussen een materieel en een formeel democratie-begrip,
een ander door een tweedeling 'participatorische' versus 'elitaire' demo­
cratie-theorieën te poneren,^ een derde door te spreken van de 'klassie-
5
ke' versus de 'concurrentie'-theorie. En alle drie kunnen ze één en de­
zelfde omschrijving van één en dezelfde auteur - Schumpeter - citeren
als excellent resp. vermaledijt voorbeeld van een formeel democratie-be­
grip, resp. een elitaire democratie-opvatting, resp. de concurrentie-
theorie.
Alle 'ins' en 'outs' van de democratie-discussie bespreken en analyseren
vergt een aparte studie.^ We beperken ons tot enkele punten uit de dis­
cussie, van belang met het oog op het formuleren van criteria aan de
hand waarvan massamedia beoordeeld kunnen worden.
De term 'democratie' heeft - aldus Daudt - zijn veelvuldig gebruik 7
de twintigste eeuw tot op grote hoogte te danken aan het feit 'dat het
een nuttige term was in de geallieerde propaganda, volgens welke na de
eerste Wereldoorlog de wereld 'safe' zou moeten zijn voor 'democracy', en
waardoor de term werd geassocieerd met alle aangename zaken des levens
die men zich zou kunnen voorstellen in contrast met de verschrikkingen
g
van de oorlog'.
In deze zin gebruikt, is sprake van een materieel democratie-begrip: de­
mocratie omschreven in termen van wat wenselijk wordt geacht. Pas wanneer,
bijvoorbeeld, alle burgers materieel in een gelijke positie verkeren en
niet alleen formeel maar ook materieel gelijke ontplooiingskansen krijgen,
g
pas dan is in zo'n gedachtengang sprake van democratie.
Een dergelijke redenering stelt democratie gelijk aan wat zij geacht wordt
voort te brengen, in dit geval materieel gelijke ontplooiingskansen. Nu
is de inhoud van besluiten weliswaar van groot belang, maar dat is nog
in

geen reden het hoe en het wat' met elkaar te verwarren, de procedure
10
te vereenzelvigen met de resultaten. Integendeel. Er is juist alle re­
den het 'hoe' en het 'wat' scherp te blijven onderscheiden bij het om­
schrijven van het begrip 'democratie'. Het door elkaar halen van deze
twee brengt namelijk het risico met zich mee, dat procedures totaal on­
dergeschikt gemaakt worden aan resultaten, dat met andere woorden het
doel alle middelen heiligt. 'De democraat die niet goed inziet hoe zich
hier het middel tot het doel verhoudt, is voordat hij het weet een auto­
craat. Als bijvoorbeeld het doel niet snel genoeg verwezenlijkt wordt
of als de output van de democratische procedures niet beantwoordt aan
zijn wensen zal hij al te spoedig bereid zijn om al die democratische
11
procedures over boord te zetten', waarschuwt Kuypers. Dat kan leiden
12
- en heeft geleid - tot het uitsluiten van de mogelijkheid over het
'wat' te discussiëren. In zo'n gedachtengang is een democratisch stelsel
immers slechts aanvaardbaar zolang en voorzover het nagestreefde doel
13
kan bekoren. En daarmee ligt de bijl aan de wortel van het democra-
14
tisch stelsel. Eén bepaald doel wordt - door wie? - boven alle discus­
sie verheven en krijgt daarmee een hogere waarde toegekend dan de gees­
telijke vrijheid om van mening te verschillen, ook over doeleinden. Ter­
wijl - gegeven de onmogelijkheid de uiteindelijke juistheid van (politie­
ke) doeleinden bij voorbaat vast te stellen - juist niets anders over­
blijft dan in een permanente discussie steeds opnieuw en in alle voorlo-
15
pigheid politieke doelstellingen te formuleren.
De onmogelijkheid de absolute juistheid van politieke besluiten aan te
tonen, houdt verband met het feit dat:
1. de consequenties van politieke besluiten op korte of lange termijn
niet met zekerheid voorspeld kunnen worden;
2. de ethische superioriteit niet kan worden vastgesteld.
Dit brengt ons er toe te kiezen voor een formeel democratie-model, dat
wil zeggen een model waarin spelregels voor besluitvorming worden aange­
geven, niet de criteria waaraan de inhoud van de besluiten getoetst zou
kunnen worden.
2.1 Democratie - een wijze van besluitvorming
Onder 'democratie' verstaan wij een staatsvorm die zich kenmerkt door zijn
7

8
17
wijze van besluitvorming: de burger kan er invloed op uitoefenen.
Over het algemeen kan men stellen dat een organisatie democratisch is of
dat een beslissing democratisch genomen is, indien 'ieder het recht en de
mogelijkheid heeft op voet van gelijkheid mee te beslissen over aangele­
genheden waarvan hij de gevolgen ondervindt'. Van democratie is in deze
opvatting sprake indien de verdeling van macht en invloed in een samenle-
18
ving volkomen gelijk is.
Het behoeft geen betoog dat we, gemeten naar deze maatstaf, in een onvol­
tooide democratie leven en ook zullen blijven leven. De auteur van boven­
genoemde definitie is overigens de eerste die er op wijst dat een demo­
cratische samenleving volgens deze norm onbereikbaar is, al was het maar
omdat op fysieke gronden niet aan politieke arbeidsverdeling te ontkomen
19
valt. Dat wij desondanks vasthouden aan deze formeel normatieve om­
schrijving van democratie, heeft twee redenen. Enerzijds hechten wij er
aan, hiermee afstand te nemen van het verwijt dat aanhangers van een for-
20
meel democratie-begrip vaak gemaakt wordt, namelijk als zou democratie
uits tuitend betekenen dat het volk de gelegenheid heeft 'of accepting
21
or refusing the men who are ruling them'. Anderzijds vereenzelvigen we
ons zodoende niet met diegenen die van oordeel zijn dat alle burgers in
22
de besluitvorming dienen te participeren. Van belang is niet zo zeer,
of alle burgers daadwerkelijk participeren, van belang is in hoeverre al­
le burgers het recht en de mogelijkheid hebben op voet van gelijkheid
23
aan het politieke bedrijf deel te nemen.
En dat impliceert enerzijds dat het de burger vrij staat de hem geboden
mogelijkheid al dan niet te benutten: hij is niet (te) verplicht(en) tot
24
participatie, hij heeft uitdrukkelijk het recht van het hem toekomende
recht geen gebruik te maken, los van de vraag of hij daarvoor al dan niet
25
'goede' redenen heeft.
Anderzijds betekent het, dat voortdurend in het oog gehouden moet worden
in hoeverre sprake is van 'equality of de facto opportunity'; 'de moge­
lijkheid op voet van gelijkheid ...' dient met andere woorden een 'voor­
werp van aanhoudende zorg' te zijn. Immers: het doel van democratie - ook
in zijn parlementaire uitwerking - is het scheppen van maatschappelijke
verhoudingen die het mogelijk maken de formele gelijkheid van kansen op
26
participatie, ook materieel te verwezenlijken.

De staatsburger - om wie het uiteindelijk in dit hele verhaal draait -
is tot nu toe slechts als 'lijdend voorwerp' ter sprake gekomen: hem be­
horen gelijke rechten en mogelijkheden gegeven te worden. Maar dat is
slechts één kant van de médaille. Zonder zijn - min of meer - actieve
medewerking is bovengeschetst democratie-model niet levensvatbaar. Wat
wordt van hem verwacht? Welke vooronderstellingen ten aanzien van zijn
rol liggen besloten in het geschetste democratie-model? En wat zijn de
consequenties daarvan voor de plaats van massamedia?
2.2 Democratie - vooronderstellingen ten aanzien van de burger
Aansluitend bij de Westerse 1iberaal-democratische traditie kozen we in
het voorgaande voor een formeel, normatief democratie-model. Inherent aan
traditie en model beide is, dat aan geestelijke vrijheid meer waarde
wordt gehecht dan aan bijvoorbeeld materiële gelijkheid (waarbij te be­
denken valt dat een bepaald bestaansminimum voorwaarde is voor het kun-
27
nen beleven van geestelijke vrijheid). Ook in onze speurtocht naar voor­
onderstellingen ten aanzien van de rol van de staatsburger in het ge­
schetste democratie-model grijpen we in eerste instantie terug op de li­
beraal -democratische traditie.
Het complex vooronderstellingen met betrekking tot de staatsburger in de­
ze traditie kan kortweg aangeduid worden met het trefwoord 'de rationele
burger'. De burger wordt geacht:
- redelijk te zijn;
- belangstelling te hebben voor de publieke zaak;
- kennis te hebben van de publieke zaak;
- op grond hiervan zijn politieke keuze te bepalen, niet met het oog op
het eigen belang, maar in overeenstemming met het zogenaamde algemeen
2 8
belang.
Dergelijke ideaalbeelden van de burger worden gedragen door een sterk ge­
loof in de redelijkheid van mensen. Meningsvorming van burgers over poli­
tieke aangelegenheden is dan ook onlosmakelijk verbonden met redelijkheid
en openbare discussie. Met het oog op het ontstaan van een kritische open­
baarheid die de machthebbers beperkingen oplegt, moeten de politieke pro­
blemen in de kring van de verlichte, goed-geTnformeerde burgerij bespro­
ken worden. Een gedachtengang die gedragen wordt door de rationa!istisch-
9

10
optimistische overtuiging dat door het afwegen van pro en contra, door
een vrije gedachtenwisseling, onjuistheden en vooroordelen opgespoord
kunnen worden en er uiteindelijk een rationele, echte consensus ontstaat.
29
'Die wahre richtige Meinung trägt den Sieg über die Unwahrheit davon'.
De idee van de 'rationele burger', stammend uit de achttiende eeuw en oor­
spronkelijk alleen betrekking hebbend op de 'gegoede burgerij', leeft nog
steeds. In de beschrijvingen die bijvoorbeeld Ippolito c.s. en Mitchell
30
van hem geven zijn zonder moeite dezelfde elementen te herkennen. In­
middels is de kring der discussianten al lang niet meer beperkt tot de
'gegoede burgerij', maar - althans formeel - uitgebreid tot de gehele be­
volking van achttien jaar en ouder. De uitbreiding van de kring is niet
zonder gevolgen gebleven voor de vooronderstellingen ten aanzien van de
31
rol van de burgers. Geissler wijst er op, dat de uit de verlichting
stammende burgerlijke idee van de kritische openbaarheid in de negentien­
de eeuw een on-problematisch concept was en wel omdat:
1. de liberale nachtwakersstaat slechts een zeer beperkt terrein van
staatszorg kende;
2. de kring van participanten aan het politieke proces bij voorbaat
beperkt werd tot 'eine kleine, gebildete, angeblich das Volk re­
präsentierende Gruppe von relativ homogener Interessenlage, so dass
auch die Frage der Verschleierung von Interessenkonflikten nicht
32
akut wurde'.
Met name het feit dat de kring van participanten aanzienlijk is uitge­
breid is hier van belang. Gevolg daarvan is namelijk geweest dat niet
langer gesproken kon worden van een 'relativ homogener Interessenlage'.
Integendeel. De belangen van de participanten lopen vaak zeer ver uiteen.
'Nicht mehr auf gemeinsamer Wertgrundlage wurde gestritten (um das wie)
33
sondern um die Wertgrundlage (was)'. En het zal duidelijk zijn, dat een
discussie in kleine kring tussen mensen met grotendeels gelijklopende be­
langen heel andere eisen stelt dan een discussie in brede(re) kring tus­
sen mensen met zeer tegenstrijdige belangen. In het laatste geval zijn
zaken als luisteren naar eikaars standpunten, open staan voor andere be­
naderingen dan de eigen, de noodzaak samen oplossingen te zoeken e.d. te­
gelijkertijd minder vanzelfsprekend en meer nodig dan in het eerste geval.
In dat perspectief bezien, behoeft het dan ook geen verwondering te wek­
ken dat een aantal andere vooronderstellingen relevant geworden is.

Van burgers wordt verwacht dat ze open staan voor nieuwe ontwikkelingen,
34
flexibel zijn, overtuigd van de mogelijkheid de toekomst in te vullen.
Burgers moeten een 'suitable personality structure' bezitten, hetgeen on­
der veel meer inhoudt, dat het democratisch karakter 'more flexible and
more adaptable' is dan het autoritaire, dat geweld als middel om politie­
ke problemen op te lossen afgewezen wordt en dat er sprake moet zijn van
'the presence of convincibility or open-mindedness in consideration of
35
political issues'. 'Democratie behavior is charactarized by openmindedness
and readiness for co-operation', het impliceert 'exposure to
36
change and criticism'. Een vierde auteur tenslotte - Barbu - stelde een
hele catalogus van eigenschappen en kenmerken van de democratische per­
soonlijkheid samen, waarin, naast het beoefenen van hobby's en het bezit­
ten van gevoel voor humor, o.a. zijn opgenomen: het open staan voor an­
dere meningen, tolerantie, positieve houding ten opzichte van verande-
37
ringen, verdragen van vaagheden en vermogen tot samenwerken.
Er zijn ongetwijfeld weinig of geen burgers die geheel aan dit ideaal­
beeld beantwoorden. Met name ten aanzien van de 'klassieke' vooronder­
stellingen heeft (verkiezings)onderzoek aangetoond dat de politieke wer­
kelijkheid er wel eens anders uitziet dan de theorie veronderstelt. Van
een algemene belangstelling voor politieke aangelegenheden is lang niet
altijd sprake, laat staan van kennis daaromtrent, programma's van poli­
tieke partijen worden slechts in beperkte mate tegen elkaar afgewogen bij
39
het ter stembus gaan, van een 'opgewekte, heldere, deskundige discussie
die tot een zinvolle besluitvorming leidt' is nauwelijks iets te bespeu-
40
ren.
Nu is - gezien het werkelijkheidsgehalte van het ideaal - die discrepan­
tie tot op zekere hoogte onvermijdelijk. Het is, bijvoorbeeld, uiterst
irreëel om van burgers te verwachten dat zij - al is het maar globaal -
op de hoogte zijn van de gevolgen van allerlei beleidsvoorstellen en de­
ze op hun mérites kunnen beoordelen, waar alleen al het opstellen van be­
leidsvoorstellen een zeer gespecialiseerd ambtenarenapparaat vergt en de
controle op die plannen in feite slechts als hoofdberoep kan worden uit-
41
geoefend.
De onvermijdelijkheid van een discrepantie vaststellen is één ding. Haar
- waar mogelijk - oplossen of althans verminderen, is een tweede. Het
dichten van de kloof kan vanuit twee uitgangsposities geschieden. Men kan 11

12
uitgaan van de werkelijkheid en deze telkens opnieuw tot norm verheffen
- herdefiniëring van de norm in termen van de werkelijkheid -, men kan
ook vasthouden aan de norm en trachten wegen en middelen te vinden om
werkelijkheid en norm met elkaar in overeenstemming te brengen. De eerste
benadering hecht weinig of geen waarde aan informatie en discussie over
politieke aangelegenheden in een democratie. De geïnteresseerde, goed ge-
informeerde burger blijkt een fictie, de democratie bestaat nog steeds.
Heeft een democratie dan wel zo'n behoefte aan goed geïnformeerde bur­
gers? Of is het juist zo, dat een meerderheid van niet in politiek geïn­
teresseerde burgers noodzakelijk is om de leiders de speelruimte te ver­
schaffen, nodig voor het oplossen van conflicten?
Berelson beantwoordt deze vraag bevestigend, al houdt hij vast aan de be-
42
reidheid van burgers om in tijden van nood wèl belangstelling te tonen.
Dahrendorf stelt, dat het gegeven dat slechts weinigen tot de 'aktive
Oeffentlichkeit' behoren en de grote meerderheid uitsluitend bij verkie­
zingen deelneemt aan het politieke proces, een teken is van goed functio-
43
neren van het democratisch systeem. Voorzover het niet-deelnemen het ge­
volg is van een bewuste keuze en niet van te beïnvloeden ongelijkheden in
de facto mogelijkheden tot deelnemen, kan men met deze interpretatie in-
44
stemmen.
Andere voorbeelden van wat men kan noemen een 'realistische benadering'
zijn Schumpeters concurrentie-democratie en de 'representative Gemein-
45
schafts-Demokratie'. Schumpeter beschouwt democratie als een (wed)-
strijd om het leiderschap. Informatie en (rationele) discussie spelen
daarbij een ondergeschikte rol, worden in ieder geval niet als kenmerkend
voor een democratie beschouwd. Partijpropaganda, leuzen, marsliederen en
de politieke 'boss' - zij vormen het wezen van de politiek.
In het model van de 'representative Gemeinschafts-Demokratie 1
moeten ver­
trouwen van de burgers in de vertegenwoordigers enerzijds en verantwoor­
delijkheidsgevoel van de vertegenwoordigers ten opzichte van de burgers
anderzijds, burgers en politici met elkaar verbinden. In deze opvatting
wordt vertrouwen voor de burgers een niet te controleren mechanisme, via
hetwelk zij de maatschappelijke complexiteit kunnen reduceren, zich daar­
bij volledig afhankelijk makend van de mate waarin vertegenwoordigers hun
verantwoordelijkheid ten opzichte van hen wensen te beleven.^ 7
Deze benaderingen bieden nauwelijks aanknopingspunten voor een uiteenzet-

ting over functies van massamedia in een democratie, om de eenvoudige re­
den dat 'informatie en discussie' grotendeels buiten het gezichtsveld val-
, 48
len.
Wij kiezen voor de tweede benadering: vasthouden aan het ideaal van de
'rationele burger', wikkend en wegend, openstaand voor andere opvattingen
dan de eigen. Vanuit dat ideaalbeeld analyseren we de functies van massa­
media in een democratisch stelsel, vanuit dat ideaalbeeld proberen we te
komen tot criteria die gesteld kunnen worden aan de wijze waarop media
49
deze functies vervullen.
Daarbij moet onmiddellijk opgemerkt worden, dat het absurd zou zijn om te
verwachten dat éénmaal alle burgers in alle beleid geïnteresseerd zullen
zijn, dat eens allen zich op basis van eenzelfde mate van kennis en in-
50
zicht een mening over politieke aangelegenheden zullen vormen.
De technisch-wetenschappelijke ontwikkeling heeft geleid tot een zo com­
plexe samenleving, dat dat wel altijd een illusie zal blijven. Arbeids­
verdeling en specialisatie zijn onontkoombaar, deskundigen kunnen ook in
51
de politieke besluitvorming niet gemist worden.
Maar dat alles neemt niet weg dat in onze opvatting van democratie bur­
gers de mogelijkheid geboden moet worden zich op basis van informatie een
mening te vormen over politieke aangelegenheden. En dat de verstrekte in­
formatie aan bepaalde criteria moet voldoen, wil sprake zijn van een po­
tentieel adequate bijdrage aan bedoelde meningsvorming. Het ideaalbeeld
fungeert daarbij als een 'idée-1imite', een richtingwijzend beeld dat
52
nooit tot werkelijkheid zal worden.
'Richtingwijzend', in die zin dat deze benadering wèl aanknopingspunten
biedt voor een verhandeling over functies van massamedia in een democra­
tie, sterker, de massamedia juist in het middelpunt van de belangstelling
plaatst: wie kan anno 1982 over 'geïnformeerde' burgers spreken zonder
daarbij de massamedia zeer nadrukkelijk in de beschouwingen te betrek­
2.3 Functies van massamedia in een democratie
5 3
ken?
Na de tweede wereldoorlog zijn sommige auteurs zeer optimistisch ten aan­
zien van de mogelijkheden van massamedia om de 'gouden eeuw der democra­
tie' te realiseren. 'It is () tempting and easy to assume that we have
13

14
solved at last one of the major problems of a democratie society - how to
disseminate effectively facts relevant to the considered judgment of
54
sovereign people'. 'Massamedia als redders van de democratie' is anno
1982 een beeld dat al lang in scherven ligt. Weliswaar staat buiten kijf
dat massamedia in een parlementair-democratisch stelsel zoals wij dat ken-
55
nen onmisbaar zijn, maar on-problematisch is het functioneren van massa­
media binnen dat stelsel bepaald niet. Stromen kritiek zijn inmiddels
over pers, radio en televisie uitgegoten, met als trefwoorden 'manipula-
56
tie', 'vertrossing' en 'kapitalistische belangenbehartiging'.
Kritiek op het functioneren van massamedia vooronderstelt bepaalde opvat­
tingen ten aanzien van de functies van massamedia en ten aanzien van de
wijze waarop die vervuld dienen te worden.
Bij het omschrijven van de functies van massamedia zijn in het kader van
deze studie twee punten van belang:
1. Wij beperken ons tot de functies die massamedia vervullen voor het po­
litiek systeem. De meer algemene vraag naar de functies van massamedia
voor een samenleving in haar geheel, voor groepen en voor individuen
57
in die samenleving, blijft nadrukkelijk buiten beschouwing.
2. Wij gaan uit van een formeel, normatief democratie-model en - in het
verlengde daarvan - van een ideaalbeeld van de burger zoals beschreven
in paragraaf 2.2.
De functies van massamedia kunnen in deze opvatting adequaat beschreven
worden aan de hand van Dahrendorfs onderscheid tussen 'aktive' en 'passive
Oeffentlichkeit'Iedere samenleving - aldus Dahrendorf - is in zekere
zin een 'halbierte Gesellschaft': sommigen hebben deel aan de macht, de
meesten niet; sommigen beschikken over de relevante informatie, de meesten
59
niet. De eerste groep - de 'aktive Oeffentlichkeit' - bestaat uit dat
deel van het publiek dat met een zekere regelmaat eigen initiatieven ont­
plooit in het politieke proces. Ministers en parlementsleden, bestuurders
en actieve leden van politieke partijen, vakbonden, maatschappelijke (be­
langenorganisaties en actiegroepen behoren tot de 'aktive Oeffentlich­
keit'. De 'passive Oeffentlichkeit' bestaat uit dat deel van het publiek
dat uitsluitend als kiezer aan de politieke besluitvorming deelneemt.
Dahrendorf schat de omvang van de laatste groep op 90 á 99% van het gehe­
le publiek.

Waar het vervolgens in een democratie op aan komt, is in hoeverre 'aktive'
en 'passive Oeffentlichkeit' over mogelijkheden beschikken om te achter­
halen 'how the other half lives'. Anders gezegd: in welke mate 'aktive'
en 'passive Oeffentlichkeit' zich over eikaars doen en laten informatie
kunnen verschaffen. Dat is zo belangrijk, omdat van de 'aktive Oeffent-
lichkeit' verwacht wordt dat ze 'responsive' is, openstaat voor de ver­
langens en voorkeuren van de 'passive Oeffentlichkeit 1
, en die mee laat
tellen in de politieke besluitvorming. Het is ook belangrijk, omdat voor
de 'passive Oeffentlichkeit' de mogelijkheid om zich te informeren over
wat op politiek gebied gaande is, voorwaarde is voor de 'mogelijkheid op
voet van gelijkheid mee te beslissen...'. Dit impliceert dat het politiek
proces zich dient te voltrekken in een sfeer van openbaarheid en dat er
een permanente stroom van informatie behoort te zijn van 'aktive' naar
'passive Oeffentlichkeit' en omgekeerd.
De betekenis van massamedia voor het effectueren van openbaarheid en voor
het op gang houden van de stroom informatie is zeer groot. Niet alleen is
de 'passive Oeffentlichkeit' voor haar informatie over de 'aktive Oeffent-
lichkeit' in hoge mate afhankelijk van de massamedia, 60
bovendien spelen
de massamedia een belangrijke rol bij het vaststellen van de grenzen waar­
binnen de 'aktive Oeffentlichkeit' tot besluitvorming kan komen: 'An
wenigen Punkten ist die Aufgabe der Massenmedien so unentbehrlich für
eine freie Gesellschaft wie an den Gelenken von aktiver und passiver
Oeffentlichkeit'. De grenzen waarbinnen de 'aktive Oeffentlichkeit' tot
besluitvorming kan komen, worden in principe door de 'passive Oeffent­
lichkeit' aangegeven. Belangrijk moment daarbij zijn verkiezingen, die
echter zelden duidelijk gemarkeerde grenzen aangeven. Vandaar dat ook
tussen twee verkiezingen in een voortdurend gevecht plaats vindt om de
grenzen te definiëren.
Massamedia kunnen in dit geheel twee functies vervullen: als 'grensbe­
wakers' en als 'grensdefinieerders'. Zij kunnen signaleren, of en hoe het
politieke proces zich binnen de door de 'passive Oeffentlichkeit' aange­
geven grenzen beweegt, èn zij kunnen als representanten van onderschei­
den politieke stromingen in een samenleving een bijdrage leveren aan de
definiëring van die grenzen.
Voorzover het om een abstracte formulering van deze functies gaat, be­
staat in de literatuur een vrij grote mate van overeenstemming, zij het
15

dat de benamingen nogal uiteenlopen. Een telkens terugkerend verschil in
formulering betreft daarbij het karakter van de onderscheiden functies:
normatief of empirisch. Met name in de Duitse literatuur treedt bij de
formulering van de 'öffentliche Aufgabe' van de massamedia vaak een sterk
normatief geladen benadering naar voren, die de functies van massamedia
62
deductief afleidt uit rechts- en grondwetsnormen.
In deze studie omschrijven wij functies van massamedia in termen van mo­
gelijke gevolgen aan ontvangerszijde, het normatieve moment ligt bij de
vraag 0p welke wijze massamedia de onderscheiden functies vervullen. 63
Wij volgen de terminologie van Wildenmann en Kaltefleiter, die drie func-
64
ties onderscheiden:
1. informatie
massamedia informeren de burgers over het beleid, de beleidsvoorne­
mens en de beleidsuitvoering van de overheid en over al wat daarmee
samenhangt; het gaat hier om de meest oorspronkelijke functie van me­
dia, het verzorgen van een deel van de communicatie tussen burgers
65
onderling en tussen regeerders en geregeerden;
2. expressie
massamedia informeren de overheid over wat er leeft onder de bevol-
king ten aanzien van het gevoerde en te voeren beleid;
3. kritiek
massamedia oefenen kritiek op de inhoud van het beleid en de beleids­
voornemens ('Sachkritik 1
), alsmede op de wijze waarop beleid tot stand
komt
5 7
('Stilkritik'). '
6 8
Deze functies laten zich gemakkelijk inpassen in Dahrendorfs
69
indeling
aktive/passive Oeffentlichkeit'.
Schema_2 Massamedia als intermediair tussen 'aktive' en 'passive
Oeffenlichkeit'
informatie
AKTIVE OEFFENTLICHKE1T
PASSIVE OEFFENTLICHTKEIT
expressie/kritiek
Binnen het hier geschetste kader beweegt zich ons onderzoek naar de func-

tievervulling van dagbladen. De eerstvolgende vraag is nu welke criteria
daarbij gehanteerd (kunnen) worden.
17

hoofdstuk 2
PROBLEEMSTELLING,
TOELICHTING EN VERANTWOORDING
19

1. Inleiding
De te beantwoorden vraag in deze studie is in welke mate de politiek-par-
lementaire berichtgeving in Nederlandse dagbladen geacht kan worden een
adequate bijdrage te leveren aan de meningsvorming van burgers over poli­
tieke aangelegenheden in een democratisch staatsbestel .
Omdat het antwoord op de vraag, in hoeverre een bijdrage geacht kan wor­
den adequaat te zijn, afhankelijk is van het democratie-model dat men
voor ogen heeft, bevatte hoofdstuk 1 een verhandeling over het gekozen
democratie-model alsmede over de functies die massamedia binnen dat kader
vervullen. Massamedia - zo stelden we - treden op als intermediair tussen
'aktive' en 'passive Oeffentlichkeit', ze vormen een verbindingsschakel
7 0
tussen 'Spitze und Basis'.
We komen nu toe aan de vraag, welke criteria
gehanteerd kunnen worden om vast te stellen in hoeverre onderscheiden
massamedia, door de wijze waarop ze de informatie-, expressie- en kritiek­
functie vervullen, geacht kunnen worden een adequate bijdrage te le­
veren aan de meningsvorming van burgers over politieke aangelegenheden.
Niet zonder reden gebruiken en onderstrepen we hier de wat omslachtige
formulering 'geacht kunnen worden'. Daarmee geven we aan, dat het ons in
dit onderzoek eerst en vooral gaat om de mate waarin de bijdrage van mas­
samedia aan meningsvorming potentieel adequaat is. Het daadwerkelijk
effect van de wijze waarop onderscheiden dagbladen informeren etc, komt
aan de orde in het ontvangersonderzoek. Dit onderzoek is echter beperkt
van opzet en heeft geen andere pretentie dan een adstructie-analyse te
zijn. Bij de bespreking van de onderzoeksopzet in het volgende hoofdstuk,
21

22
komen we op dit punt terug.
Een tweede belangrijk element in de formulering van de probleemstelling
betreft de term 'adequate bijdrage aan meningsvorming over politieke aan­
gelegenheden'. Deze formulering roept ogenblikkelijk de vraag op, wat te
verstaan onder 'adequate bijdrage'. Welke criteria gelden om vast te stel­
len in hoeverre een bijdrage meer of minder adequaat is? En hoe verhouden
die criteria zich tot de informatie-, expressie- en kritiekfunctie?
2. Adequate bijdrage aan meningsvorming en democratie-model
Het is al eerder betoogd: welke criteria gehanteerd worden hangt ten nauw­
ste samen met het democratie-model dat als uitgangspunt dient. Met name
op grond van het 'onmogelijkheids-argument' kozen we in het vorige hoofd­
stuk voor een formeel democratie-model. Essentiële spelregel is, dat
ieder het recht en de mogelijkheid heeft op voet van gelijkheid mee te
beslissen over aangelegenheden waarvan hij de gevolgen ondervindt.
Deze spelregel is zo belangrijk omdat hij uitdrukking geeft aan de vrij­
heid van de staatsburger: het is zijn beslissing al dan niet mee te be­
slissen, hij heeft het recht, niet de plicht, hij is en blijft zelf ver-
71
antwoordelijk voor de keuze die hij maakt. Met andere woorden: deze
spelregel legt vast dat het politiek systeem 'open' in de zin van toe­
gankelijk behoort te zijn: ieder heeft het recht enz.
In onderstaande gaan we hier nader op in, om het begrip 'adequate bij­
drage aan meningsvorming' nader te preciseren. Het gaat ons daarbij niet
zo zeer om een exacte definitie, maar meer om het opsporen van criteria
aan de hand waarvan vastgesteld kan worden in welke mate sprake is van
een adequate bijdrage aan meningsvorming. Beter gezegd: van een poten­
tieel adequate bijdrage.
2.1 Adequate bijdrage aan meningsvorming en vooronderstellingen ten aan­
zien van de burger
Erkennen dat de burger de vrijheid heeft al dan niet mee te beslissen,
72
houdt niet in, dat die vrijheid ongelimiteerd is. In onze opvatting be­
tekent het veeleer, dat elke burger zelf verantwoordelijk is en blijft

voor de beslissing die hij neemt. Kort samengevat in een bekend adagium:
'geen vrijheid zonder verantwoordelijkheid'. Het verantwoordelijkheids­
aspect komt - voorzover het de burger betreft - tot uitdrukking in de
vooronderstellingen die op de Verlichting georiënteerde democratie-theo­
rieën ten aanzien van de burger hanteren.
De beslissingsvrijheid van de burger min of meer uitgesproken erkennend,
wordt het nemen van politieke beslissingen vervolgens - althans op theo­
retisch niveau - gebonden aan een groot aantal eisen: de burger dient
goed geïnformeerd te zijn, redelijk, tolerant en open van geest.
Op het niveau van 'de burger' vormt de eis 'geïnformeerd-zijn' de verbin­
dingsschakel tussen het gehanteerde democratie-model en criteria voor
functievervulling. Immers, burgers zijn voor hun geïnformeerd-zijn in ho-
73
ge mate afhankelijk van massamedia, al was het maar vanwege de beperkt­
heid van het menselijk waarnemingsvermogen. Wie derhalve ten aanzien van
burgers geïnformeerd-zijn, redelijkheid, tolerantie en openheid van geest
74
vooronderstelt, vooronderstelt impliciet dat massamedia dienen bij te
dragen aan geïnformeerd-zijn, redelijkheid moeten versterken, tolerantie
bevorderen en openheid van geest aanmoedigen. Met andere woorden: willen
massamedia een adequate bijdrage leveren aan de meningsvorming van bur­
gers over politieke aangelegenheden, dan zullen ze allereerst informatie
over die politieke aangelegenheden moeten verschaffen. Een minimum aan
politieke informatie is immers noodzakelijk voor het kunnen leveren van
een adequate bijdrage. Noodzakelijk, niet voldoende.
De verstrekte informatie zal bovendien in overeenstemming moeten zijn met
hetgeen verder ten aanzien van de burger voorondersteld wordt, zij zal
blijk moeten geven van redelijkheid, tolerantie en openheid van geest.
Naarmate dat in sterkere mate het geval is, is de bijdrage aan menings­
vorming - gegeven een bepaald aanbod aan politieke informatie - in po­
tentie meer adequaat te noemen.
Dat kan niet gezegd worden met betrekking tot de relatie 'hoeveelheid po­
litieke informatie' - 'adequate bijdrage aan meningsvorming'. Meer poli­
tieke informatie leidt niet per definitie tot een in potentie meer ade­
quate bijdrage aan meningsvorming.
Voor een verdere uitwerking verwijzen we naar paragraaf 3 van dit hoofd­
stuk.
23

24
2.2 Adequate bijdrage aan meningsvorming en openheid in de zin van alge­
mene toegankelijkheid
Op het micro-niveau, 'de burger', is sprake van erkenning van de beslis­
singsvrijheid van het individu. Op het macro-niveau wordt daar ogenblik­
kelijk aan gekoppeld de eis dat het politieke systeem 'open' in de zin
van algemeen toegankelijk behoort te zijn. ledev behoort het recht en
de mogelijkheid te hebben mee te beslissen.
75
Milbrath en Goel formuleren enkele wat zij noemen 'preliminary obser-
vations about conditions most likely to lead to the most happy democracy'.
Het politieke systeem moet open gehouden worden, zowel met het oog op het
in stand houden van de beslissingsvrijheid van de burgers, als met het
oog op de 'responsiveness' van de 'aktive Oeffentlichkeit', het vermogen
76
te voldoen aan verschuivende behoeften in een samenleving. En - zo ver­
volgen zij hun betoog - 'an open society requires an open communication
network. People must have ways of becoming informed so that they can know
7 7
when and if it is important to act'.
Laatstgenoemd principe geldt zowel de informatie van 'aktive' naar
'passive Oeffentlichkeit' als omgekeerd. De burgers moeten over de moge­
lijkheid beschikken zich op de hoogte te stellen, zij moeten kunnen weten
wat zich binnen de 'aktive Oeffentlichkeit' afspeelt. Hebben zij deze mo­
gelijkheid niet, dan wordt hun vrijheid al dan niet mee te beslissen, een
farce. De 'aktive Oeffentlichkeit' op haar beurt dient bereid te zijn in­
formatie te verstrekken, zij zal zich moeten kenmerken door een mentali-
teit van openheid.
78
De 'passive Oeffentl ichkeit' moet over mogelijkheden beschikken de
'aktive Oeffentlichkeit' te laten weten hoe gereageerd wordt op allerlei
beleidsvoornemens. Voor massamedia als intermediair tussen 'aktive' en
'passive Oeffentlichkeit' betekent dit dat zij open, toegankelijk moeten
zijn zowel voor de 'passive' als voor de 'aktive Oeffentlichkeit'. Wat de
relatie openheid, toegankelijkheid enerzijds en adequate bijdrage aan me­
ningsvorming anderzijds betreft, is het onderscheid 'aktive-passive Oef­
fentl ichkeit ' niet zonder belang. Openheid voor de burger vatten wij op
als een voorwaarde: indien de door massamedia versterkte informatie voor
de burger niet toegankelijk is - in de zin van leesbaar -, kan er hoe dan
ook geen sprake zijn van een bijdrage, laat staan van een adequate bijdra-

ge aan meningsvorming van die burger.
Openheid in de zin van toegankelijkheid voor de 'aktive Oeffentlichkeit'
heeft - onder bepaalde voorwaarden - een positief effect op de meningsvor
ming van burgers. Een grotere openheid betekent immers dat de burger met
meer en meer uiteenlopende opvattingen geconfronteerd kan worden. En dat
zal - op voorwaarde dat de bereidheid 'to learn from one's partner in
the discussion, which includes a genuine wish to understand what he in-
79
tends to say' - alleen maar tot een meer adequate meningsvorming leiden
3. Kwantiteit - kwaliteit van het aanbod aan politieke informatie en de
potentieel adequate bijdrage aan meningsvorming
De bijdrage aan meningsvorming is potentieel adequater naarmate massame­
dia in sterkere mate blijk geven van redelijkheid, tolerantie, openheid
van geest en toegankelijkheid voor 'passive' en 'aktive Oeffentlichkeit 1
.
Maar hoe is de relatie 'kwantiteit politieke informatie' - 'potentieel
adequate bijdrage aan meningsvorming'? Onzes inziens kan niet zonder meer
gesteld worden dat meer politieke informatie leidt tot een meer adequate
bijdrage aan meningsvorming. De ontvanger nog steeds buiten beschouwing
latend - zijn vermogen informatie te verwerken stelt ook grenzen aan de
hoeveelheid politieke informatie - stellen wij dat de aard van de samen­
hang 'kwantiteit politieke informatie' - 'potentieel adequate bijdrage
aan meningsvorming' afhankelijk is van de kwaliteit van het aanbod aan
politieke informatie. Dat wil zeggen: een verhoudingsgewijs groot aan­
bod aan politieke informatie die in relatief ruime mate blijk geeft van
redelijkheid enz., kan geacht worden tot een meer adequate bijdrage aan
meningsvorming te leiden dan een verhoudingsgewijs zeer beperkt aanbod
aan politieke informatie met dezelfde mate van redelijkheid enz.
Dichotomiseren we omwille van de overzichtelijkheid 'kwantiteit' en 'kwa­
l i t e i t ' van politieke informatie - veel/weinig resp. goed/slecht -, dan
ontstaat het volgende schema.

26
Schema 1 Kwantiteit en kwaliteit van politieke informatie en potentieel
adequate bijdrage aan meningsvorming
kwantiteit kwaliteit
goeïï slecht
veel II
weinig III IV
Welke van de vier mogelijkheden geeft nu de potentieel meest adequate me­
ningsvorming? En welke mogelijkheid is 'second best'?
Paarsgewijze vergelijking levert zes beslissingsmomenten op. Sommige daar­
van vormen geen enkel probleem: het is voorstelbaar dat veel politieke in­
formatie van goede kwaliteit tot een meer adequate bijdrage aan meningsvor­
ming leidt dan weinig politieke informatie van goede kwaliteit. Andere
daarentegen zijn niet oplosbaar zonder de ontvangers in de analyse te be­
trekken. Wat is met het oog op meningsvorming te verkiezen, mogelijkheid
II of mogelijkheid III (resp. IV)?
Overigens wijzen wij er met enige nadruk op, dat steeds sprake is van een
'potentieel adequate bijdrage aan meningsvorming'. Dat wil zeggen dat we
abstraheren van de ontvanger, hij blijft nog steeds buiten beeld. Hij komt
in beeld zodra we de vraag willen beantwoorden welke combinatie van kwan­
titeit en kwaliteit van politieke informatie in de praktijk tot de meest
adequate bijdrage aan meningsvorming leidt. De ontvangers stellen grenzen,
niet alleen ten aanzien van de kwantiteit van de politieke informatie,
maar ook ten aanzien van de kwaliteit. Te veel politieke informatie leidt
tot abonnementsopzeggingen of op z'n minst tot niet-kennis-nemen-van, in­
formatie die qua mate van redelijkheid enz. te ver vooruitloopt op het
ontvangerspubliek eveneens. Probleem is alleen dat op voorhand niet dui­
delijk is wat 'te veel' resp. 'te ver vooruitloopt op ...' inhoudt. Em­
pirisch onderzoek, waarin gegevens afkomstig uit ontvangersonderzoek èn
uit inhoudsanalyse van het desbetreffende medium met elkaar in verband
gebracht worden - geïntegreerd massacommunicatie-onderzoek - -kan ons wat
meer zicht geven op waar de grenzen van welk ontvangerspubliek liggen.
Binnen de alsdan aangegeven grenzen, dient vervolgens gezocht te worden
naar de optimale combinatie van kwantiteit en kwaliteit van politieke
informatie.

4. Adequate bijdrage aan meningsvorming - welke dimensies?
Weliswaar is nu in algemene termen aangegeven wanneer massamedia een meer
of minder adequate bijdrage aan meningsvorming van burgers leveren, maar
is daar ook alles mee gezegd? Wat betekent het in concreto voor massamedia
dat ze - met het oog op een adequate bijdrage aan meningsvorming - blijk
moeten geven van redelijkheid, van tolerantie, van openheid van geest? Dat
ze toegankelijk moeten zijn, zowel voor de 'passive' als voor de 'aktive
Oeffentlichkeit'? Met andere woorden: welke inhoudskenmerken van massame­
dia, welke dimensies, zijn hier van belang? En welke dimensies kunnen in
verband worden gebracht met welke van de onderscheiden functies van mas­
samedia?
4.1 Aard van de gekozen dimensies
80
Anno 1973 beklaagt Geissler zich in niet mis te verstane bewoordingen
over de geringe aandacht die Duitse politicologen aan de rol van massa­
media in een democratie besteden. Hoewel we inmiddels jaren verder zijn,
kan deze klacht zonder veel restrictie van toepassing verklaard worden op
de Nederlandse situatie. Krijgt de schakel 'aktive Oeffentlichkeit'
op
- massamedia nog enige aandacht, de rol van massamedia als intermediair
tussen 'aktive' en 'passive Oeffentlichkeit' wordt doorgaans afgedaan in
enkele zinnen. Zinnen die te karakteriseren zijn als variaties op één
thema, door de voormalige voorzitter van de Tweede Kamer, A. Vondeling,
als volgt verwoord: 'Bij het parlement is nieuws te halen en - omgekeerd -
de Kamerleden kunnen er via de pers hun verbindingen met de burgers leg­
gen (als de pers dat de moeite waard vindt!). Het is van het grootste
belang dat het parlement deze instelling (bedoeld wordt het perscentrum
Nieuwspoort - OS) aan zijn hart blijft drukken. Parlement en pers, spreek­
buis en klankbord, microfoon en luidspreker horen bij elkaar, zoals stek­
8 3
ker en contactdoos'.
Wie zich in zo'n situatie waagt aan een probleemstelling als de onze,
loopt grote risico's. Enerzijds is er het gevaar van een 'mer a boire',
anderzijds het risico dat men te pretentieus bevonden wordt. Zeker als
men 'criteria' presenteert, is dit laatste risico verre van denkbeeldig.
In hoeverre we ontsnapt zijn aan dan wel slachtoffer geworden van het
27

28
eerstgenoemde risico, laten we graag aan het oordeel van de lezer over.
Wat het tweede risico betreft, merken we het volgende op. Onze pretenties
reiken niet verder dan het leveren van een bijdrage aan de discussie rond
het functioneren van massamedia. De dimensies die wij voorstellen ter be­
oordeling van dat functioneren, moeten gezien worden tegen de achtergrond
van onze opvatting over democratie en over de functies van massamedia
daarin. Uiteraard zijn deze dimensies niet boven alle kritiek verheven.
Het is niet uitgesloten dat binnen het aangegeven kader andere dimensies
eveneens zinvol zijn. Een discussie daarover kan meer helderheid ver­
schaffen over te hanteren dimensies. Globale overeenstemming over deze
dimensies maakt het mogelijk de discussie over de functievervulling van
massamedia met meer vrucht te voeren. Thans lopen deze discussies vaak
door elkaar heen en het is nu eenmaal onmogelijk tegelijkertijd een ob­
ject en de dimensies aan de hand waarvan zo'n object gekritiseerd wordt,
84
te kritiseren.

4.2 Functies, dimensies en criteria
Uit bovenstaande valt af te leiden dat we hebben afgezien van het opstel­
len van een uitputtende l i j s t van dimensies. We hebben ons beperkt tot een
aantal dimensies die onzes inziens in ieder geval relevant zijn.
Schema 2 Media-dimensies, lezerskenmerken en functies van massamedia
media-dimensies
bepaalde aandachtsverdeling
gegrondheid
generaliserend taal -
gebruik
bepaalde verdeling
van aandacht
interne diversiteit
(berichtgeving)
interne diversiteit
(commentaar)
leesbaarheid
vol 1edi ghei d/objecti•
viteit
aandacht voor nietparlement-gebonden
politiek
lezerskenmerken
geïnformeerd-zijn
rede!ijkheid/tolerantie
tolerantie
openheid van geest
openheid van geest
openheid van geest
toegang hebben
'passive Oeffentlichkeit'
toegang hebben
'aktive Oeffentlichkeit'
toegang hebben
'aktive Oeffentlichkeit'
4.2.1 Relatie media-dimensies - lezerskenmerken
functies van massamedia
informatie-, expressieen
kritiekfunctie
expressie- en kritiekfunctie
expressie- en kritiekfunctie
informatie-, expressiekritiekfunctie
informatiefunctie
expressie- en kritiekfunctie
informatie-, expressieen
kritiekfunctie
informatie-functie
informatie-functie
In de toelichting op dit schema beperken we ons tot het aangeven van de
relatie media-dimensies - lezerskenmerken. De verdere uitwerking van elk
van deze dimensies komt min of meer uitgebreid aan de orde in de hoofdstuk­
ken 4 en 5.
29

30
Het eerste lezerskenmerk van belang voor meningsvorming, is 'geïnformeerd-
zijn'. In hoeverre massamedia daaraan bijdragen, kan in eerste aanleg vast­
gesteld worden door na te gaan hoeveel aandacht zij besteden aan politieke
aangelegenheden. 'Hoeveel' is zowel in absolute als in relatieve zin op te
vatten. Honderd artikelen over politiek in krant A is in absolute zin pre­
cies even veel als honderd artikelen in krant B (even ervan uitgaande dat
de artikelen qua lengte e.d. niet van elkaar verschillen).
Toch is het enigszins voorbarig hieruit de conclusie te trekken dat beide
kranten even veel aandacht aan politiek nieuws besteden. Om tot die con­
clusie te kunnen geraken, is het nodig de aandacht voor politiek nieuws
te betrekken op de totale aandacht van elk van deze kranten. Indien in
ons voorbeeld krant A 500 artikelen bevat en krant B 2000, dan impliceert
zulks dat 'politiek nieuws' in krant A een veel prominenter plaats inneemt
dan in krant B. Lezers van krant A hebben met andere woorden een veel gro­
tere kans met politiek nieuws geconfronteerd te worden dan lezers van
krant B. Op grond hiervan achten wij 'relatieve aandacht' bij het onder­
ling vergelijken van dagbladen geschikter dan absolute aandachtscijfers.
Een tweede kenmerk van belang voor meningsvorming is redelijkheid. Daaror
mee bedoelen we, dat de mening tot stand komt op basis van argumenten.
Massamedia en burgers spreken doorlopend meningen uit. Een (groot) deel
van die meningen ontlenen burgers aan massamedia. Ronnenberger wijst er
op, dat - ook van politiek geschoolden - nauwelijks meer verwacht kan wor­
den dan instemming met voorgevormde meningen. Er zou al veel gewonnen zijn
indien massamedia de blinde toestemming of afwijzing zouden kunnen vervan-
gen door een 'argumentierendes Verstehenwollen'. Dat vereist dat massa­
media op z'n minst de door hen geformuleerde meningen voorzien van argu­
menten. In welke mate ze dat doen komt tot uiting in het criterium 'ge­
grondheid'. Een criterium dat betrekking heeft op de expressie- en kri­
tiekfunctie van massamedia.
In het criterium 'gegrondheid' komt alleen tot uitdrukking in hoeverre
massamedia hun eigen meningen met betrekking tot politieke aangelegenheden
met argumenten onderbouwen. Buiten beschouwing blijft in hoeverre sprake
is van een afweging van pro- en contra-argumenten. Dit is weliswaar een
uiterst interessant en relevant aspect met het oog op adequate meningsvor-
87
ming, maar de praktische uitvoering stuit op nogal wat bezwaren. Impli­
ciet gaat men er dan immers vanuit dat voor een zeer groot aantal zeer uit-

eenlopende politieke aangelegenheden, pro- en contra-argumenten op een va­
lide en betrouwbare wijze opgespoord en gewogen kunnen worden. In dit on­
derzoek hebben wij ons (nog) niet aan deze opzet willen wagen.
'Openheid van geest' en 'tolerantie' - de twee volgende kenmerken - liggen
zo zeer in eikaars verlengde, dat we ze tegelijkertijd onder de loupe ne­
men.
'Openheid van geest' duidt op de bereidheid kennis te nemen van andere
meningen, visies, gewoonten en waarden dan de eigen, 'tolerantie' op het
bewust accepteren en/of respecteren van andersdenkende en/of handelende
burgers en/of groepen in de samenleving. Bewust accepteren enz. impliceert
kennisneming van, tolerantie vooronderstelt openheid van geest.
Een eerste aanwijzing voor de mate waarin massamedia 'de bereidheid kennis
te nemen van honoreren, hebben wij gezocht in de aandacht die be­
steed wordt aan socio-culturele onderwerpen. 'Aandacht voor socio-culture-
le onderwerpen' is van belang met het oog op de reikwijdte van iemands
geestelijke horizon, de breedte van het socio-cultureel perspectief. Kel-
man en Barclay hebben dit laatste begrip in verband gebracht met het zgn.
autoritaire syndroom, zoals gemeten met behulp van de F-schaal. Deze on­
derzoekers interpreteren de F-schaal als een maatstaf voor de 'breadth
of an individual's perspective': 'A low scorer is a person whose physo-
logical universe is relatively wide. He sees events in a variety of con­
texts. He is aware of a range of customs, values and approaches to life.
He expects differences between people and is tolerant of them. A high
scorer, by contrast, is a person who moves in very narrow circles. He
sees events only in the context of his own limited frame of reference.
He does not recognize the existence of a range of values and approaches,
88
and is intolerant of differences'.
Geformuleerd in termen van dit onderzoek, is de gedachtengang als volgt.
Schema 3 'Breedte van het socio-cultureel perspectief' en potentieel
adequate bijdrage aan meningsvorming
breedte van het sociocultureel
perpectief
(krant)
openheid/
tolerantie
(lezer)
(potentieel) adequate
meningsvorming
(lezer)
31

In woorden: naarmate het socio-cultureel perspectief in de media breder
wordt, nemen 'openheid van geest' en 'tolerantie' van de lezer toe. 'Open­
heid van geest' en 'tolerantie' beschouwen we als kenmerken relevant voor
meningsvorming; kranten die blijk geven van een grote breedte van het so­
cio-cultureel perspectief kunnen geacht worden een meer adequate bijdra­
ge te leveren aan meningsvorming dan kranten met een geringe breedte van
het socio-cultureel perspectief.
Zoals gezegd: 'aandacht voor socio-culturele onderwerpen' beschouwen we
als een eerste aanwijzing voor de mate waarin de bereidheid van ontvangers
om kennis te nemen van andere dan de eigen meningen, visies, gewoonten en
waarden gehonoreerd wordt. En naarmate massamedia die bereidheid sterker
honoreren, leveren ze een meer adequate bijdrage aan meningsvorming van
89
burgers over politieke aangelegenheden.
32
Voorzover het politiek nieuws betreft, vinden we een tweede aanwijzing in
de diversiteit van de verstrekte informatie. Het gaat daarbij niet om de
diversiteit, maar om verscheidenheid in de politieke opvattingen. Hoewel
de uitwerking naar enerzijds de informatie- en anderzijds de expressie-
en kritiekfunctie verschillen vertoont, is de grondgedachte hetzelfde:
het gaat er om in hoeverre alle in een samenleving aangehangen politieke
opvattingen aan bod komen, zowel in afzonderlijke massamedia - micro­
niveau - als in massamedia in hun geheel - macro-niveau. Naarmate op het
niveau van de afzonderlijke massamedia sprake is van een grotere verschei­
denheid in het weergeven en poneren van politieke opvattingen, leveren de­
ze media een potentieel meer adequate bijdrage aan meningsvorming over po­
litieke aangelegenheden. Immers, naarmate de verscheidenheid in weergege­
ven en geponeerde politieke opvattingen groter is, neemt de kans dat ont­
vangers geconfronteerd worden met meerdere opvattingen, toe. En zo'n con­
frontatie is met het oog op 'openheid van geest' positief te noemen.
Zo ergens, dan komt hier scherp naar voren in welk spanningsveld elke vorm
van democratie voortdurend verkeert: 'Keine Staatsform der Demokratie ga-
rantiert die Idee der Demokratie. Sie setzt die Vernunft im Volke voraus,
90
die sie erst hervorbringen sol 1 '.
Wij vooronderstellen 'openheid van geest', 'bereidheid om kennis te nemen
van andere dan de eigen meningen' enz., trachten die te realiseren onder
andere door van massamedia een grote verscheidenheid in weergegeven en ge-

poneerde politieke opvattingen te verlangen en doen dit in de wetenschap
dat informatie-zoekend gedrag van ontvangers zich juist vaak kenmerkt doo
91
het negeren van met de eigen opvattingen strijdige informatie.
'Openheid van geest' en 'tolerantie' zijn wel te onderscheiden, niet te
scheiden: bewust accepteren en/of respecteren van andersdenkende en/of
handelende groepen impliceert kennismaken met andere opvattingen en ge­
dragingen.
Tolerantie impliceert derhalve een voortdurende confrontatie tussen de
verschillende in een samenleving aangehangen politieke opvattingen. Pas
in die confrontatie worden opvattingen - zowel voor voor- als tegenstan­
ders - expliciet en wordt duidelijk wat de achtergronden van bepaalde op­
vattingen zijn, wat de argumenten waarop zij steunen. Zonder die confron­
tatie verwordt tolerantie al snel tot gedogen van, tot onverschilligheid
92
tegenover andersdenkenden. Tolerantie sluit daarbij een negatieve waar­
dering van andersdenkende en/of handelende groepen bepaald niet uit. Maar
die negatieve waardering mag niet vervat zijn in generaliserend taalge­
bruik noch mag zij ongegrond zijn. Beide - het zonder motivering afwijzen
èn het in generaliserende termen afwijzen van andere dan de eigen opvat­
tingen - vatten wij op als een uiting van intolerantie en daarmee als af-
93
breuk doende aan meningsvorming.
Over het eerste punt kunnen we kort zijn: bij de bespreking van het twee­
de kenmerk van belang voor meningsvorming - 'redelijkheid' - is dit reeds
aan de orde geweest. Wat generaliserend taalgebruik betreft het volgende.
In generaliserend taalgebruik zoals door ons gemeten, komt tot uitdruk­
king in hoeverre massamedia positieve of negatieve oordelen over bepaal­
de politieke attitude-objecten expliciet loskoppelen van één of meer met
name genoemde gebeurtenissen. Wijzen massamedia een bepaalde uitspraak
van Steenkamp af of keuren ze - door hun wijze van formuleren van het oor
deel - een ongespecificeerd aantal uitspraken van Steenkamp af? Het laat­
ste is bijvoorbeeld het geval in deze zin: 'Voor de zoveelste keer heeft
CDA-voorzitter Steenkamp gisteren op het congres van christelijke slagers
in Utrecht op nogal botte wijze laten blijken in het geheel niets te (wil­
len) begrijpen van de diepere motieven van de CDA-werkgroep "Niet bij
brood alleen'". 'Voor de zoveelste keer' doet het hier uitgesproken nega­
tieve oordeel over iets wat CDA-voorzitter Steenkamp gezegd heeft, betrek
king hebben op meer dan één met name genoemde gebeurtenis.

34
Het laatstgenoemde kenmerk relevant voor meningsvorming betreft 'toeganke­
lijkheid' , zowel voor de 'passive' als voor de 'aktive Oeffentlichkeit'.
Het begrip 'toegankelijkheid' hanteren wij in twee betekenissen:
1. in de zin van leesbaarheid/begrijpelijkheid;
2. in de zin van 'eigen standpunten kunnen uitdragen via de media'.
Toegankelijkheid in de zin van leesbaarheid heeft betrekking op alle poli­
tieke informatie in dagbladen. Het gaat daarbij om de vraag of de ver­
strekte politieke informatie qua leesbaarheid afgestemd is op een breed
publiek: is de informatie leesbaar voor iedereen of slechts voor de hoger
opgeleiden?
Toegankelijkheid in de zin van 'eigen standpunten kunnen uitdragen via de
media' heeft in dit onderzoek uitsluitend betrekking op de informatie­
functie van dagbladen, c.q. op berichtgeving. Daarbij is de vraag aan de
orde of de 'aktive Oeffentlichkeit' in staat gesteld wordt via massamedia
eigen standpunten kenbaar te maken aan de 'passive Oeffentl ichkeit'.
Dat politieke informatie toegankelijk behoort te zijn voor de 'passive
Oeffentlichkeit' impliceert in de eerste plaats beschikbaarheid. In welke
mate massamedia politieke informatie beschikbaar stellen, is een vraag die
buiten het bestek van ons onderzoek valt. Beantwoording zou immers een on­
derzoek naar de stroom politieke informatie op zich zelf vereisen. Wij be­
perken ons tot de door de landelijke dagbladen beschikbaar gestelde poli­
tieke informatie: levert die een adequate bijdrage aan meningsvorming over
politieke aangelegenheden?
Ook binnen die beperking geldt uiteraard de eis van toegankelijkheid. Dat
wil zeggen: de verstrekte politieke informatie moet door de ontvangers be­
grepen kunnen worden. Is dat niet het geval, dan kan er uiteraard geen
sprake zijn van enigerlei positieve bijdrage aan meningsvorming. De be­
grijpelijkheid van de politieke informatie drukken wij uit in de leesbaar­
heid. Weliswaar omvat begrijpelijkheid meer dan alleen leesbaarheid, maar
onderzoek naar de semantische complexiteit van politieke informatie in
94
massamedia is in feite niet of nauwelijks uitvoerbaar.
Toegankelijkheid voor de 'aktive Oeffentlichkeit' houdt in dat deze in al
haar verscheidenheid in de massamedia aan bod behoort te komen. In hoever­
re zulks gebeurt, is weer uiterst moeilijk te achterhalen: doorgaans is
niet bij voorbaat te zeggen wie wel en wie niet tot de 'aktive Oeffent-

lichkeit' behoort en derhalve is ook de vraag in hoeverre de 'aktive
Oeffentlichkeit' in massamedia aan bod komt, niet te beantwoorden. Uiter­
aard is het wel mogelijk afzonderlijke massamedia op dit punt met elkaar
te vergelijken, maar deze werkwijze staat niet toe conclusies te trekken
over de mate waarin de 'aktive Oeffentlichkeit' aan bod komt.
Toegankelijkheid voor de 'aktive Oeffentlichkeit' vormt de achtergrond
voor twee criteria, beide betrekking hebbend op de informatie-functie.
Het eerste criterium - volledigheid/objectiviteit - passen we toe in een
case-study over de berichtgeving inzake het Bestek '81-debat in de Tweede
Kamer der Staten-Generaal. In dit zeer specifieke geval kunnen we - aan­
gezien we de beschikking hebben over de Handelingen - wèl vaststellen wie
tot de 'aktive Oeffentlichkeit' behoren en wie niet. Sterker: de Hande­
lingen bieden zelfs de mogelijkheid precies na te gaan wie wat gezegd
heeft en wat daarvan in de massamedia weergegeven wordt. Met andere woor­
den: op basis van een vergelijking tussen de Handelingen enerzijds en af­
zonderlijke media anderzijds is het mogelijk na te gaan wie toegang heeft
tot welk medium.
Uiteraard bestaat de 'aktive Oeffentlichkeit' niet alleen uit parlementa­
riërs. Naast 'volledigheid/objectiviteit' onderscheiden we een tweede di­
mensie, 'aandacht voor niet-parlement gebonden politiek', bedoeld om na
te gaan hoeveel aandacht onderscheiden massamedia besteden aan bepaalde
categorieën uit de 'aktive Oeffentlichkeit'. Omdat we hier niet de moge­
lijkheid hebben, bij voorbaat vast te leggen wie wel en wie niet tot de
'aktive Oeffentlichkeit' behoren, kunnen we op dit punt alleen vergelij­
kenderwijs te werk gaan. Evenals de dimensie 'volledigheid/objectiviteit'
heeft deze dimensie uitsluitend betrekking op de informatie-functie.
5. Beperkingen
In de probleemstelling gebruiken we de formulering 'politiek-parlementaire
berichtgeving in Nederlandse dagbladen', in de tekst is van deze speci­
fieke aanduiding nauwelijks iets terug te vinden: daar is voortdurend
sprake van 'massamedia' en pas in schema 2 wordt duidelijk gemaakt dat
de gekozen dimensies alleen op politiek-parlementaire berichtgeving be­
trekking hebben. Niet zonder opzet hebben we tot nu toe de specifieke for­
mulering uit de probleemstelling laten rusten. Door ruimere formuleringen
35

36
te hanteren, hebben we aan willen geven dat het geschrevene in grote lij­
nen niet alleen op dagbladen van toepassing is, maar evenzeer op andere
95
massamedia als radio en televisie; en dat de gehanteerde dimensies niet
alleen voor politiek-parlementaire berichtgeving, maar evenzeer voor bij­
voorbeeld economisch en religieus nieuws relevant zijn. Per slot van reke­
ning is politiek nieuws geen eiland binnen het geheel van de verstrekte
informatie. Uiteraard zouden er wel verschillen optreden in de uitwerking
van de criteria voor economisch en religieus nieuws, maar het is duidelijk
dat meningsvorming over religieuze of economische zaken niet iets gans an­
ders is dan meningsvorming over politieke aangelegenheden.
5.1 Waarom alleen Nederlandse dagbladen?
Televisie en (landelijke) dagbladen komen uit onderzoek telkens weer te­
voorschijn als de belangrijkste bronnen waaruit burgers (politieke) infor-
96
matie putten, op zeer veilige afstand gevolgd door het medium radio.
Deze media komen dan ook het eerst in aanmerking voor een onderzoek als
het onderhavige. Om redenen van tijd, geld en mankracht, hebben we uit­
eindelijk alleen landelijke dagbladen in ons onderzoek betrokken. Deze
keuze bood verreweg de beste mogelijkheden aan te sluiten bij en gebruik
te maken van de in de vakgroep aanwezige know-how en ervaring op het ge­
bied van inhoudsanalyse van geschreven materiaal.
5.2 Waarom alleen parlementair-politieke berichtgeving?
In ons onderzoek valt het accent nogal sterk op de parlementair-politieke
berichtgeving. De beperking tot parlementaire berichtgeving is ingegeven
door een principiële en een methodische overweging. De principiële over­
weging houdt verband met de positie van het parlement in ons staatsbestel.
Hoe zeer die positie ook, ten opzichte van de regering, ten opzichte van
de departementen en wellicht ook ten opzichte van belangengroeperingen
verzwakt moge zijn, in de openbare discussie over de vraag hoe onze sa­
menleving ingericht moet worden, neemt het parlement nog altijd een cen­
trale plaats in. Het is uit dien hoofde van groot belang, dat de burger
de mogelijkheid heeft zich via onder andere landelijke dagbladen, te in­
formeren over het Binnenhof-gebeuren. Daarin komen immers de lijnen van

de politieke meningsvorming in een samenleving, bij elkaar.
De methodische overweging betreft het feit dat van de vergaderingen van
het parlement een woordelijk verslag - de Handelingen - beschikbaar is.
Dat maakt het mogelijk een vergelijking te maken tussen enerzijds wat in
het parlement gezegd is en anderzijds wat in onderscheiden dagbladen
wordt weergegeven van het gezegde. De meting van 'volledigheid/objectivi­
teit' berust op deze mogelijkheid tot vergelijken.
6. Verantwoording
97
De concentratie binnen de Nederlandse dagbladpers heeft in het afgelopen
decennium niet alleen bezorgde geluiden opgeleverd, ze heeft ook tot eni­
ge, zij het voorzichtige, activiteit van de overheid geleid: in 1974 werd
de Stichting Bedrijfsfonds voor de Pers opgericht, via welke de overheid
steun kan verlenen aan in nood verkerende persorganen, en in 1975 ver­
scheen de Nota over het Massamediabeleid van de minister van Cultuur, Re­
creatie en Maatschappelijk Werk. Zowel in de statuten van het Bedrijfs­
fonds als in bedoelde nota, wordt - met het oog op het functioneren van
ons parlementair-democratisch stelsel - sterk de nadruk gelegd op het be-
98
lang van een pluriforme pers. In de nota wordt daarbij terecht geconsta­
teerd dat bij gebrek aan onderzoeksgegevens voorshands de relatie 'pluri­
formiteit pers - functioneren democratie' niet nader bepaald kan worden.
Impliciet wordt hier uitgegaan van de redenering dat persconcentratie ver­
schraling in informatievoorziening met zich mee brengt en dat zulks een
bedreiging voor ons parlementair stelsel inhoudt. Zeer expliciet is dit
probleem aan de orde gesteld door het toenmalige D'66-kamerlid Van Mierlo,
bij de behandeling in de Tweede Kamer van de Grondwetswijziging in decem­
ber 1976. Hij signaleert 'in de kern van onze massademocratie een kanjer
van een probleem dat tot nu toe te veel over het hoofd is gezien.
Democratie is het hoogste rechtsgoed.. Kern is: de burgers beslissen over
de macht, die zij boven zich wensen om hun belang te dienen. Hoe doen ze
dat? Door in principe om de vier jaar hun volksvertegenwoordigers te kie­
zen. Op basis waarvan doen ze dat? Op basis van het oordeel dat ze hebben
omtrent de bekwaamheid en de opvattingen van die volksvertegenwoordigers
of liever van een partij of een l i j s t . Hoe komen ze aan dat oordeel? Door
kennis omtrent het optreden van die vertegenwoordigers in de Kamer. Hoe
37

38
komen ze daaraan? Voor 99,9% door middel van de media: pers, radio en te­
levisie. Aan de andere kant wil de volksvertegenwoordiger zijn kiezers be­
reiken, wil laten weten wat hij in het parlement doet en heeft gedaan.
Mijn stelling is dat hij of zij voor praktisch 100% afhankelijk is van de
media. Deze vervullen een sleutelrol in het functioneren van de massademo­
cratie. Constitutioneel gezien zijn zij de beslissende factor in het de­
mocratisch functioneren, maar zij hebben geen enkele constitutionele ver­
plichting, alleen een constitutioneel recht om te doen wat hun goed dunkt,
behoudens hun verantwoordelijkheid voor de wet. () Ik meen dat Kamer en
Regering over deze probleemstelling eens moeten nadenken. Ik meen dat de
overheid op dit gebied een zorg kan hebben, hoewel ik niet weet hoe het
precies moet worden aangepakt. Ik heb alleen de behoefte het probleem aan
de orde te stellen. De kwestie heeft echter iets met grondrechten te ma­
ken en zeker iets met fundamentele aspecten van de democratische machine-
. , 99
rie ín onze constitutie .
Evenmin als Van Mierlo destijds, pretenderen wij thans hèt antwoord in
petto te hebben. Onze pretenties reiken niet verder - we schreven het
reeds - dan het leveren van een bijdrage aan de discussie over massamedia
in een parlementair-democratisch stelsel. Een bijdrage die wetenschappe­
lijk verantwoord is en die bestaat uit het op objectieve en systematische
wijze confronteren van theoretisch-normatieve opvattingen over het functione­
ren van dagbladen met de 'geschreven' empirie en met de mogelijkheden en
behoeften van de ontvangers. Zo'n confrontatie is weliswaar niet meer dan
een eerste stap om inzicht te verwerven in de rol die dagbladen spelen
in de meningsvorming over politieke aangelegenheden, maar het is wel een
noodzakelijke stap. Ze levert tevens materiaal om wat meer te zeggen over
de relatie 'pluriformiteit pers - functioneren democratie'. Meer dan het
obligate gezegde dat een pluriforme pers toch zo belangrijk is voor het
functioneren van een parlementaire democratie.

* » 1
-
over T
hoofdstuk 3
ONDERZOEKSOPZET
oren
Politici zoeken naar uitweg
39

1. Inleiding
De probleemstelling van dit onderzoek impliceert een drieledige onderzoeks­
opzet. Om de vraag in hoeverre dagbladen een adequate bijdrage leveren aan
meningsvorming van burgers over politieke aangelegenheden in een democra­
tisch staatsbestel, te kunnen beantwoorden, zal men
1. duidelijk moeten maken wat te verstaan onder een 'democratisch staatsbe­
stel', welke functies in zo'n bestel aan massamedia toevallen en op welke
wijze deze vervuld behoren te worden;
2. moeten onderzoeken hoe bedoelde functies feitelijk vervuld worden en
3. feitelijke functievervulling en ontvangerskarakteristieken met elkaar in
verband moeten brengen, om na te gaan of sprake is van een bijdrage aan
de meningsvorming over politieke aangelegenheden die inderdaad adequaat is.
Een drieslag die in deze studie terug te vinden is: na een theoretisch-norma-
tief deel rond het thema 'massamedia en democratie', uitmondend in een defi­
nitieve keuze van dimensies, volgt een empirisch deel. Daarin wordt eerst
verslag gedaan van een inhoudsanalyse van de dagbladen op de gekozen dimen­
sies. Vervolgens besteden we aandacht aan de resultaten van een (beperkt)
ontvangersonderzoek. Tenslotte betrekken we de uitkomsten van beide onder­
zoeken op elkaar, waarbij we overigens niet verder kunnen gaan dan exploratie.
Functies en dimensies zijn in de voorgaande hoofdstukken al uitvoerig be­
sproken, zodat we ons nu kunnen beperken tot de ontvangers(studie) en tot de
wijze waarop de feitelijke functievervulling door dagbladen onderzocht is.
41

Schema 1 Onderzoeksopzet
...
n ... n - n
D
u
i n °i °n
n
°n
adequate bijdrage aan
meningsvorming
waarbij F^ • ••F n = de functies die massamedia in een democratisch staats­
Dj ••• u
n
bestel vervullen
= de dimensies aan de hand waarvan beoordeeld kan worden
in hoeverre sprake is van een potentieel adequate bij­
drage aan meningsvorming
Oj •••0 n = ontvangerskarakteristieken, van belang met het oog op
totstandkomen van meningsvorming.
Wat het laatste punt betreft, gaat het niet om een uitwerking van de onder­
scheiden dimensies - die komt in de hoofdstukken 4 en 5 aan de orde -, maar
om enkele meer algemene opmerkingen met betrekking tot de gebruikte waar­
nemingstechniek, te weten inhoudsanalyse.
2. Inhoudsanalyse als waarnemingstechniek
De naar alle waarschijnlijkheid meest geciteerde omschrijving van inhoudsana­
lyse is afkomstig van Berelson: "Content analysis is a research technique for
the objective, systematic and quantitative description of the manifest con­
tent of communication".^
Twee elementen uit Berelsons definitie hebben aanleiding gegeven tot een soms
felle en in ieder geval langdurige discussie. We doelen hier op zijn beper­
king van inhoudsanalyse tot kwantitatieve beschrijving van de manifes­
te inhoud van communicatie.^ 1
Het valt buiten het bestek van dit onderzoek
102
een min of meer uitvoerige verhandeling over deze discussie te houden.
42

Wij beperken ons tot een enkele opmerking over de plaats van de waarnemings­
techniek 'inhoudsanalyse' in dit onderzoek. Uitgangspunt daarbij is de defi­
nitie die Holsti van inhoudsanalyse geeft: "content analysis is any technique
for making inferences by objectively and systematically identifying specif-
103
ied characteristics of messages".
Twee punten uit deze definitie vragen om enige nadere toelichting, te weten
'making inferences' en 'specified characteristics'.
2.1 Inhoudsanalyse in dit onderzoek
'Making inferences' is een nogal vage aanduiding. Om wat voor soort gevolgtrekkingen
gaat het? Wat is het doel van een bepaalde inhoudsanalyse?
104
In de literatuur worden doorgaans drie doeleinden genoemd. Inhoudsanalyse
wordt toegepast om:
1. kenmerken van boodschappen te beschrijven;
2. conclusies te trekken met betrekking tot de zender van de
105
boodschap;
3. conclusies te trekken met
106
ontvangers.
betrekking tot effecten van een boodschap op de
Ingeval van 2 en/of 3 is het overigens noodzakelijk aanvullend onderzoek te
verrichten in de vorm van bij voorbeeld een 'gatekeeper'- resp. ontvangers­
studie. Anders ontstaan onoplosbare methodische problemen.^ 7
Het onderhavige
onderzoek is grotendeels een specimen van de eerste categorie: we maken ge­
bruik van 'inhoudsanalyse' om een beoordeling van de wijze waarop dagbladen
bepaalde functies vervullen, mogelijk te maken. Daarnaast is er nog enige
aandacht voor mogelijke effecten op ontvangers.
'Inhoudsanalyse' toepassen om de 'press performance' te beoordelen, staat
niet bepaald in een gunstig daglicht. In veel van deze analyses worden maat­
staven gebruikt die, vaak impliciet, niet anders uitdrukken dan de persoon­
lijke voorkeur van de onderzoeker. En doorgaans schieten deze studies ernstig
108
tekort op het punt van objectiviteit.
Het oordeel van een andere amerikaanse onderzoeker - Janowitz - is niet min­
der vernietigend. Schrijvend over de mogelijkheden om met behulp van 'in­
houdsanalyse' de "press performance" te beoordelen, merkt hij op dat de re­
sultaten jammer genoeg teleurstellend zijn. Terwijl inhoudsanalyse bij uit­
stek geschikt zou moeten zijn om de "press performance" te beoordelen, is
43

44
deze mogelijkheid nauwelijks benut. Enige vooruitgang is de laatste jaren
wel geboekt, maar systematische inhoudsanalyse van "press performance" heeft
geen stroom van resultaten opgeleverd die de aandacht kan trekken van jour-
109
nalisten en academici.
De moeilijkheden waar Janowitz op wijst, kunnen niet zonder meer afgeschoven
worden op de waarnemingstechniek 'inhoudsanalyse' op zich. Het vinden van
criteria die niet alleen descriptief van aard zijn, maar tegelijkertijd een
evaluatieve dimensie bezitten, is in eerste aanleg een theoretisch probleem.
Het opvallende is dat het in feite aan evaluatieve criteria allerminst ont­
breekt: journalistieke beroepscodes bijvoorbeeld bevatten wel degelijk aller­
lei normen, die bij de uitoefening van het vak in acht genomen (zouden) moe-
110
ten worden. Maar die normen hebben in eerste instantie betrekking op de
manier van werken van de individuele journalist. Wordt bijvoorbeeld van de
journalist verwacht dat hij op een eerlijke manier aan zijn informatie komt
en dat de verstrekte informatie betrouwbaar is, dan vloeien daaruit voor zijn
dagelijkse werkzaamheden uiterst practische gedragsregels voort, waarvan de
bekendste wel is die van het 'checken' van informatie. De vraag waartoe
de desbetreffende journalist eigenlijk informatie verzamelt en eventueel
doorgeeft, blijft hier volledig buiten beschouwing. Willen we echter ook op
macro-niveau evaluatieve criteria toepassen, dan zal eerst die vraag beant­
woord moeten worden. Wie kiest voor het professionele model van 'gatekeeper'
zal immers andere evaluatie-criteria aanleggen dan diegene die kiest voor de
'advocate' r o l . ^ Het maakt nogal verschil of men de informatie- dan wel de
kritiekfunctie van massamedia wil beoordelen. Onzes inziens ligt hier het
zwaartepunt van de gesignaleerde problemen: noch aan min of meer esoterische
beschouwingen over de rol van massamedia in verschillende typen samen!evin-
112 113
gen, noch aan evaluatieve criteria zonder meer, is immers gebrek.
In dit onderzoek wagen wij - in alle voorlopigheid - een poging beide zaken
met elkaar te verbinden, ons daarbij beperkend tot de functies van massame­
dia c.q. dagbladen op politiek gebied. Als intermediair tussen beide niveaus
dienen daarbij de in hoofdstuk 1 onderscheiden informatie-, kritiek- en ex-
114
pressiefunctie van massamedia, c.q. dagbladen.
Behalve dat criteria niet louter beschrijvend van aard mogen zijn, moeten ze
ook nog betrouwbaar toegepast kunnen worden. Nu is betrouwbaarheid allerminst
een specifiek probleem van 'inhoudsanalyse'. Welke waarnemingstechniek ook

gehanteerd wordt, altijd zal men geconfronteerd worden met de vraag naar de
115
betrouwbaarheid van de verkregen resultaten. Het enige specifieke is dat
ten aanzien van "inhoudsanalyse" de vraag naar de betrouwbaarheid zo expli­
ciet gesteld wordt.^
Galtung^ 7
brengt betrouwbaarheid in inhoudsanalyses in verband met de aard
van de te meten kenmerken. In zijn gedachtengang zijn zeer manifeste ken­
merken op een uiterst betrouwbare wijze te meten, deze kenmerken zijn echter
theoretisch nauwelijks relevant. Zeer latente kenmerken daarentegen zijn wel'
iswaar theoretisch relevant, ze zijn echter niet op een betrouwbare wijze te
meten.
Schema 2 Verhouding tussen drie methodische variabelen in een inhouds­
analyse
te coderen kenmerk
theoretische relevantie
betrouwbaarheid
latente
inhoud
manifeste
inhoud
groot klein
laag hoog
•
Als hulpmiddel om een probleem te illustreren bewijst een dergelijk schema
goede diensten; als beschrijving van de werkelijkheid is het inmiddels -
althans gedeeltelijk - wel achterhaald. Uiteraard is het zo, dat het gebruik
van "complicated and sophisticated categories" problemen met zich mee bren
118
wat betreft de betrouwbaarheid. Maar die problemen zijn niet onoplos-
119
baar, ze vergen wel een systematische, zo eenduidig mogelijke codeerin­
structie, training van codeurs en een voortdurende bewaking van de kwaliteit
van het verrichte werk. Verschillen in betrouwbaarheid tussen meer manifeste
en meer latente kenmerken, kunnen op die manier tot aanvaardbare proporties
teruggebracht worden.*^
Hoewel de door Janowitz gesignaleerde problemen zich onzes inziens niet uit­
sluitend ten aanzien van 'inhoudsanalyse' voordoen en hoewel deze problemen
wel degelijk oplosbaar zijn, blijft het gegeven dat "systematic content ana-
•
45

lysis of press performance has not produced a solid array of results that
could command both academie and journalistic attention".
Behalve met de moeilijkheidsgraad van bovengeschetste problemen, heeft zulks
ongetwijfeld ook te maken met een gegeven dat wel specifiek is voor 'inhouds­
analyse', te weten de zeer grote arbeidsintensiteit van de methode en de daar­
uit voortvloeiende relatief hoge kosten. Afhankelijk van de te analyseren
dimensie, varieert het gemiddeld aantal arbeidsuren per artikel in dit onder­
zoek van nog geen twee minuten tot twaalf uur. Het eerste cijfer geldt voor
"relatieve aandacht voor nieuwssoorten en -vormen", het tweede heeft betrek­
king op "volledigheid/objectiviteit". Het zal duidelijk zijn dat het analy­
seren van zeer grote aantallen artikelen op een dergelijke dimensie doorgaans
financieel onhaalbaar is.
46
2.2 Gespecificeerde kenmerken
Een tweede punt uit Holsti's omschrijving van inhoudsanalyse waar we - zij
het heel kort - nog iets over willen zeggen, betreft de term "specified
characteristics". Daarmee wordt aangegeven dat het bij inhoudsanalyse niet
gaat om een op min of meer vage indrukken gebaseerd oordeel over een artikel
- "ik vind dit een slecht artikel" -, maar om een methode waarbij van te
voren vaststaat op welke kenmerken acht geslagen wordt en waarbij de wijze
waarop de desbetreffende kenmerken gemeten worden, vastligt, de codeerin­
structie geschreven is. Het moet met andere woorden bij voorbaat duidelijk
zijn wat onder 'slecht' te verstaan valt. Een belangrijk punt hierbij is of
we te maken hebben met een meer manifest dan wel meer latent kenmerk.
Een kenmerk is meer manifest/minder latent indien tussen:
- de waarneming van de tekst in bepaalde termen (de codering) en
- de uiteindelijke kwalificatie van de tekst, minder assumpties, hypothesen
en theoretische constructies geplaatst zijn.
Vergelijk in dit onderzoek bij voorbeeld "relatieve aandacht voor nieuws­
soorten" en "politieke opstelling". Of een artikel als "politiek progressief"
gekenschetst kan worden, is bepaald niet op het eerste gezicht duidelijk
(latent kenmerk); wél direct duidelijk is of een artikel over voetbal gaat
(manifest kenmerk).

3. De ontvanger
Hoe boeiend en belangwekkend het ook moge zijn, met behulp van "inhoudsana­
lyse" de functievervulling van dagbladen op politiek gebied te onderzoeken,
toch is het goed te bedenken dat dit slechts één aspect is. De uiteindelijke
vraag is telkens weer wat het effect op de lezers zou kunnen zijn. Kranten
worden per slot van rekening niet volgeschreven om inhoudsanalytici aan het
werk te houden, maar om informatie over te dragen. Het is nodig en nuttig de
"press performance" aan de hand van evaluatieve criteria te (be)oordelen,
het is evenzeer nodig en nuttig daarbij de lezer niet over het hoofd te zien.
Een krant die voldoet aan bepaalde evaluatieve criteria, maar welker lezers
in het gunstigste geval geen aandacht besteden aan de zeer adequate bijdrage
aan meningsvorming en in het ongunstigste geval gewoon het abonnement opzeg­
gen, zo'n krant levert per saldo geen enkele bijdrage aan meningsvorming. En
121
preken voor een lege kerk kan toch niet de bedoeling zijn. De uitdaging en
opdracht voor iedere krant ligt juist in het vinden van een optimum tussen
enerzijds 'voldoen aan evaluatieve criteria' en anderzijds 'aansluiten bij
wat lezers aan informatie kunnen verwerken'. Of is 'zou moeten liggen' wel­
licht een betere formulering?
3.1 Ontvangersonderzoek - mogelijkheden en moeilijkheden
Fauconnier moge dan opmerken, dat de studie van het lezende, luisterende en
kijkende publiek of de zg. "audience research" samen met de effectstudie on-
122
getwijfeld het belangrijkste deel uit het veldonderzoek vormt, toch biedt
bedoeld onderzoek ons nauwelijks aanknopingspunten. Een groot deel van het
ontvangersonderzoek waar Fauconnier op doelt is namelijk - zeker in Neder-
123
land - opgezet ten behoeve van de adverteerders. Als gevolg daarvan be­
staat er in dat onderzoek geen enkele belangstelling voor de vraag, of, en
zo ja op welke wijze, het redactionele gedeelte van bijvoorbeeld dagbladen
bijdraagt aan meningsvorming. En voorzover het redactionele deel in ontvang-
124
ersonderzoek betrokken wordt, zijn de resultaten öf 'bedrijfsgeheim' öf
hebben ze uitsluitend betrekking op nieuwsvoorkeuren van zenders en ontvang-
125
ers. Een tamelijk blanco uitgangssituatie derhalve.
47

48
Tamelijk blanco, want wie wil nagaan in hoeverre de wijze waarop dagbladen
berichten over politiek, bijdraagt aan de meningsvorming van burgers over
politieke aangelegenheden, kan uiteraard wel te rade gaan bij wat dan "ef-
126
fectstudies" genoemd wordt.
3.2 Moeilijkheden
3.2.1 Moeilijkheden - het effect-begrip
Na Klapper is het antwoord op de vraag welk(e) effect(en) media hebben min-
127
der vanzelfsprekend en éénduidig dan ooit.
Het onderzoek is nog steeds gericht op het specificeren van de onzekerheden
in Berelsons uitspraak dat bepaalde boodschappen over bepaalde onderwerpen
die onder de aandacht van bepaalde mensen worden gebracht onder bepaalde om-
128
standigheden bepaalde effecten hebben.
De term 'effect' roept daarbij veel vragen op. Heeft men bedoelde of onbe­
doelde effecten op het oog? Effecten op macro-, meso- of micro-niveau? Doelt
men vooral op meningsverandering of -bevestiging? Is kennisvermeerdering wat
men onder 'effect' verstaat? En als het om effecten op micro-niveau gaat,
zijn het dan psychische of fysieke, korte of lange termijn, directe of indi-
129
recte effecten waar men op zinspeelt?
Kortom, de term 'effect' alleen is onvoldoende specifiek en wekt hoogstens
verwarring.
In dit onderzoek gaat het om de vraag in welke mate dagbladen geacht kunnen
worden een adequate bijdrage te leveren aan de meningsvorming van lezers
over politieke aangelegenheden. 'Effect' is met andere woorden omschreven in
termen van "bijdragen aan meningsvorming". Als lezerskenmerken van belang
voor meningsvorming beschouwen we daarbij: politieke kennis, openheid en het
vermogen van lezers zich een beeld te vormen van de politieke opstelling van
hun
1 3 0
krant.
3.2.2 Moeilijkheden - welke factoren zijn relevant?
Ervan uitgaande dat men erin geslaagd is het effect-begrip op bevredigende
wijze te specificeren, stuit men op de volgende onzekerheden in Berelsons
uitspraak. Deze hebben alle betrekking op complexen van factoren, van in-

vloed op het al dan niet tot stand komen van bepaalde effecten. Uitsluitend
bij wijze van illustratie behandelen we in deze paragraaf enkele van de re-
131
levant geachte complexen van factoren.
Deze complexen van factoren kunnen onderscheiden worden in communicatie-af­
hankelijke en communicatie-onafhankelijke, dat wil zeggen in factoren die een
beslissende invloed hebben op het accepteren of afwijzen van een bepaalde
boodschap door ontvangers en in factoren die in hoge mate onafhankelijk van
132
de boodschap werkzaam zijn.
Onderzoek naar de invloed van communicatie-afhankelijke factoren op het op­
treden van bepaalde effecten, is tot nu toe voornamelijk experimenteel van
133
aard. Droge c.s. onderscheidt daarbij vier aandachtsgebieden, te weten:
1. vorm en s t i j l
onderzoek naar de invloed van formele dimensies van boodschappen, zoals
opbouw van een tekst en verhouding tussen tekst en beeld; een recent voor­
beeld is het onderzoek naar de vraag in hoeverre televisie door gebruik te
maken van het zogenaamde 'docudrama' publiek bereikt dat met de meer tra-
134
ditionele vormen van documentaires niet bereikt wordt;
2. emotioneel appèl
in hoeverre zijn boodschappen die een emotioneel appèl op de ontvanger
doen effectiever dan boodschappen met een rationeel appèl?;
3. volgorde en wijze van argumenteren
zijn expliciet geformuleerde conclusies effectiever dan impliciet geformu­
leerde?; wat is het effect van het presenteren van vöör- en tegenargumen­
ten, wat de invloed van de volgorde waarin argumenten voor het voetlicht
gebracht worden?;
4. herhaling
versterkt of verzwakt het herhalen van een boodschap die overeenkomt resp.
strijdig is met de opvattingen van de ontvanger, een bepaald effect?
Onderzoek naar de invloed van dit soort communicatie-afhankelijke factoren,
staat nog te zeer in de kinderschoenen om generalisaties toe te laten. Boven­
dien is - zoals gezegd - veel van dit soort onderzoek experimenteel van aard.
En het is nog maar de vraag in hoeverre de invloed van bijvoorbeeld de wijze
van argumenteren houdbaar blijkt indien onderzocht in niet-experimenteel ont-
vangersonderzoek
49

Het tweede complex van factoren - de communicatie-onafhankelijke - krijgt in
135
de literatuur doorgaans meer aandacht. Centraal daarbij staat de vraag,
hoe te verklaren dat één en dezelfde boodschap bij verschillende ontvangers
136
uiteenlopende reacties teweeg brengt. In de effectstudies paraderen een
groot aantal factoren die relevant geacht (kunnen) worden voor het beantwoor­
den van deze vraag. Allereerst de zgn. sociaal-demografische variabelen:
leeftijd, opleiding, inkomen, godsdienst, geslacht e.d. Deze variabelen kun­
nen bijvoorbeeld van belang zijn met het oog op het mediagebruik - hoger op­
geleiden lezen meer krant(en) dan lager opgeleiden, kijken minder televisie
- met alle gevolgen van dien voor het optreden van effecten van de media
'televisie', resp. 'dagbladen'.
Een tweede groep factoren valt aan te duiden als sociaal-psychologisch van
aard. Het meest onderzocht in dit verband is de 'theorie van de cognitieve
dissonantie'. Het grondmodel van deze theorie brengt het aantal factoren,
van invloed op het uiteindelijke effect van een boodschap, terug tot drie:
1. de precommunicatieve mening van de ontvanger;
2. de door de zender geponeerde mening, zoals waargenomen door de ontvanger;
3. de waardering van de zender door de ontvanger.
De veronderstelling is nu dat de ontvanger er naar zal streven deze drie met
elkaar in overeenstemming te doen zijn, hij is met andere woorden uit op con-
sonantie.
In navolging van anderen wijst Kunczik erop, dat de huidige stand van zaken
zo is dat een groot aantal experimentele onderzoeken "die Suche nach konso-
nanzsteigernder Informationen belegen", maar dat het vermijden van dissonan-
138
te informatie niet aangetoond kan worden.
Het is voorshands nog enigszins onduidelijk hoe dergelijke uitkomsten zich
verhouden tot de bijdrage die de zg. "uses and gratifications approach" le­
vert en geleverd heeft aan het specificeren van Berelsons onzekerheden. Tot
op heden zijn beide benaderingen nog niet gecombineerd in onderzoek.
De "uses and gratifications approach" draait de vraag 'wat doen media met
mensen?' om in 'wat doen mensen met media?'. Niet de (vorm)kenmerken van de
zender, niet de sociaal-demografische en psychologische kenmerken van ont­
vangers, maar de subjectieve behoeften en verwachtingen van het ontvangers-
publiek vormen hier het uitgangspunt voor onderzoek. Waartoe nut het lezen
139
van kranten, het kijken naar de beeldbuis enz.? De ontvanger wordt een
50
137

elatief autonome positie toegedacht, uitgangspunt is dat zelfs de in aanleg
meest invloedrijke boodschap geen effect heeft op ontvangers, indien deze in
de sociale en psychologische context waarin ze leven, geen gebruik kunnen
maken van wat massamedia bieden. 1
^
Eën van de meest in het oog springende veronderstellingen in de "uses and
gratifications approach" is de "nuttigheids- of bruikbaarheidshypothese",
inhoudend dat mensen die kranten lezen, dat nieuws selecteren waarvan ze
verwachten in toekomstige informele interactie met gezinsleden, buren, ken-
141
nissen en vrienden, gebruik te kunnen maken.
De in deze subparagraaf uiterst summier gereleveerde complexen van factoren,
relevant te achten voor het optreden van bepaalde effecten, maken in ieder
geval één ding duidelijk: elk 'model-ter verklaring-van' zal (tamelijk) com­
plex moeten zijn.
3.3 Mogelijkheden - de opzet van het lezersonderzoek
Schrijvend over de "Wirkungsrelevanz von Aussagevariabelen" merkt Droge c.s.
op, dat vormkenmerken van een boodschap uitsluitend in samenhang met overeen-
142
komstige ontvangerskenmerken onderzocht moeten worden. Hij betoont zich,
ander gezegd, voorstander van een geïntegreerde aanpak van massacommunicatief
143
onderzoek. Ook in deze studie is gekozen voor een geïntegreerde aanpak:
media-dimensies en lezerskenmerken van belang voor meningsvorming, worden met
elkaar in verband gebracht. Het accent ligt daarbij op de inhoudsanalyse van
dagbladen. In combinatie met het (beperkte) lezersonderzoek is het zo moge­
lijk meer inzicht te krijgen in de effecten van inhoudskenmerken op ontvang-
144
ers.
Het merendeel van de effect-studies richt zich op de vraag, of massamedia in-
145
vloed hebben op de door ontvangers aangehangen meningen en attituden. In
dit onderzoek gaat het niet om meningen en eventuele verschuivingen daarin,
maar om de wijze waarop meningen tot stand komen.
In het voorgaande hebben wij gesteld dat wil de bijdrage van dagbladen aan
meningsvorming van burgers over politieke aangelegenheden "adequaat" geacht
kunnen worden, de functievervulling van dagbladen behoort te voldoen aan be­
paalde criteria. Deze criteria vormen het uitgangspunt voor een aantal vra­
gen over politieke kennis, over de mate waarin men meerdere meningen belang-
51

ijk vindt voor het functioneren van een democratie en over het vermogen van
52
lezers zich een beeld te vormen van de politieke opstelling van hun krant.
Voorts zijn in het lezersonderzoek gegevens verzameld over mediagebruik, be­
langstelling voor politiek nieuws, motieven om een bepaalde krant te lezen,
belang dat men aan onderscheiden media hecht als bron voor politieke informa­
tie, politieke opstelling en stemgedrag van lezers en over leeftijd, geslacht,
godsdienst en opleiding. Voor een beschrijving van de wijze waarop deze le­
zerskenmerken gemeten zijn, verwijzen we naar appendix 4.
De integratie van gegevens uit inhoudsanalyse en lezersonderzoek bestaat uit
het vergelijken van kenmerken van dagbladen met lezerskenmerken. Bezitten
lezers van dagbladen die verhoudingsgewijs veel politieke informatie van hoge
kwaliteit verschaffen, meer kennis omtrent politieke aangelegenheden dan le­
zers van dagbladen die weinig politieke informatie van slechte kwaliteit
bieden? Hechten eerstgenoemde lezers meer belang aan "meerdere meningen",
zijn zij meer geneigd het hele scala van voorhanden zijnde politieke opvat­
tingen tot zich te nemen?
Het lezersonderzoek heeft een exploratief karakter. Dat betekent dat we niet
gestreefd hebben naar een min of meer samenhangend en sluitend geheel van
hypothesen met betrekking tot factoren die theoretisch relevant geacht kunnen
worden voor de meningsvorming van burgers over politieke aangelegenheden. Op
de resultaten van het lezersonderzoek en de confrontatie tussen gegevens uit
inhoudsanalyse en lezersonderzoek, komen we in deel III terug.

hoofdstuk 4
DIMENSIES EN CRITERIA

1. Inleiding
Voor een aantal media-dimensies geldt, dat ze in eerdere inhoudsanalyses al
146
min of meer uitvoerig besproken zijn. Dat heeft met name betrekking op
(relatieve) aandacht voor nieuwssoorten en -vormen, leesbaarheid, gegrond­
heid en diversiteit in politieke opstelling (afspiegeling/openheid).
Onder verwijzing naar deze eerdere onderzoeken houden we de behandeling van
deze dimensies in dit onderzoek kort en laten we de nadruk vallen op de
'nieuwe' kenmerken: generaliserend taalgebruik, volledigheid/objectiviteit
en - daarmee samenhangend - aandacht voor niet-parlementaire actoren.
Vanwege het nogal complexe karakter behandelen we 'volledigheid/objectiviteit'
in hoofdstuk 5, de overige kenmerken komen in dit hoofdstuk aan de orde.
2. Relatieve aandacht voor nieuwssoorten en -vormen
Eén van de punten waarop dagbladen van elkaar (kunnen) verschillen betreft de
verdeling van aandacht over nieuwssoorten en -vormen. In deze verschillen
komt de verscheidenheid ten aanzien van "de informatieve functie in volle om-
147
van" naar voren. Het karakter van een krant, de wijze waarop een krant
haar functies vervult, komt mede in de verdeling van aandacht over nieuws­
soorten en -vormen tot uitdrukking. Immers, hoe groter - in de ogen van een
redactie - de relevantie van bepaalde onderwerpen in het totale nieuwsaanbod,
des te groter zal de aandacht voor die onderwerpen zijn. Uiteraard is hier
geen sprake van een perfecte samenhang. Ook andere factoren spelen een rol in
55

het totstandkomen van de aandachtsverdeling. Nog afgezien van fluctuaties in
het nieuwsaanbod - die grosso modo voor alle dagbladen in even sterke mate
hun invloed doen gelden - valt te denken aan het (veronderstelde) belangstel-
148
lingspatroon van de lezers van een krant en aan de ideologische opvattin-
149
gen die een redactie als uitgangspunt hanteert.
Aandacht voor bepaalde onderwerpen is vaak gemeten in termen van "aantal ar­
tikelen gewijd aan ..." dan wel "ruimte besteed aan Tegen beide valt
als bezwaar aan te voeren dat geen rekening gehouden wordt met de plaats van
artikelen in de krant als geheel. Tegen ruimte-meting valt bovendien nog in
te brengen dat het een tamelijk arbeidsintensieve methode is.
'Aandacht' voor een bepaalde nieuwssoort omschrijven we als het belang
dat een krant hecht aan de desbetreffende nieuwssoort.
'Relatieve aandacht' voor een bepaalde nieuwssoort is dan de verhouding
tussen de aandacht voor de desbetreffende nieuwssoort en de totale aandacht
van de krant.
150
Aansluitend bij een door Budd ontwikkelde methode, komt "het belang dat
gehecht wordt aan ..." in de door ons gevolgde werkwijze tot uitdrukking in
een aantal kenmerken: kop boven een artikel, lengte van een artikel, plaats
van een artikel op een pagina en plaats van een artikel in de krant.
De relevantie van het meten van relatieve aandacht voor nieuwssoorten en
-vormen, is in hoge mate afhankelijk van het gehanteerde categorieënsysteem.
Zo'n systeem is in principe net zo ver uit te breiden als men wenst. Er zijn
in feite maar twee beperkingen, één van theoretische en één van praktische
aard. Wat de laatste betreft: het systeem moet hanteerbaar zijn voor codeurs,
zij moeten artikelen snel en betrouwbaar kunnen classificeren. Verder moeten
de categorieën theoretisch relevant zijn. Dat betekent dat ze zo smal (of
breed) gedefinieerd dienen te worden, dat ze aansluiten bij de probleemstel­
ling van het onderzoek.
Voor het onderhavige onderzoek resulteert één en ander in een categorieën­
systeem, waarin elf hoofdsoorten nieuws onderscheiden zijn. Wat de nieuws-
vormen betreft, maken we onderscheid tussen (zuivere) berichtgeving, achter-
151
grondinformatie en commentaar.
Tot slot: bij relatieve aandacht voor nieuwssoorten en -vormen gaat het om
een dimensie op grond waarvan dagbladen van elkaar onderscheiden kunnen wor-
56

den, zonder dat direct aangegeven kan worden welke de relatie is tussen deze
dimensie en de meningsvorming van burgers. Men zie de opmerkingen over kwan­
titeit - kwaliteit politieke informatie in hoofdstuk 2, paragraaf 3.
3. Leesbaarheid
De pers krijgt nogal eens het verwijt dat ze onvoldoende rekening houdt met
wat het publiek weet. De aangeboden informatie is vervat in code-taal, be­
stemd voor een kleine kring van ingewijden. Een woordenboek, een l i j s t van
afkortingen en een register van een Inleiding tot de nationale economie is
wel het minste wat iemand nodig heeft om het sociaal- en financieel-econo­
misch nieuws te kunnen begrijpen aldus - kort samengevat - het oordeel van
Glotz en Langenbucher over de geringe belangstelling voor economisch nieuws
152
bij lezers van dagbladen. Anders gezegd: de pers veronderstelt een te
hoog kennisniveau.
Verwijt de één de pers dat ze een te hoog kennisniveau veronderstelt, de
ander wijst juist op het gevaar een te laag kennisniveau te veronderstellen:
"Ik probeerde de lezers te begeleiden en dan moet je niet ver voorop gaan
lopen. Als journalist moet je dienend bezig zijn. Bruins Slot zei dat ik
het voerbakje te laag hing, net zoals ik vond dat hij het te hoog hing. Maar
in de Bijbel staat 'voedt mijn lammeren' en niet 'voedt mijn giraffen'", al­
dus de oud-journalist Diemer in een interview in Hervormd Nederland bij zijn
153
afscheid als hoogleraar kommunikatiewetenschap.
Afgaand op het weinige empirische materiaal dat ter beschikking staat, moe­
ten we concluderen dat vooralsnog het eerste verwijt praktisch hout snijdt,
154
het tweede theoretisch terecht is.
Het veronderstelde te hoge dan wel te lage kennisniveau komt tot uitdrukking
in de vorm waarin informatie verstrekt wordt alsmede in de inhoud daarvan.
In het laatste geval gaat het om de vraag of de ontvanger - los van de vorm -
155
de inhoud van de verschafte informatie kan begrijpen. Hoe ingewikkeld zit
een tekst qua betekenis in elkaar? Een zinnetje als "Nederland verlaat de
slang" is qua vorm uiterst eenvoudig: korte zin, korte woorden. Toch zal de
betekenis van deze zin veel mensen volkomen ontgaan. Om te kunnen begrijpen
wat hier staat is immers voorkennis inzake monetaire problemen en regelingen
van de laatste jaren onontbeerlijk. Veronderstelt een krant deze voorkennis
57

als bekend, dan verschaft zij informatie die voor velen onbegrijpelijk is.
Tot op heden is onderzoek naar de semantische complexiteit van teksten in
boven aangeduide zin, niet of nauwelijks uitvoerbaar, zeker niet als het om
156
zo'n gevarieerd informatie-aanbod als in dagbladen gaat. Daarom moet vol­
staan worden met onderzoek naar vormeigenschappen van geschreven teksten,
vormeigenschappen die overigens wel degelijk indicatief zijn voor het theo­
retisch begrip 'leesbaarheid'.
In dit onderzoek hebben wij gekozen voor het vormkenmerk 'leesbaarheid'
waaronder te verstaan valt "de moeilijkheidsgraad van de s t i j l van een ar-
157
tikel". 'Leesbaar-zijn is een noodzakelijke maar niet voldoende voorwaar­
de voor begrijpelijkheid: een onleesbaar artikel kan niet begrepen worden,
een leesbaar artikel is niet per definitie een begrijpelijk
1 5 8
artikel.
Klare wijst erop dat het probleem van de leesbaarheid de mensheid
159
heeft be-
ziggehouden zo lang er symbolen als leestekens bestaan. Bij leesbaarheid
gaat het om de vraag of schrijver en lezer c.q. zender en ontvanger elkaar
in een geschreven tekst kunnen ontmoeten, of de ontvanger begrijpt - kan be­
1 5 0
grijpen - wat de zender bedoelt.
Wil van een dergelijke ontmoeting sprake
zijn, dan moet de tekst in ieder geval leesbaar zijn. Of een tekst leesbaar
is, hangt af van een aantal factoren, waaronder de stijl van een artikel een
zeer voorname plaats inneemt. Weliswaar wordt de leesbaarheid ook door ande­
re factoren beïnvloed - typografie, opbouw van een tekst, vermogen van een
161
tekst belangstelling te wekken - maar tot nu toe bleek alleen de s t i j l ­
moeilijkheidsgraad van geschreven teksten zich voor kwantitatieve meting te
162
lenen. Bepalend voor het gemak dan wel de moeite waarmee een geschreven
tekst gelezen wordt, is de zinsstructuur. Deze zinsstructuur hangt samen met
de lengte van de zin en met de lengte van de in die zin voorkomende woorden.
De leesbaarheidsformule van Flesch is gebaseerd op deze twee componenten.
163
Douma heeft deze formule aangepast aan de nederlandse situatue. Hoewel
leesbaarheidsformules ae laatste jaren onder soms zeer hevige kritiek zijn
164
komen te liggen - "Verstandlichkeitsformeln allein sind nichts wert"
menen wij toch de Flesch-Douma-formule te kunnen gebruiken. Niet omdat daar­
mee alle aspecten van leesbaarheid laat staan van begrijpelijkheid gevat kun­
nen worden, wel omdat daarmee een minimumvoorwaarde voor begrijpelijkheid op
bevredigende wijze gemeten kan worden, zeker nu het hier om informatie be-
165
stemd voor een groot en gevarieerd publiek gaat.
58

Met behulp van de Flesch-Douma-formule kan de leesbaarheid van een artikel
uitgedrukt worden in een score, corresponderend met een bepaald opleidings­
niveau. Dat maakt het mogelijk aan te geven voor welk opleidingsniveau welke
krant welke artikelen (kennelijk) schrijft. In combinatie met gegevens uit
het ontvangersonderzoek is het tevens mogelijk aan te geven in hoeverre de
leesbaarheid van dagbladen afgestemd is op het opleidingsniveau van de le­
zerskring.
4. Gegrondheid
'Gegrondheid' omschrijven we als "de mate waarin beweringen van motivering-
166
en en van contextuele informatie zijn voorzien"
Alvorens deze definitie zeer in het kort toe te lichten, wijzen wij erop dat
in dit onderzoek 'gegrondheid' een beperkte toepassing vindt. Deze beperking
vloeit voort uit de formulering van de probleemstelling: het gaat daarin om
de meningsvorming over politieke aangelegenheden. Dat houdt in, dat we
alleen de door de krant gedane beweringen ten aanzien van politieke attitude­
objecten in het onderzoek betrekken. Als zodanig gelden globaal gezegd de
regering, alsmede (vertegenwoordigers van) alle in het parlement vertegen­
1 6 7
woordigde politieke partijen.
Nemen werkgevers of -nemers bijvoorbeeld een
standpunt in ten opzichte van door de regering voorgestelde maatregelen, dan
valt dat buiten het bestek van onze analyse, tenzij de krant een dergelijk
168
standpunt expliciet tot het hare maakt.
In de omschrijving van 'gegrondheid' komen drie begrippen aan de orde, die
we kort willen toelichten, te weten: 'beweringen', 'motiveringen' en 'contex­
1 6
tuele informatie'. ^
4.1 Beweringen
Een bewering,in de zin van een oordeel, omschrijven we in navolging van
Kuypers, als "het cognitieve of affectieve oordeel dat iemand heeft over een
object dat hij zich voorstelt en waarover ook anders geoordeeld kan worden" 17
'
Achtergrondinformatie en (hoofd)redactioneel commentaar in dagbladen bevatten
dagelijks talrijke beweringen in bovengenoemde zin. Het gaat ons in dit ver-
59

and niet om de aard van de beweringen, maar uitsluitend om de vraag, of er
iets beweerd wordt ten aanzien van één van de onderscheiden politieke atti­
tude-objecten. Anders gezegd: voor ons is in deze analyse slechts relevant,
of we te maken hebben met evaluatieve dan wel met niet-evaluatieve momenten
in zinnen. Onder "evaluatieve momenten in zinnen" verstaan wij die delen van
zinnen waarin een oordeel in positieve dan wel negatieve zin over één van de
onderscheiden politieke attitude-objecten uitgesproken wordt. Niet-evalua-
tieve momenten in zinnen bevatten feitelijke beschrijvingen met betrekking
tot één van de onderscheiden politieke attitude-objecten, beschrijvingen die
in principe geverifieerd en gecontroleerd kunnen worden. "Het kabinet heeft
gisteren bij monde van premier Van Agt verklaard niets te voelen voor uit­
voering van de motie-Den Uyl, waarin gevraagd wordt af te zien van de voorge­
nomen korting op de ambtenarensalarissen", is een voorbeeld van een zin met
(twee) niet-evaluatieve momenten: één met betrekking tot het politiek atti­
tude-object 'kabinet-Van Agt', één met betrekking tot het politiek attitude­
object 'Partij van de Arbeid'. "Het in al zijn voegen krakende kabinet heeft
gisteren bij monde van een onhandig opererende premier Van Agt verklaard
niets te voelen voor uitvoering van de motie-Den Uyl, waarin terecht gevraagd
wordt af te zien van de voorgenomen en niet te rechtvaardigen korting op de
ambtenarensalarissen", mag gelden als een .zin vol evaluatieve momenten.
Het opsporen van evaluatieve en niet-evaluatieve momenten met betrekking tot
171
politieke attitude-objecten vormt de eerste stap in de analyse 'gegrond­
heid' . De volgende stap bestaat uit het nagaan, of geïdentificeerde bewering­
en voorzien worden van motiveringen.
4.2 Motiveringen
Een bewering is per definitie subjectief. Dat brengt in de regel met zich
mee, dat - wil iemand zijn of haar mening aanvaard krijgen - hij of zij die
mening zal moeten motiveren, zal moeten aangeven op welke gronden, welke ar­
60
gumenten de stellingname berust. Op die manier wordt de ander in staat ge­
steld de weg waarlangs een bepaalde mening tot stand gekomen is te volgen, de
rechtvaardigingspretentie, die elke motivering, elk argument in zich draagt,
172
op zijn houdbaarheid te toetsen.
Onder motiveringen verstaan wij die zinnen of delen van zinnen, die be­
schouwd kunnen worden als een ondersteuning van een eerder of later gedane

ewering. Een gefingeerd voorbeeld ter verduidelijking.
"Het in al zijn voegen krakende kabinet heeft gisteren bij monde van een on­
handig opererende premier Van Agt verklaard niets te voelen voor uitvoering
van de motie-Den Uyl, waarin terecht gevraagd wordt af te zien van de voorge­
nomen en niet te rechtvaardigen korting op de ambtenarensalarissen", bevat
behalve vier beweringen ook nog een motivering. In deze zin wordt onder meer
beweerd dan Den Uyl terecht vraagt af te zien van de voorgenomen korting op
de ambtenarensalarissen. Waarom is zulks terecht? Omdat - wij volgen de
schrijver - de korting niet te rechtvaardigen is. Met andere woorden: "de ()
niet te rechtvaardigen korting ..." dient in dit voorbeeld als motivering
voor de bewering "terecht vraagt Den Uyl af te zien van
Dat brengt ons onmiddellijk op een voor onze analyse belangrijk onderscheid
in de aard van motiveringen. "De niet te rechtvaardigen korting" moge dan nu
als motivering geïdentificeerd zijn, in een eerdere fase van de analyse is
dezelfde zinsnede reeds aangemerkt als bewering. We hebben hier te maken met
wat wij noemen een "pseudo - of dubbelmotivering", een zin of deel van een
zin die ën als motivering bij een bepaalde bewering èn zelf ook als bewering
gekenmerkt kan worden. Aangezien het er nu juist om gaat enig inzicht te ver­
werven in de aard van de meningsvorming, is het van belang onderscheid te
174
maken tussen 'feitelijke' en 'subjectieve' motiveringen. De bewering "te­
recht vraagt de motie-Den Uyl af te zien ..." uit eerdergenoemd voorbeeld zou
als volgt van een 'feitelijke' motivering voorzien kunnen worden: "Immers, de
cijfers ên van de regering ën van de ambtenarenbonden tonen duidelijk aan,
dat de inkomenspositie van de ambtenaren de laatste jaren gestaag is afgebrok­
1 7 5
keld, vergeleken met die van werknemers in het particuliere bedrijfsleven"
Evenals 'feitelijke' motiveringen maken 'subjectieve' motiveringen het moge­
lijk de weg waarlangs een mening tot stand komt, mee te lopen, inzicht te ver­
werven in de aard van de meningsvorming. Toch hebben we bij het bepalen van
de gegrondheid van een artikel, de 'pseudo-motiveringen' buiten beschouwing
gelaten. En wel omdat we geïnteresseerd zijn in de vraag of meningsvorming
zich op feiten kan baseren.
61

62
4.3 Contextuele informatie
Het derde element uit onze omschrijving van 'gegrondheid' is de term 'con­
textuele informatie'. Gegrondheid is niet alleen afhankelijk van de verhou­
ding tussen het aantal beweringen en het aantal motiveringen, maar evenzeer
van de verhouding tussen het aantal beweringen en de hoeveelheid 'contextu­
ele informatie'. Onder oontextuele informatie verstaan wij niet-evalu-
atieve zinnen met betrekking tot onderscheiden politieke attitude-objecten.
Naast evaluatieve en niet-evaluatieve momenten die als 'motiveringen' geken­
schetst kunnen worden kan een artikel ook niet-evaluatieve momenten met be­
trekking tot onderscheiden politieke attitude-objecten bevatten, die niet
als 'motiveringen' kunnen gelden. Deze zinnen zijn van belang met het oog op
de gegrondheid van een artikel, omdat ze de beoordeling van politieke atti­
tude-objecten toegankelijker, 'beter-te-volgen', maken. Alle feitelijke -
dat wil zeggen niet-evaluatieve - informatie die in een artikel over poli­
tieke attitude-objecten verstrekt wordt duiden wij aan met de term 'contex­
tuele informatie'. "Anders gezegd" - schrijft Noomen 176
- "gaat het bij dit
element om de mate waarin een feitelijke beschrijving van situaties in de
werkelijkheid wordt gegeven. Wanneer uitspraken in artikelen in meerderheid
uit beoordeling bestaan, en bijgevolg de werkelijkheid beoordeelde werkelijk­
heid is, is de informatie-context van een artikel kleiner dan wanneer naast
een beoordeling tevens een beschrijving van de werkelijkheid gegeven wordt,
die de beoordeling toegankelijker maakt".
Keren we ter illustratie nog even terug naar Van Agt en de motie-Den Uyl.
"1. Het kabinet heeft gisteren bij monde van premier Van Agt verklaard niets
te voelen voor uitvoering van de motie-Den Uyl, waarin gevraagd wordt af te
zien van de voorgenomen korting op de ambtenarensalarissen.
2. Deze motie werd met grote meerderheid - alleen VVD en enkele kleine
rechtse partijen stemden tegen - door de Tweede Kamer aangenomen.
3. Het in de motie vervatte beroep op de regering, af te zien van de voorge­
nomen korting op de ambtenarensalarissen, is volkomen terecht.
4. Immers, de cijfers ên van de regering èn van de ambtenarenbonden tonen
duidelijk aan, dat de inkomenspositie van de ambtenaren de laatste jaren ge­
staag is afgebrokkeld, vergeleken met die van werknemers in het particuliere
bedrijfsleven".

Ons beperkend tot het attitude-object 'Partij van de Arbeid' - hier steeds
aanwezig in de term 'de motie-Den UyV- kan het volgende opgemerkt worden.
In de zinnen 1, 2 en 3 is sprake van het attitude-object 'Partij van de Ar­
beid'. In de zinnen 1 en 2 wordt op een niet-evaluatieve manier gewag gemaakt
van 'de motie', wordt met andere woorden contextuele informatie over 'de
motie' verschaft. In zin 3 laat de schrijver dezes zich in positieve zin over
'de motie' uit, is sprake van een bewering ten aanzien van 'de motie'. Deze
bewering wordt vervolgens in de laatste zin gemotiveerd.
4.4 Gegrondheid: motiverings- en beweringsdichtheid
Onder 'motiveringsdichtheid ' verstaan wij de mate waarin beweringen ten
aanzien van politieke attitude-objecten voorzien worden van motiveringen.
Onder 'beweringsdichtheid' verstaan wij het aantal positieve en/of nega­
tieve oordelen met betrekking tot politieke attitude-objecten in verhouding
tot het totaal uitspraken over de desbetreffende politieke attitude-objecten.
Het operationele begrip 'gegrondheid' tenslotte omschrijven wij als de ver­
houding tussen motiverings- en beweringsdichtheid.
Gegeven een bepaalde bewerings- resp. motiveringsdichtheid, neemt gegrond­
heid af bij:
1. een daling in motiveringsdichtheid;
2. resp. een stijging in beweringsdichtheid.
5. Pluriformiteit
De term 'pluriformiteit' - of haar synoniemen 'verscheidenheid' en 'diversi­
teit' - vervult in discussies over 'massamedia en democratie' vaak de rol
1 7 7
van een soort toverformule: al wat pluriform is, is goed.
Nu is het be-
driegelijke van toverformules, dat ze (soms) wel werken, maar dat de pre-
ciese inhoud op zijn zachtst gezegd onduidelijk is. Zo ook hier. De één denkt
aan "het verschijnen van een groot aantal kranten met stuk voor stuk een
eigen karakter, waar het gaat om levensbeschouwelijke achtergrond en poli-
178
tieke voorkeur", de ander betoogt juist dat "bij het in beschouwing nemen
van de mate van diversiteit binnen de dagbladpers erop gewezen dient te wor­
den, dat te dezen aanzien niet alleen op de verscheidenheid uit politiek-
63

64
maatschappelijk en/of levensbeschouwelijk opzicht moet worden gelet", maar
dat ook zaken als selectiebeleid, accentuering, benaderingswijze, tijdstip
179
van verschijning en verspreidingsgebied aandacht behoren te krijgen.
5.1 Pluriformiteit - een definitie
Uit het voorgaande is in ieder geval duidelijk, dat het - sprekend over een
pluriforme pers - gaat om het naar een bepaald kenmerk of een continue dimen­
sie van elkaar verschillen van dagbladen. Van Cuilenburg - die wij op dit
punt volgen - omschrijft de mate van pluriformiteit van de nederlandse
dagbladpers als "de mate waarin de artikelen in de nederlandse dagbladen naar
een bepaald kenmerk (of bepaalde kenmerken) of naar een bepaalde continue
180
dimensie (of continue dimensies) van elkaar verschillen".
In deze definitie fungeert het artikel als de analyse-eenheid. De krant wordt
beschouwd als het aggregaat van in die krant verschenen artikelen. Voordeel
hiervan is, dat onderscheid gemaakt kan worden tussen 'interne' en 'externe'
diversiteit, dat wil zeggen tussen verscheidenheid binnen afzonderlijke
dagbladen en verscheidenheid tussen dagbladen onderling.
Voorts legt deze definitie niet vast, op welke kenmerken of continue dimen­
sies verscheidenheid betrekking heeft. Er zijn, met andere woorden, evenzo-
vele soorten verscheidenheid als er kenmerken en dimensies zijn. Afhankelijk
van de probleemstelling van een onderzoek zal bepaald moeten worden, welke
kenmerken en continue dimensies relevant zijn en waarom. Het heeft - uiter­
aard - geen zin om te spreken over 'de' verscheidenheid van de nederlandse
dagbladpers. Zulks vooronderstelt dat:
1. alle relevante kenmerken en continue dimensies bekend zijn en
1. het (relatieve) belang van elk van deze kenmerken en continue dimensies
ten opzichte van elk van de andere bepaald kan worden.
Gezien de problemen, verbonden aan het 'oplossen' van deze vooronderstellin­
gen, lijkt het vooralsnog zinvoller van geval tot geval precies aan te geven
welke soort verscheidenheid ter discussie staat. Aangezien in dit onderzoek
de meningsvorming over politieke aangelegenheden centraal staat, richten wij
ons verder op verscheidenheid in politieke opstelling. Welke verschillen be­
staan er binnen en tussen kranten op het punt van politieke opstelling? En
hoe die verschillen - in het licht van onze probleemstelling - te beoordelen?

5.2 Pluriformiteit in politieke opstelling: afspiegeling en openheid
Pluriformiteit op zich zelf is geen criterium: het is - althans het kan dat
zijn - een uitvloeisel van het principe dat in een democratie de toegang tot
de media 'open' behoort te zijn. Dat, met andere woorden, de gelijkheid in
181
toegangskansen tot de media voor ieder gewaarborgd dient te zijn. Toepas­
sing van dat principe kan zowel tot een zeer pluriforme als tot een volkomen
uniforme pers leiden.
In het licht van onze probleemstelling is "diversiteit in politieke opstel­
ling" in eerste aanleg van belang op micro-niveau, dat wil zeggen met het
oog op de meningsvorming van burgers.
Daarnaast is in dit verband het macro-niveau van belang, dat wil zeggen de
relatie "pluriformiteit pers - functioneren democratie". Op dit punt kunnen
we overigens niet verder gaan dan het aandragen van en - tegen de achtergrond
van normatieve uitgangspunten - beoordelen van gegevens inzake de verschei­
denheid van de landelijke dagbladpers in politiek opzicht. Het daadwerkelijk
effect van pluriformiteit van de landelijke dagbladpers op het functioneren
van ons parlementair-democratisch systeem hebben wij niet onderzocht.
"Pluriformiteit" is nog slechts tamelijk kort onderwerp van discussie in de
kring van mediadeskundigen. In feite heeft de "social responsibility theory"
de discussie op dit punt op gang gebracht. Voor haar voorganger - de libera­
le perstheorie - vormde 'pluriformiteit' in het geheel geen probleem. Kern
183
van laatstgenoemde perstheorie is, dat de pers vrij is. Die vrijheidsge­
dachte - aldus Rooij - "was gegrond op de erkenning van de pluriformiteit van
levensbeschouwelijke, politieke en maatschappelijke beginselen en opvattingen
en strekte ertoe ieder de gelegenheid te bieden zijn beginselen te belijden
184
en uit te dragen".
Het marktmechanisme stond borg voor "a free market place of ideas", "a free
and open encounter", kortom voor een vrij toegankelijke "ruilbeurs voor publi-
185
citeit en propaganda". Over pluriformiteit behoefde men zich geen zorgen
te maken: "the rule of the market place" garandeerde immers voldoende pluri-
1B6
formiteit. De concentratie binnen de dagbladwereld ondermijnde de geloof-
187
waardigheid van deze garantie in ernstige mate, hetgeen noopte tot een
hernieuwde bezinning op het thema "pluriformiteit pers - democratie". Gaat
men er niet langer vanuit dat de "rule of the market place" pluriformiteit
65

66
voldoende waarborgt, dan komt de vraag aan de orde welke mate van pluriformi­
teit van de pers dan wel wenselijk is. Het antwoord op die vraag werken we
in twee richtingen verder uit, in de 'afspiegelings'- resp. 'openheidsnorm'.
5.2.1 Afspiegeling
Onder afspiegeling verstaan wij het evenredig weergeven van politieke op­
vattingen van de bevolking in de pers.
Onder afspiegelingsgraad verstaan wij de mate waarin van zulk een even­
redig weergeven sprake is, uitgedrukt in percentages (0% = totale afwezig­
heid van evenredigheid, 100% = maximale evenredigheid).
Ter verduidelijking laten we onderstaande grafiek volgen, die uitgaat van
een politieke opstel 1ingsschaal voor bevolking en pers met een waardenbereik
van 1 (= zeer progressief) tot 7 (= zeer conservatief).
De grafiek is geheel hypothetisch van aard.
Grafiek 1 Denkbeeldige frequentieverdeling van politieke opvattingen in
nederlandse dagbladpers en bevolking
in %
1 2 3 4 5 6 7
1 = zeer progressief 7 — zeer conservatief
nederlandse pers
nederlandse bevolking
In deze grafiek is duidelijk geen sprake van volledige afspiegeling. Dat zou
het geval zijn indien beide lijnen zouden samenvallen. Nu is in de pers sprake
van een ondervertegenwoordiging van het gebied tussen 2 en 5 en van overver-

tegenwoordiging voor de zeer progressieve en de meer conservatieve opvatting­
en.
'Afspiegeling', zoals hier gedefinieerd, is nauw verwant aan de ideeën uit
de theorie van de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de pers. Deze
theorie behelst een aantal ethisch-journalistieke regels die tot doel hebben
te verzekeren dat de pluriformiteit van de samenleving weerspiegeling vindt
in de media, ondanks de concentratie in de media-wereld en ondanks het bij-
188
gevolg niet langer functioneren van "the rule of the market place". In de
theorie van de maatschappelijke verantwoordelijkheid wordt de afspiegelings­
idee doorgaans als feitelijke beschrijving van de werkelijkheid gehanteerd.
Het publiek speelt dan de centrale rol in het massacommunicatieproces: omdat
slechts die boodschappen zich kunnen handhaven die door het publiek geaccep­
teerd worden en bijgevolg alle boodschappen afgestemd worden op dat publiek,
kan hetgeen de media aanbieden beschouwd worden als spiegel, als reflectie
van de wensen en de behoeften van het publiek. Het is juist deze gedachten-
gang - namelijk dat reflectie de centrale norm is - die veel kritiek onder-
189
vonden heeft van de zijde van de 'kritische' communicatiewetenschappers.
'Afspiegeling' hanteren wij primair ter beoordeling van de wijze waarop dag­
bladen - afzonderlijk en als geheel - de expressie-functie vervullen. Daarin
gaat het om de communicatiestroom van de 'passive' naar de 'aktive Oeffent-
lichkeit', om de verticale, opwaartse communicatie. 'Afspiegelingsgraad'
biedt de mogelijkheid tot uitdrukking te brengen in hoeverre de onder de be­
volking, resp. onder de lezerskring van afzonderlijke dagbladen, aangehangen
politieke opvattingen, gereflecteerd worden. Anders - en wat minder acade­
misch - gezegd: in hoeverre de dagbladpers "de stem des volks" laat klinken.
5.2.2 Openheid
Onder openheid verstaan wij het in gelijke mate weergeven van alle politi-
190
ke opvattingen die in een samenleving aangehangen worden.
Onder openheidsgraad verstaan wij de mate waarin van openheid sprake is, uit­
gedrukt in percentages (0% = afwezigheid van openheid, 100% = maximale open­
heid).
Ter verduidelijking onderstaande grafiek, weer geheel hypothetisch van aard
en gebaseerd op een politieke opstel 1ingsschaal met een waardenbereik van
67

1 (= zeer progressief) tot 7 (= zeer conservatief).
68
Grafiek 2 Denkbeeldige en theoretische frequentieverdeling van politieke
opvattingen in de nederlandse dagbladpers
in %
nederlandse pers
verdeling volgens
openheidsnorm
1 = zeer progressief 7 = zeer conservatief
De openheidsgraad in bovenstaande grafiek is bij lange na geen 100%. In dat
geval zou de verdeling voor de pers samenvallen met de verdeling onder de
openheidsnorm, hetgeen zou resulteren in één rechte lijn. Nu krijgen de 'ex­
tremen', zowel ter linker- als ter rechterzijde, meer aandacht dan de meer
gernati gden.
'Openheid' en 'openheidsgraad', zoals hier omschreven, sluiten aan bij idee­
ën uit de klassieke democratische filosofie. Eén van de vooronderstellingen
die deze filosofie ten aanzien van de burger hanteert betreft de mate waarin
de burger bereid is, kennis te nemen van andere dan de eigen (politieke) op­
vattingen en deze afwijkende opvattingen in een afwegingsproces te betrek-
191
ken. Uitvloeisel van deze gedachtengang is, dat de pers geacht wordt de
burger alle informatie te verschaffen die hij nodig heeft om tot afgewogen
politieke oordelen en keuzen te geraken. Dat betekent, dat de pers elke poli­
tieke opvatting die redelijkerwijs aangehangen kan worden in gelijke mate
aan bod behoort te laten komen. Pas dan immers heeft de burger een reële moge­
lijkheid tot afwegen. 'Reële mogelijkheid' in die zin, dat dan de drempel om
kennis te kunnen nemen van alle opvattingen in principe voor alle opvattingen
even hoog is.
'Openheidsgraad' nu brengt tot uitdrukking in welke mate dagbladen - afzonder-

lijk of als geheel - de ontvangers een reële mogelijkheid tot het tegen el­
kaar afwegen van alle politieke opvattingen bieden. Anders gezegd: in welke
mate dagbladen hun lezers met andere dan de eigen opvattingen (van de lezer)
confronteren.
'Openheid' hanteren wij primair als criterium ter beoordeling van de wijze
waarop dagbladen de kritiekfunctie vervullen. De wijze waarop deze functie
vervuld wordt, wint in onze gedachtengang aan kwaliteit - de bijdrage aan
meningsvorming is potentieel adequater, in de terminologie van onze probleem­
stelling - wanneer het overheidsbeleid vanuit zoveel mogelijk politieke op-
192
vattingen gekritiseerd wordt. 'Openheidsgraad' vatten wij daarbij op als
een index voor de kwaliteit van de geleverde bijdrage. Daarbij is het goed
te bedenken, dat een grote mate van openheid niet per definitie gelijk staat
aan een potentieel zeer adequate bijdrage aan meningsvorming. Daarna(ast)
dient acht geslagen te worden op dimensies als 'gegrondheid' en 'generalise­
rend taalgebruik', althans voorzover het de vervulling van de expressie- en
kritiek-functie betreft.
5.2.3 Pluriformiteit in politieke opstelling: afspiegeling of openheid?
'Afspiegeling' en 'openheid' geven twee kaders aan, tegen de achtergrond
waarvan de wijze waarop dagbladen in expressie en kritiek gestalte geven aan
'pluriformiteit' beoordeeld kan worden. Het probleem is, dat tussen beide
kaders een spanningsverhouding bestaat. De verwezenlijking van de éne norm
is slechts mogelijk ten koste van de andere norm. Deze spanning is alleen af­
wezig, wanneer sprake is van een volkomen rechthoekige verdeling van politie­
ke opvattingen in een samenleving. In dat - zuiver hypothetische - geval val­
len de ononderbroken lijnen uit de grafieken 1 en 2 samen: voldoen aan de
'afspiegelingsnorm' impliceert voldoen aan de 'openheidsnorm'. Een situatie
die in de praktijk niet vaak aangetroffen wordt. Daar hebben we meestal te
maken met verdelingen zoals die - bij wijze van verduidelijking - in tabel 1
gegeven worden.
69

Tabel 1 Denkbeeldige 'afspiegelings'- en 'openheidsgraad' voor het dagblad
X gebaseerd op een politieke opstellingsschaal van 1 (=zeer pro-
gressief) tot 7 )= zeer conservatief)
frequentieverdeling politieke opstelling (in %)
politieke I II
opstelling lezers krant lezers krant
70
1- 2 100 100 100 16.67
2- 3 - - 16.67
3- 4 - - 16.67
4- 5 - - 16.67
5- 6 - - 16.67
6- 7 - - 16.67
Toelichting
In het eerste geval zien we een perfecte afspiegeling: alle lezers van dag­
blad X ën alle artikelen in deze krant vallen in één en dezelfde categorie:
zeer progressief. Gevolg: de lezers van krant X worden slechts met één van
de - in dit voorbeeld - 'zes' mogelijke politieke opvattingen geconfronteerd;
van de 'openheidsnorm' komt met andere woorden maar bitter weinig terecht.
In het tweede geval zien we een perfecte 'openheid'. De krant verdedigt alle
aangehangen politieke opvattingen precies even sterk: 1/6 van haar achter­
grondinformatie en commentaar valt in de categorie 1-2, 1/6 van de catego­
rie 2-3 enz. Gevolg: gegeven de onveranderlijkheid van de lezers, een zeer
slechte 'afspiegelingsgraad'.
Gegeven een niet-rechthoekige verdeling van politieke opvattingen in een sa­
menleving, is het hier geschetste dilemma onoplosbaar. Zowel de 'afspiege-
lings'- als de 'openheidsnorm' zijn op goede gronden te verdedigen; een
beroep op hogere normatieve uitgangspunten, op grond waarvan beslist kan wor­
den welk gewicht aan elk van deze normen toe te kennen is niet mogelijk.
De beperkte zeggingskracht van 'afspiegeling' en 'openheid' op zich zelf komt
duidelijk tot uitdrukking bij het schetsen van de gevolgen van een doorvoe­
ring ad absurdum van één van deze normen. Voert men de 'openheidsnorm' ad
absurdum door, dan is het gevolg dat alle dagbladen aan alle politieke op­
vattingen die redelijkerwijs aangehangen kunnen worden in een samenleving,
precies evenveel stem geven. De ontvanger wordt dan als het ware de mogelijk­
heid te kiezen voor een dagblad met een bepaalde politieke kleur onthouden.
Voert men daarentegen de 'afspiegelingsnorm' ad absurdum door, dan zou het

gevolg kunnen zijn, dat lezers niet of nauwelijks met andere dan de eigen
politieke opvattingen geconfronteerd worden. "Zou kunnen zijn", omdat zulks
niet bij voorbaat vaststaat, maar afhankelijk is van de heterogeniteit in
politiek opzicht van het lezerspubliek.
Deze spanningsverhouding roept de vraag op, hoe het functioneren van dagbla­
den in termen van de 'openheidsnorm' af te wegen tegen het functioneren in
termen van de 'afspiegelingsnorm'. Zoveel is wel duidelijk, dat het ongewenst
geacht moet worden aan één van beide normen het primaat toe te kennen; beide
zijn onmisbaar. In zo'n situatie heeft elke weging een tamelijk arbitrair
karakter. Vooralsnog hechten wij aan beide normen evenveel waarde. We spre­
ken dan ook van een adequate bijdrage, indien op beide wegen tenminste de
helft van de afstand is afgelegd.
Tot slot nog een opmerking over macro- en micro-niveau. Beide normen zijn
toe te passen zowel op het macro-niveau - de dagbladpers als geheel - als op
het micro-niveau - de afzonderlijke dagbladen. Geissler maakt in dit verband
onderscheid tussen 'kataskopische' en 'anaskopische' pluriformiteit: "Man
kann die Vielfalt der Basiskommunikation () 'kataskopisch' oder 'anaskopisch',
'von oben' aus der Vogelperspektive über das gesammte Kommunikationssystem
oder 'von unten', vom einzelnen Rezipienten unter Berücksichtigung seiner
194
Lese-, Kór- und Sehgewohnheiten betrachten".
Ervan uitgaande dat het merendeel van de burgers slechts ëën krant leest,
(soms) één opinieweekblad leest en slechts naar bepaalde over politiek gaande
195
radio- en televisieprogramma's luistert resp. kijkt, pleit Geissler voor
interne pluriformiteit. Geredeneerd vanuit de theorie van de politieke demo­
cratie volkomen terecht. Zo lang 90% van de burgers maar ëën krant leest, is
verscheidenheid op macro-niveau - binnen de dagbladpers als geheel - uiter­
aard een nogal betrekkelijk gegeven voor de meningsvorming van de grote meer­
derheid van de burgers. 1
^ 6
Die betrekkelijkheid is echter op zich geen argument om te pleiten voor in­
terne pluriformiteit. Wie - op zeer respectabele gronden overigens - pleit
voor interne pluriformiteit, zal rekening moeten houden met de mogelijkheid
dat in het extreme geval een 'boemerang-effect' optreedt. Dat, met andere
woorden, intentie en effect haaks op elkaar komen te staan en burgers nog
minder kennis nemen van politieke informatie dan thans reeds het geval is.
71

Schema 1 Toepassing van afspiegelings- en openheidsnorm op macro- en
norm
afspiegeling
openheid
micro-niveau
niveau
macro
rrn cro
mi cro/
macro
macro
micro
micro/
macro
6. Generaliserend taalgebruik
uitwerking
de mate waarin de politieke opvattingen van
de bevolking weerspiegeld worden in de
dagbladpers
de mate waarin de politieke opvattingen van
het lezerspubliek van afzonderlijke
dagbladen weerspiegeld worden in de corresponderende
kranten
de bijdrage die elk der dagbladen levert aan
de afspiegelinsgraad op macro-niveau
de mate waarin alle politieke opvattingen die
redelijkerwijs aangehangen kunnen worden, in
gelijke mate in de dagbladpers als geheel tot
uiting komen
de mate waarin alle politieke opvattingen die
redelijkerwijs aangehangen kunnen worden, in
gelijke mate in elk der afzonderlijke dagbladen
tot uiting komen
de bijdrage die elk der dagbladen levert aan
de openheidsgraad op macro-niveau
Generaliserend taalgebruik omschrijven we als, in de formulering van
een positief/negatief oordeel met betrekking tot attitude-objecten, het doen
voorkomen alsof het uitgesproken oordeel overal, altijd en voor iedereen
geldt.
Van Dale geeft als betekenis voor 'generaliseren', "als algemene regel doen
gelden op grond van één bijzonder geval". Onze omgangstaal kent - o.a. in de
vorm van spreekwoorden - talloze voorbeelden van generaliseren. Uitdrukkin­
genals "eens een dief, altijd een dief", en "men noemt geen koe zo bont of
72
er zit wel een vlekje aan" hebben één gemeenschappelijk kenmerk: ze generali­
seren. In het dagelijkse spraakgebruik heeft de term 'generaliseren' een ne-
196
gatieve connotatie. Van generaliserende uitdrukkingen gaat een stigmatise­
rende werking uit, ze (be)vestigen vooroordelen ten aanzien van de desbetref­
fende personen of groepen: wie ooit éénmaal als 'dief' geboekstaafd is, is
daarmee voor het leven getekend.
In deze vorm heeft de generalisatie primair betrekking op individuen. Daar-

naast kan generaliseren betrekking hebben op groepen in de samenleving, tot
uitdrukking komend in de spreekwoordelijke zuinigheid van Schotten. Het is
heel goed mogelijk, dat sommige Schotten (soms) zuinig zijn. Even goed is het
mogelijk, dat deze kwalificaties op (sommige) andere Schotten niet van toe­
passing zijn. Op zijn minst moet derhalve van dergelijke uitdrukkingen gezegd
worden, dat ze onzorgvuldig zijn ten aanzien van de personen of groepen op
wie, resp. welke, ze betrekking hebben.
In het kader van dit onderzoek is "generaliserend taalgebruik" van belang om­
dat het beschouwd kan worden als een uiting van intolerantie ten opzichte
van de 'getroffen' politieke attitude-objecten. Intolerantie kan naar voren
komen in: 1. het ongenuanceerd afwijzen van andere opvattingen en gedraging­
en;
2. het compleet, zo men wil collectief, veroordelen van anderen.
"Compleet, zo men wil collectief, veroordelen van anderen" is precies wat er
gebeurt in "generaliserend taalgebruik". 'Compleet', voorzover een uitgespro­
ken oordeel niet expliciet gekoppeld wordt en blijft aan één of meer met
name genoemde gebeurtenissen. Het loslaten van deze koppeling maakt een on­
derdeel plaats- en tijd-ongebonden, alles wat een politieke actor doet en/of
voorstelt wordt daardoor bij voorbaat afgewezen dan wel goedgekeurd.
'Collectief', voorzover een uitgesproken oordeel over één of meer met name
genoemde personen, gebeurtenissen enz. betrokken wordt op het attitude-object
als zodanig, waartoe genoemde personen, gebeurtenissen enz. in onze analyse
herleid worden.
Wellicht ten overvloede wijzen wij erop, dat het bij "generaliserend taalge­
bruik" enkel en alleen gaat om de vraag hoe een oordeel geformuleerd
199
•is; de vraag hoe het oordeel luidt en op welk attitude-object het betrek­
king heeft, staat niet ter discussie. Met andere woorden: "generaliserend
taalgebruik" als indicatie voor een intolerante houding, impliceert op gener­
lei wijze een ontkenning van het recht enigerlei oordeel uit te spreken over
welk attitude-object dan ook. Het stelt slechts de vraag aan de orde, op
welke wijze het oordeel geformuleerd is, tegen de achtergrond van de vraag of
een potentieel adequate bijdrage aan meningsvorming geleverd wordt. Welnu,
het zal duidelijk zijn dat - waar tolerantie beschouwd wordt als één van de
kenmerken van belang voor meningsvorming - generaliserend taalgebruik menings­
vorming belemmert.
197
73

6.1 Generaliserend taalgebruik - de formulering van het oordeel
74
Van "generaliserend taalgebruik" in de formulering van het oordeel is sprake,
wanneer in de formulering van het oordeel niet uitkomt dat het oordeel ge­
bonden is aan één of meer met name genoemde gebeurtenissen.
We hebben voor deze formulering gekozen om daarmee duidelijk te maken dat
het uitgesproken oordeel een 'exclusief' karakter dient te hebben, uitslui­
tend betrekking hebbend op gespecificeerde gebeurtenissen. In achtergrond­
informatie en (hoofd)redactioneel commentaar treffen we vaak een tussenvorm
aan: een uitgesproken oordeel heeft weliswaar betrekking op een met name ge­
noemde gebeurtenis, maar de formulering van het oordeel is zodanig dat het
oordeel mede op een ongespecificeerd aantal andere gebeurtenissen betrekking
heeft. In de uitwerking wordt dat aangemerkt als "generaliserend taalgebruik".
Een voorbeeld ter verduidelijking. "Het kabinet heeft gisteren bij monde van
een - zoals gebruikelijk - onhandig opererende premier Van Agt verklaard
niets te voelen voor uitvoering van de motie-Den Uyl, waarin gevraagd wordt
af te zien van de voorgenomen korting op de ambtenarensalarissen". Het nega­
tieve oordeel met betrekking tot het attitude-object 'kabinet-Van Agt' - ver­
woord in "een onhandig opererende premier Van Agt" - heeft weliswaar betrek­
king op een met name genoemde gebeurtenis, maar krijgt door het hanteren van
de term "zoals gebruikelijk" een veel breder werkingsgebied.
Vaak zijn de formuleringen minder duidelijk en expliciet dan in dit geconstru­
eerde voorbeeld. Soms vindt de ontkoppeling plaats in een andere zin, soms is
sprake van een minder uitgesproken verwoording van de generalisatie. Ter illus­
tratie onderstaande - aan de (hoofd)redactionele werkelijkheid ontleende -
voorbeelden.
"1. In verband met de stakingsacties verklaarde premier Den Uyl gisteren nog
dat hij af zou zien van zijn reis naar Israël. 2, Wie schetst derhalve onze
verbazing toen vanmorgen bleek dat de premier toch maar in het vliegtuig naar
Tel Aviv stapte. 3. Je weet het ook nooit met deze premier".
De derde zin - waarin sprake is van generaliseren - refereert aan een in de
tweede zin vervat negatief oordeel met betrekking tot Den Uyl. "Duidelijker
dan ooit demonstreert dit kabinet met deze vertoning zijn onmacht tot rege­
ren", "De manier waarop dit kabinet de zaken behandelt lijkt nergens meer
op", "Te veel jaren is dit kabinet het toneel geweest van politiek gehannes

en gekissebis" - evenzovele generalisaties. Alleen in het eerste voorbeeld
is sprake van een met name genoemde gebeurtenis - "deze vertoning" verwijst
daarnaar -, in de andere is ook dat niet het geval. Het tweede voorbeeld
maakt duidelijk hoe belangrijk het is zorgvuldig te lezen: in de formulering
zoals gebruikt, is sprake van generaliseren - 'de zaken', welke? Vervangen
we 'de' door 'deze' of voegen we een woord als 'nu' toe, dan wordt het nega­
tieve oordeel reeds 'exclusief' en is niet langer sprake van generaliseren.
6.2 Generaliserend taalgebruik - de formulering van het attitude-object
Van "generaliserend taalgebruik" in de formulering van het attitude-object
is sprake ingeval van een uitspraak waarbij het geheel de plaats inneemt van
een deel.
In onze analyse gaat het steeds om oordelen met betrekking tot politieke
attitude-objecten. Als zodanig gelden in dit onderzoek het kabinet-Van Agt,
alsmede alle in het parlement vertegenwoordigde politieke partijen. Dagbladen
vellen in hun achtergrondinformatie en commentaar dagelijks oordelen over
deze attitude-objecten. Slechts zelden echter heeft zo'n oordeel in de wijze
van omschrijven van het attitude-object betrekking op het attitude-object
als zodanig. Doorgaans betreft het een oordeel over een tot een attitude-ob­
ject te herleiden persoon, gebeurtenis enz. Indien nu in een artikel een oor­
deel over een bepaalde gebeurtenis of persoon in een later stadium uitgebreid
wordt tot het attitude-object waartoe genoemde gebeurtenis of persoon te her­
leiden valt, spreken wij van "generaliserend taalgebruik" in de wijze van om­
schrijven van het attitude-object. Enkele voorbeelden om te illustreren dat
één en ander minder ingewikkeld is dan het wellicht op het eerste gezicht
lijkt.
"1. Van Thijn doet het daarmee ten onrechte voorkomen alsof zijn socialis­
tische idealen en verlangens gepaard gaan met een gezond realisme.
2. De PvdA strooit de kiezers weer eens zand in de ogen".
"1. Andriessen en Van Agt hebben de bereidheid van de PvdA om inzake de grond-
politiek concessies te doen, ernstig overschat. 2. Ze hadden moeten weten dat
voor de PvdA de grens van het aanvaardbare bereikt, zo niet overschreden was.
3. Het was niet alleen slecht wat het CDA in deze crisis deed, het werd nog
slecht uitgevoerd ook".
75

76
In de zinnen 3 uit deze voorbeelden wordt iets dat op naam van Van Thijn,
resp. Andriessen en Van Agt, gezet is en dat door de krant negatief wordt ge­
waardeerd, betrokken op het geheel. 'De PvdA', resp. 'het CDA', treedt in de
plaats van Van Thijn, resp. Andriessen en Van Agt. Alsof zou gelden 'Van
Thijn = PvdA', resp. 'Andriessen en Van Agt = CDA'.
6.3 De mate van generaliserend taalgebruik
Theoretisch gezien kan "generaliserend taalgebruik" zich in alle zinnen met
een positief/negatief oordeel voordoen.
De mate van "generaliserend taalgebruik" drukken wij uit in de verhouding
tussen het aantal malen dat generaliserend taalgebruik geconstateerd is en
het aantal positieve/negatieve oordelen in een artikel. Wij definiëren
waarbij GT^
G T
k = < GT
+ G T
kn kp) / °kn +
GT kn
GT kp
J
kn
3
kp
°kp)
mate van generaliserend taalgebruik ten aanzien van politiek
attitude-object k
aantal malen generaliserend taalgebruik in formulering van
oordeel en attitude-object, voorzover betrekking hebbend
op negatieve oordelen over politiek attitude-object k
idem, voorzover betrekking hebbend op positieve oordelen
over politiek attitude-object k
aantal negatieve oordelen over politiek attitude-object k
aantal positieve oordelen over politiek attitude-object k.
Aldus gedefinieerd ligt het waardenbereik tussen 0 (= ontbreken van generali­
serend taalgebruik) en 2 (= maximaal mogelijke mate van generaliserend taal­
2 0 0
gebruik).

hoofdstuk 5
DIMENSIES EN CRITERIA:
VOLLEDIGHEID / OBJECTIVITEIT
77

1. Inleiding
Twee van de beroemdste motto's uit de journalistieke wereld hebben alles te
maken met de dimensie 'volledigheid/objectiviteit'; "al 1 the news that's f i t
to print" en "facts are sacred, comment is free". Dat en het feit dat 'vol­
ledigheid' en 'objectiviteit' van berichtgeving in welhaast alle codes voor
201
journalisten vermeld worden geeft al aan welk belang aan deze dimensie ge­
hecht wordt. Dat impliceert echter niet dat er overeenstemming bestaat over
de concrete betekenis van beide dimensies. Verre van dat zelfs, zoals nog zal
blijken.
Onder volledigheid/objectiviteit verstaan wij een a-selecte keuze van
aan te bieden informatie uit een verzameling feiten waarvan intersubjectief
vaststelbaar is dat zij voor het object van het artikel terzake zijn.
Twee elementen uit deze omschrijving zullen in deze paragraaf nader toege­
licht worden, te weten:
1. wat moet worden verstaan onder 'een onwillekeurige keuze'?
2. wat moet worden verstaan onder 'een verzameling van feiten, waarvan inter­
subjectief vaststelbaar is dat zij voor het object van het artikel terzake
zijn? 1
Uit deze definitie valt op te maken dat wij 'volledigheid' en 'objectiviteit'
beschouwen als nauw met elkaar samenhangende dimensies. Beide eisen hebben be­
trekking op de wijze waarop o.a. dagbladen de immense stroom informatie die
hen dagelijks bereikt reduceren tot een voor de ontvanger wat overzichtelijk-
202
er geheel. 'Volledigheid' is gericht op de vraag welke informatie als niet
79

elevant terzijde wordt geschoven; 'objectiviteit' doelt in het verlengde
80
daarvan op de vraag, of het dan geschetste beeld van de werkelijkheid niet
strijdig is met de 'echte' werkelijkheid. Gezien het feit dat beide eisen wel
onderscheiden, maar - met name in de uitwerking - nauwelijks gescheiden kun­
nen worden, hebben we besloten beide op te nemen in één definitie.
Voor we 'volledigheid' resp. 'objectiviteit' nader toelichten, gaan we in op
enkele achtergronden van de discussie rond deze dimensies. Centraal daarbij
staat de vraag naar het selectieve karakter van elke journalistieke arbeid.
Schept niet elke krant, elke journalist, een eigen werkelijkheid? En zo ja,
wat betekenen dan nog eisen als 'volledigheid' en 'objectiviteit'?
2. Selectiviteit
"Mitteilen heisst auswählen" is niet ten onrechte het opschrift boven de in-
203
leiding van een recente publicatie over "media en werkelijkheid". Niet ten
onrechte, omdat 'meedelen' - zeker in massacommunicatief verband - altijd een
selectief moment kent, zelfs indien een bepaalde mededeling 'integraal' wordt
doorgegeven. Immers, ook het integraal doorgeven van een bepaalde mededeling
houdt een keuze in; hoogstens kan men stellen dat ingeval van integraal door­
geven binnen een bepaalde mededeling afgezien wordt van selectie.
Het is geen punt van discussie meer, dät media, i.e. dagbladen, selecteren.
Gelukkig doen ze dat. Evenmin is het een punt van discussie, öf media dus­
doende het beeld van de werkelijkheid vertekenen. Natuurlijk doen ze dat.
Waar het om gaat, is de vraag höe geselecteerd wordt, waar de vertekening
plaats
2 0
vindt. ^ "Fingerspitzengefühl" als verklaring voor een bepaalde se-
205
lectie, maakt weliswaar in sommige wetenschappelijke kringen enige opgang,
maar moet toch - voor wie ernst maakt met de informatiefunctie van media -
naar het rijk der fabelen verwezen worden.
Het z.g. 'gatekeeper'-onderzoek probeert in de vingers te krijgen welke fac­
toren dan wél van belang zijn in het selectieproces. Welke criteria hanteren
journalisten in het selecteren van nieuws? Waarom wordt bericht A wél en be­
richt B niet nieuwswaardig geacht?
Samenvattend komt Maletzke tot een zestal factoren die in dit kader relevant
2 0 6
geacht kunnen worden:
1. de persoonlijkheid van de communicator;
2. het zelfbeeld van de communicator;

3. de algemene maatschappelijke relaties van de communicator;
4. de plaats van de communicator in het team;
5. de communicator in de institutie;
6. de openbaarheid.
Nog afgezien van de 'audience' zijn er in Maletzke's visie nog vijf 'belang­
stellenden', die invloed trachten uit te oefenen op de communicator: de
staat, politieke partijen, pressiegroepen, de publieke opinie en andere
massamedia.
Deze factoren zijn grosso modo ook terug te vinden in de samenvatting die
Schulz geeft van de belangrijkste resultaten van 'gatekeeper'-onderzoek. Hij
voegt er echter nog één aan toe, die tegelijkertijd ernstige kritiek op het
traditionele 'gatekeeper'-onderzoek inhoudt: men onderzoekt de prullenbak
van bureauredacteuren, in een poging te achterhalen van welke berichten van
de persbureaus wèl en van welke geen gebruik gemaakt wordt, zonder te besef-
207
fen dat op dat moment reeds een aantal selectieve momenten gepasseerd zijn.
Dat bezwaar kan in ieder geval niet gemaakt worden tegen de studies die zich
uitsluitend op het uiteindelijke resultaat van selectieprocessen oriënte­
ren. De centrale vraag in dit type studies - meestal inhoudsanalytisch van
2 0 8
aard
- is: welk beeld van de werkelijkheid geven de media? De doelstel­
ling van deze onderzoeken kan tweeërlei zijn:
1. vergelijking van de 'tweede-hands-werkelijkheid' van de media met de
'echte werkelijkheid', om de factoren, van invloed op de selectie, aan
209
het licht te brengen;
2. vergelijking van de 'tweede-hands-werkelijkheid' van de media met de
'echte werkelijkheid', om aan te tonen hoe, waar en in welke mate de
210
werkelijkheid vertekend wordt door de media.
Het grote probleem is op welke wijze "de echte werkelijkheid" gedefinieerd kan
kan worden. Hoe stel je vast "was wirklich geschah"? Bij de bespreking van
'objectiviteit' in paragraaf 4 komen we uitgebreid op deze vraag terug.
3. Volledigheid
"All the news that's f i t to print" - het motto van de New York Times - geeft
precies het enigszins dubbele karakter van het criterium 'volledigheid' aan:
gedachtig dit motto verschaft de New York Times weliswaar alle nieuws, maar
81

wel voorzover zij van oordeel is dat het waard is afgedrukt te worden. Anders
gezegd: de New York Times wil volledig zijn, maar wel binnen door haar zelf
bepaalde grenzen.
Het criterium 'volledigheid' heeft - ook in dit onderzoek - betrekking op
(zuivere) informatie; commentaar en achtergrondinformatie worden niet op 'vol­
ledigheid' beoordeeld. In de duitse literatuur rond de 'öffentliche Aufgabe'
van de pers, wordt 'volledigheid' beschouwd als één van de belangrijkste, zo
niet de belangrijkste eis die in een democratie aan informatie gesteld kan
worden. "Für die moderne Demokratie ist die freie, ungehinderte und umfas-
sende Nachrichtenübermittlung durch die Presse schlechthin lebenswichtig",
media dienen "insbezondere ein umfassende Bi 1d der deutschen Wirklichkeit"
211
82
te geven, zo heet het daar (accentuering O.S.).
Zo duidelijk de termen zijn waarin gepleit wordt voor 'volledigheid', zo on­
duidelijk zijn vaak de termen waarin het begrip omschreven wordt, als al een
poging tot omschrijven gewaagd wordt. In ieder geval is duidelijk, dat 'vol­
ledigheid' van informatie niet gelijk staat aan 'niet-selecteren', maar dat
het criterium duidt op een bepaalde wijze van selecteren, door Wildenmann en
Kaltefleiter omschreven als het los van voor- dan wel nadeel voor bepaalde
212
groepen een keuze maken uit het totale nieuwsaanbod. De moeilijkheid in
een dergelijke formulering schuilt in het bepalen waar voor wie het nadeel
eindigt en het voordeel begint. Een praktisch gezien onmogelijke opgave. Wij
geven daarom de voorkeur aan de omschrijving "a-selecte keuze".
Een studie naar de volledigheid van informatie zal - alleen al om praktische
redenen - nooit het totale nieuwsaanbod (kunnen) omvatten. Zo'n studie moet
een case-study zijn, waarin van één bepaalde gebeurtenis wordt nagegaan hoe
bepaalde media er verslag van doen. Het in beeld brengen van het selectie­
beleid van dagbladen veronderstelt immers dat men als onderzoeker beschikt
over een uitputtende l i j s t van wetenswaardigheden met betrekking tot de te
onderzoeken gebeurtenis, dat - met andere woorden - het universum van rap­
porteerbare feitelijkheiden geheel gedefinieerd is. Uitgaande van zo'n l i j s t
zou dan nagegaan kunnen worden welke krant welke informatie als niet terzake
doende terzijde schuift, en vervolgens of er in het dan geschetste beeld ver­
tekeningen te bespeuren zijn.
Zo'n l i j s t van gebeurtenissen, zo'n welomschreven universum van rapporteer­
bare feitelijkheden is en blijft een wensdroom voor de onderzoeker. Wat de
verslaggeving inzake politieke aangelegenheden betreft, zijn op één onder-

deel wel mogelijkheden aanwezig, namelijk waar het gaat om openbare vergade­
ringen van vertegenwoordigende organen. Van die vergaderingen zijn vaak vrij­
wel woordelijke verslagen - in het geval van parlementaire vergaderingen de
Handelingen - beschikbaar. Dit opent de mogelijkheid door een vergelijking
van de Handelingen van bepaalde vergaderingen enerzijds en de weergave van
die vergaderingen in dagbladen anderzijds, na te gaan in welke mate de weer­
gave volledig/objectief genoemd kan worden. Op welke wijze we dit uitgangs­
punt uitgewerkt hebben komt aan de orde in paragraaf 5.
4. Objectiviteit
Op het eerste gezicht lijkt het enigszins tegenstrijdig dat we - na benadrukt
te hebben dat selecteren een noodzaak is en dat iedere selectie subjectieve
moment kent - nu een paragraaf 'objectiviteit' laten volgen. Het heeft iets
van een poging het onmogelijke mogelijk te maken. "Een frequent gebruikt ar­
gument tegen de mogelijkheid van objectiviteit" - zo betoogt Brand - "berust
op de idee dat kennis noodzakelijkerwijze op selectieve wijze wordt verkre­
gen, en dat deze selectie onverenigbaar, of slechts op bepaalde wijze verenig­
baar, is met objectiviteit. Deze idee berust op het juiste inzicht, dat de
wereld niet ligt opengeslagen als een boek waarin wij, in overeenstemming met
Bacons' "interpretatio-naturae", maar behoeven te lezen om er het 'ware' we­
zen van te leren kennen. Wetenschap begint niet met het "blank en onbevoor­
oordeeld tot de feiten gaan". Zij begint met problemen waarvoor de mens, c.q.
de wetenschapper, om de één of andere reden belangstelling heeft. Hier doet
het begrip 'interesse' zijn intrede.
De spanningsverhouding waarin dit begrip 'interesse' staat met het begrip
'objectiviteit' kan velerlei uitdrukkingsvormen, van alledaags triviale tot
esoterisch filosofische. Deze variëren van de opinie van sommige vooruitstre­
vende journalisten dat elke selectie van nieuws noodzakelijkerwijs subject-
tief is en dat we, wat hen betreft, dus zelfs niet meer op de poging tot
objectieve rapportage hoeven te rekenen, tot die actuele preoccupaties van de
moderne wetenschapsfilosofie waarvan Popper de meer extreme vormen als "the
213
Myth of the Framework" heeft aangeduid".
In onze gedachtengang impliceert de erkenning, dat iedere selectie per defi­
nitie subjectief van aard is, niet zonder meer dat dan ook elke poging tot
83

84
objectieve verslaggeving moet worden opgegeven. "Een beroep op de onmogelijk­
heid om objectiviteit te verwezenlijken kan niet het einde van de discussie
zijn; integendeel, zulk een vaststelling is daarvan slechts het begin, omdat
zij direct de vraag doet rijzen: Wat dan?", constateerde Rooij bij zijn af­
2 1 4
scheid in 1971.
Binnen het spanningsveld van "objectiviteit is een fictie" enerzijds en "objectiviteit
is in een democratie de hoogste norm ten aanzien van verslagge-
215
ving" anderzijds zoeken wij een antwoord op die vraag. 'Objectiviteit'
wordt in de literatuur vaak in negatieve termen omschreven. Saxer definieert
'publicistische objectiviteit' bij voorbeeld als "die Verpflichtung
bzw. den Willen zu einer möglichst unverzerrten und daher allgemein annehm-
baren publizistischen Beschreibung der Wirklichkeit". Hij wijt het nega­
tief formuleren van objectiviteits-definities aan het feit dat het hier gaat
om de 'vanzelfsprekendheid van de gemeenschappelijke constructie van de werke­
lijkheid". We worden ons pas bewust van het normatieve karakter van het be­
grip 'objectiviteit' - aldus Saxer - wanneer de verwachte objectiviteit ge­
weld wordt aangedaan. Gevolg daarvan is, dat we wel in staat zijn aan te ge­
ven wat niet-objectief is, maar in de problemen raken bij het in positieve
217
termen omschrijven van het begrip 'objectiviteit'. 'Objectiviteit' krijgt
in deze gedachtengang dan al snel een consensus-karakter, het wordt gedefi-
01 Q
nieerd in termen van intersubjectieve overeenstemming.
Saxer pleit er voor, dat publicitaire objectiviteit zich ook tegenover de
werkelijkheid verantwoordt: "Soll die Reduktion von Umweltkomplexität durch
Publizistik wirklich objektiv sein, so hat sie eben auch der Umwelt und nicht
blosz dem Publikum gerecht zu sein, und die Umwelt, die Realität, ist nat'ür-
219
lieh bei weitem nicht blosz konsensuell konstituiert".
Hel aas verzuimt Saxer aan te geven, op welke wijze publicitaire objectiviteit
zich tegenover de werkelijkheid zou moeten verantwoorden. Dat neemt niet weg
dat we met de strekking van zijn betoog op dit punt instemmen. Onzes inziens
is het onjuist "intersubjectieve overdraagbaarheid" zonder meer als maatstaf
voor publicitaire objectiviteit te hanteren. En wel, omdat daarmee over het
hoofd gezien wordt dat er verschil is of althans kan zijn tussen "de werke­
lijkheid" enerzijds en meerdere weergaves van "de werkelijkheid" anderzijds.
"Intersubjectieve overdraagbaarheid" beperkt zich tot een vergelijking van
de verschillende weergaves van de werkelijkheid en komt op grond daarvan tot

een beslissing over de objectiviteit van verslaggeving. Hetgeen kan leiden
tot de wat bizarre situatie, dat meerdere weergaves van de werkelijkheid als
'objectief' aangemerkt worden, hoewel ze alle dezelfde systematische, - en
derhalve niet opgemerkte - waarnemings"fout" bevatten.
Saxer zinspeelt op dit "verborgen risico", wanneer hij opmerkt dat de werke­
lijkheid als maatstaf voor publicitaire objectiviteit belangrijker wordt
naarmate de ontvangers van informatie over die werkelijkheid, haar minder
direct (kunnen) controleren en ervaren, minder direct (mede) vorm (kunnen)
220
geven aan die werkelijkheid.
Nu is het één ding om te betogen dat publicitaire objectiviteit toch vooral
aan 'de werkelijkheid' getoetst moet worden. Iets anders is, hoe dat uit te
voeren. Hoe vergelijken we 'de werkelijkheid' met de verschillende "beelden
van de werkelijkheid" in massamedia?
5. Werkelijkheid en beeld van de werkelijkheid in dagbladen
De bestudering van nieuwsverslaggeving kan worden beschouwd als de bestude­
ring van een relatie: de relatie tussen de werkelijkheid en het beeld van de
werkelijkheid zoals dat door massamedia gegeven wordt. Welke problemen en
mogelijkheden zich daarbij voordoen, lichten we toe aan de hand van een typo-
logie van nieuwsstudies, zoals ontwikkeld door Rosengren. Hij maakt twee­
ërlei onderscheid, te weten:
1 tussen intra- en extra-media gegevens
intra-media gegevens betreft gegevens omtrent het beeld van de werkelijk­
heid zoals gegeven door onderscheiden dagbladen;
extra-media gegevens betreft gegevens omtrent de werkelijkheid, ontleend
aan bronnen buiten de te onderzoeken dagbladen;
2 tussen verslag- en gebeurtenis-georiënteerde studies
verslag-georiënteerde studies gaan uit van wat media zelf over een bepaalde
gebeurtenis berichten; ze stellen vragen van het type 'hoeveel van de ver­
klaringen die de media bereiken zijn afkomstig van Den Uyl?';
gebeurtenis-georiënteerde studies trachten op de één of andere manier tot
een reconstructie van de verslagen gebeurtenis te komen en die vervolgens
te vergelijken met de verschillende weergaves in de te onderzoeken media;
ze stellen vragen van het type 'hoeveel van de verklaringen van Den Uyl be­
reiken de media?'.
85

86
Op basis hiervan komt Rosengren tot de volgende typologie van nieuwsstudies.
Schema 2 Typologie van nieuwsstudies
alleen intramedia
gegevens
intra- ën extramedia
gegevens
verslaggeoriënteerd
II
gebeurtenisgeoriënteerd
III IV
Verslag-georiënteerd, alleen intra-media gegevens
Nieuwsstudies van type I beperken zich tot een vergelijking van de verslag­
geving in meerdere dagbladen van één bepaalde gebeurtenis. Veel van dit soort
studies hebben betrekking op internationaal politiek nieuws. Het meest be­
kende voorbeeld is de studie van Galtung en Holmboe Ruge, die de nieuwsvoor­
ziening over een Cyprus-, Cuba- en Congo-crisis in enkele internationaal be-
222
kende dagbladen onderzochten. Dit soort studies is uiterst bruikbaar als
het erom gaat factoren op te sporen die bepalen of gebeurtenissen 'nieuws'
223
worden of niet. Ze leveren een bijdrage aan het inzicht in de subjectivi­
teit van de nieuwsgaring en -selectie. Ze zijn echter (totaal) ongeschikt
als het erom gaat de mate van 'volledigheid/objectiviteit' van de verslagge­
ving inzake een bepaalde gebeurtenis vast te stellen, om de eenvoudige reden
dat de mogelijkheid toe te zien op de werkelijkheid, ontbreekt.
Verslag-georiënteerd, intra- èn extra-media gegevens
Deze studies bieden wel de mogelijkheid toe te zien op de werkelijkheid, er
zijn immers extra-media gegevens beschikbaar. Daardoor kan de verslaggeving
over een bepaalde gebeurtenis vergeleken worden met de 'standaard' zcals die
in de extra-media gegevens besloten ligt.
De 'standaard' wordt vaak uitgewerkt in termen van evenwichtigheid, van
'balanced information'. Daarbij gaat het erom vast te stellen in welke mate
dagbladen het nieuws vertekenen. Richten ze zich in hun selectie op één as-
224
peet van een gebeurtenis, laten ze slechts bepaalde mensen aan het woord
of komen alle aspecten van, alle betrokkenen bij een bepaalde gebeurtenis in
de nieuwsvoorziening aan bod? Om dergelijke vragen te kunnen beantwoorden
dienen de extra-media gegevens een beschrijving van het te bestuderen gebeu-

en te bevatten, waarin aandacht wordt besteed aan alle relevant geachte as­
pecten van en betrokkenen bij het gebeuren.
Gebeurtenis-georiënteerd, alleen intra-media gegevens
Studies van type III zijn het meest omstreden. Hierin wordt op basis van wat
een aantal dagbladen over gebeurtenis A geschreven heeft, gebeurtenis A ge­
reconstrueerd. Vervolgens wordt de verslaggeving in afzonderlijke dagbladen
over gebeurtenis A vergeleken met de 'gereconstrueerde werkelijkheid'. Een
recent voorbeeld van deze werkwijze is te vinden bij Schönbach, die de be­
richtgeving over de Berlijn-kwestie in een aantal duitse kranten onderzocht:
"Den Massstab dessen, was als einseitige Nachricht zu gelten habe, sol!
die Studie selbst liefern. Es wird angenommen, dass die Nachrichtenteile der
vier Zeitungen FAZ, Welt, Süddeutsche Zeitung und Frankfurter Rundschau im
Untersuchungszeitraum zusammengenommen eine Information anboten, die so
225
unfassend wie möglich war". Hoewel in veel gevallen geen andere mogelijk­
heid dan de hier gevolgde overblijft, wil men iets zeggen over 'evenwichtig­
heid', 'eenzijdigheid', e.d., moet toch gezegd worden dat het een nogal ris­
kante werkwijze is. Hoe riskant zullen we in paragraaf 6 met een voorbeeld
uit dit onderzoek illustreren.
Gebeurtenis-georiënteerd, intra- èn extra-media gegevens
"De meest veeleisende, maar ook de vruchtbaarste benadering", aldus Rosen-
gren, omdat daarmee de mogelijkheid tot veelzijdige, verklarende onderzoeken
226
geopend wordt. Dit type nieuwsstudies kan zowel dienen om de mate van 'vol­
ledigheid/objectiviteit' van de verslaggeving over een bepaalde gebeurtenis
vast te stellen, als om na te gaan welke factoren een rol gespeeld hebben in
het selectieproces.
Evenals bij type II zijn weer twee vergelijkingen mogelijk, te weten:
1. tussen dagbladen onderling;
2. tussen afzonderlijke dagbladen en de extra-media gegevens.
Het verschil met type II schuilt in de soort vragen die aan het materiaal ge­
steld worden. In verslag-georiënteerde studies is - bij voorbeeld - de vraag
aan de orde hoeveel aandacht onderscheiden dagbladen besteden aan wat Den Uyl,
Van Agt, Rietkerk enz. gezegd hebben, gelet op de totale aandacht van de kran­
ten voor wat deze politieke actoren gezegd hebben; in gebeurtenis-georiënteer­
de studies luidt de vraag hoeveel aandacht onderscheiden dagbladen besteden
87

aan wat Den Uyl, Van Agt, Rietkerk enz. gezegd hebben, gelet op wat Den Uyl,
resp. Van Agt, resp. Rietkerk enz. blijkens de extra-media gegevens gezegd
hebben. Overigens kunnen beide vragen gecombineerd worden tot één enkele
vraag, namelijk: besteden dagbladen (relatief) veel of weinig aandacht aan
wat Den Uyl, Van Agt, Rietkerk enz. gezegd hebben, gelet op:
- de totale aandacht van de onderscheiden dagbladen voor wat Den Uyl, Van
Agt, Rietkerk enz. gezegd hebben;
- wat Den Uyl, Van Agt, Rietkerk enz. blijkens de extra-media gegevens gezegd
2 2 7
hebben.
Bij de uitwerking van 'volledigheid/objectiviteit' zoals die in dit onderhoek
plaatsvindt komen we op dit punt terug.
Een vergelijking van 'werkelijkheid' en 'beeld van de werkelijkheid in dagbladen'
is alleen mogelijk in studies van het type II en/of IV. Ironisch genoeg
stelt juist dé pleitbezorger voor het gebruik maken van extra-media ge-
228
gevens - Rosengren - zich op dit punt aan kritiek bloot, door een lans te
229
breken voor studies van type III. Methodologisch gezien zijn dergelijke
studies ten aanzien van de vergelijking werkelijkheid - beeld van de werke­
lijkheid ondingen: öf de onderzoeker heeft de beschikking over extra-media
gegevens op grond waarvan hij de vergelijking 'werkelijkheid - beeld van de
werkelijkheid' althans theoretisch kan maken, öf de onderzoeker beschikt
88
niet over extra-media gegevens en kan dan ook slechts tussen dagbladen onder­
ling vergelijken. Studies van het type III bevatten - in min of meer sterke
mate - een cirkelredenering: 'de werkelijkheid' wordt gereconstrueerd op ba­
sis van gegevens, afkomstig uit bronnen die vervolgens één voor één met deze
gereconstrueerde werkelijkheid vergeleken worden. Dusdoende begeeft men zich
op (zeer) glad ijs: niet wetend wat men niet weet, doet men er verstandig
aan niet te pretenderen alles te weten. Anders gezegd: niet wetend of de
nieuwsvoorziening van dagbladen gezamenlijk werkelijk 'umfassend' genoemd
kan worden, doet men er verstandig aan in een onderzoek de veronderstelling
als zou dat wèl het geval zijn achterwege te laten. Een ander punt van kri­
tiek betreft de extra-media gegevens op zich zelf. Rosengren maakt o.a. ge-
230
bruik van Keesings Historisch Archief en vervalt daarmee - gegeven het
feit dat dit althans gedeeltelijk gevoed wordt met materiaal uit de massa­
media - in de zojuist gewraakte cirkelredenering. Dat maakt eens te meer dui­
delijk hoe moeilijk het is om onafhankelijk van de massamedia gegevens over

'de werkelijkheid' te verzamelen. Galtung wijst er terecht op, dat slechts
in een beperkte aantal gevallen Rosengren's "rationalistic model of news"
een goede benadering is: "There is a universe, there is selection, the re­
sult is an image. In some cases this may be a good conceptualization, but we
would in general prefer the opposite way of reasoning: there is an image,
and that is imposed on reality. The result is biased, but it is usually not
very meaningful to ask what the correct image would be. Perhaps one should
rather ask, and discuss, what is the image we want, and then constitute
231
reality from that image."
Schulz gaat in zijn kritiek nog een stap verder.
Waar Rosengren pleit voor studies waarin 'de werkelijkheid' en 'het (media)
beeld van de werkelijkheid' met elkaar vergeleken worden en Galtung vervol­
gens betoogt dat zulks slechts in een beperkt aantal gevallen de goede be­
nadering is, ontkent Schulz gewoon dat dergelijke studies mogelijk zijn:
"Uns scheint jedoch der Versuch, die Medienrealität falsifizieren zu wollen,
grundsätzlich ungerechtfertigt und auch unmöglich zu sein. Es gibt dafür kom-
munikations- und erkenntnistheoretische Gründe. Am besten lässt sich das ver­
deutlichen, wenn man einmal Rosengrens Vorschlag, sogenannte Extra-Media-
Daten als Prüfstein der Medienrealität heranzuziehen, in Erwägung zieht.
Dann sieht man sich nämlich sehr schnell dem Zweifel ausgesetzt, ob wirklich
Jahrbücher und Kataloge, Archive, Statistiken oder gar 'offizielle' Dokumen­
tationen mehr Realitätstreue besitzen als Nachrichten. Selbst bei wohlwollen­
der Zurückhaltung in der Quellenkritik kann man diesen Informationsträgern
auch nur den Charakter von Selektionen und Interpretationen dessen, was die
jeweiligen Herausgeber als 'Realität' sehen oder ausgeben möchten, zubilligen.
Folgt man also Rosengren, so vergleicht man nich faktische Geschehen mit den
Berichten der Medien darüber, sondern nur Berichte aus verschiedenen Quellen
miteinander (wobei sich die Quellen zwar unterschiedlicher Selektionsregeln
bedienen können, die jedoch nur als Differenz, nicht als 'richtig' oder
232
'falsch' zu interpretieren sind)".
Voorzover Schulz' kritiek betrekking heeft op de onafhankelijkheid van de
bronnen waaruit Rosengren zijn extra-media gegevens put, hebben we weinig
moeite met zijn kritiek. Inderdaad past terughoudendheid ten aanzien van het
hanteren van jaarboeken e.d. als toetsteen op dit punt: ook dergelijke publi­
caties zijn te beschouwen als spiegels van de werkelijkheid, wat niet het­
zelfde hoeft te betekenen als 'de werkelijkheid'. Ook dergelijke publicaties
89

kunnen een min of meer sterke, maar in ieder geval oncontroleerbare, verte­
kening bevatten. Waar het er nu juist om gaat te achterhalen in welke mate
massamedia de werkelijkheid vertekenen, is het wel een eerste vereiste
dat de dagbladen vergeleken kunnen worden met een niet-vertekende werkelijk­
heid. Maar onzes inziens trekt Schulz al te snel de conclusie dat deze voor­
waarde onvervulbaar is en dat derhalve elke poging verslaggeving over een be­
paalde gebeurtenis te vergelijken met 'was wirklich geschah' principieel on-
233
mogelijk is. Deze 'principiële onmogelijkheid' hopen we in de volgende
paragraaf te logenstraffen.
6. Volledigheid/objectiviteit - een uitwerking
De 'bepaalde gebeurtenis', waarvan wij de verslaggeving analyseren op 'vol­
ledigheid/objectiviteit', is in dit onderzoek het debat over de begroting
voor 1979, ofwel de algemene politieke en financiële beschouwingen over de
rijksbegroting voor 1979, gehouden tussen vijf en dertien oktober 1978 in
de Tweede Kamer der Staten-Generaal, in de wandeling en in het vervolg aan-
234
geduid als het "Bestek'81-debat". De keus is op een, resp. dit parlemen­
tair debat gevallen op grond van de volgende overwegingen:
90
1. Van alle openbare vergaderingen van het parlement wordt een vrijwel woor­
delijk verslag gemaakt. De enige 'selectieregel' die ten aanzien van dit
verslag - de Handelingen genaamd - gehanteerd wordt, is dat alles wat in
de openbare vergadering wordt gezegd, opgenomen wordt in de Handelingen,
tenzij de voorzitter van de vergadering het gezegde buiten de orde ver-
235
klaart en uit de Handelingen weert.
De beschikbaarheid van de Handelingen maakt het theoretisch mogelijk 'was
wirklich geschah' in de zin van wat gezegd is, te vergelijken met wat dag­
bladen schrijven dat gezegd is.
2. Elke openbare vergadering van het parlement is in principe geschikt om te
worden vergeleken met de verslaggeving in de afzonderlijke dagbladen over
de desbetreffende vergadering. Wij hebben de keus op het Bestek'81-debat
laten vallen, gezien de centrale plaats die de algemene politieke en f i ­
nanciële beschouwingen in het politieke leven innemen. Een centrale plaats
die in oktober 1978 nog een extra accent kreeg, doordat behalve de begro­
ting voor 1979 ook de ombuigingsnota van het kabinet-Van Agt inzake het
financieel- en sociaal-economisch beleid op middellange termijn - "Bestek'

81" - ter discussie stond. Reden waarom naast de minister-president en de
minister van financiën ook de ministers van sociale, economische en binnen­
landse zaken tijdens het debat het woord gevoerd hebben.
In theorie is een vergelijking tussen 'werkelijkheid' en '(media)beeld van
de werkelijkheid' in dit geval heel eenvoudig: men behoeft slechts de Hande­
lingen te vergelijken met de verslaggeving in de afzonderlijke dagbladen.
In de praktijk ligt het uiteraard niet zo eenvoudig. De onderzoeker zal al­
lereerst de beschikking moeten hebben over een l i j s t van rapporteerbare, re­
levante feitelijkheden, te ontlenen aan de Handelingen. Niet alles wat gezegd
wordt, is immers van even groot belang te achten. "Mijnheer de Voorzitter" -
om maar eens een triviaal voorbeeld te noemen - is de meest gebezigde uitdruk­
king in parlementaire debatten; toch vinden we deze zelden of nooit terug in
de dagbladen en niemand die daarover valt. De vraag is natuurlijk: wat is dan
wel relevant of beter wat is dan wel relevant te achten? Wat is het analyse­
schema?
Twee overwegingen hebben een rol gespeeld bij het kiezen van het analyse­
schema in dit onderzoek:
1. Gegeven de probleemstelling van het onderzoek, moet het analyse-schema
antwoord geven op de vraag welke 'feiten' uit het debat terzake zijn met
het oog op meningsvorming van burgers over het financieel- en sociaal-
economisch beleid, zoals neergelegd in "Bestek'81".
2. Het debat moet in redelijke mate beschreven kunnen worden in termen van
het analyse-schema.
Aansluitend bij Kuypers' opvatting over politiek, hebben wij gekozen voor
een analyse-schema in termen van 'beleid'.
Dagbladen leveren een potentieel meer adequate bijdrage aan meningsvorming
van lezers over het "Bestek'81-debat" naarmate zij 'vollediger/objectiever'
informeren over:
1. wat volgens de verschillende sprekers de oorzaken zijn van de in finan­
cieel- en sociaal-economisch opzicht zorgelijk geachte situatie;
2. wat de doeleinden zijn op financieel- en sociaal-economisch gebied van
de verschillende sprekers;
3. welke middelen de verschillende sprekers aanvoeren om uit de in finan­
cieel- en sociaal-economisch opzicht zorgelijk geachte situatie te geraken;
4. welke verwachtingen ten grondslag liggen aan het door de verschillende
sprekers voorgestelde samenstel van doeleinden en middelen;
236
91

5. welke elementen uit de uitgangssituatie door de verschillende
sprekers genoemd worden;
6. welke beoordelingen van het door de regering gevoerde en te voeren be­
leid de verschillende sprekers namens hun partij uitspreken;
7. welke verwachte effecten van beleid de verschillende ministers
237
noemen.
Een analyse van de Handelingen van het "Bestek'81-debat" in termen van oorzaken,
doeleinden enz. leverde in totaal 1435 rapporteerbare, relevante feite-
238
lijkheden op, in de wandeling 'informatie-eenheden' genoemd. Aan de hand
van deze l i j s t met per spreker en per categorie genummerde informatie-een­
heden konden codeurs vervolgens nagaan, welke krant welke informatie-eenheid
wel en welke niet selecteerde. Op basis van de aldus verzamelde gegevens is
het mogelijk vast te stellen, hoeveel aandacht dagbladen aan het "Bestek'81-
deabt" besteden, hoe die aandacht verdeeld wordt, bij voorbeeld over de ver­
schillende politieke actoren, alsmede hoe zorgvuldig de weergave van wat in
het "Bestek'81-debat" gezegd is in de onderscheiden dagbladen is.
6.1 Selectieomvang
De mate waarin dagbladen selecteren drukken wij uit in de verhouding tussen
het aantal in een krant weergegeven informatie-eenheden en het aantal in het
"Bestek'81-debat" geïdentificeerde informatie-eenheden.
Selectieomvang definiëren wij als
S0 k = N k/N
waarbij SO^ = de selectieomvang van krant k
= het aantal in krant k weergegeven informatie-eenheden
N = het aantal in het "Bestek'81-debat" geïdentificeerde informatie-eenheden.
Aldus gedefinieerd neemt 'selectieomvang' waarden aan tussen 0 (krant geeft
geen enkele informatie-eenheid weer) en 1 (krant geeft alle geïdentificeerde
informatie-eenheden weer). In plaats van deze proportionele waarden gebruiken
239
we in de rapportage doorgaans percentage-waarden.
'Selectieomvang' kan zowel per politieke actor als over het geheel aan poli­
tieke actoren berekend worden, zowel per krant afzonderlijk - micro-niveau -
92

als over de dagbladpers in haar geheel - macro-niveau. Een voorbeeld ter ver­
duidelijking (tabel 2).
Ter toelichting op deze wat gecompliceerde tabel het volgende.
Selectieomvang per actor, micro-niveau
Dat de selectieomvang voor Den Uyl, in krant I, II en III 10 resp. 20 resp.
30 is, behoeft geen betoog. Hetzelfde geldt voor de overeenkomstige cijfers
voor de overige actoren. De cijfers voor selectieomvang maken eens te meer
duidelijk, hoe betrekkelijk het is op absolute aantallen af te gaan: 16 weer­
gegeven informatie-eenheden van Den Uyl in krant II blijkt precies dezelfde
selectieomvang op te leveren als 20, resp. 12, resp. 14 weergegeven informa­
tie-eenheden van Lubbers, resp. Rietkerk, resp. Terlouw. Men vergelijke de
selectieomvang voor Den Uyl, resp. Terlouw, in krant II en de selectieomvang
voor Lubbers, resp. Rietkerk, in krant III met elkaar. Rekening houdend met
wat de onderscheiden politieke actoren in de kamer gezegd hebben, is de con­
clusie dat krant II relatief evenveel van Den Uyl als van Terlouw selecteert,
krant III evenveel van Lubbers als van Rietkerk. In de terminologie van
Rosengren is 'selectieomvang' een gebeurtenis-georiënteerde uitwerking. Deze
cijfers zeggen nog niets over de verdeling van aandacht van de krant over de
onderscheiden politieke actoren.
Selectieomvang per actor, macro-niveau
Voor het berekenen van de selectieomvang per actor over de dagbladpers in
haar geheel moet rekening gehouden worden met dubbeltellingen: bij selectie­
omvang gaat het uitsluitend om de vraag, öf een bepaalde informatie-eenheid
weergegeven wordt, niet hoe vaak van weergave sprake is. Vandaar dat niet vol­
staan kan worden met het simpelweg optellen van de cijfers voor selectieom­
vang van de drie kranten afzonderlijk, maar dat het aantal weergegeven infor­
matie-eenheden voor de dagbladpers als geheel berekend moet worden. Hetgeen
neerkomt op het elimineren van dubbeltellingen tussen kranten onderling.
Selectieomvang over geheel van actoren, micro-niveau
Het berekenen van de selectieomvang over het geheel van politieke actoren
per krant komt neer op het optellen van aantal weergegeven informatie-een­
heden per actor om vervolgens het aldus verkregen totaal te delen door het
aantal informatie-eenheden, genoemd in de kamer.
93

Tabel 2 Selectieomvang, per actor en over geheel van actoren, zowel op micro- als op macro-niveau:
een fictief voorbeeld
politieke aantal informatie- aantal informatie- selectieomvang selectie-omvang in da
actor eenheden in kamer eenheden in krant in krant bladpers als geheel
(dubbeltellingen ge-
I II III I II III elimineerd)
Den Uyl 80 8
Lubbers 100 5
Rietkerk 60 6
Terlouw 70 7
totaal aantal
in kamer/krant
genoemd 310 26
selectie-omvang
over geheel
van politieke
actoren
16 24 10 20 30 30
10 20 5 10 20 25
9 12 10 15 20 20
14 21 10 20 30 40
49 77
8 16 25 29

Selectieomvang over geheel van actoren, macro-niveau
Nu in de selectieomvang per actor in de dagbladpers als geheel de dubbeltel­
lingen tussen de kranten onderling reeds geëlimineerd zijn, is de berekening
van de selectieomvang over het geheel van actoren op macro-niveau een eenvou­
dige zaak: de dagbladpers als geheel selecteert van Den Uyl 24 informatie-een­
heden (30% van 80), van Lubbers 25, van Rietkerk 12 en van Terlouw 28, het­
geen tesamen gelijk staat aan 89 informatie-eenheden. Delen we dat aantal
door het totaal aantal informatie-eenheden genoemd in de Kamer - 310 - dan
resulteert een selectieomvang van nagenoeg 29%.
6.2 Verdeling van aandacht: de vertekeningscoëfficiënt
In een scherpe kritiek op "radicale media studies" wijzen Anderson en
Sharrock erop, dat 'biasing the news' in veel onderzoek grotendeels het ge­
volg is van de door de onderzoekers gevolgde - en door hen gewraakte - werk­
wijze: "The media scholars appear to be offering revelations of less famil­
iar and much more systematic biases but, so far as we can judge, they really
do not fulfil those promises. On the whole, these studies merely show that
the media do not accept the same theories that are presently (and probably
temporarely) fashionable within sociology: to that extent the media are just
as biased as they are against alchemy, for do not accept or expound that
2 4 0
either".
Maar al te vaak wordt met 'the world as it really is' niets anders bedoeld
241
dan 'the world as theorists says it is', slechts zelden nemen media-onder­
zoekers de moeite onafhankelijk van de te analyseren media te onderzoeken
wat er eigenlijk gebeurd is, meestal vertrouwen ze óp de media zelf: "If any­
thing, the media scholars are inclined to assign the media a good deal of
actual reliability, impartiality, objectivity and the like for they are de­
pendent upon the media as a source of information as to 'what happened' in
242
many cases they examine".
Met deze kritiek benadrukken Anderson en Sharrock nogmaals hoe belangrijk
het voor een onderzoeker in nieuwsstudies is, de uitgangssituatie 'onder con­
trole te hebben'. De onderzoeker moet weten wat nieuws had kunnen zijn en het
niet of wel geworden is - hij moet met andere woorden over een input-output
model beschikken - wil hij over 'bias' kunnen spreken.
95

Ook al is aan deze voorwaarde voldaan - zoals in dit onderzoek - dan nog
blijft het gegeven dat iedere onderzoeker tot op zekere hoogte zijn eigen
'bias' schept: zouden wij bij voorbeeld in dit onderzoek een ander analyse­
schema voor het opsporen van relevant geachte feiten in de Handelingen han­
teren, wij zouden naar alle waarschijnlijkheid andere uitkomsten op het punt
van 'vertekening' vinden dan nu het geval is. Zolang de onderzoeker zijn ana­
lyse-schema expliciteert, kan het scheppen van een eigen 'bias' hem op zich
zelf niet of nauwelijks worden aangerekend. Het is in onze opvatting onvermij­
delijk. Wat hem wèl kan worden aangerekend is het scheppen van niet terzake
doende of onduidelijke 'bias', gevolg van het hanteren van een irrelevant
analyse-schema dan wel van het ontbreken van een geëxpliciteerd analyse­
schema.
'Bias ' of vertekening definiëren wij als de mate waarin een bepaalde aan­
dachtsverdeling in een krant afwijkt van de corresponderende aandachtsverde­
ling in het parlement.
De mate van vertekening drukken wij uit in de vertekeningsooëffioiënt,
die waarden aan kan nemen tussen 0 (= perfecte overeenstemming tussen aan­
dachtsverdeling in "Bestek'81-debat" en in dagblad) en 1 (= maximaal ontbre­
ken van overeenstemming tussen aandachtsverdeling in "Bestek'81-debat" en in
dagblad, dagblad besteedt uitsluitend aandacht aan thema/actor dat/die in
243
debat minste aandacht voor zich opeiste).
'Vertekening' heeft in dit onderzoek betrekking op thema's - de Kamer be­
steedt verhoudingsgewijs veel, sommige dagbladen besteden verhoudingsgewijs
weinig aandacht aan bij voorbeeld 'buitenlands beleid' - dan wel op politieke
actoren of bepaalde groepen van politieke actoren - in de Kamer is het aan­
deel van bij voorbeeld de oppositiepartijen verhoudingsgewijs klein, sommige
dagbladen besteden juist een verhoudingsgewijs groot deel van hun aandacht
aan de oppositiepartijen.
Voorzover de 'vertekeningscoëfficiënt' betrekking heeft op thema's berekenen
we 'aandacht voor ...' als volgt:
1. in dagbladen op basis van het aantal zinnen gewijd aan ..;
2. in het "Bestek'81-debat" op basis van het aantal kolommen gewijd aan.
Dat we niet dezelfde teleenheid hanteren is geen bezwaar: het gaat bij ver­
tekening om de verhoudingscijfers, niet om de absolute.
Het merendeel van de door ons berekende 'vertekeningscoëfficiënten' heeft
96

etrekking op politieke actoren. Dit deel van de analyse beperkt zich tot
één thema uit het "Bestek'81-debat", te weten de financieel- en sociaal-eco­
nomische problematiek. Een thema dat overigens een aandeel van 87% verwierf
in het debat.
'Aandacht voor ..." berekenen we dan niet op basis van het aantal zinnen resp
kolommen gewijd aan .., maar op basis van het aantal malen dat informatie­
eenheden geïdentificeerd worden in kranten, resp. op basis van het aantal in
het debat genoemde informatie-eenheden. Wat dagbladen betreft wijzen we erop
dat het niet gaat om het aantal verschillende informatie-eenheden, zoals
bij selectieomvang, maar om het aantal malen dat informatie-eenheden ge-
identificeerd worden. Eén en dezelfde informatie-eenheid die in meerdere ar­
tikelen in een krant aangetroffen wordt, telt dus bij het bepalen van 'aan­
dacht voor ..." evenzovele malen mee.
Een voorbeeld ter verduidelijking.
Tabel 3 Verdeling van aandacht in parlement en pers over politieke
actoren: een fictief voorbeeld
politie- aantal in­ aandeel in aantal malen dat aandeel in
ke actor formatie- parlement informatie-eenheid krant in pereenheden
in percen­ geïdentificeerd is centages
in kamer tages in krant
I II III I II III
Den Uyl 80 26 8 20 26 31 31 21
Lubbers 100 32 5 15 40 19 23 32
Rietkerk 60 19 6 12 12 23 18 10
Terlouw 70 23 7 18 48 27 28 38
totaal
aantal 310 100 26 65 126 100 100 100
Vergelijking van de kolom 'aandeel in parlement' met de kolom 'aandeel in
krant' maakt duidelijk dat geen der kranten een aandachtsverdeling kent die
perfect overeenstemt met de aandachtsverdeling in het parlement. Alle kranten
kenmerken zich in meerdere of mindere mate door vertekening. De mate van ver­
tekening berekenen we vervolgens met behulp van de formule:
V
Y
k -\J"l' kmax
97

waarbij V^,
Uitgeschreven voor krant I :
' _\ 7(26-31 )^ + (32-19) 2
(26-00) 2
+ (32-00) 2
vertekeningscoëfficiënt bij aandachtsverdeling k
de som van de kwadraten van het verschil in aandeel in
parlement en in dagbladen bij aandachtsverdeling k
de som van de kwadraten van de respectieve aandelen bij
aandachtsverdeling k ingeval van maximale vertekening
(maximale vertekening: minst voorkomende actor krijgt
alle (= 100%) aandacht).
+ (19-23) 2
+ (19-100) 2
+ (23-27) 2
+ (23-00) 2
Op dezelfde wijze berekend komen we voor krant II op een vertekeningscoëffi­
ciënt van .12. voor krant III van .19.
Bij het bespreken van de typologie van nieuwsstudies wezen we op de risico's
die het gebruiken van intra-media gegevens op macro-niveau als toetssteen
voor 'de werkelijkheid' kan hebben. Met name ten aanzien van de vertekenings­
coëfficiënt kunnen zich absurde gevolgen voordoen. Dat moge blijken uit on­
derstaand voorbeeld, gebaseerd op de (fictieve) gegevens uit tabel 3.
Tabel 4 Vertekeningscoëfficiënt: berekend op basis van intra-media gegevens
op macro-niveau: een fictief voorbeeld
politie­ aantal malen aantal malen aandeel
ke actor dat informatie­ dat informatie­ in pers
eenheid geïden­ eenheid geïden­ als getificeerd
is in tificeerd is in heel
krant pers als geheel aandeel in krant
I II III I II III
Den Uyl 8 20 26 54 25 31 31 21
Lubbers 5 15 40 60 28 19 23 32
Rietkerk 6 12 12 30 14 23 18 10
Terlouw _7 18 48 73 34 27 28 38
totaal 26 65 126 217
vertekeningscoëfficiënt
.16 .11 .08
De krant die bij gebruik van extra-media gegevens de hoogste vertekeningsco-
efficiënt scoort - krant III, .19 - behaalt bij hanteren van intra-media ge­
gevens op macro-niveau als toetsteen, de laagste score: .08. De omgekeerde
wereld derhalve en een illustratie dat nieuwsstudies waarbij op basis van
98
ZY 2
k max
=

gegevens uit de onderzochte media 'de werkelijkheid' gereconstrueerd wordt,
tot onzinnige uitkomsten kunnen leiden.
6.3 Zorgvuldigheid van de weergave
Het derde en laatste punt waar we aandacht aan besteden betreft de zorgvul­
digheid van de weergave. Soms geven dagbladen letterlijk weer wat een be­
paalde actor in het debat gezegd heeft, meestal echter is daarvan geen sprake.
Kranten vatten samen, parafraseren, 'vertalen' wat meerdere actoren gezegd
hebben. Meestal gebeurt dat zonder aantasting van wat gezegd is. Maar soms
ook komen politieke actoren in het geweer, omdat ze vinden onjuist, onzorg­
vuldig weergegeven te zijn in een bepaalde krant. De journalist mag dan als
zondebok dienen. Doorgaans is niet of nauwelijks te achterhalen in hoeverre
zulks terecht is, omdat de oorspronkelijke tekst slechts bekend is aan de
strijdende partijen: de journalist en de politicus. In dit onderzoek beschik­
ken we wel over een mogelijkheid tot controle achteraf: in de Handelingen
ligt zwart op wit vast wat elk der sprekers gezegd heeft. Vergelijking van
wat dagbladen schrijven dat actoren gezegd hebben en van wat ze blijkens de
Handelingen gezegd hebben kan ons op het spoor brengen van 'onzorgvuldige
weergave'. Op voorhand is niet te zeggen welke criteria gehanteerd moeten
worden om te bepalen of iets een 'onzorgvuldige weergave' is of niet. De
vraag of een informatie-eenheid zorgvuldig dan wel onzorgvuldig weergegeven
wordt kan slechts van geval tot geval door codeurs beslist worden. Hetgeen
dan ook in dit onderzoek gebeurd is. In het profiel 'volledigheid/objectivi­
teit' - zie daarvoor het volgende deel - zullen we aan de hand van voorbeel­
den duidelijk maken wanneer onzes inziens sprake is van 'onzorgvuldige weer­
gave' .
6.4 Aandacht voor niet-parlement gebonden politiek
De laatst te behandelen dimensie is 'aandacht voor niet-parlement gebonden
politiek'. Evenals 'volledigheid/objectiviteit' heeft ook deze dimensie uit­
sluitend betrekking op de informatie-functie van dagbladen, commentaar en
achtergrondinformatie zijn uitgesloten van een beoordeling in termen van
deze dimensie.
99

'Volledigheid/objectiviteit' wordt in dit onderzoek alleen toegepast op de
verslaggeving in dagbladen inzake het "Bestek'81-debat". Nu bestaat de 'ak-
tive Oeffentlichkeit' niet alleen uit politici die in openbare vergaderin­
genvan het parlement, betogen afsteken. Hoogstens vormen die openbare ver­
gaderingen van het parlement een concentratiepunt. Daarnaast is er sprake
van een groot scala aan activiteiten - van parlementariërs buiten de sfeer
van de openbare vergaderingen, van belangengroepen, actiegroepen, werknemers-
en werkgeversorganisaties enz. - die evenzeer van belang zijn met het oog op
meningsvorming van burgers over politieke aangelegenheden. Ten aanzien van
al die activiteiten is een uitwerking in de zin van 'volledigheid/objectivi­
teit' ten enen male onmogelijk, om de eenvoudige reden dat geen extra-media
gegevens beschikbaar zijn. 'Aandacht voor niet-parlement gebonden politiek'
beoogt dan ook niets anders dan een beschrijving te geven van de aandacht
die onderscheiden dagbladen aan dit soort activiteiten besteden. In Rosen-
grens typologie een studie van type I. Dat impliceert, dat we ons bij de be­
schrijving moeten beperken tot vergelijkingen tussen de dagbladen onderling:
krant I besteedt meer aandacht aan niet-parlement gebonden politiek dan krant
II, zonder uitspraken te kunnen doen over de vraag, of krant I nu veel of
weinig aandacht aan niet-parlement gebonden politiek besteedt, gelet op het
aanbod.
'Aandacht voor niet-parlement gebonden politiek' heeft in dit onderzoek be­
trekking op:
1. aandacht voor de 'niet-parlementaire' activiteiten van regering en alle
in het parlement vertegenwoordigde politieke partijen op landelijk niveau;
2. aandacht voor de activiteiten van allerlei groepen uit de samenleving,
voorzover deze activiteiten gericht zijn op beïnvloeding van de politieke
besluitvorming op landelijk niveau.
'Aandacht' meten we in dit kader in termen van 'het aantal zinnen gewijd
aan ...'. Voor een nadere uitwerking verwijzen we naar de
24'
codeerinstructie.
100

deel II
POLITIEKE INFORMATIE
IN DE LANDELIJKE DAGBLADPERS:
KWANTITEIT EN KWALITEIT

hoofdstuk 1
RELATIEVE AANDACHT
VOOR NIEUWSSOORTEN EN -VORMEN
laten we waf leuks «aan doen
:
Jiﻫïi.i
v
f
^. (, . •
'Pttr*
W?a#if^ _ ^ u
We Leerling schilt rector neer
103

1. Inleiding
In de theorie van dit onderzoek hebben wij "aandacht voor nieuwssoort
resp. -vorm k" omschreven als "het belang dat een krant hecht aan nieuws­
soort resp. -vorm k". "Relatieve aandacht voor nieuwssoort resp. -vorm k"
definieerden we als "de verhouding tussen de aandacht voor nieuwssoort resp.
-vorm k en de totale aandacht van de krant".
Voor een beschrijving van de wijze waarop 'aandacht' gemeten is, verwijzen
we naar appendix 1.
In dit onderzoek is de (relatieve) aandacht voor in totaal elf hoofdsoorten
nieuws en drie nieuwsvormen gemeten. Het betreft de nieuwsvormen (zuivere)
berichtgeving, achtergrondinformatie en (hoofd)redactioneel commentaar als­
mede de volgende hoofdsoorten nieuws: politiek in het binnenland, politiek
in het buitenland, economie, religie, psychisch en fysiek welzijn, onder­
wijs en wetenschappen, verkeer en vervoer, kunst, cultuur en recreatie,
rampen en ongevallen, misdaad en sport. 1
Een aantal van de door ons onderzochte dagbladen, was ook betrokken in een
eerdere inhoudsanalyse waarin - onder veel meer - de (relatieve) aandacht
voor nieuwssoorten en -vormen werd gemeten. Na een beschrijving van de uit­
komsten van dit onderzoek, zullen we dan ook in een afsluitende paragraaf
de resultaten uit 1974 en 1978 met elkaar vergelijken.
105

106
2. Aan welke onderwerpen besteedt welke krant hoeveel aandacht?
De cijfers uit tabel 1 - zie volgende pagina - maken onder meer duidelijk
dat de drie 'richtingbladen 1
- De Waarheid, Nederlands en Reformatorisch
Dagblad - koploper zijn in aandacht voor politiek nieuws.
Nederlands Dagblad, De Waarheid en Reformatorisch Dagblad besteden resp. 51,
46 en 44% van hun totale aandacht aan het politiek gebeuren in binnen- en
buitenland. Algemeen Dagblad, De Telegraaf, Het Vrije Volk en Het Parool be­
steden verhoudingsgewijs weinig aandacht aan het politiek gebeuren, resp. 18,
22, 24 en 26%. Uitgezonderd Het Vrije Volk ontloopt de aandacht voor politiek
nieuws uit binnen- resp. buitenland elkaar daarbij niet of nauwelijks.
De verschillen in aandacht voor economisch nieuws zijn minder groot. Refor­
matorisch Dagblad, Algemeen Dagblad, NRC/Handelsblad en Trouw besteden er
het meeste aandacht aan, Het Vrije Volk heeft voor deze nieuwssoort de
minste aandacht, namelijk 8%.
Het zal niemand verwonderen dat de drie protestants-christelijke dagbladen
duidelijk meer aandacht aan religieus nieuws besteden dan de overige kran­
ten. Hoewel in de periode waarop ons onderzoek betrekking heeft, de wereld
voor de tweede keer in zeer korte tijd het overlijden en kiezen van een Paus
meemaakte, is de aandacht voor religieus nieuws uiterst gering te noemen.
De Waarheid besteedt zelfs zo weinig aandacht aan deze nieuwssoort, dat het
slechts in promillages uitgedrukt kan worden.
Wat de aandacht voor "kunst, cultuur en recreatie" betreft, is sprake van
een drie-deling: Algemeen Dagblad en Het Parool zijn de koplopers, Neder­
lands en Reformatorisch Dagblad de achterblijvers, de rest ontloopt elkaar
niet of nauwelijks. Dat Nederlands en Reformatorisch Dagblad hier zo duide­
lijk achterblijven, moet toegeschreven worden aan het (vrijwel) ontbreken
van aandacht voor pers, radio, televisie, film en theater. Bij het be­
spreken van de verdeling van aandacht naar subsoorten nieuws komen we op dit
punt nog terug.
"Rampen en ongevallen" krijgt in Nederlands en Reformatorisch Dagblad wat
meer aandacht dan in de overige kranten, "misdaad" scoort in De Telegraaf,
Het Vrije Volk en Het Parool wat hoger. De Waarheid en Nederlands Dagblad

Tabel 1 Relatieve aandacht voor hoofdsoorten nieuws in tien nederlandse dagbladen
Algemeen NRC/Han- de Volks- De Tele- De Waar- Nederlands Reformato- Het Het Vrije
soort nieuws Dagblad delsblad krant Trouw graaf heid Dagblad risch Dagblad Parool Volk
politiek in
binnenland 9 20 17 27 12 30 22 25 13 16
politiek in
buitenland 9 21 17 11 10 16 29 19 13 8
politiek
totaal
18 41 34 38 22 46 51 44 26 24
economie 17 15 11 14 12 9 10 19 10 8
rel igie
psychisch en
1 1 1 7 2 - 11 7 2 1
fysiek welzijn 4 3 3 2 2 1 3 1 4 6
onderwijs en
wetenschappen
verkeer en
3 3 2 1 2 2 4 2 2 3
vervoer 2 1 2 3 1 1 1 1 3 2
kunst, cultuur
en recreatir 22 17 16 15 17 15 8 6 22 16
rampen en
ongevallen 1 2 1 1 2 2 5 4 1 3
misdaad 4 2 2 4 7 1 1 4 6 7
sport
overig
21
7
11
5
18
10
10
7
22
10
11
12 -7
1
11
14
10
18
11
^in percentages van de totale aandacht

esteden verhoudingsgewijs bijzonder weinig aandacht aan "misdaad".
"Sport" tenslotte krijgt verhoudingsgewijs de meeste aandacht in De Tele­
108
graaf en het Algemeen Dagblad, op de voet gevolgd door Het Vrije Volk en -
vrij verassend - de Volkskrant. Trouw, NRC/Handelsblad, De Waarheid en -
zij het in iets minder sterke mate - Het Parool, blijven daar duidelijk bij
achter. Maar de echte 'achterblijvers' zijn Nederlands en Reformatorisch
Dagblad: het Nederlands Dagblad besteedt in het geheel geen aandacht aan
sportnieuws, het Reformatorisch Dagblad scoort 1%, te danken aan twee arti­
kelen in de steekproef in de damrubriek in deze krant.
Vrijwel alle hoofdsoorten nieuws zijn in de analyse nader onderverdeeld in
enkele subsoorten. Voor 'politiek' geven we in onderstaande tabellen de aan­
dacht voor subsoorten weer.
Voor acht van de tien kranten is de subsoort 'sociaal/financieel-economische
politiek' de belangrijkste. Alleen bij De Waarheid en Het Parool krijgt de
categorie 'binnenlands bestuur, recht en wetgeving' meer aandacht. Daarbij
moet wel opgemerkt worden dat De Waarheid - in vergelijking met de andere
dagbladen - veel aandacht aan nieuws over sociaal/financieel-economische poli­
tiek besteedt, dit in tegenstelling tot Het Parool: van alle dagbladen heeft
zij het minst aandacht voor deze subsoort.
De buitenlandse politiek van Nederland mag zich met name verheugen in de
belangstelling van Reformatorisch Dagblad, De Waarheid, de Volkskrant en
NRC/Handelsblad.
Wat de nederlandse defensie-politiek betreft, laten Algemeen Dagblad en Het
Vrije Volk het geheel afweten. In feite besteden alleen De Waarheid en Trouw
noemenswaardig aandacht aan deze categorie politiek nieuws. In beide kranten
wordt veel aandacht gegeven aan de acties rond het al dan niet invoeren van
de neutronenbom.
Vergeleken met de overige sub-categorieën, besteden de dagbladen nogal veel
aandacht aan 'binnenlands bestuur, recht en wetgeving'. Voor twee dagbladen
- De Waarheid en Het Parool - is het zelfs het belangrijkste politieke
nieuws. Met name het cijfer voor De Waarheid springt er uit. Voor een deel
kan dat toegeschreven worden aan de 'affaire-Menten', die juist in de onder­
zochte periode weer een publicitaire opleving beleefde. Verder - en dat geldt
ook ten aanzien van Het Parool - trok een brief van de minister van binnen-

Tabel 2 Relatieve aandacht voor subsoorten politiek nieuws uit het binnenland
Algemeen NRC/Han- de Volks- De Tele- De Waar­ Nederlands Reformato­ Het Het Vr
subsoort Dagblad delsblad krant Trouw graaf heid Dagblad risch Dagblad Parool Volk
sociaal/financieeleconomischepolitiek
3.4 5.8 5, .0 7.5 4 .2 8.9 6.7 9.1 2.7 4.8
buitenlandse
politiek 0.4 1.9 2.0 1.7 1 .3 2.1 1.2 2.3 0.0 0.2
defensiepol
itiek 0.0 0.6 0. .3 2.2 0 .6 3.3 0.7 0.8 0.6 0.0
binnenlands
bestuur,
recht en wetgeving
0.9 3.3 3. .0 3.5 1, .1 10.3 5.5 4.2 3.3 4.4
onderwijs, wetenschappen
en
technologie 0.2 1.4 1, .0 3.5 0, .0 1.1 1.1 1.2 1.3 1.3
maatschappelijk
en fysiek welzijn
0.2 0.8 0. .5 1.7 1. .9 0.5 2.8 1.0 0.4 1.7
kunst en cultuur
politiek 0.4 0.9 1. .2 0.2 0, .3 0.7 0.0 0.0 1.0 0.0
ruimtelijke ordening
0.6 0.5 1. ,2 2.8 1, .1 1.4 0.7 1.7 2.1 0.8
overig 3.2 4.8 2, .5 4.2 1. .0 1.4 3.0 4.4 1.7 3.2
totaal 9.3 20.0 16. .7 27.3 11. .5 29.7 21.7 24.7 13.1 16.4
N 2
38 57 59 82 34 97 65 87 42 53
in percentages van de totale aandacht
aantal artikelen politiek in binnenland in steekproef van om en nabij 360

110
landse zaken over de vorming van het college van burgermeesters en wet­
houders in Amsterdam, nogal de aandacht van deze 'Amsterdamse' krant.
Trouw besteedt verhoudingsgewijs het meest aandacht aan politiek op het ge­
bied van onderwijs, wetenschappen en technologie, De Telegraaf laat het ge­
heel, het Algemeen Dagblad vrijwel geheel afweten op dit punt.
Nederlands Dagblad en in mindere mate ook De Telegraaf, Trouw en Het Vrije
Volk hebben wat meer aandacht voor politiek op het gebied van maatschappe­
lijk en fysiek welzijn, dan de overige onderzochte dagbladen.
Politiek op het gebied van kunst en cultuur valt voornamelijk op door de ge­
ringe aandacht over de gehele linie: in alle kranten tesamen troffen we wel­
geteld 21 artikelen aan vallend in deze subsoort politiek in het binnenland.
Wat politiek op het gebied van ruimtelijke ordening betreft zijn Trouw en
Het Parool de koplopers, Het Vrije Volk, Nederlands Dagblad, Algemeen Dag­
blad en NRC/Handelsblad de hekkesluiters.
In de categorie 'overige' tenslotte - die o.a. alle partij-politieke nieuws
bevat - scoren NRC/Handelsblad, Reformatorisch Dagblad en Trouw het hoogst.
De hoofdsoort 'politiek in het buitenland' kan op twee manieren verder onder­
verdeeld worden: 1. naar land van herkomst (geografisch criterium);
2. naar probleem-gebied in internationale politiek
(issue-criterium).
De cijfers van onderstaande tabel laten zien dat NRC/Handelsblad, de Volks­
krant en het Reformatorisch Dagblad verhoudingsgewijs veel aandacht be­
steden aan politiek nieuws"uit Europa.
Overigens blijven ook de andere onderzochte bladen voor hun buitenlands­
politieke nieuws meestal dicht bij huis: voor acht van de tien is politiek
nieuws uit Europa de belangrijkste subsoort 'politiek nieuws uit het buiten­
land'. Nederlands Dagblad, De Waarheid en de Volkskrant besteden de meeste
aandacht aan politiek nieuws uit Noord-Amerika.
Het Nederlands Dagblad steekt met kop en schouders boven de andere dagbla­
den uit als het gaat om aandacht voor politiek nieuws uit Midden/Zuid-
Amerika en Afrika: ruim 9% van haar aandacht besteedt deze krant aan poli­
tiek nieuws uit Midden/Zuid-Amerika en Afrika, op ruime afstand gevolgd
door Trouw, De Waarheid en NRC/Handelsblad met ruim drieëneenhalf procent.
Politiek nieuws uit het Midden-Oosten tenslotte krijgt met name in Neder­
lands Dagblad, Reformatorisch Dagblad en Het Parool aandacht.

Tabel 3 Relatieve aandacht voor subsoorten politiek nieuws uit het buitenland naar geografisch
i ndeli ngscri teri um 1
afkomstig Algemeen NRC/Han- de Volks- De Tele- De Waar- Nederlands Reformato- Het Het Vrije
uit Dagblad delsblad krant Trouw graaf heid Dagblad risch Dagblad Parool Volk
Europa
Noord-
2.7 9.9 8. .2 3.7 5. ,1 4. .4 5. ,8 7. .4 3. .1 3. .1
Amerika
Midden/Zuid
1.9 1.6 2. .9 0.8 1. ,5 3. .2 3. ,7 1. .7 1. ,7 0. ,4
Amerika en
Af ri ka 1.9 3.6 2. ,5 3.7 1. ,6 3. ,7 9. ,2 1. 8 1. ,2 3. .0
Midden-Oosten 0.8 1.2 0. .8 1.7 1. ,3 1. .4 3. ,5 2. ,9 2. ,5 0. .4
Rest 2 1.9 4.7 2. .5 1.0 1. ,3 3. ,0 7. ,1 5. 0 4. ,9 1. ,3
Totaal 9.23 21.0 16. .9 10.9 10. ,8 16. ,5 29. .3 18. 8 13. .4 8. .0
in percentages van de totale aandacht
betreft o.a. Vietnam en Cambodja
door afronding is de som niet gelijk aan het totaal

Tabel 4 Relatieve aandacht voor enkele subsoorten politiek nieuws uit het buitenland ingedeeld naar
issue-criterium 1
Algemeen NRC/Han- de Volks- De Tele- De Waar- Nederlands Reformato- Het Het Vrije
issue Dagblad delsblad krant Trouw graaf heid Dagblad risch Dagblad Parool Volk
Midden-Oosten 0.2 1.2 1, .3 1. .5 1.8 1.6 4.1 4.2 2.7 0, .0
Z. Afrika 0.6 1.9 1. .0 2. .8 1.6 0.9 6.2 1.7 0.0 1. .3
Westelijk
blok 1.1 2.6 2. .5 1. .5 1.6 0.4 1.6 1.2 0.2 0, .6
Oost-West 0.4 1.6 1. .3 0. .2 0.0 0.7 1.1 1.9 0.0 0. .0
Overig 7.2 14.0 10. .6 5. .3 5.8 12.1 16.0 10.4 9.6 6, .3
Totaal 2 9.5 21.3 16. .7 11. ,3 10.8 15.7 29.0 19.4 12.5 8. .2
in percentages van totale aandacht
door afronding van de som verschillen van de totalen in tabel 1

Het "Midden-Oosten" treedt bij deze drie kranten nog iets sterker op de voor­
grond als we "politiek nieuws uit het buitenland" indelen naar issue. Re­
formatorisch en Nederlands Dagblad besteden ruim 4% van hun aandacht aan het
issue "Midden-Oosten", Het Parool ruim tweeëneenhalf procent. Het Algemeen
Dagblad en Het Vrije Volk besteden verhoudingsgewijs zeer weinig aandacht
aan dit issue.
"Zuidelijk Afrika" is voor het Nederlands Dagblad en - op afstand - voor
Trouw een eruit springend onderwerp: eerstgenoemde krant besteedt ruim 6%
van haar aandacht aan dit issue, Trouw bijna 3%.
Veruit het grootste deel van het politieke nieuws uit het buitenland blijkt
overigens niet in te delen naar de issues zoals in dit onderzoek gehanteerd.
Dat duidt erop dat het grootste deel van het politieke nieuws uit het
buitenland betrekking heeft op de binnenlandse politiek in het buitenland
en niet op internationaal-politieke kwesties, althans voorzover wij hier de
belangrijkste issues opgenomen hebben.
Behalve naar nieuwssoort hebben we de geanalyseerde artikelen ook ingedeeld
naar nieuwsvorm. In hoeverre hechten dagbladen er aan nadere aandacht aan
nieuws te besteden in de vorm van achtergrondinformatie en (hoofdredactio­
neel commentaar? En aan welke onderwerpen is die achtergrondinformatie, dat
commentaar dan gewijd?
Tabel 5 Nieuwsvormen in tien neder!andse dagbladen 1
krant zuivere achtergrond­ commen­ n2
informatie informatie taar 11
Algemeen Dagblad 73 22 5 338
NRC/Handelsblad 69 26 5 360
de Volkskrant 75 23 2 360
Trouw 66 23 11 359
De Telegraaf 72 23 5 362
De Waarheid 83 9 8 361
Nederlands Dagblad 79 12 10 358
Reformatorisch Dagblad 85 12 3 360
Het Parool 66 30 4 360
Het Vrije Volk 79 14 7 360
in percentages van totale aandacht
aantal artikelen in steekproef
113

114
Uit deze gegevens valt allereerst op te maken dat 'informeren' voor de onder­
zochte bladen verreweg het belangrijkste is.
Het Vrije Volk, Nederlands en Reformatorisch Dagblad en De Waarheid besteden
verhoudingsgewijs weinig aandacht aan 'toelichten', de andere kranten ont­
lopen elkaar op dit punt niet veel.
Trouw en Nederlands Dagblad besteden nog het meest aandacht aan 'commentari­
ëren'; de laatste krant brengt elke dag op de voorpagina een hoofdredactio­
neel commentaar over de volle breedte van de pagina. Voor sommige van de
overige kranten - de Volkskrant, Reformatorisch Dagblad, Het Parool - is
'commentariëren' een vrijwel te verwaarlozen bezigheid.
3. Aandacht voor nieuwssoorten in 1974 en in 1978
Tot slot van dit hoofdstuk vergelijken we de resultaten van onze analyse met
de uitkomsten van een soortgelijke inhoudsanalyse, betrekking hebbend op de
periode september - december 1974. In deze inhoudsanalyse waren - naast een
drietal regionale dagbladen - een aantal kranten opgenomen die ook in ons
onderzoek zijn betrokken. Het betreft hier de dagbladen Algemeen Dagblad,
NRC/Handelsblad, de Volkskrant, Trouw, De Telegraaf, Het Parool en Het Vrije
Volk. 2
Uit deze gegevens blijkt allereerst dat de aandacht voor de categorie
'overig nieuws' opvallend is toegenomen. Over alle geanalyseerde dagbladen
tesamen, is er sprake van een toename in aandacht voor 'overig nieuws' van
gemiddeld 5.6%.
Gezien de vulling van deze categorie - feuilletons, stripverhalen, varia,
columns in de geest van 'Kronkel', weerbericht e.d. - moet de conclusie wel­
haast luiden dat de dagbladen in toenemende mate belangstelling gaan ver­
tonen voor verstrooiing. De enige - en duidelijke - uitzondering vormt het
dagblad Trouw. In deze krant is sprake van een tegengestelde ontwikkeling:
'overig nieuws' krijgt daar relatief minder aandacht.
Behalve 'overig nieuws' boeken - gerekend over het totaal - ook "politiek
in het buitenland", "onderwijs en wetenschappen" en "religie" enige winst.
Voor deze nieuwssoorten is de winst echter uiterst gering, terwijl ook veel
minder sprake is van een gelijke ontwikkeling in alle kranten: de één boekt
winst, de ander lijdt verlies.

Tabel 6 Relatieve aandacht voor hoofdsoorten nieuws in 1974 en in 1978
AD NRC VK TR TEL HP HM 2
nieuwssoort 74 78 74 78 74 78 74 78 74 78 74 78 74 78
politiek in binnenland 17 9 17 20 23 17 16 27 15 12 17 13 17 16
politiek in buitenland 4 9 27 21 13 17 16 11 7 10 9 13 9 8
economie 17 17 20 15 16 11 14 14 15 12 9 10 10 8
religie , 0 1 1 1 1 1 8 7 2 2 1 2 1 1
onderwijs en wetenschappen 1 2 1 1 0 1 2 1 0 2 2 1 0 2
verkeer en vervoer 4 2 2 1 2 2 1 3 2 1 1 3 4 2
kunst en cultuur 10 16 17 14 14 15 12 13 15 12 18 18 16 12
rampen en ongevallen 3 1 1 2 3 1 1 1 3 2 2 1 3 3
misdaad 8 4 2 2 3 2 5 4 8 7 6 6 12 7
sport 24 21 7 11 19 18 12 10 22 22 20 14 15 18
overig 12 18 5 12 6 15 13 9 11 18 15 19 13 23
in percentages van totale aandacht
voor gebruikte afkortingen van dagbladen: zie opsomming dagbladen aan begin van paragraaf 3
'cijfer voor 1978 wijkt af van cijfer in tabel 1, dit omdat omwille van vergelijkbaarheid één
of meer subsoorten buiten beschouwing zijn gelaten

116
Wat de verliezers betreft: het zijn met name de categoriën "economie" en
"misdaad" die een veer moeten laten, resp. 2 en 1.7% achteruitgang.
Kijken we naar de kranten afzonderlijk, dan is de grootste verschuiving waar
te nemen bij het dagblad Trouw in de categorie "politiek in het binnenland".
Vergeleken met 1974 besteedt Trouw 11% meer aandacht aan deze nieuwssoort,
hetgeen des te opval 1 ander is als men in ogenschouw neemt dat over het ge­
heel genomen een lichte achteruitgang te constateren valt.
Algemeen Dagblad, de Volkskrant, De Telegraaf en Het Parool geven alle een
verschuiving in aandacht van "politiek in het binnenland" naar "politiek in
het buitenland" te zien, NRC/Handelsblad en Trouw juist een tegenovergestel­
de ontwikkeling.
"Rampen en ongevallen", "misdaad" en "sport" samennemend, zien we in 1978 af­
nemende aandacht in Algemeen Dagblad, Het Parool, de Volkskrant, Trouw, De
Telegraaf en Het Vrije Volk. In NRC/Handelsblad daarentegen constateren we
een toename in aandacht voor deze categorieën.

hoofdstuk 2
LEESBAARHEID
p.zmaügd door Ka^or yrisico'
ziekenfond^ft. v,,,».':-;^: Bp'"?/ ' ~~ :
" "m é
nwaps. •
v y , i i
j „f.,,^,;,,.^.,.,» »;^i_-»^i^.'v.^-, CDA wiï concreto äugätss»ue&
van sociale partners
^uuiai« ^IUKIB
B B Klpl extra matiging mmmmii f
CDA verdeeld over
f»7
117

1. Inleiding
Theoretisch omschreven we ' leesbaarheid' als de moeilijkheidsgraad van de
stijl van een artikel.
De vraag hoe leesbaar een krant is, heeft in dit onderzoek derhalve uitslui­
tend betrekking op de moeite of het gemak waarmee een bepaalde tekst gelezen
kan worden. Zaken als het interessant-zijn van artikelen, de relevantie van
artikelen en de richting van de gedachtenwereld zoals die tot uitdrukking
komt in artikelen, blijven buiten beschouwing. Leesbaarheidsscores worden
doorgaans in verband gebracht met opleidingsniveau, om zo aan te kunnen ge­
ven welke leesbaarheidsscore correspondeert met welk opleidingsniveau. We
3
hanteren daarbij het volgende interpretatieschema.
Tabel 1 Interpretatie leesbaarheidsscores in termen van opleidingsniveau
leesbaar- cumulatief percenheidsscore
opleidingsniveau tage bevolking 1
0-30 universitair onderwijs,
hoger beroepsonderwijs 13
30 - 60 voorbereidend hoger, middelbaar en
voortgezet onderwijs 42
60 - 100 basis (lager) onderwijs 100
cumulatief percentage nederlandse bevolking (18 jaar en ouder) met een
dergelijke opleiding (of hoger), gegevens ontleend aan Nationaal Kiezersonderzoek
1977.
119

2. Analyse resultaten
Het gemiddelde leesbaarheidsniveau van landelijke dagbladen - of het nu om
het Algemeen Dagblad of de Volkskrant gaat - is afgestemd op een "middelbaar"
opleidingsniveau. Leggen we dat gegeven naast gegevens over het opleidings­
niveau van de bevolking van achttien jaar en ouder, dan moet de conclusie
luiden dat voor zes van de tien nederlanders landelijke dagbladen moeilijk
toegankelijk zijn in de zin van moeilijk leesbaar.
Tabel 2 De gemiddelde leesbaarheid van artikelen in tien
dagbladen
nederlandse
gemiddelde
leesbaar­ standaard­ standaard­ p
krant heid afwijking fout r
Algemeen Dagblad 54 15.40 1.83 72
Het Vrije Volk 53 15.67 1.86 72
Trouw 51 15.51 1.91 67
De Waarheid 50 20.13 2.42 70
Het Parool 50 19.52 2.33 71
De Telegraaf 48 17.70 2.25 63
Reformatorisch Dagblad 47 18.63 2.24 70
NRC/Handelsblad 47 14.95 1.79 71
Nederlands Dagblad 46 17.21 2.09 69
de Volkskrant 44 16.76 2.02 70
695
120
'''kranten gerangschikt van makkeiijk(st) naar moeilijk(st) leesbaar.
"aantal op leesbaarheid geanalyseerde artikelen
Wat meer inzicht dan deze gemiddelden geven, verkrijgen we door na te gaan
welk deel van de artikelen in de onderscheiden dagbladen qua leesbaarheids­
niveau is afgestemd op welk opleidingsniveau. We berekenen daartoe de toe­
gankelijkheid van de onderscheiden dagbladen. Toegankelijkheid omschrij­
ven we als "de mate waarin het leesbaarheidsniveau van krant k afgestemd is
4
op het opleidingsniveau van de bevolking boven achttien jaar".
Algemeen Dagblad en Trouw zijn het meest toegankelijk, de Volkskrant en Re­
formatorisch Dagblad het minst, waarbij aangetekend zij dat we te maken heb­
ben met een zeer glijdend verloop. Anders gezegd: er is geen sprake van een

iabel 3 Leesbaarheid landelijke dagbladen en opleidingsniveau bevolking
krant 1
Algemeen Dagblad
Trouw
De Waarheid
De Telegraaf
Het Vrije Volk
Het Parool
Nederlands Dagblad
NRC/Handelsblad
de Volkskrant
Ref. Dagblad
boven achttien jaar: de mate van toegankelijkheid
percentage artikelen afgestemd
op opleidingsniveau
hoger middelbaar lager
4
6
14
14
7
10
11
14
17
17
61
64
54
54
65
63
67
67
64
64
bevolking 13 29 58
gerangschikt van makkelijkst naar moeilijkst toegankelijk
35
31
32
32
28
27
22
19
19
19
mate van toe-
2 3
gankelijkheid
voor berekening zie noot 4
3
waardenbereik: .13 tot 1.00, waarbij
.13 = alle artikelen zijn uitsluitend toegankelijk voor personen met
hoger onderwijs
1.0 = alle artikelen zijn toegankelijk voor iedereen, ongeacht opleidingsniveau
4
gegevens ontleend aan National Kiesers Onderzoek 1977.
duidelijke breuk, wel van een geleidelijke afname in toegankelijkheid. Ook
bij de meest toegankelijke kranten is het nog altijd zo dat twee van de drie
artikelen moeilijk toegankelijk zijn voor zes van de tien nederlanders van
achttien jaar en ouder.
Beperken we ons tot de toegankelijkheid van politieke informatie in lande­
lijke dagbladen, dan verschuift het beeld engiszins: de dagbladen worden
enigszins tot aanzienlijk minder toegankelijk.
Het meest opmerkelijk is het verschil in toegankelijkheid tussen "politieke
informatie" en "overige informatie" in De Telegraaf. Geen enkel artikel in
deze krant met politieke informatie heeft een leesbaarheidsniveau correspon­
derend met lager onderwijs, ruim veertig procent van de artikelen "overige
informatie" valt in deze opleidingscategorie. De artikelen uit De Telegraaf
die in de categorie 'politiek nieuws' vallen, zijn voor zes van de tien
.61
.59
.57
.57
.56
.55
.52
.49
.48
.48
121

nederlanders moeilijk toegankelijk.
Tabel 4 Leesbaarheid van politieke informatie in landelijke dagbladen en op-
leidingsniveau: de mate van toegankelijkheid
percentage artikelen met
politieke informatie af- mate van toegankelijkheid'
gestemd op opleidingsniveau
politieke overige
krant hoger middelbaar lager informatie informatie
Trouw 10 60 30 .57 .59
Algemeen Dagblad 10 65 25 .54 .64
Het Parool 20 50 30 .54 .55
Het Vrije Volk 4 79 17 .51 .59
NRC/Handelsblad 19 63 19 .48 .50
De Waarheid 3 21 62 18 .47 .66
Ned. Dagblad 16 68 16 737 .57
Ref. Dagblad 17 72 11 773" .53
de Volkskrant 18 71 11 .43 .42
De Telegraaf 22 78 -- .34 .63
122
bevol king 4 13 29 58
gerangschikt van makkelijkst naar moeilijkst toegankelijk, uitgangspunt
'politieke informatie'
voor berekening en interpretatie zie tabelnoot 3/4 bij tabel 3
onderstreping houdt in dat verschil in leesbaarheid "politieke informatie"
versus "overige informatie" significant is ( p < .05)
'cijfers ontleend aan Nationaal Kiezers Onderzoek 1977.

Ys\'\y':. hor/U deels aan
KABINET
DRAAIT
WAT BIJ
sbinet ffioi.; Kamc,
i) de hoog', houde jen
hoofdstuk 3
POLITIEKE OPSTELLING
r.r.nw/i f.#siv\i>?-; r o l k \ m k h
ftbmet oeder curatele'
CIVv.-kritiek
Kabinet zal stuklopen,
op massabeweging
123

1. Inleiding
"Politieke opstelling" op zichzelf fungeert in dit onderzoek op geen enkele
wijze als criterium voor de functievervulling van de onderzochte dagbladen.
Het gaat immers niet om de inhoud van standpunten, maar om de wijze waarop
ze totstandkomen.
Toch mag een korte beschrijving van de analyseresultaten op het punt van de
politieke opstelling van dagbladen niet ontbreken. Met name als het gaat om
pluriformiteit zijn dit immers de basisgegevens voor allerlei berekeningen.
De politieke opstelling van dagbladen leiden wij af uit de wijze waarop ge­
schreven wordt over relevante politieke attitude-objecten. Is het oordeel
van een krant over progressieve attitude-objecten of actoren verhoudingsge­
wijs negatief en dat over behoudende actoren verhoudingsgewijs positief te
noemen, dan wijst zulks op een behoudende politieke opstelling van die krant
en omgekeerd.^
2. Het oordeel van de landelijke dagbladpers over politieke attitude-objecten
Het oordeel van kranten over politieke attitude-objecten drukken wij uit in
een zgn. J-score, berekend volgens de formule:
J x = (F - U)/(F + U + N)
125

waarbij:
J x = het oordeel over politiek attitude-object X
F = het aantal positieve oordelen over politiek attitude-object X
U = het aantal negatieve oordelen over politiek attitude-object X
N = het aantal neutrale oordelen over politiek attitude-object X
Bij het berekenen van de J-score geldt het artikel als analyse-eenheid. De
aldus verkregen score kan waarden aannemen tussen - 1 punt (= uitsluitend
negatieve oordelen) en + 1 punt (= uitsluitend positieve oordelen).
Op deze wijze is het oordeel van de landelijke dagbladpers over twaalf poli­
tieke attitude-objecten bepaald, te weten alle in het parlement vertegen­
woordigde politieke partijen alsmede het kabinet-Van Agt.
De resultaten overziende, is het eerste dat opvalt dat er ten aanzien van de
kleine(re) partijen niet of nauwelijks sprake is van oordelen vellen. Publi­
citair gezien beheersen de grote(re) partijen en vooral het kabinet-Van Agt
het politieke schouwtoneel.
Tabel 1 Artikelen waarin de landelijke dagbladpers'' oordelen uitspreekt
met betrekking tot politieke attitude-objecten
aantal artikelen in steekproef
waarin een oordeel uitgesproken wordt
politiek attitude-object absoluut in percentages
Kabinet-Van Agt 711 88
CDA 372 46
PvdA 351 43
VVD 221 27
D'66 86 11
CPN 54 7
PPR 47 6
GPV 31 4
SGP 24 3
PSP 21 3
BP 6 1
DS'70 6 1
126
'landelijke dagbladpers' = de tien in dit onderzoek opgenomen dagbladen
>
'gerangschikt van hoogste naar laagste aantal artikelen waarin een oordeel
wordt uitgesproken

in percentages van het totaal aantal geanalyseerde artikelen (= 810).
In alle onderzochte dagbladen worden oordelen uitgesproken over vijf atti­
tude-objecten: kabinet, CDA, PvdA, VVD en D'66. Maar het aantal artikelen
op basis waarvan 'de houding ten aanzien van D'66' kan worden bepaald, is
voor het dagblad Trouw bij voorbeeld slechts drie.
Gezien deze cijfers beperken wij ons verder tot vier attitude-objecten, het
kabinet, het CDA, de PvdA en de VVD. We maken hier één uitzondering op en
wel voorzover het gaat om attitude-objecten die kunnen bogen op een geest­
verwant dagblad: CPN - De Waarheid, GPV - Nederlands Dagblad en SGP -
Reformatorisch Dagblad.
De Waarheid staat zeer positief ten opzichte van de CPN. De geanalyseerde
artikelen (n = 24) scoren een gemiddelde van + .64. De Waarheid bevat geen
enkel negatief oordeel over de CPN, wel honderveertig maal een positief en
vierennegentig maal een neutraal oordeel.
Het Nederlands Dagblad staat positief ten aanzien van het GPV; de gemiddelde
score is + .45 (n = 18). Het GPV wordt in deze krant drie maal negatief be­
oordeeld, vijfendertig maal positief en negentig keer neutraal.
Het Reformatorisch Dagblad tenslotte staat positief ten opzichte van de SGP.
De geanalyseerde artikelen (n = 13) behalen een gemiddelde score van + .56.
Ook hier: geen enkel negatief oordeel over het SGP, wel achtentwintig maal
een positief en achtendertig maal een neutraal oordeel.
Tabel 2 De houding van de landelijke dagbladpers ten opzichte van het kabi-
net, het CDA, de PvdA, en de VVD
politiek attitude-object
Kabi net CDA PvdA VVD
krant N 1
J 2
N J N J N J
Algemeen Dagblad 128 -.11 62 -.03 60 -.19 38 -.10
NRC/Handelsblad 61 -.29 29 -.05 34 + .12 18 -.14
de Volkskrant 62 -.35 37 -.29 40 -.04 28 -.27
Trouw 60 -.35 40 -.05 20 + .06 23 -.19
De Telegraaf 100 -.00 38 -.35 40 -.50 19 + .05
De Waarheid 66 -.68 22 -.47 28 -.60 17 -.59
Nederlands Dagblad 57 -.13 44 -.18 36 -.36 29 -.17
Ref. Dagblad 64 -.06 38 -.11 34 -.39 21 + .04
Het Parool 55 -.32 29 -.14 21 -.01 10 + .05
Het Vrije Volk 56 -.59 33 -.36 37 + .22 18 -.49
aantal artikelen waarop berekening van J-score is gebaseerd
i
'gemiddelde J-score over N artikelen (waardenbereik J: - 1 tot + 1).
127

3. Politieke opstelling van de landelijke dagbladen
We kennen nu de oordeels-scores van de landelijke dagbladen voor vier poli­
tieke attitude-objecten: kabinet-Van Agt, CDA, PvdA en VVD. Met behulp van
de 'consistente transformatie-techniek' hebben we vervolgens deze afzonder­
lijke oordeelsscores 'vertaald' in één plaats op een politieke opstellings-
schaal Deze schaal loopt van 1 punt (= meest progressief/minst behoudend)
tot 7 punten (= minst progressief/meest behoudend). Progressief/behoudend om­
schrijven we daarbij in termen van vergroten/handhaven van de bestaande vrij­
heid in de samenleving, verkleinen/handhaven van de bestaande ongelijkheid
en vergroten/handhaven van de bestaande saamhorigheid.
Toepassen van 'consistente transformatie' veronderstelt onder meer dat de
plaats van een aantal politieke attitude-objecten op de politieke opstel-
lingsschaal bekend is. In ons onderzoek hebben wij een a-selecte steekproef
uit de nederlandse bevolking de vraag voorgelegd welke plaats zes politieke
attitude-objecten innemen op onze politieke opstel 1ingsschaal. Rekening
houdend met assimilatie/contract effecten, resulteert zulke in de gegevens
uit tabel 3.^
Tabel 3 De plaats van enkele politieke attitude-objecten op de politieke
opstel!ingsschaal in 1978
1 2
attitude-object politieke opstelling
CPN 1.82
PvdA 2.26
D'66 3.09
CDA 4.19
Kabinet-Van Agt 4.32
VVD 4.36
^gerangschikt van meest naar minst progressief
2
schaal lopend van 1 punt (= meest progressief/minst behoudend) tot
7 punten (= minst progressief/meest behoudend).
Hoe progressief/behoudend was nu de landelijke dagbladpers anno 1978?
128

Tabel 4 De politieke opstelling van de landelijke dagbladpers in 1978
krant''
2
politieke opstelling
standaardfout N 3
De Waarheid 1.53 .02 71
Het Vrije Volk 2.38 .16 61
Trouw 2.50 .16 64
NRC/Handelsblad 2.66 .22 69
de Volkskrant 2.85 .27 69
Het Parool 3.28 .33 59
Algemeen Dagblad 4.31 .11 137
Nederlands Dagblad 4.52 .20 65
Reformatorisch Dagblad 4.76 .12 73
De Telegraaf 5.21 .11 103
gerangschikt van meest naar minst progressief
2 zie tabel noot 2 bij tabel 3
3 aantal geanalyseerde artikelen.
Zes van de tien dagbladen bevinden zich in het 'progressieve gebied' van de
schaal 'politieke opstelling', vier in het 'behoudende deel'. De Waarheid
is de meest progressieve, De Telegraaf de meest behoudende krant.
4. Politieke opstelling van landelijke dagbladen in 1974 en in 1978
Behalve De Waarheid, het Nederlands en het Reformatorisch Dagblad zijn de
thans onderzochte dagbladen ook in 1974 voorwerp van onderzoek geweest. Ook
toen was 'politieke opstelling' één van de kenmerken waarop dagbladen geana­
lyseerd werden.
Een vergelijking 1978 - 1974 kan slechts met enig voorbehoud gemaakt worden.
In 1974 hadden we te maken met een andere politieke situatie. De partijen
die nu deel uitmaken van het CDA zaten destijds deels wel (KVP/ARP), deels
niet (CHU) in het kabinet, de PvdA zat wel, de VVD niet in het kabinet. Anno
1978 is dat laatste precies omgekeerd.
Daarnaast zijn er in de methode enkele kleine wijzigingen aangebracht. Die
zijn overigens van zo geringe omvang, dat ze het eindresultaat niet of nauwe­
lijks beïnvloeden. Voor een bespreking daarvan verwijzen we naar appendix 3.
129

Tabel 5 De politieke opstelling van zeven landelijke dagbladen in 1978 en
in 1974
politieke opstelling
krant 1978 1974
Het Vrije Volk
Trouw
NRC/Handelsblad
de Volkskrant
Het Parool
Algemeen Dagblad
De Telegraaf
2.38
2.50
2.66
2.85
3.28
4.31
5.21
2.46
3.47
2.68
2.63
3.85
5.14
5.49
gerangschikt van meest progressief naar minst progressief in 1978.
De volgorde van 'meest progressief' naar 'minst progressief' is nagenoeg het­
zelfde gebleven: alleen de Volkskrant en Trouw verwisselden van plaats. De
rangcorrelatiecoëfficiënt bedraagt dan ook .86.
De grootste verschuivingen zien we bij Trouw en het Algemeen Dagblad. Trouw
is bijna één punt naar 'links' opgeschoven, Het Algemeen Dagblad ruim acht­
tiende punt.
Wat Trouw betreft is de meest voor de hand liggende verklaring "CDA". De
vorming van het CDA is door deze krant steeds uiterst kritisch gevolgd, het­
geen tot een J-score voor het CDA leidde die negatiever uitviel dan de J-
score voor de PvdA. In 1974 was dat met KVP en PvdA precies andersom.
5. Politieke pluriformiteit: afspiegeling en openheid
"Afspiegeling" en "openheid" zijn twee begrippen, ontwikkeld om een beoor­
deling op het punt van politieke pluriformiteit mogelijk te maken. In het
theoretisch deel hebben we "afspiegeling" omschreven als "het evenredig
weergeven van politieke opvattingen van de bevolking in de pers". "Openheid"
130
omschreven we daar als "het in gelijke mate weergeven van alle politieke op-
Q
vattingen die redelijkerwijs in een samenleving aangehangen kunnen worden".
"Afspiegeling" zullen we in het verlengde hiervan alleen uitwerken op macro­
niveau, dat wil zeggen, we gaan na in hoeverre de landelijke dagbladpers als
geheel de politieke opvattingen van de bevolking weerspiegelt.^
"Openheid" werken we op twee niveau's uit, het macro- en het micro-niveau.

Het micro-niveau is van belang, omdat een analyse van afzonderlijke dagbladen
op het punt van "openheid" inzicht verschaft in de interne pluriformiteit van
dagbladen.
5.1 Afspiegeling: politieke opvattingen in de landelijke dagbladpers en
onder de bevolking
Tabel 6 Politieke opvattingen in de landelijke dagbladpers en onder de
bevolking: afspiegelingsgraad
verdeling politieke opvattingen
, in landelijke onder de 7
politieke opstelling dagbladpers bevolking
progressief 39.5 36.4
gematigd progressief 36.4 27.8
gematigd conservatief 11.9 22.4
conservatief 12.2 13.4
3
afspiegelingsgraad
pers/bevolking .86
'schaal loopt van 1 tot 7, als volgt gecodeerd:
1 - 2.5 = progressief
2.5 - 4 = gematigd progressief
4 - 5.5 = gematigd conservatief
5.5-7 = conservatief
>
'ontleend aan een VU-onderzoek onder een representatieve steekproef uit de
bevolking, gehouden door het NIPO in het eerste kwartaal van 1979 (n=483)
'waardenbereik 0 tot 1, waarbij
0 = alle artikelen in de landelijke dagbladpers vallen in categorie
'politieke opstelling' die in bevolking het slechtst vertegenwoordigd
is
1 = verdeling pers/bevolking stemt perfect overeen.
"Afspiegeling" is met name bedoeld om te beoordelen hoe de landelijke dag­
bladpers de expressiefunctie vervult: gaapt er een kloof tussen geopen­
baarde en openbare mening of geven de politieke opvattingen zoals vertolkt
in de landelijke dagbladpers goed weer wat er onder de bevolking leeft? Op
grond van bovenstaande cijfers kan geconcludeerd worden dat de landelijke
dagbladpers de expressiefunctie goed tot zeer goed vervult: de kloof tussen
geopenbaarde en openbare mening is op het punt van politieke opvattingen
zeer smal. Vergeleken met 1974 is een duidelijke verbetering in afspiege-
131

lingsgraad te constateren: voor 1974 komen we tot .71.
5.2 Openheid: politieke opvattingen in de landelijke dagbladpers
"Openheid" is met name bedoeld om te beoordelen hoe de landelijke dagbladpers
de kritiek-functie vervult.''''' Tussen de normen 'afspiegeling' en 'openheid'
bestaat een zekere spanning, die slechts afwezig is ingeval de politieke op-
' 12
vattingen rechthoekig verdeeld zijn onder de bevolking. Bij een recht­
hoekige verdeling van politieke opvattingen vallen afspiegelings- en open­
heidsgraad namelijk samen.
Tabel 7 Politieke opvattingen in de landelijke dagbladpers: openheidsgraad
verdeling politieke verdeling politieke
, opvattingen in lan- opvattingen volgens
politieke opstelling delijke dagbladpers openheidsnorm
progressief 39.6 25.0
gematigd progressief 36.4 25.0
gematigd conservatief 11.9 25.0
conservatief 12.2 25.0
2
openheidsgraad dagbladpers .70
132
''schaal loopt van 1 tot 7, als volgt gecodeerd:
1 - 2.5 = progressief
2.5-4 = gematigd progressief
4 - 5.5 = gematigd conservatief
5.5 - 7 = conservatief
2
waardenbereik 0 tot 1, waarbij
0 = alle artikelen in landelijke dagbladpers vallen in één en dezelfde
categorie 'politieke opstelling'
1 = artikelen rechthoekig verdeeld over categorieën 'politieke opstelling'
.
De landelijke dagbladpers realiseert een openheidsgraad van .70, wat een
alleszins bevredigend cijfer genoemd mag worden. In 1974 scoorde de lande-
lijke dagbladpers precies dezelfde openheidsgraad.
De tot nu toe gepresenteerde cijfers hebben betrekking zowel op intra- als
op inter-diversiteit: zowel de verschillen binnen dagbladen als de verschil­
len tussen dagbladen tellen mee. Beperken we ons tot de verschillen tussen
dagbladen, dan daalt de afspiegelingsgraad van .86 naar .85, de openheids-

graad stijgt van .70 naar .73. Dat zijn nauwelijks noemenswaardige ver­
schillen.
Tabel 8 Politieke opvattingen in landelijke dagbladen: openheidsgraad,
uitgesplitst naar dagblad
1 2
krant openheidsgraad
Algemeen Dagblad .71
Nederlands Dagblad .61
Het Parool .54
Reformatorisch Dagblad .47
de Volkskrant .38
NRC/Handelsblad .35
Trouw .31
De Telegraaf .24
Het Vrije Volk .17
De Waarheid .02
'gerangschikt van hoogste naar laagste openheidsgraad
>
'waardenbereik van 0 tot 1, waarbij
0 = alle artikelen in krant hebben dezelfde positie op politieke continuüm
1 = artikelen in krant rechthoekig verdeeld over politieke continuüm.
De verschillen in openheidsgraad tussen de dagbladen zijn opvallend groot.
Drie kranten realiseren (ruim) meer dan de helft van de maximaal mogelijke
openheidsgraad, de overige dagbladen blijven daar iets tot zeer ver bij
achter. Lezers van het Algemeen Dagblad worden in achtergrondinformatie en
commentaar nog het meest geconfronteerd met van elkaar verschillende poli­
tieke opvattingen, lezers van De Waarheid het minst. De laatste krant bevat
in de steekproef welgeteld één artikel met een afwijkend standpunt, de
overige zeventig artikelen nemen alle hetzelfde politieke standpunt in, neer­
komend op: (zeer) positief ten opzichte van de CPN, minst negatief ten op­
zichte van PvdA, meest negatief ten opzichte van kabinet-Van Agt. Iets min­
der monolitisch zijn Het Vrije Volk en De Telegraaf: in ruim acht van de tien
artikelen met achtergrondinformatie en commentaar over politieke aangelegen­
heden, nemen deze kranten hetzelfde standpunt in, voor Het Vrije Volk te
typeren als 'progressief', voor De Telegraaf als 'conservatief'.
133

hoofdstuk 4
GEGRONDHEID
135

1. Inleiding
Theoretisch hebben wij "gegrondheid" omschreven als "de mate waarin be-
15
weringen van motiveringen en van mformational context' zijn voorzien.
De maatstaf 'gegrondheid' is opgebouwd uit twee grootheden, 'motiverings­
dichtheid' en 'beweringsdichtheid'. Motiveringsdichtheid heeft betrekking op
de mate waarin beweringen ondersteund worden door motiveringen. Onder be­
weringsdichtheid verstaan wij de mate waarin uitspraken over attitude­
objecten bestaan uit beweringen.
Onze analyse beperkt zich tot achtergrondinformatie en commentaar waarin be­
weringen ten aanzien van politieke attitude-objecten voorkomen. Attitude­
objecten zijn in dit onderzoek de regering alsmede alle in het parlement
vertegenwoordigde politieke partijen.
2. Gegrondheid van achtergrondinformatie en commentaar ten aanzien van
politiek in de landelijke dagbladpers
2.1 Motiveringsdichtheid
Uit de gegevens blijkt dat NRC/Handelsblad haar lezers het meest frequent
de mogelijkheid biedt beweringen op hun gronden te toetsen. Het cijfer van
.675 wil zeggen dat deze krant tegenover drie beweringen twee motiveringen
stelt. Voor Algemeen Dagblad, de Volkskrant, Het Parool, Trouw en Nederlands
Dagblad geldt dat tegenover twee beweringen steeds ongeveer één motivering
staat, voor De Telegraaf, Het Vrije Volk, De Waarheid en Reformatorisch Dag-
137

138
blad is deze verhouding 2.5 : 1.
Tabel 1 Motiveringsdichtheid van achtergrondinformatie en commentaar
inzake politiek in de landelijke dagbladen
krant motiveringsdichtheid N
NRC/Handelsblad .675 40
Trouw .549 37
Nederlands Dagblad .532 45
Het Parool .526 34
de Volkskrant .488 44
Algemeen Dagblad .463 51
Reformatorisch Dagblad .441 3C
De Waarheid .422 57
Het Vrije Volk .417 45
De Telegraaf .380 35
gerangschikt van meest naar minst gemotiveerd
2
aantal geanalyseerde artikelen.
Dit beeld verschuift enigszins als we rekening houden met de aard van de mo­
tiveringen. Motiveringen zijn namelijk nader onderscheiden in "pseudo-moti-
veringen" en "gewone motiveringen"
Pseudo-motiveringen zijn die motiveringen die op zichzelf weer als "bewering"
gekenmerkt kunnen worden. Van "pseudo-motiveringen" is derhalve sprake inge­
val een bewering gemotiveerd wordt door een bewering. "Gewone" motiveringen
zijn die motiveringen die niet als beweringen gekarakteriseerd kunnen worden.
Zij bevatten uitsluitend feitelijke informatie.
Uitschakeling van de "pseudo-motiveringen" bij de berekening van de moti­
veringsdichtheid heeft aanzienlijk lagere motiveringsdichtheden tot gevolg.
De Waarheid, Het Vrije Volk en De Telegraaf voorzien niet één op de tweeën­
half, maar één op de zeven beweringen van een motivering. Voor Algemeen Dag­
blad en de Volkskrant wordt de verhouding 1 : 5, voor Het Parool 1 : 4, voor
de overige dagbladen - afgerond, evenals de voorgaande cijfers -1:3.
Vergelijking van de motiveringsdichtheden uit tabel 1 en tabel 2 maakt duide­
lijk dat met name bij Het Vrije Volk, De Waarheid en De Telegraaf sprake is
van relatief veel "pseudo-motiveringen", dat wil zeggen: van motiveren door
beweren. Meer dan zestig procent van de motiveringen in deze dagbladen blijkt

eschouwd te moeten worden als "pseudo-motivering". "Pseudo-motiveringen"
komen relatief het minst voor in Reformatorisch en Nederlands Dagblad. Tussen
de dertig en veertig procent van de motiveringen in deze kranten blijkt te
bestaan uit "pseudo-motiveringen"
Tabel 2 Het aandeel van "pseudo-motiveringen" in de motiveringsdichtheid
krant
in de landelijke dagbladpers
Het Vrije Volk
De Waarheid
De Telegraaf
de Volkskrant
Algemeen Dagblad
Het Parool
NRC/Handelsblad
Trouw
Nederlands Dagblad
Reformatorisch Dagblad
I
motiveringsdichtheid
ongecorrigeerd
.417
.422
.380
.488
.463
.526
.675
.549
.532
.441
II III
motiverings- aandeel "pseudodichtheid
motiveringen"(in
gecorrigeerd percentages) 2
.131
.156
.143
.221
.225
.262
.353
.313
.328
.289
1 gerangschikt van hoogste naar laagste aandeel "pseudo-motiveringen"
"aandeel berekend volgens: (1 - (kolom Il/kolom I)) x 100.
Deze cijfers geven enig inzicht in de mate waarin en de wijze waarop lande­
lijke dagbladen beweringen voorzien van motiveringen. Het Vrije Volk bij­
voorbeeld voorziet één op de tweeëneenhalve bewering van een motivering.
Zeven van de tien keer is echter sprake van een "pseudo-motivering". In de
achtergrondinformatie en commentaren van het Nederlands Dagblad wordt één op
de twee beweringen van een motivering voorzien, waarbij in vier van de tien
gevallen sprake is van een "pseudo-motivering".
2.2 Beweringsdichtheid
In achtergrondinformatie en (hoofd)redactioneel commentaar geven dagbladen
toelichting op en beoordeling van allerlei gebeurtenissen. In welke mate be­
staat de verstrekte informatie in de door ons geanalyseerde artikelen uit
beweringen?
69
63
62
55
51
50
48
43
38
34
139

'Beweringen' hebben wij eerder omschreven als "cognitieve of affectieve oor­
delen die iemand heeft over een object dat hij zich voorstelt en waarover
ook anders geoordeeld kan worden". In de analyse 'gegrondheid' gaat het daar­
bij niet om grammaticale zinnen die als positief/negatief met betrekking tot
één of meer politieke attitude-objecten gekenmerkt zijn, maar om alle evalu­
atieve momenten binnen zinnen met betrekking tot relevante politieke atti­
tude-objecten.
Dat impliceert dat binnen één zin meerdere beweringen kunnen voorkomen. En
wel op tweeërlei wijze:
1. een evaluatief moment binnen een zin kan betrekking hebben op meer dan
één politiek attitude-object;
2. binnen één zin kunnen meerdere evaluatieve momenten met betrekking tot
één (of meer) politieke attitude-objecten voorkomen.
"Van Agt en Lubbers hebben een schandelijke vertoning opgevoerd", is een
voorbeeld van (1), "Van Agt heeft een schandelijke vertoning opgevoerd, de
democratie een uitermate slechte dienst bewezen, het CDA en met name het
AR-deel op onnodig harde wijze gebruskeerd en tot overmaat van ramp nogmaals
laten blijken dat zijn enige en grootste zorg is 'hoe blijf ik zitten waar
ik zit'", is een voorbeeld van (2).
Waar het bij 'beweringsdichtheid' nu om gaat, is de verhouding tussen het
aantal evaluatieve en het aantal niet-evaluatieve momenten met betrekking
tot politieke attitude-objecten. Hoe groot is het aandeel van de evaluatieve
momenten op het totaal aantal evaluatieve plus niet-evaluatieve momenten?
Tabel 3 Beweringsdichtheid ten aanzien van politieke attitude-objecten in
achtergrondinformatie en commentaar in landelijke dagbladen
krant"' beweringsdichtheid N 2
De Waarheid .755 57
De Telegraaf .635 35
Het Vrije Volk .605 45
NRC/Handelsblad .547 40
Algemeen Dagblad .494 51
de Volkskrant .475 44
Het Parool .466 34
Trouw .432 37
Reformatorisch Dagblad .375 30
Nederlands Dagblad .372 45
140
gerangschikt van hoogste naar laagste beweringsdichtheid
'aantal geanalyseerde artikelen.

De Waarheid en het Nederlands Dagblad als leesvoorbeeld nemend, komt uit deze
gegevens naar voren dat de politieke informatie in De Waarheid in veel
sterkere mate 'bewerend' van karakter is dan in het Nederlands Dagblad. De
eerste krant biedt driekwart van haar uitspraken over politieke attitude­
objecten aan in de vorm van beweringen, bij de tweede krant is dat cijfer nog
geen veertig procent. Behalve De Waarheid bieden nog drie kranten - De Tele­
graaf, Het Vrije Volk en NRC/Handelsblad - meer dan de helft van de oordeels­
scores met betrekking tot politieke attitude-objecten aan in de vorm van be­
weringen.
2.3 Gegrondheid
Uit onze gegevens komen drie kranten naar voren als 'minst gegrond': De
Waarheid, Het Vrije Volk en De Telegraaf. De onderlinge verschillen zijn te
verwaarlozen. De meest gegronde krant blijkt het Nederlands Dagblad, op
enige afstand gevolgd door het Reformatorisch Dagblad en Trouw.
De gegrondheidsscores vermeld in tabel 4 zijn verkregen door de gecorri­
geerde motiveringsdichtheid van de onderscheiden dagbladen te delen door de
respectieve beweringsdichtheden. De aldus verkregen score kan waarden aan­
nemen tussen 0 en 2, waarbij 0 duidt op een zeer geringe, 2 op een zeer
grote mate van gegrondheid. Overigens is '2' een definitioneel maximum. Voor
een verantwoording verwijzen we naar appendix 3.
Tabel 4 Gegrondheid van achtergrondinformatie en commentaar ten aanzien van
politieke attitude-objecten in landelijke dagbladen
krant* gegrondheid N 2
De Waarheid .21 57
Het Vrije Volk .22 45
De Telegraaf .23 35
Algemeen Dagblad .46 51
de Volkskrant .47 44
Het Parool .56 34
NRC/Handelsblad .64 40
Trouw .72 37
Reformatorisch Dagblad .77 30
Nederlands Dagblad .88 45
gerangschikt van minst gegrond naar meest gegrond
aantal geanalyseerde artikelen.
141

142
3. Gegrondheid van achtergrondinformatie en commentaar, uitgesplitst naar
politieke attitude-objecten
Dagbladen schrijven over de éne politieke actor minder gegrond dan over de
andere. In de uitsplitsing naar politieke actor beperken we ons - op een
enkele uitzondering na - tot het kabinet-Van Agt, CDA en PvdA. Deze beper­
king houdt verband met het geringe aantal voor de analyse relevante oordeels­
scores ten aanzien van de overige politieke attitude-objecten. Kunnen we wat
betreft kabinet-Van Agt, CDA en PvdA voor de landelijke dagbladpers als ge­
heel uitgaan van resp. 5600, 2700 en 2300 scores, voor de eerstvolgende
actor - de VVD - is dit aantal reeds gedaald tot ruim 700. Alle politieke
attitude-objecten minus kabinet-Van Agt, CDA en PvdA samen nemend, komen we
tot ruim 1800 scores voor de landelijke dagbladpers als geheel.
Tabel 5 Gegrondheid van achtergrondinformatie en commentaar in de lande-
krant 1
lijke dagbladpers voor kabinet-Van Agt, PvdA en CDA
De Waarheid
Het Vrije Volk
De Telegraaf
Algemeen Dagblad
de Volkskrant
Het Parool
NRC/Handelsblad
Trouw
Reformatorisch Dagblad
Nederlands Dagblad
gegrondheid
voor krant
als geheel
.21
.22
.23
.46
.47
.56
.64
.72
.77
gegrondheid voor actor
kabinet PvdA CDA
2
overige
.19
.20
.26
.37
.42
.54
.69
.62
1.18
gerangschikt van minst gegrond naar meest gegrond voor krant als geheel
2
'overige' heeft bij De Waarheid betrekking op de CPN, bij het Reformatorisch
Dagblad op de SGP en bij het Nederlands Dagblad op het GPV.
Sommige dagbladen blijken nogal selectief om te springen met 'meningen on­
dersteunende informatie'. Selectief in die zin dat meningen met betrekking
tot de éne actor in veel sterkere mate van ondersteunend informatie worden
.22
.70
.20
.63
.78
.85
.59
.61
.50
.56
.32
.10
.25
.65
.34
.41
.36
.82
.74
.84
.15
.63
.13

voorzien dan meningen met betrekking tot een andere actor.
Beperken we ons tot de actoren 'kabinet-Van Agt', 'PvdA' en 'CDA', dan zien
we dat vijf dagbladen - De Telegraaf, de Volkskrant, Het Parool, NRC/Handels-
blad en Trouw - a-selectief zijn in het verstrekken van meningen ondersteu­
nende informatie. De gevonden verschillen - zie tabel 5 - zijn niet signifi­
cant.
Significante verschillen treffen we wel aan in de overige dagbladen. In De
Waarheid is dat het geval ten aanzien van het verschil CDA - kabinet-Van
Agt; Het Vrije Volk maakt onderscheid tussen CDA/kabinet-Van Agt enerzijds
en de PvdA anderzijds; Algemeen Dagblad en Reformatorisch Dagblad laten een
verschil zien tussen PvdA/CDA aan de ene en kabinet-Van Agt aan de andere
kant; het Nederlands Dagblad tenslotte geeft ten aanzien van het CDA meer
meningen ondersteunende informatie dan ten aanzien van de PvdA.
4. Commentaren versus overige achtergrondinformatie
16
Noomen heeft destijds onderzocht in welke mate (hoofd)redactionele com­
mentaren zich op het punt van gegrondheid onderscheiden van achtergrond­
informatie in het algemeen. Het commentaar - zo was de gedachtengang - is
de plaats bij uitstek waar 'de' mening van 'de' krant tot uitdrukking wordt
gebracht. Op grond daarvan mag verwacht worden dat commentaren zich meer dan
de overige achtergrondinformatie zullen kenmerken door het innemen van stand­
punten, het doen van beweringen. 'Overige achtergrondinformatie' zal zich
kenmerken door het verstrekken van toelichting op ingenomen standpunten,
commentaren zullen derhalve minder gegrond zijn dan 'overige achtergrond­
informatie' .
Bovengenoemde verwachting wordt slechts zeer ten dele bewaarheid: alleen in
NRC/Handelsblad en Nederlands Dagblad zijn de (hoofd)redactionele commen­
taren minder gegrond dan de overige achtergrondinformatie. Deze twee dag­
bladen lijken - met al hun onderlinge verschillen - Rooij's omschrijving van
het commentaar als het meest subjectieve deel van een krant, te bevestigen.
De overige verschillen zijn statistisch niet significant.
143

Tabel 6 Mate van gegrondheid van commentaar en overige achtergrondinfor-
krant 1
matie in de landelijke dagbladpers
De Waarheid
Het Vrije Volk
De Telegraaf
Algemeen Dagblad
de Volkskrant
Het Parool
NRC/Handelsblad
Trouw
Reformatorisch Dagblad
Nederlands Dagblad
gegrondheid
van krant
als geheel
.21
.22
.23
.46
.47
.56
.64
.72
.77
.88
gegrondheid
van commentaar
.22
.06
.29
.40
.59
.42
.38
.64
.66
.66
gegrondheid van
overige achtergrondinformatie
.20
.27
.18
.47
.41
.65
.85
.80
.91
1.74
gerangschikt van minst naar meest gegrond over krant als geheel.
Door een wat andere wijze van operationaliseren, zijn de resultaten uit 1978
overigens niet vergelijkbaar met de uitkomsten uit 1974. Het enige dat zonder
probleem vergelijkbaar is, is de rangorde. Vergeleken met 1974 is de rang­
orde voor de zeven dagbladen die in beide jaren onderzocht zijn, in grote
lijnen gelijk gebleven: De Telegraaf, Het Vrije Volk en Algemeen Dagblad als
minst, Trouw en NRC/Handelsblad als meest gegronde dagbladen. De rangcorre-
latiecoëfficiënt bedraagt .86.
144

hoofdstuk 5
GENERALISEREND TAALGEBRUIK
VV-^ri»- vï-aajü WEER ' " ï c f t
ïiicer looii-offrt'M - !
' V',V*?% * 4H

1. Inleiding
"Generaliserend taalgebruik" hebben wij omschreven als "het in de formulering
van een positief of negatief oordeel ten aanzien van politieke attitude-objecten
doen voorkomen alsof het oordeel overal, altijd en voor iede-
17
reen geldt".
"Generaliserend taalgebruik" kan zich op twee manieren voordoen, namelijk in
de omschrijving van het beoordeelde attitude-object en in de formulering van
het oordeel. Van "generaliserend taalgebruik" in de omschrijving van het be­
oordeelde attitude-object is sprake ingeval een oordeel over een deel betrok­
ken wordt op het geheel. Van generaliserend taalgebruik in de formulering
van het oordeel is sprake ingeval die formulering niet doet uitkomen dat het
oordeel gebonden is aan één of meer met name genoemde gebeurtenissen.
De index voor "generaliserend taalgebruik" heeft een waardenbereik van 0 tot
2, waarbij
0 = ontbreken van generaliserend taalgebruik
2 = maximaal voorkomen van generaliserend taalgebruik.
2. Generaliserend taalgebruik in achtergrondinformatie en commentaar
In welke mate vervatten de landelijke dagbladen oordelen met betrekking tot
politieke attitude-objecten in generaliserende termen?
Trouw en Nederlands Dagblad springen eruit als dagbladen die zich het minst van
generaliserend taalgebruik bedienen. Aan het andere uiterste bevinden zich
147

De Telegraaf, Het Parool en de Volkskrant. Onderling verschillen deze kranten
niet significant. Ook de verschillen tussen Het Vrije Volk, NRC/Handelsblad,
De Waarheid, Reformatorisch en Algemeen Dagblad zijn niet significant.
Tabel 1 Generaliserend taalgebruik ten aanzien van politieke attitude­
objecten in de landelijke dagbladpers
absolute frequen­
1 generaliserend tie van generali­ aantal
krant taalgebruik serend taalgebruik oordelen IT
Trouw .06 26 467 36
Nederlands Dagblad .08 59 773 33
Het Vrije Volk .11 107 957 43
NRC/Handelsblad .11 72 638 39
De Waarheid .15 95 624 38
Ref. Dagblad .16 51 316 30
Algemeen Dagblad .16 124 768 51
De Telegraaf .20 67 341 35
Het Parool .22 89 403 34
de Volkskrant .26 174 664 43
gerangschikt van minste naar meeste generaliserend taalgebruik
2
aantal geanalyseerde artikelen.
148
Evenals bij gegrondheid het geval bleek, worden niet alle onderscheiden poli­
tieke attitude-objecten in even sterke mate het 'slachtoffer' van generali­
serend taalgebruik.
Het meest opmerkelijke verschil valt waar te nemen bij het Algemeen Dagblad.
Ten aanzien van de attitude-objecten 'regering' en 'PvdA' is slechts in ge­
ringe mate sprake van generaliseren, ten aanzien van het attitude-object
'CDA' echter generaliseert deze krant zeven resp. zes maal zo veel.
Er bestaat een duidelijk verschil in de mate van generaliseren t.a.v. posi­
tief en negatief geformuleerde oordelen. Generaliseren komt vaker voor als
het om negatieve oordelen gaat. Kranten bedienen zich met andere woorden
vaker van generaliserend taalgebruik als ze iets afkeuren dan wanneer ze
ergens mee instemmen.

Tabel 2 Generaliserend taalgebruik in de landelijke dagbladpers uitge­
krant 1
Trouw
Nederlands Dagblad
Het Vrije Volk
NRC/Handelsblad
De Waarheid
Ref. Dagblad
Algemeen Dagblad
De Telegraaf
Het Parool
de Volkskrant
splitst naar politieke attitude-objecten
generaliserend
taalgebruik
.06
.08
.11
.11
.15
.16
.16
.20
.22
.26
generaliserend taalgebruik ten aanzien
van politiek attitude-objecten
kabinet PvdA CDA
1 gerangschikt van minste naar meeste generaliserend taalgebruik.
Alle onderzochte dagbladen generaliseren vaker als het om negatief geformu­
leerde oordelen gaat dan wanneer het positief geformuleerde oordelen be­
treft. Het verschil is het geringst bij Het Parool, het grootst bij de
Volkskrant.
Tabel 3 Generaliserend taalgebruik uitgesplitst naar positieve en
negatieve oordelen
krant 1
Trouw
Nederlands Dagblad
Het Vrije Volk
NRC/Handelsblad
De Waarheid
Reformatorisch Dagblad
Algemeen Dagblad
De Telegraaf
Het Parool
de Volkskrant
.09
.05
.15
.11
.15
.05
.08
.05
.25
.20
generaliserend taalgebruik
met betrekking
tot positieve oordelen
gerangschikt van minste naar meeste generaliserend taalgebruik.
.02
.02
.03
.05
.07
.02
.04
.04
.13
.02
.07
.16
.03
.17
.25
.25
.10
.15
.20
.31
.02
.12
.13
.10
.11
.19
.56
.26
.25
.42
generaliserend taalgebruik
met betrekking
tot negatieve oordelen
.06
.09
.13
.13
.17
.21
.20
.22
.24
.31
149

hoofdstuk 6
VOLLEDIGHEID / OBJECTIVITEIT
151

1. Inleiding
Theoretisch hebben wij "volledigheid/ obg ectiviteit" omschreven als "een
onwillekeurige keuze van aan te bieden informatie uit een verzameling feiten
waarvan intersubjectief vaststelbaar is dat zij voor het object van het
artikel terzake zijn".'''
Deze omschrijving vooronderstelt de aanwezigheid van een beschrijving van
een verzameling feiten. In dit onderzoek wordt de verzameling feiten gevormd
door wat kamerleden en ministers te berde gebracht hebben tijdens de alge­
mene politieke en financiële beschouwingen over de rijksbegroting 1979 in­
zake het sociaal- en financieel-economisch beleid, zoals door de regering
voorgesteld in de nota 'Bestek '81' en in de begroting voor 1979.
Niet alles wat tijdens dit vier dagen durende debat te berde gebracht is,
wordt in dit verband relevant geacht. Wij hebben gekozen voor een analyse­
schema in termen van oorzaken, doeleinden, middelen, beleidsbaserende ver­
wachtingen, elementen uit de uitgangssituatie, beoordelingen en verwachte
effecten van beleid (deel I, Hoofdstuk 5).
Een analyse van de Handelingen in termen van oorzaken, doeleinden enz. le­
verde een l i j s t op van 1435 relevant geachte feiten, in de wandeling aange­
duid als 'informatie-eenheden'. Aan de hand van deze l i j s t is vervolgens
nagegaan welke krant over welke relevante feiten wel en over welke niet be­
richt.
Voordat we verslag doen van de resultaten van deze analyse, geven we in de
paragrafen 2 en 3 een meer algemene indruk van het 'Bestek '81-debat', als­
mede van de aandacht die onderscheiden dagbladen in termen van verslaggeving
153

aan dit debat besteed hebben.
Paragraaf 4 is vervolgens geheel gewijd aan het debat over het sociaal- en
financieel-economisch beleid, zoals voorgesteld door de regering. In deze
paragraaf komen aan de orde: de selectieomvang, de verdeling van aandacht
over issues en partijen en de zorgvuldigheid van de weergave.
In paragraaf 5 trekken we - voorzover mogelijk - een vergelijking met de
verslaggeving over de algemene politieke en financiële beschouwingen over
de begroting van 1977, gehouden in oktober 1976.
Paragraaf 6 tenslotte bevat de uitkomsten van de analyse 'aandacht voor niet-
parlement gebonden politiek'.
2. De algemene politieke en financiële beschouwingen in de Tweede Kamer
Nu heeft de Kamer zich in oktober 1978 niet uitsluitend beziggehouden met
Bestek'81. Kortheidshalve duiden we het onderzochte debat weliswaar zo aan,
maar in feite gaat het om de algemene politieke en financiële beschouwingen
over de rijksbegroting voor 1979 en om Bestek '81.
154

Tabel 1 Het 'Bestek'81-debat' in de Tweede Kamer der Staten-Generaal
spreker aantal informatie-eenheden naar type
beleidsba- verwachte
oor­ beoorde­ uitgangs­ serende ver­ effecten
naam namens zaken doelen middelen lingen situaties wachtingen van beleid totaal
Den Uyl PvdA 2 7 25 34 18 - 86
Dolman PvdA 1 3 21 27 6 8 66
Aantjes CDA - 3 13 14 11 - 41
Lubbers CDA 1 11 79 29 11 - 131
Terlouw D'66 2 4 25 28 9 3 71
Engwirda D'66 2 7 28 11 7 - 55
Rietkerk VVD - 10 19 6 9 3 47
Joekes VVD - 4 31 15 13 - 63
Abma SGP - 2 3 13 10 - 28
Beckers- de
Brui jn PPR - 4 9 5 7 2 27
Jansen PPR - 3 33 8 - 2 46
Bakker CPN 1 1 9 13 4 - 28
Verb rugh GPV - 2 24 2 5 - 33
Van der Spek PSP 3 1 24 19 7 - 54
Koekoek BP - 2 1 4 7 - 14
Nijhof DS'70 4 3 34 18 13 - 72
Van Agt Regering 3 12 46 26 10 7 104
Andriessen Regering 14 8 54 20 8 10 114
Wiegel Regering - 1 6 8 1 1 17
Albeda Regering 7 17 87 38 4 19 172
Van Aardenne Regering 14 8 82 41 _8 13 166
Totaal 54 113 653 246 270 49 50 1435
in volgorde van optreden in debat

156
Tabel 2 Aandacht voor onderwerpen tijdens debat over algemene politieke en
financiële beschouwingen over de rijksbegroting voor 1979
aandacht 1
onderwerp absoluut relatief'
Bestek '81
buitenlands beleid, defensie
en ontwikkelingssamenwerking
overige onderwerpen
495 87
totaal 571 100
aandacht absoluut in termen van het aantal kolommen in de Handelingen
53
23
in percentages van het totaal aantal kolommen.
Het komt er dus op neer dat naast het sociaal- en financieel-economisch be­
leid, belichaamd in Bestek '81, alleen het onderwerp 'buitenlands beleid,
defensie en ontwikkelingssamenwerking' nog enige aandacht krijgt.
3. De verslaggeving over de algemene politieke en financiële beschouwingen
over de rijksbegroting voor 1979 in de landelijke dagbladpers
In de tien onderzochte bladen kwamen in totaal 192 artikelen in aanmerking
voor een nadere analyse. Die 192 artikelen bevatten samen ruim 3800 zinnen
waarin weergegeven werd wat é6n of meer sprekers in de Kamer gezegd hadden.
Tabel 3 Aandacht voor weergave 'Bestek '81' in de landelijke dagbladpers
krant*
2
absoluut
aandacht
9
4
3
relatief
de Volkskrant 668 17.5
NRC/Handelsblad 610 16.0
Trouw 540 14.1
Nederlands Dagblad 515 13.5
Het Parool 361 9.4
Reformatorisch Dagblad 302 7.9
Het Vrije Volk 243 6.4
De Waarheid 212 5.5
Algemeen Dagblad 208 5.4
De Telegraaf 165 4.3
totaal 3824 100.0

gerangschikt van meer naar minder aandacht
in termen van aantal zinnen 'weergave Bestek'81-debat'
in percentages van de aandacht totaal in de landelijke dagbladpers.
Vier kranten - de Volkskrant, NRC/Handelsblad, Trouw en Nederlands Dagblad -
nemen gezamenlijk ruim 60% van de aandacht voor de weergave van het 'Bestek
'81-debat' in de nederlandse landelijke dagbladen voor hun rekening.
De onderzochte dagbladen concentreren zich minder dan het parlement, op het
sociaal- en financieel-economisch beleid. De uitzondering op de regel is hier
De Telegraaf. Deze krant wijdt vrijwel al haar aandacht aan dit onderwerp.
Als tegenhanger fungeert De Waarheid, die bijna zestig procent van haar aan­
dacht voor de algemene beschouwingen besteedt aan het 'Bestek'81-deel 1
.
Deze krant besteedt verhoudingsgewijs opvallend veel aandacht aan 'buiten­
lands beleid, defensie en ontwikkelingssamenwerking'.
Tabel 4 Aandacht voor 'Bestek'81-debat' in de landelijke dagbladpers,
uitgesplitst naar onderwerp
aandacht 2 absoluut
3
aandacht relatief
voor
nota buiten­ overige
Bestek'81 lands be­ onderkrant
leid enz. werpen totaal
de Volkskrant 668 82 6 12 100
NRC/Handelsblad 610 84 6 9 100 4
Trouw 540 71 14 16 ÏOO 4
Nederlands Dagblad 515 83 9 8 100
Het Parool 361 76 19 6 ÏOO 1
*
Ref. Dagblad 302 80 12 7 ÏOO 4
Het Vrije Volk 243 81 14 4 100 4
De Waarheid 212 59 25 17 100 11
Algemeen Dagblad 208 80 14 6 100
De Telegraaf 165 95 5 1 100 4
parlement 87 9 4 100
gerangschikt van meestenaar minste aandacht
aandacht in termen van aantal zinnen 'weergave Bestek'81-debat'
'in percentages van aandacht absoluut
'door afronding is de som niet gelijk aan het totaal
157

158
Uitgaande van de verdeling van aandacht in het parlement, vertonen alleen De
Waarheid en Trouw noemenswaardige afwijkingen: beide dagbladen besteden ver­
houdingsgewijs weinig aandacht aan het onderwerp "Bestek'81', veel aan
'buitenlands beleid enz.' en aan 'overige onderwerpen'.
4. Het 'Bestek'81-debat' nader bekeken
In onze verdere analyse beperken we ons tot het gedeelte inzake het sociaal-
en financieel-economisch beleid. Wij besteden achtereenvolgens aandacht aan:
- de selectieomvang;
- de verdeling van aandacht over issues en politieke actoren;
- de zorgvuldigheid van de weergave.
4.1 De verslaggeving inzake het debat over "Bestek'81"- de selectieomvang
Het debat kan - zie paragraaf 2 - uiteengelegd worden in 1435 relevante
feiten. De mate waarin deze de kolommen van de onderscheiden dagbladen be­
reiken, drukken wij uit in de selectieomvang.
In tabel 5 geven wij de cijfers voor selectieomvang per actor zowel voor
de kranten afzonderlijk - micro-niveau - als voor de dagbladpers als geheel
- macro-niveau.
Deze. tabel kan via twee ingangen nader bekeken worden, namelijk vanuit de
ingang 'krant' en vanuit de ingang 'politieke actor'.
Gezien vanuit de ingang 'krant' valt op dat de Volkskrant de enige krant is,
die aan alle politieke actoren aandacht besteedt. NRC/Handelsblad, Nederlands
Dagblad en Reformatorisch Dagblad besteden aandacht aan 10 van de 12 poli­
tieke actoren, Het Parool, Trouw en Het Vrije Volk aan 7 van de 12, De Waar­
heid aan 6 van de 12, terwijl De Telegraaf en het Algemeen Dagblad de rij
sluiten met aandacht voor 5 van de 12 politieke actoren. Zowel bij De Tele­
graaf als bij het Algemeen Dagblad gaat het om de vier grootste politieke
partijen, alsmede de regering, 'splinters' krijgen in deze kranten geen aan­
dacht.
NRC/Handelsblad informeert het beste als het om de vier grootste politieke
partijen gaat: de gemiddelde selectieomvang voor deze actoren is in dit dag­
blad bijna 28. Daarna volgen Nederlands Dagblad en de Volkskrant met resp.

Tabel 5 Selectieomvang politieke actoren in de landelijke dagbladpers
selectieomvang in
pol i - NRC/ Neder­ de Refor­ Het Trouw Het De Alge­ De dagblad
tieke Han­ lands Volks­ mato­ Pa­ Vrije Tele­ meen Waar­ pers als
actor dels­ dag­ krant risch rool Volk graaf dag­ heid geheel
blad blad dag­ blad
blad
PvdA 25 20 18 17 12 16 13 5 8 5 54
CDA 3
32 33 29 13 20 25 16 24 14 4 62
D'66 28 22 20 6 17 7 10 3 8 1 48
VVD 26 14 12 7 7 7 7 8 6 2 46
SGP 4 14 14 14 - - - - - - 36
PPR 10 - 12 1 1 1 3 - - - 22
CPN 7 - 14 - - - - - - 71 75
GPV - 100 30 18 - - - - - - 100
PSP 6 2 24 4 2 - 7 - - - 24
BP - 7 29 - - - - - - - 36
DS'70 4 1 13 3 - 1 - - - - 19
Regering 17 12 12 8 6 6 6 6 5 3 33
Totaal 19 17 16 9 8 8 7 7 6 4 42
SO = aantal in krant geïdentificeerde informatie-eenheden x 100
aantal in kamer voorkomende informatie-eenheden
kranten gerangschikt van hoogste naar laagste selectieomvang over totaal
aan politieke actoren
partijen in volgorde van optreden in kamerdebat.

24 en 20, De Waarheid is een overduidelijke hekkesluiter met 3.
160
De kleine partijen en de regering buiten beschouwing latend, zien we dat NRC/
Handelsblad, het Nederlands Dagblad, de Volkskrant, Het Parool, Trouw, Het
Vrije Volk, De Telegraaf en het Algemeen Dagblad verhoudingsgewijs meer in­
formatie-eenheden van het CDA weergeven dan van een andere politieke partij.
Bij de twee overblijvende dagbladen - het Reformatorisch Dagblad en De Waar­
heid - wordt deze positie ingenomen door de PvdA.
Wat de selectieomvang over het totaal van politieke actoren betreft, zijn
er drie kranten die met kop en schouders boven de rest uitsteken: NRC/
Handelsblad vermeldt 270 van de 1435 relevante feiten, Nederlands Dagblad
239 en de Volkskrant 235, hetgeen resulteert in een selectieomvang van 19
resp. 17 resp. 15. De r i j wordt gesloten door De Waarheid, welke krant 55
relevante feiten vermeldt.
Tot slot nog een opmerking over de cijfers in de laatste kolom 'dagbladpers
als geheel'. Deze cijfers geven aan welk percentage van de in de kamer ge­
noemde informatie-eenheden van de onderscheiden politieke actoren in mini­
maal één krant weergegeven is. Een selectieomvang van 100 voor het GPV bij
voorbeeld wil zeggen dat alle door deze partij genoemde relevante feiten
terug te vinden zijn in het geheel van de tien onderzochte dagbladen. Zo'n
cijfer kan overigens op zeer uiteenlopende wijze tot stand komen: het kan
zijn dat één krant alle informatie-eenheden van een actor weergeeft, het
kan ook zijn dat in alle tien kranten wel enkele - steeds weer andere -
informatie-eenheden genoemd worden. We komen op dit punt nog terug.
Tabel 5 kan ook vanuit de ingang 'politieke actor' geïnterpreteerd worden.
De vraag is dan niet welke krant hoeveel informatie-eenheden van welke poli­
tieke actor weergeeft, maar 'hoe doen de onderscheiden actoren het in de
pers' ?
De financieel-economisch woordvoerder van de CDA-fractie - Lubbers - komt
er nog het best af in de landelijke dagbladpers: alle tien onderzochte dag­
bladen geven wel iets weer van wat hij gezegd heeft, gemiddeld geven ze
bovendien van hem meer informatie-eenheden weer dan van enige andere poli­
tieke actor, rekening houdend met het aantal informatie-eenheden dat door de
diverse sprekers in de kamer genoemd is. De gemiddelde selectieomvang voor
Lubbers is 22 procent, de eerstvolgende is Wiegel, van wie gemiddeld negen­
tien procent van de door hem aangedragen informatie-eenheden wordt weerge-

Tabel 6 Politieke actoren in de landelijke dagbladpers: de gemiddelde selectieomvang
politieke actor
sprekend
naam namens
Lubbers CDA
Wiegel
Regering
Aantjes CDA
Den Uyl PvdA
Verbrugh GPV
Van Agt Regering
Terlouw D'66
Engwi rda
D '66
Rietkerk VVD
Dolman PvdA
Albeda Regering
Bakker CPN
Joekes VVD
Andriessen Regering
Abma SGP
Van der Spek
PSP
Beckers-de Bruijn PPR
Koekoek BP
Van Aardenne Regering
Nijhof
DS'70
Jansen PPR
gemiddelde
selectie- aantal kranten
omvang waarin genoemd
22 10
19 9
18 10
17 10
15 3
14 10
12 10
12 10
12 9
11 10
10 10
9 3
8 10
6 10
5 4
4 5
4 3
4 2
2 8
2 5
2 4
gemiddelde selectieomvang = gemiddelde over alle kranten.
aantal informatie
eenheden in parle
ment genoemd
131
17
41
86
33
104
71
55
47
66
172
28
63
114
28
54
27
14
166
72
46

162
geven. Hij wordt daarenboven niet in alle onderzochte dagbladen vermeld.
De GPV-er Verbrugh heeft zijn hoge plaats te danken aan het Nederlands Dag­
blad, de geestverwante krant die zijn bijdrage aan het debat integraal af­
drukte. Hetzelfde geldt in iets minder sterke mate voor de CPN-er Bakker,
die in De Waarheid bijna driekwart van de door hem genoemde informatie-een­
heden terug kon vinden.
Opvallend zijn tenslotte de lage plaatsen voor de ministers van financiën
en van economische zaken, midden tussen de 'splinterpartijen'. Met name Van
Aardenne - de minister van economische zaken - scoort opvallend laag, hoewel
acht dagbladen wel iets van het vele dat hij gezegd heeft, vermelden.
Behalve naar politieke actor, kunnen we het geselecteerde ook indelen naar
type informatie-eenheid. Selecteren kranten doelen, middelen, oorzaken?
Ongeacht de selectieomvang over het totaal, blijken de dagbladen zich met
name te richten op 'middelen' en op 'beoordelingen'. Bijna veertien procent
van wat door de sprekers aan als 'middelen' gekwalificeerde informatie-een­
heden wordt genoemd, bereikt de redactionele kolommen. Van de 'beoordelingen'
bereikt gemiddeld bijna dertien procent de krant, van de 'doelen' ruim acht
procent. Verhoudingsgewijs bijzonder weinig 'oorzaken' worden weergegeven:
slechts ruim één procent.
Met uitzondering van twee kranten - Trouw en Reformatorisch Dagblad - scoren
'middelen' of 'beoordelingen' steeds de hoogste selectieomvang. Trouw geeft
verhoudingsgewijs meer 'beleidsbaserende verwachtingen', het Reformatorisch
Dagblad meer 'doelen'.
4.1.1 De verslaggeving inzake het debat over 'Bestek'81' - de selectie­
omvang op macro-niveau
Tot nu toe hebben we ons in de weergave van de resultaten beperkt tot een
analyse op micro-niveau. We hebben met andere woorden steeds de krant als
analyse-eenheid gekozen. In de theorie van ons onderzoek merkten we reeds op
dat met name de norm 'volledigheid /objectiviteit' zich leent voor toepassing
op macro-niveau. In concreto betekent zulks dat we niet afzonderlijke kranten
als analyse-eenheid kiezen, maar de dagbladpers in haar geheel.
De vraag wordt dan - voorzover het om selectieomvang gaat -: hoeveel in­
formatie-eenheden van welke actor worden er in de landelijke dagbladpers
weergegeven?

CT)
00
Tabel 7 Selectieomvang naar type informatie-eenheid in de landelijke dagbladpers
type
informatieeenheid
oorzaken
doelen
middelen
beoordelingen
van beleiduitgangssituatiesbeleidsbaserendeverwachtingen
verwachte
effecten
van beleid
totaal
NRC/
Handelsblad
17
25
25
12
19
NederlandsDagblad
15
24
17
10
17
de
Volkskrant
4
10
21
23
9
16
ReformatorischDagblad
14
10
12
3
Het
Parool
4
4
12
10
2
Trouw
5
11
11
2
12
Het
Vrije
Volk
10
9
2
De
Telegraaf
4
10
AlgemeenDagblad
De
Waarheid

Tabel 8 Selectieomvang per politieke actor in de landelijke dagbladpers
politieke actor
naam sprekend selectie
namens omvang
Verbrugh GPV 100
Bakker CPN 75
Wiegel Regering 71
Lubbers CDA 62
Den Uyl PvdA 62
Aantjes CDA 61
Rietkerk VVD 53
Van Agt Regering 51
Terlouw D'66 49
Engwirda D'66 47
Dolman PvdA 44
Joekes VVD 41
Albeda Regering 37
Abma SGP 36
Koekoek BP 36
Andriessen Regering 33
Beckers-de Bruijn PPR 33
Van der Spek PSP 24
Nijhof DS'70 19
Jansen PPR 15
Van Aardenne Regering 14
Politieke
partijen 48
Regering 33
Totaal
42
aantal informatie- aantal informatieeenheden
in de pers eenheden in parlement
33 33
21 28
12 17
81 131
53 86
25 41
25 47
53 104
35
26
71
55
29 66
26
63
64
10
5
38
9
13
14
7
24
172
28
14
114
27
54
72
46
166
412 862
191 573
603 1435

Deze vraagstelling noopt ons na te gaan hoeveel verschillende informatie­
eenheden van de diverse politieke actoren in de pers als geheel weergegeven
worden. Daarom kan niet volstaan worden met een simpele optelsom van de aan­
tallen in afzonderlijke dagbladen weergegeven informatie-eenheden van de
diverse politieke actoren. Zo'n optelsom zou immers een ongekend aantal dub­
beltellingen bevatten van informatie-eenheden die in meer dan één krant voor­
komen.
De uitersten - Verbrugh en Van Aardenne - als voorbeeld nemend, maken deze
cijfers duidelijk dat alle door Verbrugh genoemde informatie-eenheden in de
dagbladpers worden weergegeven (selectieomvang: 100), terwijl van Van
Aardennes bijdrage aan het debat slechts 24 van de 166 informatie-eenheden
in de dagbladpers aangetroffen worden (selectieomvang: 14).
Van de in totaal 1435 informatie-eenheden bereikt nog niet de helft de re­
dactionele kolommen van de landelijke dagbladpers: 603 van de 1435 informa­
tie-eenheden resulteert in een selectieomvang van 42.
Kranten vermelden in min of meer sterke mate steeds dezelfde informatie-een­
heden. Wat in Qe Telegraaf staat, staat ook in de Volkskrant, staat ook in
NRC/Handelsblad enz. In het uiterste geval staat dezelfde informatie-eenheid
in alle tien onderzochte dagbladen vermeld.
De vraag is nu of: 1) alle onderzochte dagbladen in even sterke mate over­
lappend zijn in wat zij weergeven van het 'Bestek'81-
debat;
2) ten opzichte van de onderscheiden politieke actoren
in even sterke mate sprake is van overlapping.
Nemen we als voorbeeld Den Uyl en Lubbers. Beiden scoren over de dagbladpers
als geheel een selectieomvang van 62 (zie tabel 8). Dat komt neer op drie­
envijftig informatie-eenheden van Den Uyl, ëénentachtig van Lubbers.
De drieè'nvijftig informatie-eenheden van Den Uyl worden in de pers als ge­
heel honderdtweeënveertig maal genoemd, hetgeen inhoudt dat er negenentach­
tig maal sprake is van overlapping. Het getal '89' komt daarbij als volgt
tot stand:
165

Tabel 9. Overlappingen in selectie Den Uyl in landelijke dagbladpers
aantal informatie
eenheden
166
1
1
1
3
1
6
9
10
21
aantal kranten
waarin genoemd
10
9
8
6
5
4
3
2
1
aantal overlappingen
1 x 9
1 x 8
1 x 7
3x5
1 x 4
6x3
9x2
10 x 1
21 x 0
53 89
De mate van overlapping in de selectie die de dagbladen maken uit Den Uyls
aanbod aan informatie-eenheden, drukken we vervolgens uit in de verhouding
tussen het gevonden aantal overlappingen en het maximaal mogelijke aantal
overlappingen, gegeven de selectieomvang voor Den Uyl in de dagbladpers als
geheel. Dit laatste impliceert dat we bij de berekening van het maximum uit­
gaan van het aantal informatie-eenheden van een actor geïdentificeerd in de
pers als geheel en niet van het aantal informatie-eenheden dat de desbe­
treffende actor in het parlement noemt. Dit uitgangspunt ligt besloten in de
vraagstelling: we zijn immers uitsluitend geïnteresseerd in de mate van over­
lapping binnen wat de kranten wèl en niet binnen wat de kranten niet bereikt.
Van Lubbers worden in de dagbladpers als geheel 81 informatie-eenheden weer­
gegeven. Deze worden in totaal 291 maal genoemd. Daaruit volgt dat er 210
maal sprake is van overlappen.
Twee informatie-eenheden van Lubbers zijn terug te vinden in alle kranten.
Het betreft opmerkingen over de prijscompensatie. Eén inzake het aftoppen
van de prijscompensatie in de cao op het niveau van IJ a 2 maal het modaal
inkomen, één inzake het afromen van de prijscompensatie ten behoeve van de
financiering van vervroegde uittreding. Den Uyls informatie-eenheid die in
alle kranten terug te vinden is, heeft betrekking op de sociale uitkeringen.
En wel op de in een motie vastgelegde eis 'geen korting op de sociale uit­
keringen' .
De hier gevolgde gedachtengang vormt de basis voor het berekenen van twee
maatstaven, te weten 'kanalen-bereik' en 'uniciteit'.'Kanalen-bereik' is een
kenmerk van actoren, 'uniciteit' is een kenmerk van de krant.
9
8
7
15
4
18
18
10
0

Onder kanalen-bereik verstaan wij de mate waarin informatie-eenheden van
politieke actor j , gegeven de selectieomvang op macro-niveau, in meerdere dag­
bladen weergegeven worden.
Het kanalen-bereik van politieke actor j drukken we uit in de verhouding tus­
sen het gevonden aantal overlappingen voor politieke actor j en het maxi­
maal mogelijke aantal overlappingen, gegeven de selectieomvang voor politieke
actor j op macro-niveau.
De berekening verloopt volgens de formule:
(1) K
K. = 0./0.
' j j ' jmax
waarin K.
J
= het kanalen-bereik van politieke actor j
0. = het gevonden aantal overlappingen in wat de dagbladpers weer-
J
geeft van politieke actor j
^jmax het maximaal mogelijke aantal overlappingen in wat de dagbladpers
weergeeft van politieke actor j , gegeven de selectieomvang
op macro-niveau.
Aldus gedefinieerd ligt het waardenbereik van tussen 0 en 1,
waarbij 0 = geen enkele informatie-eenheid van politieke actor j aangetroffen
in de dagbladpers als geheel, wordt in meer dan één krant
weergegeven
1 = alle informatie-eenheden van politieke actor j aangetroffen in
de dagbladpers als geheel, worden weergegeven in alle dagbladen.
De mate van overlapping kan ook berekend worden voor afzonderlijke dagbladen.
De vraag wordt dan in welke mate informatie-eenheden aangetroffen in krant A
ook in andere kranten vermeld staan. Nemen we als voorbeeld het Algemeen Dag­
blad. Deze krant selecteert in totaal vijfentachtig informatie-eenheden, waar­
onder uiteraard de negen die in alle kranten zijn aangetroffen. Aan het ande­
re uiterste vinden we de informatie-eenheden die uitsluitend in het Algemeen
Dagblad geïdentificeerd zijn. De vijfentachtig informatie-eenheden uit het
Algemeen Dagblad vinden we bijna vierhonderd keer terug in de overige onder­
zochte dagbladen.
Ruim de helft van het aantal informatie-eenheden genoemd in het Algemeen Dag­
blad, vinden we eveneens in vijf of meer van de overige geanalyseerde dag­
bladen. Voor zes informatie-eenheden geldt dat ze 'uniek' zijn: alleen het
Algemeen Dagblad selecteert deze zes relevante feiten. In totaal levert zulks
167

397 maal een overlapping op. Het maximale aantal overlappingen gegeven de
selectiegraad is 765 (negen maal 85). Eén en ander resulteert in een mate
van overlapping in de selectie van het Algemeen Dagblad van .52 = (397/765).
Tabel 10 Overlappingen in selectie Algemeen Dagblad
aantal informatie­ aantal overige kranten aantal overeenheden
waarin genoemd lappingen
9 9 9x9 = 81
7 8 7x8 = 56
14 7 14 x 7 = 98
7 6 7x6 = 42
6 5 6x5 = 30
10 4 10 x 4 = 40
8 3 8x3 = 24
8 2 8x2 = 16
10 1 10 x 1 = 10
_6 0 6x0 = _0
85 397
Anders gezegd: de mate van uniciteit in de berichtgeving van het Alge­
meen Dagblad - gelijk aan één min de mate van overlapping - is .48.
168
Tabel 11 maakt duidelijk dat ten aanzien van de onderscheiden politieke
actoren sprake is van een nogal uiteenlopend kanalen-bereik.
Bij het interpreteren van tabel 8 - de selectieomvang voor politieke actoren
berekend voor de pers als geheel - is het goed niet alleen af te gaan op de
daar vermelde selectieomvang, maar ook acht te slaan op kanalen-bereik. De
positie van een politieke actor in de pers hangt immers niet alleen af van
het aantal informatie-eenheden dat van hem in de pers als geheel genoemd
wordt, maar evenzeer van het aantal kranten waarin deze informatie-eenheden
genoemd worden. De positie van een actor wordt sterker naarmate meer kran­
ten meer informatie-eenheden weergeven.
Het duidelijkste voorbeeld is in dit opzicht wellicht de GPV-er Verbrugh.
Deze heeft weliswaar de iaeale selectieomvang in de pers als geheel (100),
maar het zou al te voorbarig zijn hem op grond daarvan de sterkste positie
in de pers toe te dichten. Ten aanzien van Verbrugh is namelijk nauwelijks
sprake van overlapping. Eén krant - het geestverwante Nederlands Dagblad -
vermeldt alle drieëndertig informatie-eenheden van Verbrugh, de overige negen
kranten gezamenlijk noemen nog zestien maal een informatie-eenheid van deze

Tabel 11 Kanalenbereik van politieke actoren
selectieom- maximaal
vang in lan­ gevonden mogelijk
delijke dag­ aantal aantal
l bladpers als kanalen- overlap­ overlappolitieke
actor geheel bereik pingen pingen
Lubbers 62 .29 210 729
Aantjes 61 .22 50 225
Van Agt 51 .20 95 477
Den Uyl .62 .19 89 477
Wiegel 71 .19 20 108
Albeda 37 .18 101 576
Engwirda 47 .17 40 234
Dolman 44 .17 44 261
Terlouw 49 .16 51 315
Rietkerk 53 .15 33 225
Andriessen 33 .11 36 342
Joekes 41 .09 22 234
Van der Spek 24 .09 11 117
Van Aardenne 14 .06 14 216
Verbrugh 100 .05 16 297
Jansen 15 .05 3 63
Beckers-de Bruijn 33 .04 3 81
Abma 36 .03 3 90
Bakker 75 .03 5 189
Nijhof 19 .02 2 126
Koekoek 36 .00 0 45
in volgorde van hoogste naar laagste kanalen-bereik.
Leesvoorbeeld
Koekoek haalt in de landelijke dagbladpers een selectieomvang van 36. Dat
houdt in dat vijf van de veertien door hem genoemde relevante feiten weerge­
geven worden. Geen van die vijf komt in meer dan één krant voor, zodat het
kanalen-bereik van Koekoek minimaal (=0) is.
actor. Een reus op lemen voeten derhalve, voor het overdragen van informatie-
in hoge mate aangewezen op één kanaal.
De uniciteit in de verslaggeving laat zich illustreren door na te gaan wat
er gebeurt met de selectieomvang over het totaal van de landelijke dagblad­
pers bij wegvallen van telkens één krant: hoe unieker een krant, des te
groter de daling in de selectiegraad over het totaal. Overigens moet hier­
bij wel opgemerkt worden dat op die manier slechts het topje van de ijsberg
169

Tabel 12 De uniciteit in de verslaggeving over het Bestek'81-debat in de
landelijke dagbladpers
krant* uniciteit
NRC/Handelsblad .72
Nederlands Dagblad .71
de Volkskrant .70
Reformatorisch Dagblad .64
Het Vrije Volk .60
De Waarheid .58
Trouw .56
De Telegraaf .52
Het Parool .50
Algemeen Dagblad .48
^gerangschikt van hoogste naar laagste uniciteit
2
waardenbereik 'uniciteit' ligt tussen 0 en 1, waarbij
0 = informatie-eenheden weergegeven in krant k, worden aangetroffen
in overige dagbladen
1 = geen enkele informatie-eenheid weergegeven in krant k, wordt aangetroffen
in één van de overige dagbladen
zichtbaar wordt. We laten immers telkens de invloed van het verdwijnen van
één krant op de selectieomvang over het totaal zien. Wat er gebeurt bij het
wegvallen van meerdere kranten tegelijk blijft in het verborgene. Op basis
van de gegevens uit tabel 13 kan daarover slechts gezegd worden dat de
schade het grootst is bij het wegvallen van de meest unieke dagbladen, het
geringst bij het wegvallen van de minst unieke. Om de gedachten te bepalen:
vallen NRC/Handelsblad, Nederlands Dagblad en de Volkskrant tegelijkertijd
weg, dan resteert een selectieomvang over het totaal van 25 (was: 42). Blij­
170
ven alleen NRC/Handelsblad, Nederlands Dagblad en de Volkskrant over - val­
len dus tegelijkertijd de andere zeven bladen weg - dan resteert een selec­
tieomvang over het totaal van 34 (was: 42).
Naar het totaal kijkend, heeft slechts het wegvallen van öf NRC/Handelsblad
öf Nederlands Dagblad öf de Volkskrant vanuit deze optiek noemenswaardige ge­
volgen. Het wegvallen van één van de zeven overige dagbladen leidt maximaal
tot een verlies van 1.7, minimaal tot een verlies van 0.4 op een selectie­
omvang over de landelijke dagbladpers als geheel van 42.0.
Kijken we echter naar de gevolgen voor afzonderlijke politieke actoren, dan
verschuift het beeld enigszins. Het wegvallen van Reformatorisch Dagblad,
Het Vrije Volk, De Waarheid of Trouw blijkt dan voor één of meer actoren te

leiden tot een daling in de selectieomvang van meer dan vijf punten. Overi­
gens blijft het zwaartepunt liggen bij de drie eerstgenoemde kranten.
Tabel 13 Selectieomvang over het totaal van de landelijke dagbladpers bij
wegvallen van telkens één krant
aantal infor­ aantal selectieomvang selectiematie-eenheden
in pers in overblijven­ omvang in
in overblijven­• als ge­ de dagbladen pers als
bij wegvallen van de dagbladen heel geheel
NRC/Handelsblad 526 603 36.7 42.0
Nederlands Dagblad 534 603 37.2 42.0
de Volkskrant 544 603 37.9 42.0
Ref. Dagblad 579 603 40.3 42.0
Het Vrije Volk 584 603 40.7 42.0
De Waarheid 586 603 40.8 42.0
Trouw 587 603 40.9 42.0
Het Parool 593 603 41.3 42.0
De Telegraaf 595 603 41.5 42.0
Algemeen Dagblad 597 603 41.6 42.0
Het wegvallen van NRC/Handelsblad heeft noemenswaardige gevolgen voor
Beckers-de Bruijn, Rietkerk, Albeda, Joekes, Dolman, Terlouw, Engwirda, Van
Agt, Andriessen en Wiegel. Een rijtje met opvallend veel woordvoerders van
de regering: alleen Van Aardenne ontbreekt.
Het wegvallen van het Nederlands Dagblad heeft gevolgen voor - uiteraard -
Verbrugh en verder voor Abma, Lubbers, Koekoek, Terlouw en Den Uyl. Het weg­
vallen van de Volkskrant leidt met name bij de vertegenwoordigers van de
kleine partijen tot een daling van de selectieomvang. Koekoek, Van der Spek,
Nijhof, Abma, Jansen en Wiegel lijden verlies van betekenis. Van de kleine
partijen ontbreken in dit rijtje alleen het GPV en de CPN, partijen die in
hoge mate afhankelijk bleken van hun 'eigen' dagblad.
Van het wegvallen van het Reformatorisch Dagblad ondervinden Wiegel, Abma,
Dolman en Rietkerk schadelijke gevolgen, terwijl tot slot het wegvallen van
resp. Het Vrije Volk, De Waarheid en Trouw schade berokkent aan achtereen­
volgens Engwirda, Bakker en Aantjes.
171

Tabel 14 Selectieomvang over het totaal van de landelijke dagbladpers bij wegvallen van telkens
één krant uitgesplitst naar politieke actoren
selectieomvang bij wegvallen van
selectieomvang over
1 2
3
politieke actor ' pers als geheel NRC/H ND VD RD HVV DW TR HP DT AD
Verbrugh 100 -- 39 __
Bakker 75 71 — 21
Wiegel 71 65 -- 65 53
Lubbers 62 60 53 57 61 -- 61 60 60 —
Den Uyï 62 57 55 58 58 60 59 60 — 60
Aantjes 61 — — 56 59 59 54 -- 59 —
Rietkerk 53 43 49 51 47 49 51 51 — —
Van Agt 51 44 46 50 ~ 50 50 -- 50
Terlouw 49 41 42 46 -- 46 — 44 — --
Engwirda 47 40 44 45 45 38
Dolman 44 36 42 42 38 41 --
—
42 --
Joekes 41 33 40 37 40 40 —
Albeda 37 29 35 33 35 35 35 — 36 --
Abma'
36
25 29 29
Koekoek 36 -- 29 7
Andriessen 33 27 32 29 32 — 32 32 — 32 —
Beckers-de Bruijn 33 15 30 --
Van der Spek 24 — — 9 -- — —
Nijhof 19 15 18 10 18 —
Jansen 15 9 11 -- --
Van Aardenne 14 10 11 __
Politieke partijen 48 43 42 43 46 46 46 47 47 47 —
Regering 33 27 31 31 32 32 32
gerangschikt van hoogste naar laagste selectieomvang over landelijke dagbladpers als geheel
niets ingevuld = krant selecteerde niets van desbetreffende actor; -- ingevuld = krant selecteerde wel
iets van desbetreffende actor, selectiegraad over dagbladpers als geheel verandert niet
3 voor gebruik afkortingen zie tabel 13 (zelfde volgorde).
--
13

4.2 De verslaggeving inzake het debat over 'Bestek'81' - de verdeling van
aandacht over issues en over politieke partijen
Het tweede aandachtspunt in dit profiel is de wijze waarop dagbladen hun aan­
dacht voor het 'Bestek'81-debat' verdelen over issues en over politieke
partijen. De mate waarin de aandachtsverdeling in de onderzochte dagbladen
overeenkomt met dan wel afwijkt af van de aandachtsverdeling in het parlement,
drukken we uit in een zogenaamde 'vertekeningscoëfficiënt'. Deze kan waarden
aannemen tussen 0 en 1, waarbij 0 = perfecte overeenstemming tussen verdeling
in parlement enerzijds en in krant anderzijds
1 = maximale niet-overeenstemming tussen verdeling
in parlement enerzijds en in krant
anderzijds.
Bij de berekeningen in deze paragraaf gaan we uit van het aantal malen
dat een informatie-eenheid van een politieke actor in de onderscheiden dag­
bladen genoemd wordt. Dit in tegenstelling tot de voorgaande paragraaf, waar
steeds uitgegaan werd van het aantal verschillende informatie-eenheden.
De achterliggende gedachte hierbij is, dat een krant geacht kan worden meer
aandacht aan een politieke actor te besteden naarmate ze vaker informatie­
eenheden van de desbetreffende politieke actor vermeldt, los van de vraag of
dezelfde dan wel telkens een andere informatie-eenheid in het geding is.
'Vaker' is in dit verband op te vatten als 'in meer artikelen', meerdere ver­
meldingen van dezelfde informatie-eenheid binnen één en hetzelfde artikel
tellen slechts één keer mee. Noemt een krant daarentegen in bijvoorbeeld vier
artikelen het door Den Uyl genoemde middel 'geen korting op de sociale uit­
keringen', dan telt deze informatie-eenheid vier keer mee bij het bepalen
van de aandacht voor de politieke actor 'Den Uyl'.
In deze paragraaf komen achtereenvolgens aan de orde:
- de verdeling in parlement en dagbladen naar issues;
- de verdeling in parlement en dagbladen naar politieke partijen;
- de verdeling in parlement en dagbladen naar regeringswoordvoerders;
- de verdeling in parlement en dagbladen naar politieke partijen versus
regering;
- de verdeling in parlement en dagbladen naar fractievoorzitters versus
financieel-economische specialisten;
173

Tabel 15 Verdeling van aandacht over issues in parlement en dagbladen (in procenten)
issue
inko­ sociale gezond­ arbeids­ ambtena­ overige
i mensma­ uitke­ huren/ heids tijdver­ rensala­ onderaandeel
in tiging ringen bouwen zorg korting rissen werpen
NRC/Handelsblad 9 13 7 5 2 4 60
Nederlands Dagblad 10 9 4 5 2 6 64
de Volkskrant 10 10 5 4 2 4 64
Ref. Dagblad 12 5 3 3 2 4 71
Het Parool 15 17 12 8 3 5 40
Trouw 21 10 3 6 4 4 52
Het Vrije Volk 14 7 12 4 3 2 58
De Telegraaf 13 16 18 8 - 7 38
Algemeen Dagblad 13 12 12 9 2 4 48
De Waarheid 17 4 4 2 2 4 67
parlement 6 9 2 3 3 4 73
*dagbladen: aantal zinnen betreffende issue X/totaal zinnen Bestek '81
parlement: aantal informatie-eenheden issue X/totaal i nformati e-eenheden.

- de verdeling in parlement en dagbladen naar 'grote drie' versus overige
politieke partijen.
In de berichtgeving over het 'Bestek'81-debat' keren een aantal topics steeds
weer terug. Dat kwam zeer duidelijk naar voren bij het verzamelen en bewerken
van de gegevens, nodig voor het berekenen van de mate van overlapping en van
uniciteit. Telkens weer stuiten we daarbij op 'prijscompensatie', 'huren',
'eigen risico in de gezondheidszorg', 'inkomensmatiging' enz.
In de publiciteit zijn dit kortom de in het oog springende punten uit het
debat. Maar hoe was dat in het debat zelf? Besteden de woordvoerders inder­
daad zoveel aandacht aan bovengenoemde onderwerpen als de weergave in de dag­
bladen doet veronderstellen?
De aandachtsverdelingen zoals hiervoor gegeven resulteren in de vertekenings­
coëfficiënten van tabel 16.
De Telegraaf en Het Parool blijken de meest 'onevenwichtige' kranten te zijn.
De Telegraaf besteedt aan 'huren/bouwen', 'inkomensmatiging', 'gezondheids­
zorg', 'sociale uitkeringen' en 'ambtenarensalarissen' relatief meer aan­
dacht dan in het parlement aan deze issues geschonken wordt, terwijl deze
krant 'arbeidstijdverkorting' geheel links laat liggen. Het Parool besteedt
meer dan evenredig aandacht aan 'huren/bouwen', 'inkomensmatiging', 'gezond­
heidszorg', 'sociale uitkeringen' en - in zeer lichte mate - 'ambtenaren­
salarissen' .
De meest evenwichtige kranten gelet op de verdeling van aandacht naar issue
zijn de Volkskrant, het Nederlands en het Reformatorisch Dagblad.
Bekijken we deze gegevens vanuit de ingang 'issue', dan blijkt vooral
'huren/bouwen' een overbelicht issue te zijn. In het kamerdebat eist dit
issue twee procent van het totaal aantal informatie-eenheden op, in de dag­
bladen krijgt het gemiddeld acht procent van de aandacht.
Behalve aan 'huren/bouwen' besteden alle kranten ook meer dan evenredig aan­
dacht aan 'inkomensmatiging', zij het in minder sterke mate. In het parle­
ment krijgt dit issue zes procent van de aandacht, in de dagbladen gemiddeld
ruim veertien procent. De uitschieter vormt hier het dagblad Trouw, dat één­
entwintig procent van haar aandacht besteedt aan dit issue.
'Gezondheidszorg', 'sociale uitkeringen' en 'ambtenarensalarissen' krijgen in
de dagbladen iets meer dan evenredig aandacht, 'arbeidstijdverkorting' ten­
slotte krijgt iets minder dan evenredig aandacht in de pers.
175

Tabel 16 Vertekening uitgaande van de aandachtsverdeling naar issue
1 2
krant vertekeningscoëfficiënt
De Telegraaf
Het Parool
Algemeen Dagblad
Trouw
Het Vrije Volk
NRC/Handelsblad
De Waarheid
de Volkskrant
Nederlands Dagblad
Reformatorisch Dagblad
.38
.34
.27
.24
.18
.15
.13
.10
.09
.07
1 gerangschikt van hoogste naar laagste vertekeningscoëfficiënt
waardenbereik vertekeningscoëfficient ligt tussen 0 en 1, waarbij
0 = aandachtsverdeling in krant stemt perfect overeen met verdeling in
parlement
1 = aandachtsverdeling in krant wijkt maximaal af van verdeling in parlement,
krant besteedt uitsluitend aandacht aan issue dat in parlement
minste aandacht kreeg.
Hoe staat het nu met de aandachtsverdeling over de in het parlement vertegen­
woordigde politieke partijen? Tabel 17 (zie volgende pagina) maakt duidelijk
dat grosso modo na D'66 het doek valt: met uitzondering van de Volkskrant is
er slechts incidenteel aandacht voor één of meer van de kleinere partijen.
In de dagbladen domineert het CDA: gemiddeld gaat 46% van de aandacht die
kranten aan de bijdrage van alle politieke partijen gezamenlijk schenken,
naar het CDA. In het parlement eist het CDA 'slechts' 20% van het totaal aan­
tal informatie-eenheden van de gezamenlijke politieke partijen op. In alle
kranten krijgt het CDA relatief meer aandacht dan in het parlement. De coali­
tiepartner - de VVD - daarentegen wordt in de publiciteit nogal weggedrukt:
in alle onderzochte dagbladen krijgt zij relatief minder aandacht dan in het
parlement. In de dagbladen krijgt de VVD gemiddeld 8%, in het parlement
scoort deze partij 13%.
De andere politieke actoren die in alle kranten genoemd worden - de PvdA en
D'66 - zitten tussen deze uitersten in. De PvdA krijgt in zes van de tien
kranten wat meer aandacht dan in het parlement, in de overige wat minder. Ge­
middeld krijgt de PvdA 21% van de aandacht in de dagbladen tegen 18% in het
176
parlement.

Tabel 17. Verdeling van aandacht over politieke partijen in parlement en in dagbladen
2
politieke actor
aandeel in* PvdA CDA VVD D'66 SGP PPR CPN GPV PSP BP DS'70 totaal
NRC/Handelsblad 3
23 43 12 16 - 3 1 1 1 1 100 1
* 278
de Volkskrant 17 41 7 13 2 3 2 5 6 2 4 100 1
* 245
Ned. Dagblad 15 42 7 13 2 21 - - 100 233
aaiiid i
weergaves
Het Parool 21 56 5 17 1 1 100 4
164
Trouw 23 57 7 11 1 1 100 146
Het Vrije Volk 27 43 8 15 3 3 100 4
104
Algemeen Dagblad 24 53 10 14 100 4
95
Ref. Dagblad 32 28 8 15 5 1 6 2 2 100 4
94
De
De
Telegraaf
Waarheid
10
17
73
25
11
4
6
4 51
100
I00
83
h
51
parlement 18 20 13 15 3 9 3 4 6 2 8 100 4 862
in procenten van aantal malen weergave
'in volgorde van optreden in parlement
'niets ingevuld: krant geeft van desbetreffende actor niets weer
- ingevuld: aandeel van desbetreffende actor minder dan \%.
^door afronding is de som niet gelijk aan het totaal

178
D'66 krijgt in twee kranten - De Telegraaf en De Waarheid - duidelijk minder
aandacht dan in het parlement, voor de overige dagbladen zijn de verschillen
niet zo groot. Gemiddeld krijgt deze partij in de dagbladen 12% van de aan­
dacht, tegen 15% in het parlement.
Voor de afzonderlijke dagbladen resulteert één en ander in de vertekenings­
coëfficiënten zoals weergegeven in tabel 18.
Tabel 18 Vertekening uitgaande van de aandachtsverdeling over politieke
partijen
1 2
krant vertekeningscoëfficiênt
De Telegraaf .54
De Waarheid .50
Trouw .39
Het Parool .38
Algemeen Dagblad .35
Nederlands Dagblad .30
Het Vrije Volk .27
NRC/Handelsblad .24
de Volkskrant .22
Reformatorisch Dagblad .20
^gerangschikt van hoogste naar laagste vertekening
0 = aandachtsverdeling in krant stemt perfect overeen met verdeling in
parlement
1 = aandachtsverdeling in krant wijkt maximaal af van verdeling in parlement,
krant besteedt uitsluitend aandacht aan politieke partij die
het kleinste aandeel had in het debat.
De Telegraaf en De Waarheid blijken de meest 'onevenwichtige' kranten op
dit punt. De Telegraaf met name als gevolg van zeer veel aandacht - relatief
gesproken - voor het CDA, De Waarheid door zeer veel aandacht voor de CPN,
zowel in relatieve als absolute zin.
Reformatorisch Dagblad, de Volkskrant en NRC/Handelsblad zijn de minst on­
evenwichtige kranten, gelet op aandachtsverdeling naar politieke partijen.
Namens de regering voerden achtereenvolgens premier Van Agt, minister van
financiën Andriessen, minister van binnenlandse zaken Wiegel, minister van
sociale zaken Albeda en minister van economische zaken Van Aardenne het woord.
Het meest opvallend is het relatief achterblijven van de minister van econo­
mische zaken, Van Aardenne. Hoewel hij in het parlement bijna dertig procent
van de informatie-eenheden van de zijde van de regering voor zijn rekening

Tabel 19 Verdeling van aandacht over regeringswoordvoerders in parlement en in dagbladen (in procenten)
regeri ngswoordvoerder
aandeel in Van Agt Andriessen Wiegel Albeda Van Aardenne totaal weergaves
NRC/Handelsblad 2
26 17 7 42 9 100 3
de Volkskrant 29 19 8 39 5 100
118
101
Ned. Dagblad 41 12 4 29 15 100 3
87
Het Parool 54 6 6 32 3 100 3
Ref. Dagblad 20 16 17 43 3 100
62
3
De Telegraaf
Trouw
34
37
13
14
6
6
47
40
-
3
100
100
49
48
46
Algemeen Dagblad 43 3 10 36 9 100 3
41
Het Vrije Volk 25 15 - 60 - 100 38
De Waarheid 23 3 7 61 7 100 3
16
parlement 18 20 3 30 29 100 573
'in procenten van aantal malen dat een informatie-eenheid van regeringswoordvoerder is weergegeven
i
'gerangschikt van meeste naar minste weergaves regeringswoordvoerders
door afronding is de som niet gelijk aan het totaal.

neemt, krijgt hij in de dagbladen gemiddeld slechts ruim vijf procent van de
180
aandacht voor de regeringswoordvoerders. Twee dagbladen - De Telegraaf en Het
Vrije Volk - besteden zelfs in het geheel geen aandacht aan wat hij te berde
heeft gebracht in het parlement.
Iets minder slecht vergaat het de minister van financiën, Andriessen. Alle
kranten besteden aandacht aan wat hij gezegd heeft, al is het relatief min­
der dan in het parlement: gemiddeld bijna tien procent in de pers tegen
twintig procent in het parlement.
De 'winst' gaat naar Wiegel - in de pers gemiddeld zeven procent van de aan­
dacht, in het parlement drie procent -, naar Van Agt - in de pers gemiddeld
een derde van de aandacht, in het parlement achttien procent -, en naar
Albeda - in de pers gemiddeld ruim veertig procent, in het parlement dertig
procent.
Deze onder/oververtegenwoordiging kan in ieder geval niet geheel op het
conto van het tijdstip van deelname aan het debat geschreven worden, in die
zin dat naarmate men in een later stadium een bijdrage aan het debat levert,
de pers minder aandacht aan deze bijdrage zal besteden. Andriessen - de
tweede spreker van regeringszijde - krijgt immers verhoudingsgewijs veel
minder aandacht dan Wiegel en Albeda, twee sprekers die na hem aan het woord
kwamen. In hoeverre de 'zaktijd' van de dagbladen een rol gespeeld heeft,
hebben we niet na kunnen gaan.
Een mogelijke verklaring ligt in een accentverschil tussen de bijdrage aan
het debat van enerzijds Van Agt, Wiegel en Albeda en anderzijds Andriessen
en Van Aardenne. Van Agt, Wiegel en Albeda besteden in hun bijdrage meer aan­
dacht aan de meer concrete en op korte termijn spelende problemen: wat ge­
beurt er met de sociale uitkeringen, moet de prijscompensatie afgetopt worden,
hoeveel mogen de huren volgend jaar omhoog, kunnen we in overleg met de
sociale partners tot vrijwillige inkomensmatiging komen, hoe pakken we de
ambtenarensalarissen aan, moet er een eigen risico in de gezondheidszorg in­
gevoerd worden?
Allemaal voorbeelden van wat meer concrete, dichter bij de burger staande
vragen dan bijvoorbeeld de structurele verbetering van de economie, het inno­
vatiebeleid of de bevordering van de export, issues waar Andriessen en met
name Van Aardenne veel aandacht aan besteden.
Voor de afzonderlijke kranten resulteren de cijfers uit tabel 19 in de vol-

gende vertekeningscoëfficienten.
Tabel 20 Vertekening, uitgaande van de aandachtsverdeling over regerings­
woordvoerders
1 2
krant vertekeningscoëfficiënt
Het Parool .42
Het Vrije Volk .39
De Waarheid .39
De Telegraaf .35
Algemeen Dagblad .35
Trouw .31
Reformatorisch Dagblad .30
de Volkskrant .26
Nederlands Dagblad .26
NRC/Handelsblad .23
^gerangschikt van hoogste naar laagste vertekeningscoëfficiënt
0 = aandachtsverdeling in krant stemt perfect overeen met verdeling in
parlement
1 = aandachtsverdeling in krant wijkt maximaal af van verdeling in parlement,
krant besteedt uitsluitend aandacht aan actor die kleinste aandeel
had in debat.
Bij Het Parool komt de vertekening tot stand door verhoudingsgewijs zeer veel
aandacht voor Van Agt en zeer weinig voor Van Aardenne, bij Het Vrije Volk
en De Waarheid is sprake van relatief zeer veel aandacht voor Albeda en van
zeer weinig aandacht voor Van Aardenne.
De vijf regeringswoordvoerders nemen veertig procent van het totaal aantal
informatie-eenheden in het kamerdebat voor hun rekening. In de dagbladen
varieert het aandeel van de regering van ruim twintig tot iets meer dan vijf­
endertig procent, waaruit blijkt dat de regering in alle dagbladen relatief
minder aandacht krijgt dan zij in het parlement voor zich 'opeiste'. Het
sterkst is dat het geval bij De Waarheid en Trouw, het minst sterk doet het
zich voor bij Nederlands Dagblad en De Telegraaf. De overige kranten ont­
lopen elkaar op dit punt niet of nauwelijks.
181

Tabel 21 Verdeling van aandacht en verdelingscoëfficiënt uitgaande van
aandacht voor regering versus aandacht voor politieke partijen
aandeel poli­ aandeel vertekeningskrant*
tieke partijen regering coëfficiënt 2
De Waarheid 77 23 .28
Trouw 76 24 .27
Het Vrije Volk 74 26 .22
Nederlands Dagblad 73 27 .21
Het Parool 73 27 .21
de Volkskrant 71 29 .18
NRC/Handelsblad 70 30 .17
Algemeen Dagblad 70 30 .17
Reformatorisch Dagblad 66 34 .09
De Telegraaf 64 36 .06
parlement 60 40
'gerangschikt van hoogste naar laagste vertekening
'0 = aandachtsverdeling in krant stemt perfect overeen met verdeling in
parlement
1 = aandachtsverdeling in krant wijkt maximaal af van verdeling in parlement.
Vijf politieke partijen brachten naast de fractievoorzitter nog een spreker
in de strijd, te weten de financieel-economisch specialist van de fractie.
Het betreft hier de PvdA, het CDA, D'66, de VVD en de PPR. De tien sprekers
- Den Uyl en Dolman, Aantjes en Lubbers, Terlouw en Engwirda, Rietkerk en
Joekes en Beckers-de Bruijn en Jansen - zijn tesamen goed voor 633 informa­
tie-eenheden (zie tabel 1). Daarvan komen er 272 ofwel 43% op naam van de
fractievoorzitters, 361 ofwel 57% op naam van de financieel-economisch
specialisten.
De meest onevenwichtige kranten op dit punt zijn De Telegraaf en De Waarheid.
Bij De Telegraaf is sprake van verhoudingsgewijs veel aandacht voor de finan-
cieel-economische specialisten, bij De Waarheid van relatief veel aandacht
voor de fractievoorzitters.
182

Tabel 22 Verdeling van aandacht en vertekeningscoëfficiënt uitgaande van
aandacht voor fractievoorzitters versus aandacht voor financieeleconomisch
specialisten van vijf politieke partijen
krant
De Telegraaf
De Waarheid
Het Parool
NRC/Handelsblad
Algemeen Dagblad
Het Vrije Volk
Trouw
Nederlands Dagblad
de Volkskrant
Ref. Dagblad
aandeel fractie'
voorzitters
parlement 43 57
1 gerangschikt van hoogste naar laagste vertekening
21
62
34
34
35
49
47
41
44
43
2
zie tabelnoot 2 bij tabel 21.
aandeel finan- vertekeningsci
eel-economi sche coëffici ënt 2
specialisten
Ook bij de overige kranten is - met uitzondering van de Volkskrant - sprake
van een wisselend patroon: soms krijgt een fractievoorzitter meer aandacht,
soms een financieel-economisch specialist. Bij de Volkskrant krijgen alle
fractievoorzitters meer aandacht dan hun respectieve financieel-economische
specialisten, zij het dat het bij deze krant steeds om geringe afwijkingen
gaat.
De laatste jaren is in de politieke discussie nogal eens sprake van een
'driestromenland 1
: de drie grootste politieke partijen - de PvdA, het CDA en
de VVD - beheersen in die gedachtengang de media, de kleine(re) partijen
komen niet of nauwelijks aan bod. Zij krijgen slechts van geestverwante media
de gelegenheid hun ideeën voor het voetlicht te brengen, de overige zien hen
over het hoofd. In hoeverre is zo'n verwijt gerechtvaardigd, voorzover het
althans gaat om de verslaggeving over de algemene politieke en financiële be­
schouwingen in de door ons onderzochte dagbladen?
In negen van de tien onderzochte dagbladen krijgen de 'grote drie' relatief
meer aandacht dan zij in het parlement voor zich opeisen. Voor wat betreft
De Telegraaf, Trouw, Algemeen Dagblad, Het Parool, Het Vrije Volk en NRC/
Handelsblad kan dan ook - in afnemende mate - gesproken worden van een 'drie-
79
38
66
66
65
51
53
59
56
57
.39
.33
.16
.16
.14
.11
.07
.04
.02
.00
183

184
stromenland'. De kleine(re) partijen komen in deze kranten nauwelijks aan
bod, met één duidelijke uitzondering: D'66.
Tabel 23 Verdeling van aandacht en vertekeningscoëfficiënt uitgaande van
aandacht voor 'grote drie' versus aandacht voor overige politieke
partijen
krant x
aandeel overigepolitie-
'grote drie' ke partijen coëfficiënt 3
2
, aandeel rige politie- vertekenings-
De Telegraaf 94 6 .86
Trouw 87 13 .73
Algemeen Dagblad 86 14 .71
Het Parool 82 18 .63
Het Vrije Volk 79 21 .57
NRC/Handelsblad 77 23 .53
Reformatorisch Dagblad 68 32 .35
de Volkskrant 65 35 .28
Nederlands Dagblad 64 36 .26
De Waarheid 45 55 .11
parlement 50 50
^gerangschikt van hoogste naar laagste vertekening
2 in procenten van het aantal informatie-eenheden van alle politieke partijen
genoemd in parlement resp. het aantal malen genoemd in dagbladen.
3
zie tabelnoot 2 bij tabel 21.
Alle zojuist genoemde kranten besteden aandacht aan wat de woordvoerders van
deze partij gezegd hebben. In De Telegraaf en het Algemeen Dagblad is D'66
de enige kleine(re) partij die aan bod komt. In Trouw, Het Parool, Het Vrije
Volk en NRC/Handelsblad gaat tussen de zeventig en de negentig procent van de
aandacht voor kleine(re) partijen op aan D'66. In deze kranten kan derhalve
beter van een 'vier'- dan van een 'driestromenland' gesproken worden.
We hebben in ons onderzoek te maken met drie politieke partijen die min of
meer nauwe banden onderhouden met één bepaalde krant, die zich met andere
woorden kunnen verheugen in de aanwezigheid van een geestverwante krant. Het
betreft hier de CPN/De Waarheid, het GPV/Nederlands Dagblad en de SGP/Refor­
matorisch Dagblad.
De drie genoemde dagbladen besteden verhoudingsgewijs veel aandacht aan hun
'eigen' partij. De Waarheid besteedt naast de 'grote drie' uitsluitend aan­
dacht aan de CPN, hetgeen resulteert in een lage vertekeningscoëfficiënt,

uitgaande van aandacht voor 'grote drie' versus aandacht voor overige poli­
tieke partijen.
Het Nederlands Dagblad besteedt weliswaar relatief veel aandacht aan de
'eigen' partij, maar vergeet daarbij de overige kleine(re) partijen niet ge­
heel .
Het minst aan de 'eigen' partij gebonden is het Reformatorisch Dagblad. Ver­
houdingsgewijs besteedt deze krant zelfs meer aandacht aan de PvdA dan aan
de SGP.
Rest tot slot de Volkskrant, de enige niet-geestverwante krant waar van een
'driestromenland' nauwelijks sprake is. De enige krant ook die aan alle
kleine(re) partijen aandacht besteedt, hetgeen resulteert in een relatief
geringe vertekening op het onderhavige punt.
4.3 Aandachtsverdeling en vertekeningscoëfficiënt op macro-niveau
Tot nu toe hebben de gepresenteerde gegevens over vertekening betrekking op
afzonderlijke kranten. Maar hoe staat het met de vertekening op macro-niveau?
In welke mate is voor de landelijke dagbladpers als geheel sprake van ver­
tekening?
Tabel 24 Berichtgeving over Bestek'81-debat: vertekeningscoëfficiënt
voor landelijke dagbladpers als geheel
aandacht/aandeel in^
1 landelijke dagblad
politieke actor pers als geheel parlement
PvdA 20.5 17.6
CDA 46.1 20.0
D'66 13.4 14.6
WD 7.9 12.8
'klein rechts' 3
6.7 18.0
'klein links"* 5.4 17.1
5
vertekeningscoëfficiënt .327
gerangschikt in volgorde van optreden in parlement
2
in dagbladpers uitgedrukt in percentages van totaal aantal weergegeven informatie-eenheden,
in parlement in percentages van totaal aantal informatie-eenheden
3
SGP, GPV, BP en DS'70
4
PPR, PSP en CPN
185

186
0 = aandachtsverdeling in dagbladpers als geheel stemt perfect overeen met
verdeling in parlement
1 = aandachtsverdeling in dagbladpers als geheel wijkt maximaal af van verdeling
in parlement
Het algemene beeld wordt beheerst door het CDA. Deze partij krijgt in de
landelijke dagbladpers als geheel ruim twee maal zo veel aandacht als haar
aandeel in het parlement. Verder is.alleen de PvdA nog in lichte mate over­
vertegenwoordigd, de andere politieke partijen zijn licht (D'66), vrij sterk
(VDD) of sterk ('klein links' en 'klein rechts') ondervertegenwoordigd.
Vertekeningscoëfficiënt brengt tot uitdrukking in welke mate landelijke dag­
bladen of de landelijke dagbladpers als geheel een evenwichtig beeld geven
van de werkelijkheid, in dit geval van hetgeen gezegd is in het Bestek'81-
debat. De verslaggeving kan ook vanuit een andere optiek beoordeeld worden,
namelijk vanuit de gedachte dat alle naar voren gebrachte standpunten in
even sterke mate aan bod dienen te komen in de dagbladen. Pas dan immers
heeft de lezers een gelijke kans om met alle standpunten geconfronteerd te
worden. Deze benadering werken we uit in de openheidscoëfficiënt van de ver­
slaggeving over het Bestek'81-debat.
Lezers van het Reformatorisch Dagblad en van de Volkskrant hebben de grootste
kans in de verslaggeving geconfronteerd te worden met de standpunten van alle
politieke actoren, zoals naar voren gebracht in het Bestek'81-debat, lezers
van De Telegraaf en van Het Vrije Volk hebben op dit punt een veel kleinere
kans. Lezers van De Telegraaf worden vrijwel alleen op de hoogte gesteld van
wat één politieke actor gezegd heeft: bijna driekwart van de aandacht gaat
naar het CDA.

Tabel 25 De verslaggeving over het Bestek'81-deabt: de openheidscoëf-
ficiënt van de landelijke dagbladen
krant openheids coëfficiënt'
2,3
Reformatorisch Dagblad
de Volkskrant
NRC/Handelsblad
Nederlands Dagblad
De Waarheid
Het Parool
Trouw
Algemeen Dagblad
Het Vrije Volk
De Telegraaf
1
'gerangschikt van hoogste naar laagste openheidscoëfficiënt
>
'waardenbereik 0 tot 1, waarbij
0 = krant besteedt aan slechts één politieke actor aandacht
1 = krant besteedt aan alle politieke actoren in absolute zin evenveel
berekend op basis van zesdeling: PvdA, CDA, D'66, VVD, 'klein links 1
aandacht
3,
' en
'klein rechts'.
De landelijke dagbladpers als geheel besteedt uiteraard aanzienlijk meer aan­
dacht aan het Bestek'81-debat dan één van de afzonderlijke dagbladen. In ter­
men van weergegeven informatie-eenheden: de landelijke dagbladpers geeft in
totaal 1490 keer een informatie-eenheid weer, het hoogste aantal weergegeven
informatie-eenheden in één krant bedraagt 270 voor NRC/Handelsblad. Dit ter
inleiding van de stelling dat meer kranten niet altijd tot beter leidt, in
die zin dat een hoger aantal weergegeven informatie-eenheden niet per defi­
nitie een grotere openheidscoëfficiënt oplevert. Vier van de tien landelijke
dagbladen scoren namelijk hoger dan de landelijke dagbladpers als geheel op
het punt van openheid.
.72
.70
.64
.64
.53
.48
.47
.42
.38
.32
187

Tabel 26 De verslaggeving over het Bestek'81-debat: de openheidscoëffi-
ciënt van de landelijke dagbladpers als geheel
, aandachtsverdeling in lande- verdeling volgens
politieke actor lijke dagbladpers als geheel openheidsnorm
PvdA 20.5 16.7
CDA 46.1 16.7
D '66 13.4 16.7
VVD
'klein
2
rechts'
7.9
6.7
16.7
16.7
'klein links' 3
5.4 16.7
openheidscoëfficiënt .621
gerangschikt in volgorde van optreden in parlement
2
'klein rechts': SGP, GPV, BP en DS'70
3 |
klein links' : PPR, PSP en CPN
^waardenbereik 0 tot 1, waarbij
0 = dagbladpers besteedt aan slechts één politieke actor aandacht
1 = dagbladpers besteedt aan alle politieke actoren evenveel aandacht.
188
De wijze waarop de informatiefunctie wordt vervuld hebben we op drie punten
beoordeeld: de selectieomvang op macro-niveau, de vertekenings- en de open­
heidscoëfficiënt. Rekening houdend met wat we in het theoretisch deel op­
merkten over het criterium 'volledigheid/objectiviteit', namelijk dat het
bij uitstek gehanteerd behoort te worden voor de landelijke dagbladpers als
geheel, kunnen we concluderen dat de informatiefunctie op een zeer behoor­
lijke wijze vervuld wordt.
Op alle drie punten geeft de landelijke dagbladpers als geheel een alleszins
redelijk beeld te zien:
- gerealiseerde selectieomvang bedraagt .42, de ideale is 1.0;
- gerealiseerde vertekeningscoëfficiënt bedraagt .327, de ideale is 0;
- gerealiseerde openheidscoëfficiënt bedraagt .621, de ideale is 1.0.
Overigens moet wel bedacht worden dat in deze beoordeling geabstraheerd
wordt van de lezer. Het staat nog maar te bezien in welke mate deze gediend
is met bij voorbeeld een hogere selectieomvang. Het is niet uitgesloten dat
meer informatie de kans op het tot stand komen van meningsvorming eerder ver­
kleint dan vergroot (information overload).
In het volgende deel betrekken we de lezer in de analyse. Daar gaan we in op
de vraag of bepaalde inhoudskenmerken van dagbladen geacht kunnen worden van

invloed te zijn op bepaalde lezerskenmerken, van belang met het oog op
meningsvorming van de lezer over politieke aangelegenheden.
4.4 De verslaggeving inzake het debat over 'Bestek'8r - de zorvuldig-
heid van de weergave
Het derde en laatste punt waar we aandacht aan besteden is de zorgvuldigheid
van de weergave.
Tijdens de analyse van de verslaggeving over het 'Bestek'81-debat' deden
zich telkens weer situaties voor waarin onmogelijk gesproken kon worden van
een adequate of zorgvuldige weergave van een bepaalde informatie-eenheid,
terwijl toch gewag gemaakt werd van de desbetreffende informatie-eenheid.
In die situaties is de codeurs de mogelijkheid gelaten een 'weergave' te
coderen als 'onzorgvuldige weergave'. Aangezien het op voorhand onmogelijk
is aan te geven wanneer wel en wanneer niet van 'onzorgvuldige weergave'
gesproken kan worden, is de beslissing hieromtrent in eerste instantie over­
gelaten aan de codeurs. Zij moesten daarover beslissen na vergelijking van
wat blijkens de Handelingen gezegd was in het debat enerzijds en van wat
kranten schreven dat er gezegd was anderzijds. Aangezien de analyse van de
Handelingen alleen op de eerste termijn van de zijde van het parlement en de
regering betrekking heeft, beperkt ook de analyse 'zorgvuldigheid van de
weergave' zich tot de verslaggeving over de eerste termijn van het debat. Om
enige indruk te geven van wat als 'onzorgvuldige weergave' is aangemerkt,
enkele voorbeelden.
Het eerste voorbeeld is ontleend aan het Algemeen Dagblad van zes oktober
1978. Deze krant meldt dan: "Voorstellen van CDA-woordvoerder Lubbers om
mensen met hogere inkomens iets van hun prijscompensatie te laten inleveren,
vielen zowel bij regeringspartner VVD als de christelijke vakbond CNV in
goede aarde".
Deze zin bevat voor ons twee relevante feiten, te weten:
1. dat Lubbers voorstelt de hogere inkomens iets van hun prijscompensatie
te laten inleveren;
2. dat de VVD met dit voorstel instemt.
Raadpleging van de Handelingen leert dat het onder punt 1 genoemde een ade­
quate - zij het geen exacte - weergave is van wat Lubbers terzake opgemerkt
heeft: "Wij achten het gewenst en redelijk dat in 1979 een aftopping in de
189

prijscompensatie in de collectieve arbeidsovereenkomsten opgenomen wordt.
Deze aftopping of maximering van de prijscompensatie zal ergens moeten liggen
tussen IJ en 2 maal modaal (pagina 282, Handelingen).
VVD-woordvoerder Rietkerk heeft - na gewezen te hebben op de moeilijke posi­
tie van de middeninkomens - terzake het volgende opgemerkt: "Desondanks zou­
den wij ons kunnen voorstellen, dat in het arbeidsvoorwaardenoverleg zou
worden overeengekomen, dat de mensen met een inkomen vanaf bij voorbeeld
ƒ 70.000,- tot een bedrag ter grootte van de post incidenteel bereid zijn een
extra bijdrage te leveren " (Handelingen, p.303).
Wie uit beide geciteerde uitspraken het bericht destilleert dat het CDA-voor-
stel bij de VVD in goede aarde valt, weet kennelijk niet het verschil tussen
ƒ 70.000,- (VVD) en ƒ 45.000,- a ƒ 60.000,- (CDA). In deze zin is dan ook
sprake van een onzorgvuldige weergave van wat Rietkerk gezegd heeft.
Eveneens op zes oktober staat in het Algemeen Dagblad te lezen:
"Den Uyl kreeg steun van het CDA voor zijn voorstel de invaliden niets te
laten inleveren. De PvdA wil de uitkeringen niet aantasten, het CDA pleitte
voor het onaangetast laten van de invaliditeitsaftrek".
Het laatste is wederom een adequate, zij het geen exacte, weergave van wat
zowel Aantjes als Lubbers gezegd heeft. Lubbers (Handelingen, p.288):
"Afwegend menen wij in dit debat wel aan de Regering te moeten voorstellen,
de bevriezing van de invaliditeitsaftrek achterwege te laten". En Aantjes
zegt over hetzelfde punt: "Mijn dringende vraag is of de Regering technische
mogelijkheden ziet de gehandicapten uit te zonderen of andere wijzen te com­
penseren" (Handelingen, p. 278).
Den Uyl echter heeft op geen enkel moment het voorstel gedaan de uitkeringen
van invaliden niet aan te tasten. Wat Den Uyl wel voorgesteld heeft - hij
diende er in eerste termijn reeds een motie over in - en waar het Algemeen
Dagblad kennelijk op doelt, is de korting van de sociale uitkeringen niet
door te laten gaan. Op pagina 260 van de Handelingen staat te lezen:
!
De voorzitter: Door de leden Den Uyl en Dolman wordt de volgende motie voor­
190
gesteld:
De Kamer,
gehoord de beraadslaging over Bestek'81;
nodigt de Regering uit de voorgestelde korting van de sociale uitkeringen in
heroverweging te nemen,

en gaat over tot de orde van de dag. "
Den Uyl heeft dus wel voorgesteld om 'de uitkeringen' niet aan te tasten,
maar hij heeft dat niet beperkt tot de uitkeringen van de invaliden. Die
beperking wordt aangebracht door het Algemeen Dagblad. Derhalve besloten de
codeurs tot een 'onzorgvuldige weergave' van wat Den Uyl gezegd heeft.
Vervolgens een enkel voorbeeld ontleend aan de Volkskrant van zes oktober
1978. "Zij (bedoeld worden Den Uyl en Aantjes - OS) zeiden ook dat het
kabinet teveel uitgaat van economische uitgroei met alle verschijnselen van
dien. Terwijl, aldus deze politieke leiders, de economische crisis meer is
dan een tijdelijk verschijnsel", zo bericht deze krant.
Wat Den Uyl betreft: hij heeft met zoveel woorden gezegd dat het kabinet te­
veel uitgaat van economische groei. Letterlijk verklaart Den Uyl: "Het grote
tekort van Bestek'81 is, dat het de economische vooruitgangsfilosofie in
stand houdt (Handelingen, p.254). Verder heeft Den Uyl met betrekking
tot het tweede punt verklaard: "Als men, zoals ik, van mening is dat de
teruggang in de westerse economie structureel van aard is " (Handeling­
en, p. 252).
Wat Den Uyl betreft kan derhalve voor beide zinnen gesproken worden van een
adequate - zij het geen letterlijke - weergave van wat hij gezegd heeft. Ten
aanzien van Aantjes ligt dat anders. Inzake het eerste punt - het kabinet
gaat teveel uit van economische uitgroei - is bij Aantjes in het geheel
niets terug te vinden, met betrekking tot het tweede punt is sprake van 'on­
zorgvuldige weergave'.
Aantjes heeft namelijk niet gezegd dat de economische crisis meer is dan een
tijdelijk verschijnsel, hij heeft wel opgemerkt: "Het is niet waar, dat de
energiecrisis maar een momentverschijnsel was en dat, als wij allemaal maar
even de buikriem aantrekken, wij straks weer op de oude voet verder kunnen
gaan en dat, als wij de consumptiemogelijkheden maar weer verruimen, de wel­
vaartsgroei vanzelf weer zal doorgaan" (Handelingen, p. 276).
In hetzelfde artikel laat de Volkskrant Aantjes aan het woord over de voor­
genomen korting op de ambtenarensalarissen. Zij bericht:
"Even tevoren nog had Aantjes een sneer gericht aan het adres van VVD-minis-
ter Wiegel, die de voorgenomen kortingen op de ambtenarensalarissen heeft
uitgesteld. "Het wegtrekken van een hoeksteen uit het gebouw is al een heel
vreemde manier van puinruimen", aldus de CDA-fractieleider".
191

Nog afgezien van de sterk evaluerende lading van de eerste zin - 'een sneer
192
richten aan ..' is niet bepaald een neutrale uitdrukking -, is hier sprake
van een 'onzorgvuldige weergave' van wat Aant.jes gezegd heeft.
Blijkens de Handelingen (p. 278) verklaarde Aantjes: "De vraag is in hoe­
verre als gevolg van de door de Minister van Binnenlandse Zaken gevolgde pro­
cedure alle bouwstenen van Bestek'81 nog even stevig en onwrikbaar (c.q. los
en zwevend) op hun plaats zitten. Die vraag moet in dit debat in alle duide­
lijkheid door de Minister-President worden beantwoord. Het wegtrekken van
een hoeksteen uit het gebouw zou al een heel vreemde manier van puinruimen
zijn".
In de formulering zoals de Volkskrant die hanteert - zij citeren overigens
Aantjes, althans gebruiken aanhalingstekens - is de hoeksteen reeds wegge­
trokken. Zoals Aantjes het in het debat formuleert daarentegen is het nog
maar de vraag of de hoeksteen reeds is weggetrokken. Mocht dat onverhoopt
wel het geval blijken te zijn, dan zou sprake zijn van een heel vreemde ma­
nier van puinruimen. Volgens de Volkskrant is thans reeds sprake van 'een
heel vreemde manier van puinruimen'.
Tot slot nog een voorbeeld uit De Waarheid van elf oktober 1978. Die dag
meldt De Waarheid: "CDA-minister Andriessen van financiën verklaarde, dat
het meningsverschil tussen het kabinet en de PvdA-fractie hoofdzakelijk
draait om de vraag hoe de winstpositie van het bedrijfsleven moet worden ver­
beterd".
Een wel erg versimpelde en daardoor onzorgvuldige weergave van het volgende
statement van Andriessen: "Waarover wij van mening verschillen is de mate
waarin het beleid gericht moet zijn op herstel van de positie van het par­
ticuliere bedrijfsleven, waardoor thans bedreigde arbeidsplaatsen behouden
kunnen blijven en nieuwe plaatsen kunnen worden gecreëerd".
Op basis van het aantal 'onzorgvuldige weergaves' en het aantal adequate
weergaves, berekenen we per krant en per actor een zogenaamde zorgvuldig­
heids-index.
In formule Z. = 1 -

waarin Z. =
zorgvuldigheids-index krant/actor K
aantal onzorgvuldige weergaves in krant K , resp. met betrekking
tot actor K
het aantal adequate weergaves in krant k, resp. met betrekking
tot actor K.
Aldus gedefinieerd ligt het waardenbereik van Z tussen 0 en 1, waarbij
0 = uitsluitend onzorgvuldige weergaves
1 = uitsluitend adequate weergaves.
De zorvuldigheids-index wordt - zoals reeds eerder opgemerkt - alleen over
de verslaggeving inzake de eerste termijn van het debat over 'Bestek'81 be­
rekend. Dit omdat de analyse van de Handelingen beperkt is tot wat de diver­
se sprekers in eerste termijn gezegd hebben.
Wat 'zorgvuldigheid' betreft, blijken Algemeen Dagblad, De Waarheid, de
Volkskrant en De Telegraaf de minst zorgvuldige kranten te zijn. Algemeen
Dagblad en De Waarheid stellen - afgerond - tegenover vijf adequate weer­
gaves, één onzorgvuldige weergave. De Volkskrant en De Telegraaf stellen
tegenover tien adequate weergaves telkens één onzorgvuldige weergave. De
andere onderzochte dagbladen scoren alle boven de .95 en ontlopen elkaar dus
nauwelijks wat de zorgvuldigheid van de weergave betreft. Hoogstens is het
opmerkelijk te noemen dat de twee kleine protestants-christelijke kranten -
Nederlands en Reformatorisch Dagblad - in positieve zin de l i j s t aanvoeren.
Tabel 27 De zorgvuldigheid van de weergave
de landelijke dagbladpers
van het 'Bestek '81-debat' in
absoluut aantal absoluut aan­
1 onzorgvuldige tal adequate zorgvuldigkrant
weergaves weergaves heids-index
Reformatorisch Dagblad 1 68 .99
Nederlands Dagblad 6 244 .98
Het Vrije Volk 3 89 .97
Het Parool 5 140 .97
Trouw 4 90 .96
NRC/Handelsblad 13 279 .96
De Telegraaf 9 90 .91
de Volkskrant 35 271 .89
De Waarheid 13 50 .79
Algemeen Dagblad 20 68 .78
gerangschikt van hoogste naar laagste zorgvuldigheids-index.
193

Niet alle politieke actoren worden even sterk getroffen door onzorgvuldig
weergeven van wat ze in het parlement gezegd hebben. Iemand als Terlouw bij­
voorbeeld, voorkomend in negen van de tien kranten, wordt in geen van die
kranten ook maar één keer het slachtoffer van 'onzorgvuldig weergeven'. De
enige die hem daarin benadert - afgezien van de politieke actoren die in
slechts enkele kranten genoemd worden - is zijn D'66-collega Engwirda. Van
hem wordt zegge en schrijve één maal een 'onzorgvuldige weergave' genoteerd
(index: .98). Uitschieters in negatieve zin zijn Aantjes (.88), Rietkerk
(.87), Joekes (.82) en Nijhof (.82). De overige politieke actoren scoren al­
len boven de .90.
5. Verslaggeving over het Bestek'81-debat vergeleken met verslaggeving over
algemene politieke en financiële beschouwingen van oktober 1976.
Op Het Parool en Het Vrije Volk na, zijn alle onderzochte dagbladen al eens
betrokken geweest in een onderzoek naar de verslaggeving over het parlemen­
tair gebeuren. Dat betrof toen de algemene politieke en financiële beschou­
wingen over de rijksbegroting voor 1977, de laatste algemene beschouwingen
ten tijde van het kabinet-Den Uyl. Op een aantal punten vergelijken we de
verslaggeving over de beschouwingen in 1976 met de verslaggeving over het
Bestek'81-debat.
Het eerste aandachtspunt daarbij is de aandacht die kranten aan beide debat­
ten besteed hebben, in termen van het aantal weergave-zinnen.
Bij alle kranten is sprake van een forse toename in aandacht van 1976 tot
1978, sommige geven zelfs meer dan een verdubbeling in aandacht te zien. De
onderlinge verhoudingen blijven daarbij nagenoeg onaangetast.
Bij de waargenomen toename in aandacht moet wel opgemerkt worden dat die
voor een deel toegeschreven kan worden aan een stijging in het informatie­
aanbod van de zijde van parlement en regering. In 1976 nam het debat over
de algemene politieke en financiële beschouwingen in de Handelingen 439 ko­
lommen in beslag, in 1978 571 kolommen.
Rekening houdend met deze stijging in het aanbod, is er nog altijd sprake
van een toename in aandacht van gemiddeld 35%. De toename is het sterkst bij
de kranten die - ook in 1978 - de minste aandacht aan de algemene politieke
19
en financiële beschouwingen besteden.
194

Tabel 28 Aandacht voor de algemene politieke en financiële beschouwingen
in acht nederlandse dagbladen in 1976 en 1978
2
aandacht absoluut
3
aandacht
relatief
krant* 1976 1978 1976 1978
de Volkskrant 401 668 22 21
NRC/Handelsblad 447 610 24 19
Trouw 270 540 15 17
Nederlands Dagblad 258 515 14 16
Reformatorisch Dagblad 162 302 9 9
De Waarheid 142 212 8 7
Algemeen Dagblad 88 208 5 6
De Telegraaf 71 165 4 5
totaal 1839 3220 100 4
gerangschikt van meeste naar minste aandacht in 1978
in termen van het aantal weergave-zinnen
'in percentages van het totaal aantal weergave-zinnen
'door afronding is de som niet gelijk aan het totaal.
Tabel 29 Toename in aandacht voor algemene politieke en financiële
beschouwingen in acht dagbladen tussen 1976 en 1978
indexcijfer aandacht 1978 2
, onafhankelijk van rekening houdend met stij
krant informatie-aanbod ging in informatie-aanbod
Algemeen Dagblad 236 182
De Telegraaf 232 179
Trouw 200 154
Nederlands Dagblad 191 147
Reformatorisch Dagblad 186 143
de Volkskrant 166 128
De Waarheid 150 115
NRC/Handelsblad 137 105
gerangschikt van sterkste naar minst sterke toename in aandacht
gebaseerd op 1976 = 100.
100
195

Het tweede punt waarop wij een vergelijking trekken tussen 1976 en 1978 be­
treft de selectieomvang. Voor 1976 hebben we KVP, ARP en CHU samen genomen,
teneinde te kunnen vergelijken met 'CDA' in 1978.
Terwille van de overzichtelijkheid vergelijken we eerst de selectieomvang
voor de grote(re) partijen en voor de regering, daarna die voor de kleine(re)
partijen met elkaar.
Tabel 30 Selectieomvang enkele politieke partijen en regering in 1976
en in 1978
PvdA CDA D '66 VVD Regering
krant* 1976 1978 1976 1978 1976 1978 1976 1978 1976 197c.
NRC/Handelsblad 47 25 44 32 12 28 15 26 17 17
Nederlands Dagblad 16 20 20 33 - 22 25 14 18 12
de Volkskrant 23 18 33 29 31 20 22 12 5 12
Ref. Dagblad 17 17 10 13 - 6 8 7 11 8
Trouw 17 16 24 25 - 7 21 7 10 6
De Telegraaf 3 5 8 24 - 3 6 8 5 6
Algemeen Dagblad 21 8 14 14 - 8 9 6 3 5
De Waarheid 3 5 3 4 - 1 - 2 2 3
196
gerangschikt van hoogste naar laagste selectieomvang over geheel van politieke
actoren.
Meest in het oog springende gegeven: de terugkeer van D'66. In 1976 alleen
aanwezig in de Volkskrant en NRC/Handelsblad, anno 1978 in alle acht kranten
van de partij. Alleen in de Volkskrant daalt de selectieomvang voor D'66 -
van 31 naar 20 - in alle andere kranten is sprake van een (forse) stijging.
De gemiddelde selectieomvang voor D'66 stijgt van 5 naar 12, meer dan een
verdubbeling.
De PvdA leidt verlies, zij gaat terug van 18 naar 14. Het verlies voltrekt
zich met name in NRC/Handelsblad en Algemeen Dagblad, in veel minder sterke
mate gaat de PvdA ook in de Volkskrant en in Trouw terug.
Het CDA boekt nogal opvallend winst in De Telegraaf en in het Nederlands Dag­
blad, gemiddeld is de stijging vrij gering: van 20 naar 22.
De gemiddelde selectieomvang voor de VVD daalt van 13 naar 10, in NRC/Han­
delsblad boekt deze partij juist winst: van 15 naar 26.
Tot slot de regering. Zij blijft grosso modo gelijk, maar vertoont in de af­
zonderlijke dagbladen wel enige verschuivingen.

co
Tabel 31 Selectieomvang kleine(re) politieke partijen in 1976 en in 1978
SGP PPR CPN GPV PSP BP DS 1
'70
krant* 1976 1978 1976 1978 1976 1978 1976 1978 1976 1978 1976 1978 1976 1978
NRC/Handelsblad _ 4 20 10 17 7 17 _ 50 6 - - 14 4
Nederlands Dagblad - 14 4 - 8 - 27 100 25 2 7 7 18 1
de Volkskrant 27 14 20 12 39 14 23 30 44 24 21 29 36 13
Ref. Dagblad 35 14 - 1 - - 8 18 - 4 - - •- 3
Trouw - - 35 1 8 - - - 13 - - - - 1
De Telegraaf - - - - 3 - - - - - - - - -
Algemeen Dagblad - - - - - - - - - - - - - -
De Waarheid - - - - 86 71 - - - - - - - -
gemiddelde selectieomvang
over
bladen
tien dag­
8 6 10 3 20 12 9 19 16 5 4 5 9 3
gerangschikt van hoogste naar laagste selectieomvang.

Een vergelijking van de selectieomvang voor de kleine(re) partijen laat zien
dat deze - op het GPV en de BP na - alle verlies lijden. Het sterkst geldt dat
voor de PPR en de PSP.
De winst van het GPV is voornamelijk toe te schrijven aan het 'eigen' dag­
blad. Het Nederlands Dagblad drukte in 1978 de bijdrage van GPV-woordvoerder
Verbrugh aan het Bestek'81-debat integraal af, hetgeen resulteerde in een
selectieomvang van 100 voor het GPV.
De resultaten op het punt van 'selectieomvang' samenvattend, kan de conclusie
luiden, dat sprake is van een lichte achteruitgang in 'selectieomvang': in
1976 geven de onderzochte dagbladen gemiddeld 12.5% van het totaal aantal in
het parlement genoemde informatie-eenheden weer, in 1978 is dat gedaald tot
10.75%. Daarbij moet wel bedacht worden dat het aantal informatie-eenheden
in 1976 464 bedroeg, in 1978 1435. Ondanks een lagere selectieomvang, geven
de dagbladen derhalve in 1978 in absolute zin meer informatie-eenheden weer
dan in 1976.
De daling in 'selectieomvang' moet met name toegeschreven worden aan Trouw,
NRC/Handelsblad en de Volkskrant.
Tabel 32 Selectieomvang over alle politieke actoren in 1976 en in 1978
krant 1
selectieomvang
1976 1978
NRC/Handelsblad 23 19
Nederlands Dagblad 17 17
de Volkskrant 21 16
Reformatorisch Dagblad 9 9
Trouw 14 8
De Telegraaf 4 7
Algemeen Dagblad 7 6
De Waarheid 5 4
198
gerangschikt van hoogste naar laagste selectieomvang in 1978.
Het derde en laatste punt waarop wij een vergelijking 1976/1978 maken, be­
treft de verdeling van aandacht over politieke actoren. We beperken ons daar­
bij tot de vertekening, uitgaande van de verdeling van aandacht over alle in
het parlement vertegenwoordigde politieke partijen.

De vertekeningscoëfficiënt uitgaande van de verdeling van aandacht over alle
in het parlement vertegenwoordigde partijen, ligt voor twee van de onder­
zochte kranten in 1978 op een wat lager niveau dan in 1976 het geval bleek.
Deze kranten hebben met andere woorden hun aandacht wat meer in overeenstem­
ming met die in het parlement verdeeld dan ze in 1976 deden. Het sterkst komt
dat naar voren bij De Waarheid. In 1976 besteedde deze krant nog 78% van haar
aandacht aan de CPN, 15% aan de CDA-partijen en 8% aan de PvdA. De rest van
de politieke partijen kwam in De Waarheid niet aan bod. In 1978 besteedt De
Waarheid ruim de helft van haar aandacht aan de CPN, een kwart van de aan­
dacht gaat naar het CDA, de PvdA krijgt zeventien procent van de aandacht, de
VVD en D 1
66 tenslotte krijgen elk vier procent van de aandacht.
Tabel 33 Vertekening, uitgaande van de verdeling van aandacht over poli-
krant 1
tieke partijen in 1976 en in 1978
vertekeningscoëfficiënt
1976 1978
De Telegraaf .31 .54
De Waarheid .71 .50
Trouw .19 .39
Algemeen Dagblad .30 .35
Nederlands Dagblad .13 .30
NRC/Handelsblad .20 .24
de Volkskrant .08 .22
Reformatorisch Dagblad .22 .20
gerangschikt van hoogste naar laagste vertekeningscoëfficiënt in 1978.
De tweede krant waarvan de vertekeningscoëfficiënt in 1978 lager uitvalt dan
in 1976, is het Reformatorisch Dagblad. Het verschil is bij deze krant overi­
gens beduidend kleiner dan bij De Waarheid. Evenals bij De Waarheid, is bij
het Reformatorisch Dagblad de lagere vertekeningscoëfficiënt voornamelijk een
gevolg van relatief minder aandacht voor de 'eigen' partij.
199

6. Aandacht voor niet-parlement gebonden politiek
De dimensie 'volledigheid/objectiviteit' hebben we in verband gebracht met
21
de toegankelijkheid van de media voor de "aktive Oeffentlichkeit". 'Vol-.
ledigheid/objectiviteit' zoals in dit onderzoek uitgewerkt, kan slechts op
een beperkt deel van de "aktive Oeffentlichkeit" toegepast worden: alleen
openbare vergaderingen van het parlement lenen zich voor deze analyse. Om
enig inzicht te verkrijgen in de toegankelijkheid van media voor de rest van
de "aktive Oeffentlichkeit", hebben we in dit onderzoek de dimensie 'aan-
22
dacht voor niet-parlement gebonden politiek' opgenomen.
Daarbij gaat het om:
1. de activiteiten van regering en in het parlement vertegenwoordigde poli­
tieke partijen, die buiten het parlement plaatsvinden;
2. de activiteiten van allerlei groepen uit de samenleving, gericht op be-
23
ïnvloeding van de politieke besluitvorming op landelijk niveau.
6.1 Aandacht voor niet-parlement gebonden politiek: resultaten
Omdat we geen inzicht hebben in het informatie-aanbod van de zijde van re­
gering, politieke partijen en allerlei maatschappelijke organisaties, is het
niet mogelijk uitspraken te doen in termen van veel/weinig aandacht voor niet-
parlement gebonden politiek. De cijfers laten slechts relatieve conclusies
toe: de éne krant besteedt meer aandacht aan de regering, de ander meer aan
politieke partijen.
Het Nederlands Dagblad en De Telegraaf vormen de uitersten: eerstgenoemde
krant besteedt ruim acht maal zo veel aandacht aan niet-parlement gebonden
politiek dan De Telegraaf. Na het Nederlands Dagblad volgen vijf dagbladen
met telkens iets minder aandacht, daarna valt een breuk te constateren.
200

Tabel 34 Aandacht voor niet-parlement gebonden
1
aandacht
voor
politiek
2
krant regering
politieke
partijen
maatschappelijke
organisaties totaal
3
Nederlands Dagblad 140 149 297 586 45
Trouw 119 64 340 523 42
De Waarheid 75 67 327 469 53
Ref. Dagblad 230 59 155 444 43
de Volkskrant 111 125 176 412 32
NRC/Handelsblad 70 113 169 352 30
Het Vrije Volk 58 10 91 159 27
Het Parool 26 39 57 122 14
Algemeen Dagblad 28 29 62 119 17
De Telegraaf 27 11 33 71 12
totaal 884 666 1707 3257 315
aandacht gemeten in termen van aantal zinnen gewijd aan ...
2
gerangschikt van meeste naar minste aandacht voor niet-parlement gebonden
politiek
3 aantal geanalyseerde artikelen
De dagbladen verdelen hun aandacht voor niet-parlement gebonden politiek op
uiteenlopende wijze over de onderscheiden categorieën.
Tabel 35 Verdeling van aandacht voor niet-parlement gebonden politiek
aandacht voor
2 politieke maatschappel
krant regering partijen organisaties
Nederlands Dagblad 24 25 51
Trouw 23 12 65
De Waarheid 16 14 70
Reformatorisch Dagblad 52 13 35
de Volkskrant 27 30 43
NRC/Handelsblad 20 32 48
Het Vrije Volk 36 6 57 3
Het Parool 21 32 47
Algemeen Dagblad 24 24 52
De Telegraaf 38 15 46 3
totaal dagbladpers 27 20 52 3
uitgedrukt in percentages van het totaal aantal zinnen 'aandacht voor nietparlement
gebonden politiek' per krant
gerangschikt van meeste naar minste aandacht voor niet-parlement gebonden
politiek
door afronding is de som ongelijk aan honderd
201

Reformatorisch Dagblad en in mindere mate De Telegraaf en Het Vrije Volk be­
steden verhoudingsgewijs veel van hun aandacht voor niet-parlement gebonden
politiek aan de regering, De Waarheid laat de regering relatief weinig aan
bod komen. NRC/Handelsblad, Het Parool en de Volkskrant besteden relatief
veel aandacht aan de niet-parlementaire activiteiten van de politieke par­
tijen, een categorie die in Het Vrije Volk nauwelijks terug te vinden is. In
De Waarheid en Trouw tenslotte gaat verhoudingsgewijs veel aandacht naar de
activiteiten van maatschappelijke organisaties, het Reformatorisch Dagblad
is hier de achterblijver.
Aan welke politieke partijen besteden de dagbladen aandacht als het om niet-
parlement gebonden politiek gaat? Zijn 'klein links' en 'klein rechts' op
dit punt even weinig zichtbaar als in de verslaggeving over het Bestek'81-
debat?
Tabel 36 Aandacht voor niet-parlement gebonden politiek, uitgesplitst
naar politieke partijen
aandacht voor^
p PvdA CDA VVD D'66 klein 3
klein 4
krant links rechts
5
totaal
absoluut
Nederlands Dagblad 23 36 15 16 5 5 149
de Volkskrant , 21 29 45 3 4 - 125
NRC/Handelsblad° 36 32 4 12 6 9 113
De Waarheid 12 13 - 9 66 - 67
Trouw 13 17 17 14 39 - 64
Ref. Dagblad 22 63 - - 10 5 59
Het Parool 82 13 3 - 3 - 39
Algemeen Dagblad 7 62 10 21 - - 29
De Telegraaf 27 45 27 - - - 11
Het Vrije Volk 60 40 - - - - 10
202
in percentages van het aantal zinnen gewijd aan politieke partijen
gerangschikt van meeste naar minste aandacht voor politieke partijen
''klein links' = PPR, CPN en PSP
'klein rechts' = SGP, DS'70, GPV en BP
in termen van aantal zinnen gewijd aan politieke partijen
'door afronding is de som niet gelijk aan honderd (geldt ook voor Het Parool
en De Telegraaf)

Gelet op de geringe aandacht - in slechts drie kranten is sprake van meer dan
honderd zinnen - moeten we terughoudend zijn in het trekken van conclusies.
We concentreren ons daarom op het macro-niveau, de landelijke dagbladpers als
geheel.
CDA, PvdA en VVD nemen bijna driekwart van de aandacht voor niet-parlemen­
taire activiteiten van politieke partijen voor hun rekening. CDA en PvdA ont­
lopen elkaar daarbij niet veel - 32 resp. 26 procent van de aandacht gaat
naar deze partijen -, de VVD volgt op afstand met 15 procent. 'Klein links'
komt aanzienlijk sterker tevoorschijn dan 'klein rechts': zij krijgen veer­
tien resp.drie procent van de aandacht voor niet-parlementaire activiteiten
van politieke partijen. Een verhouding die nauwelijks aangetast wordt bij
weglaten van de drie richtingbladen.
Tot slot: alleen CDA en PvdA komen in alle onderzochte dagbladen aan bod;
VVD en 'klein links' halen zeven van de tien kranten, D'66 haalt er zes,
'klein rechts' drie. Vooral voor de laatste lijkt er dus alle reden zich te
beklagen over de toegankelijkheid van de landelijke dagbladen.
De analyse 'aandacht voor niet-parlement gebonden politiek', was gekoppeld
aan de analyse 'aandacht voor nieuwssoorten en -vormen. Gevolg daarvan is
geweest dat in sommige dagbladen slechts een zeer gering aantal artikelen
onderzocht kon worden op aandacht voor niet-parlement gebonden politiek. Dat
heeft ons er toe gebracht zeer summier verslag te doen van de uitkomsten van
deze analyse. Voor een meer gedifferentieerd inzicht in de vraag welke krant
hoeveel aandacht besteedt aan welke soort niet-parlement gebonden politiek,
zou een veel groter aantal artikelen geanalyseerd moeten worden.
Op één punt is wat minder reserve op zijn plaats: de politieke informatie in
landelijke dagbladen lijkt in overwegende mate overheidsgericht te zijn.
Daarvoor zijn twee aanwijzingen. In de eerste plaats blijkt dat in bijna 60%
van de artikelen die informatie verschaffen over het politieke gebeuren in
het binnenland, aandacht wordt besteedt aan niet-parlement gebonden politiek.
Dit, gevoegd bij het feit dat het overgrote deel van de aandacht voor niet-
parlement gebonden politiek sterk georiënteerd is op de landelijke overheid,
geeft voedsel aan de veronderstelling dat politiek nieuws in landelijke dag­
bladen sterk overheidsgericht is.
203

hoofdstuk 7
POLITIEKE OPSTELLING
VAN DAGBLADEN:
DE SAMENHANG TUSSEN
"WAT" EN "HOE"
205

1. Inleiding
In dit deel is uitvoerig stilgestaan bij kwantiteit en kwaliteit van politie­
ke informatie in de landelijke dagbladpers. Voor we ons in deel III gaan
bezighouden met de ontvangers ic de lezers van landelijke dagbladen, beste­
den we nog enige aandacht aan "contingency analysis", onderzoek naar samen­
hangen tussen inhoudskenmerken. Het gaat daarbij niet om een uitputtende
analyse van alle mogelijke samenhangen tussen de onderzochte inhoudskenmerken.
We concentreren ons op de samenhang tussen:
- de houding van dagbladen ten opzichte van politieke actoren, tot uitdruk­
king gebracht in "afstand tot
- de wijze waarop dagbladen over die politieke actoren schrijven, tot uit­
drukking gebracht in gegrondheid, generaliserend taalgebruik en volledig­
heid/objectiviteit.
2. Politieke opstel 1ing en gegrondheid
24
Noomen vond in 1974 een nogal sterke samenhang tussen politieke opstelling
en gegrondheid, in die zin dat een meer extreme politieke opstelling van
kranten gepaard ging met een afnemende gegrondheid. Ook in dit onderzoek is
een dergelijke samenhang aantoonbaar, zij het minder uitgesproken. Voor de
aard van de samenhang maakt het daarbij geen verschil of getoetst wordt op
het niveau van de krant dan wel op het niveau van het artikel, voor de
25
uiteraard wel.
Noomen voerde twee mogelijke interpretaties aan voor deze samenhang. Posi­
ties op het politieke continuüm - aldus de gedachtengang - zijn extremer
207

Grafiek 1 De relatie tussen politieke opstelling en gegrondheid van tien
i
landelijke dagbladen
1
gegrondheid
Y = -.10 X 2
+ .79 X - .81
r = .60
n = 10
o = gevonden posities
1 2 3 4 5 6 7
progressief conservatief
naarmate de wenselijkheid/onwenselijkheid van doelstellingen op politiek ge­
bied sterker wordt benadrukt en aan middelen minder aandacht wordt besteed.
Dat komt tot uiting in de intensiteit waarmee doelstellingen, met voorbij­
gaan aan haalbaarheid, worden gepropageerd.
Het uitgangspunt is nu dat beweringen minder feitelijk gemotiveerd kunnen
worden, naarmate politieke posities extremer zijn, dat wil zeggen: naarmate
de intensiteit van beoordeling van doelstellingen in termen van wenselijk/
onwenselijk groter is. Wenselijkheid/onwenselijkheid van doelstellingen kan
immers uitsluitend normatief gemotiveerd worden, over middelen kan men zake­
lijk van mening verschillen. Ingeval van middenposities daarentegen speelt
juist de haalbaarheid een grote(re) rol. Ter beoordeling daarvan kan wèl
feitelijke informatie aangedragen worden, bij voorbeeld in termen van ge-
bleken of te verwachten effectiviteit van middelen.
208
Een tweede mogelijke interpretatie zoekt Noomen in de intensiteit waarmee
politieke attitude-objecten beoordeeld worden. Getoetst op het niveau van de

krant, vond hij - gerekend over alle politieke attitude-objecten - een vrij
sterke samenhang tussen intensiteit van beoordeling en gegrondheid (r = -.73).
Ook in dit onderzoek blijkt deze samenhang te bestaan, al is ze (beduidend)
minder sterk.
Tabel 1 Intensiteit van beoordeling en gegrondheid ten aanzien van
politieke actoren in tien landelijke dagbladen
3
intensiteit
krant van beoordeling gegrondheid
Algemeen Dagblad .12 .46
De Telegraaf .18 .23
Reformatorisch Dagblad .20 .77
Het Parool .20 .56
NRC/Handelsblad .21 .64
Trouw .21 .72
de Volkskrant .22 .47
Nederlands Dagblad .24 .88
Het Vrije Volk .42 .22
De Waarheid .60 .21
r = -.52; betrekken we alleen de kranten die èn in 1974 èn in 1978 onderzocht
zijn in de berekening, dan vinden we voor 1974 r = -.78, voor 1978
r = -.42
gerangschikt van laagste naar hoogste intensiteit van beoordeling
'intensiteit is gedefinieerd als "het gewogen gemiddelde y&nabsolute waarden
van oordeelsscores J "; wegingsfactor is het aantal artikelen waarin
een oordeelsscore voor de onderscheiden politieke actoren voorkomt.
De curvi1ineaire samenhang tussen politieke opstelling en gegrondheid kan al­
dus verklaard worden uit het feit dat de beoordelingsintensiteit bij de meer
extreme politieke posities groter is dan bij de middenposities.
2.1 De samenhang tussen politieke afstand en gegrondheid
De gegevens over gegrondheid zijn in dit onderzoek per actor verzameld. Dat
stelt ons in staat na te gaan of er een samenhang bestaat tussen de afstand
ten opzichte van een politieke actor en de gegrondheid ten aanzien van die
actor. We veronderstellen een negatieve samenhang, in die zin dat naarmate
die afstand groter is, de gegrondheid geringer is.
209

210
In het navolgende toetsen we de afstands-hypothese voor drie politieke
27
actoren: kabinet-Van Agt, PvdA en CDA. We toetsen eerst op het niveau van
de krant, daarna op het niveau van het artikel.
"Afstand tot ..." is bij het toetsen steeds gedefinieerd in termen van de
J-score: afstand = (1 - J-score). Bij een maximaal positieve score (J = +1),
wordt de afstand 0, bij een maximaal negatieve score (J = -1) wordt de af­
stand 2.
2.1.1 Toetsing: de afstands-hypothese voor kabinet-Van Agt, PvdA en CDA
(analyseniveau: krant)
De veronderstelde negatieve samenhang tussen "afstand" en "gegrondheid" wordt
door de gegevens ondersteund: zowel voor kabinet-Van Agt als voor PvdA en CDA
vinden we een afnemende gegrondheid bij een toename van de afstand van kran­
ten ten opzichte van die actoren. Voor kabinet-Van Agt en PvdA is het 'ver­
loop' nagenoeg gelijk, voor het CDA is het 'verloop' scherper.
Grafiek 2 De relatie tussen politieke afstand en gegrondheid in tien
landelijke dagbladen

kabinet
pvda
'cda
= kabinet-Van Agt
= PvdA
= CDA
.73 X + 1.50 r = .54 n = 10
- .71 X + 1.46 r
-1.31 X . 2.16 r
.78 n = 10
.87 n = 10
Het relatief scherpe verloop voor het CDA duidt erop dat kranten die het CDA
sterk negatief beoordelen zich opvallend weinig gelegen laten liggen aan het
onderbouwen van hun negatieve oordelen inzake het CDA. De vraag is waar de
verhoudingsgewijs sterke daling in gegrondheid aan toegeschreven kan worden:
is er sprake van een (relatief) sterk stijgende beweringsdichtheid ten op­
zichte van het CDA, van een (relatief) sterk dalende motiveringsdichtheid of
van een combinatie van beide?
Grafiek 3 maakt duidelijk dat de verschillen ten aanzien van beweringsdicht­
heid gering zijn: zowel voor kabinet-Van Agt als voor PvdA en CDA geldt dat
de beweringsdichtheid toeneemt bij een stijging van de afstand. De mate waar­
in, is daarbij voor de drie actoren nagenoeg gelijk.
Grafiek 3 De relatie tussen politieke afstand en beweringsdichtheid in
tien landelijke dagbladen
bewerings- .90 |
dichtheid
.80 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0
afstand
211

212
kabinet
pvda
'cda
kabinet-Van Agt
Pvda
CDA
.59 X - .24
.55 X - .23
.62 X - .23
r = .83
r = .87
r = .79
n = 10
n = 10
n = 10
Geheel anders is het beeld als we kijken naar de relatie 'afstand' - 'moti­
veringsdichtheid'. Hier zijn wel degelijk verschillen te constateren. Het
'verloop' is voor het CDA ruim vier maal zo sterk als voor het kabinet-Van
Agt en de PvdA. Met andere woorden: het toenemen van de afstand gaat voor
het CDA in veel sterke mate gepaard met afnemen van de motiveringsdichtheid
dan voor het kabinet-Van Agt en de PvdA.
Grafiek 4 De relatie tussen politieke afstand en motiveringsdichtheid
in tien landelijke dagbladen

kabinet
pvda
'cda
kabinet-Van Agt
PvdA
CDA
10 X + .38 r = .28 n = 10
10 X + .36 r = .37 n = 10
44 X + .81 r = .86 n = 10
Ten aanzien van het CDA doet zich een opvallend verschijnsel voor: relatief
gunstige oordelen over het CDA worden meer van argumenten voorzien dan rela­
tief gunstige oordelen over het kabinet-Van Agt en/of de PvdA. En omgekeerd,
relatief ongunstige oordelen over het CDA worden in mindere mate van argu­
menten voorzien dan relatief ongunstige oordelen over het kabinet-Van Agt
en/of de PvdA.
Kortom: wie relatief dichtbij het CDA staat, voelt zich genoopt zijn stel-
lingname verhoudingsgewijs sterk te argumenteren, wie relatief ver van het
CDA af staat vindt het niet zo nodig voor zijn steilingname argumenten aan
te dragen.
Tabel 2 Politieke afstand en motiveringsdichtheid voor CDA in vergelijking
met PvdA en kabinet-Van Agt in de landelijke dagbladpers
gemiddelde motiveringsdichtheid
dagbladen met relatief dagbladen met relatief
politieke actor gunstig oordeel 1
ongunstig oordeel
CDA .310 .176
PvdA .250 .221
kabinet-Van Agt .243 .243
als dagbladen met een relatief gunstig oordeel beschouwing wij de vijf
kranten die het dichtst bij een bepaalde actor staan, als dagbladen met
een relatief ongunstig oordeel de vijf kranten die het verst van die actor
af staan.
2.1.2 Toetsing: de afstands-hypothese voor kabinet-Van Agt, PvdA en CDA
(analyseniveau: artikel)
Toetsen op het niveau van het artikel, levert problemen op. Problemen die
samengevat kunnen worden in de term 'ratio-gevoeligheid' van gegrondheid.
213

Voor de wijze waarop deze problemen behandeld zijn, verwijzen we naar noot 28.
Getoetst op het niveau van het artikel, blijkt de afstands-hypothese niet on­
verkort te handhaven. Slechts indien sprake is van een negatief oordel over
een actor ("afstand" > 1), vinden we een samenhang tussen "afstand" en "ge­
grondheid". En wel in die zin dat naarmate het oordeel over actor K negatie­
ver wordt - de afstand tot actor K groeit - de gegrondheid ten aanzien van
actor K afneemt. Dat geldt zowel voor het kabinet-Van Agt als voor de PvdA
en het CDA.
Hebben we daarentegen te maken met artikelen die een -positief oordeel over
actor K bevatten, dan is er geen sprake van enigerlei samenhang tussen "af­
stand" en "gegrondheid". Volledige identificatie met actor K (J-score + 1,
afstand 0), dan wel een volkomen neutrale houding ten opzichte van actor K
(J-score 0, afstand 1), beide leiden tot één en dezelfde mate van gegrond­
heid ten aanzien van actor K. Wellicht dat het geringe aantal artikelen met
een positief oordeel hierbij een rol speelt: veruit het grootste deel van de
geanalyseerde artikelen geeft een negatieve J-score te zien voor kabinet-Van
Agt, PvdA en/of CDA. Wat het kabinet-Van Agt betreft: 86% van de artikelen
levert een negatieve J-score op. Voor PvdA en CDA zijn de cijfers 80 resp.
76%.
Grafiek 5 De relatie tussen politieke afstand en gegrondheid voor
214
kabinet-Van Agt, PvdA en CDA in landelijke dagbladpers
gegrondheid 1.00 I
.80 .i.
1.2 1.4 1.6 1.8 2.0
afstand

kabinet
pvda
t ,
cda
= kabinet-Van Agt
= PvdA
= CDA
-.42 X + 1.09
-.75 X + 1.60
-.85 X + 1.79
r =
r =
r =
.21 n = 240
.35 n = 98
.43 n = 115
Evenals bij toetsing op het niveau van de krant, is de afname in gegrondheid
het sterkst voor het CDA, het minst sterk voor het kabinet-Van Agt. Ten aan­
zien van de PvdA zien we een afname die - in tegenstelling tot de uitkomsten
van de toetsing op het niveau van de krant - dichter bij de afname van het
CDA dan bij die van het kabinet-Van Agt ligt.
Betrekken we ook hier de samenstellende delen van de grootheid 'gegrondheid'
- bewerings- en motiveringsdichtheid - in de beschouwingen, dan zien we dat
voor alle actoren geldt 'hoe groter de afstand, des te hoger de bewerings­
dichtheid' .
Ten aanzien van motiveringsdichtheid blijkt er alleen voor het CDA een sig­
nificante samenhang te bestaan tussen "afstand" en "motiveringsdichtheid".
Ook op het niveau van het artikel is derhalve sprake van het opvallende ver­
schijnsel dat wie dicht bij het CDA staat, zich genoopt voelt sterk te argu­
menteren, wie ver van het CDA af staat geneigd is argumenten voor de stel-
lingname achterwege te laten.
Grafiek 6 De relaties tussen politieke afstand en bewerings- resp. motive-
ringsdichtheid voor kabinet-Van Agt, PvdA en CDA in tien dagbladen
215

2
Y
kabinet
Y pvda
= kabinet-Van Agt
= PvdA
= CDA
97 X - .86 r = .41 n = 240
94 X - .79 r = .72 n = 98
82 X - .59 r = .66 n = 115
Y
cda
3
moti veri ngs di chthei d
Y
cda
=
" , 2 3 x +
- 59
r = .28 n = 115
3. Politieke opstelling, gegrondheid en generaliserend taalgebruik
Ook ten aanzien van "politieke opstelling" - "generaliserend taalgebruik"
verwachtten we een curvilineaire samenhang: kranten met een meer extreme po­
litieke positie zullen zich vaker van generaliserend taalgebruik bedienen
dan dagbladen met een politieke middenpositie. De achterliggende gedachte is
dat kranten met een zeer uitgesproken politieke opstelling, eerder geneigd
zullen zijn oordelen over politieke actoren in generaliserende termen te ver­
vatten dan dagbladen met een veel minder uitgesproken politieke positie.
Bij toetsing op het niveau van de krant bleek de veronderstelde curvilineaire
samenhang niet te bestaan: we vinden een zeer zwakke samenhang (r = .17),
curvilineariteit wordt pas zichtbaar bij doorrekenen van het model (politieke
opstelling > 5.21). en dan alleen indien afgerond wordt op vier cijfers ach-
29
ter de komma.
216
Het behoeft nauwelijks betoog dat toetsing op het niveau van het artikel bij­
gevolg evenmin een significante samenhang tussen politieke opstelling en ge­
neraliserend taalgebruik te zien geeft.
Tussen "gegrondheid" en "generaliserend taalgebruik" veronderstellen wij een
negatieve samenhang: hoe gegronder een krant is, des te minder zal zij zich
van generaliserend taalgebruik bedienen. Getoetst op het niveau van de krant
wordt deze veronderstelling in ieder geval niet tegengesproken: we vinden
een negatieve samenhang (r = -.37), maar de sterkte van de samenhang is -
gegeven het aantal eenheden waarover getoetst is - dusdanig dat moeilijk ge­
sproken kan worden van steun voor de uitgesproken veronderstelling. Op het
niveau van het artikel vinden we geen samenhang tussen "gegrondheid" en "ge-

neraliserend taalgebruik".
Splitsen we de relatie 'gegrondheid'-'generaliserend taalgebruik' uit naar
actor, dan vinden we alleen voor de actor 'kabinet-Van Agt' een samenhang
zoals verondersteld: hoe gegronder kranten zijn ten opzichte van het kabinet,
des te minder bedienen zij zich van generaliserend taalgebruik. Voor PvdA en
CDA vinden we weliswaar een negatieve samenhang, maar de sterkte daarvan is
zodanig dat aan dit gegeven geen enkele waarde kan worden toegekend.
Tabel 3 De relatie 'gegrondheid' - 'generaliserend taalgebruik' voor
kabinet-Van Agt, PvdA en CDA in tien landelijke dagbladen
politieke actor regressievergelijking 1
r n
kabinet-Van Agt Y = -.09 X + .16 .39 10
PvdA Y = -.04 X + .19 .09 10
CDA Y = -.04 X + .24 .07 10
''waarin Y = generaliserend taalgebruik
X = gegrondheid
Bij toetsing op het niveau van het artikel vinden we ook bij deze 'actorge-
bonden' wijze van toetsen, geen enkele significante samenhang.
Tot slot de "afstands-hypothese". We veronderstellen een positieve samenhang
tussen "afstand" en "generaliserend taalgebruik": hoe groter de afstand tot
een bepaalde politieke actor, des te vaker zal de krant haar oordeel in gene­
raliserende termen vervatten.
Toetsing op het niveau van de krant maakt duidelijk dat deze veronderstelling
voor het CDA niet houdbaar is. De uitkomst voor deze partij is volkomen in
tegenspraak met de uitgesproken verwachting - we vinden een negatieve in
plaats van een positieve samenhang -, maar de sterkte van het verband is ver­
waarloosbaar klein te noemen. De grote 'boosdoener' is het Algemeen Dagblad:
deze krant staat ën het dichtst bij het CDA èn bedient zich het meest van
30
alle kranten van generaliserend taalgebruik ten aanzien van deze actor.
217

Grafiek 7 Relatie tussen politieke afstand en generaliserend taalgebruik
generaliserend
taalgebruik
afstand tot
kabinet
pvda
Y
09 X +
cda " --
voor kabinet-Van Agt, PvdA en CDA in tien landelijke dagbladen
.30
.25
.20
.15
.10
.05
4 r-
= 1 - J-score
= kabinet-Van Agt
= PvdA
= CDA
.15 X - .08 r
.17 X - .05 r
- 33 r
.80 1.0 1.2 1.4 1.6 1.8 2.0
.53 n = 10
.46 n = 10
.10 n = 10
4. Politieke opstelling en volledigheid/objectiviteit
4.1 Politieke opstelling en vertekeningscoëfficiënt
afstand
Van dagbladen die politiek progressief dan wel behoudend zijn, verwachten we
een sterker vertekend verslag van het "Bestek'81-debat" dan van kranten die
een politieke middenpositie innemen. De gedachtengang is dat dagbladen met
een politieke middenpositie eerder geneigd zullen zijn de sprekers in het
debat naar rato weer te geven, terwijl de in politiek opzicht meer extreme
kranten zich meer zullen concentreren op het weergeven van wat te berde is
218

gebracht door politieke partijen waar zij zich nauw verwant mee voelen, on­
der gelijktijdige 'verwaarlozing' van de overige politieke partijen. Voor
politieke meer extreme dagbladen zou zulks resulteren in een verhoudingsge­
wijs hoge, voor de dagbladen met een politieke middenpositie in een rela­
tief lage vertekeningscoëfficiënt.
Grafiek 8 Relatie tussen politieke opstelling en vertekeningscoëfficiënt,
uitgaande van de aandachtsverdeling over alle in het parlement
vertegenwoordigde politieke partijen
vertekeningscoëfficiè'nt
1
Y = .064 X 2
o = gevonden posities.
.55
.20
t
O
O
2 3 4 5 6 7
O
progressief conservatief
- .444 X + 1.02 R = .66 n = 10
O
219

4.2 Politieke opstelling en openheidscoëfficiënt
220
Grafiek 9 Relatie tussen
h = -.035 X 2
openheids- .65
coëfficiënt
.60
.55
.50
.45
.40
.35
.30
.25
o = gevonden posities.
politieke opstelling en openhei dscoëffi ci ënt
1 2 3 4 5 6 7
progressief conservatief
+ .23 X + .164 R = .42 n = 10
De samenhang 'politieke opstelling' - 'openheidscoëfficiënt' blijkt - conform
de verwachting - curvilineair te zijn: een politiek meer extreme positie gaat
samen met een lagere openheidscoëfficiënt. Het buigpunt ligt daarbij niet op
4 - het midden van de schaal 'politieke opstelling' maar bij 3.29. De
samenhang is beduidend minder sterk dan ingeval van de vertekeningscoëffici-
è'nt.

4.3 De afstands-hypothese: de relatie politieke afstand - aandeel in bericht­
geving getoetst voor PvdA, CDA, VVD en kabinet-Van Agt
Wij verwachten dat naarmate de afstand tot een politieke actor groter wordt,
dagbladen verhoudingsgewijs minder aandacht zullen besteden aan wat de des­
betreffende actor in het parlement naar voren heeft gebracht. 'Verhoudings­
gewijs minder aandacht': van belang is hier niet de absolute aandacht van
kranten voor wat actor K gezegd heeft, van belang is het aandeel van
actor K in de verslaggeving van het "Bestek'81-debat".
Grafiek 10 Relatie tussen politieke afstand en aandeel in berichtgeving
in tien landelijke dagbladen
''uitgedrukt in percentage van totale aandacht van dagblad voor "Bestek-'81debat"
2
3
afstand tot .. = 1 - J-score
Y c d a = - 8.56 X + 57.10 r = -.10 n = 10
Y
kabinet = - 14.05 X + 47.18 r = -.81 n = 10
Y
pvda = - 13.79 X + 38.17 r = -.51 n = 10
Y
vvd
=
" è A 0 X + 1 5
- 3 6 r =
~ A 1 n
= 1 0
221

Wat het CDA betreft kan de conclusie luiden dat "politieke afstand" geen
samenhang vertoont met "aandeel in berichtgeving". Opmerkelijk is dat
kranten het CDA-aandeel in het debat in meer of minder sterke mate overbe­
lichten, los van de politieke voorkeur van die kranten. Dat impliceert dat
alle kranten de CDA-inbreng als 'zeer belangrijk' beschouwen. Naar alle waar­
schijnlijkheid hangt dat samen met de politieke positie van het CDA: niet de
VVD, niet de PvdA noch D'66, alleen het CDA was bij machte het voorgestelde
beleid in de door haar gewenste richting bij te stellen, eventueel het zit­
tende kabinet te doen vallen.
In het parlementaire debat neemt het kabinet veertig procent van het totaal
aantal informatie-eenheden voor haar rekening, de politieke partijen geza­
menlijk zestig procent. In geen enkele krant haalt het kabinet een vergelijk­
baar aandeel. Met andere woorden: alle kranten besteden minder dan even­
redig aandacht aan wat de regering gezegd heeft. "Politieke afstand" hangt
daarbij sterk samen met "aandeel in berichtgeving": hoe groter de afstand,
des te geringer het aandeel. Ook voor de PvdA en de VVD geldt dat kranten
minder aandacht aan deze partijen besteden naarmate ze verder van haar af
staan, zij het dat de samenhang minder sterk is dan voor het kabinet-Van Agt.
Het verschil tussen PvdA en VVD is dat alle kranten minder dan evenredig
aandacht besteden aan de VVD, terwijl de PvdA in vier van de tien dagbladen
minder dan evenredig aandacht krijgt. Wat de PvdA betreft is de positie van
222
het Reformatorisch Dagblad tamelijk opvallend: hoewel deze krant relatief
ver van de PvdA af staat, besteedt zij verhoudingsgewijs zeer veel aandacht
aan de PvdA-inbreng in het Bestek'81-debat.
5. Volledigheid/objectiviteit en de positie van politieke partijen
Niet alleen de afstand van kranten tot politieke actoren kan een rol spelen
in het selectieproces aan de kant van de zender, ook de positie in de zin van
grootte en hoedanigheid van de politieke partijen kan van belang zijn. Op
twee punten zullen we nagaan of de positie van politieke partijen zelf en de
aandacht die kranten aan deze partijen besteden met elkaar samenhangen. Dat
geldt allereerst de vraag of dagbladen - los van de hoeveelheid informatie
die de onderscheiden politieke partijen aanbieden - meer aandacht besteden
aan de drie grote dan aan de overige politieke partijen. Vervolgens gaan we
in op de vraag of dagbladen verhoudingsgewijs minder aandacht besteden aan

oppositie partijen dan aan regerings(gezinde) partijen en kabinet.
In beide gevallen gaat het om de vraag of dagbladen verhoudingsgewijs
meer aandacht besteden aan de éne dan aan de andere categorie, dat wil zeggen:
los van de absolute aandacht die dagbladen aan de onderscheiden actoren be­
steden en los van de hoeveelheid informatie die de onderscheiden politieke
partijen aanbieden. 'Aandacht' drukken we hier uit in de aandachtscoëfficiënt,
32
die uitsluitend verhoudingen in aandacht weergeeft.
5.1 Volledigheid/objectiviteit: aandacht voor grote versus aandacht
voor kleine(re) partijen
Bij de indeling naar grootte gaan we zuiver getalsmatig te werk: het aantal
kamerzetels anno 1978 is beslissend. Als grote partijen beschouwen we de
PvdA, het CDA en de VVD. Als kleine(re) partijen komen uit de bus: D'66, SGP,
PPR, CPN, GPV, PSP, BP en DS'70.
Tabel 4 Verhoudingscijfers voor 'aandacht grote partijen' versus 'aandacht
kleine(re) partijen' in de landelijke dagbladen
aandachtscoëfficiënt'''
grote kleine(re)
krant partijen partijen
De Telegraaf 1.88 .12
Trouw 1.74 .26
Algemeen Dagblad 1.73 .27
Het Parool 1.63 .37
Het Vrije Volk 1.57 .43
NRC/Handelsblad 1.55 .45
de Volkskrant 1.30 .70
Reformatorisch Dagblad 1.37 .63
Nederlands Dagblad 1.28 .72
De Waarheid .92 1.08
dagbladen gerangschikt van hoogste naar laagste aandachtscoëfficiënt voor
grote partijen, richtingbladen uitgezonderd
2
> 1 = in krant verhoudingsgewijs aandacht dan in parlement
< 1 = in krant verhoudingsgewijs aandacht dan in parlement.
Deze gegevens bevestigen in grote lijnen de stelling dat grote partijen ver­
houdingsgewijs meer aandacht krijgen dan kleine(re). In negen van de tien ge­
vallen is de aandachtscoëfficiënt voor de grote partijen (aanzienlijk) groter
dan die voor de kleine(re) partijen. De uizondering is De Waarheid, waar de
verhouding andersom ligt, zij het dat de over/ondervertegenwoordiging veel
223

zwakker is dan in de andere dagbladen.
Zowel de categorie 'grote partijen' als de categorie 'kleine(re) partijen'
naait in het parlement een aandeel van 50%. Deze cijfers laten dan ook con­
clusies toe als "De Telegraaf besteedt bijna 16 maal zo veel aandacht aan
grote dan aan kleine(re) partijen".
Behalve deze globale toetsing, is ook een gespecificeerde toetsing mogelijk.
Dat wil zeggen, een toetsing waarbij geldt dat iedere grote partij afzonder-
33
lijk verhoudingsgewijs meer aandacht krijgt dan elke (kleine(re) partij.
De mate waarin aan deze eis voldaan wordt, kan uitgedrukt worden in de ratio.
224
aantal malen dat een grote partij meer aandacht krijgt dan een
q _ kleine(re) partij min aantal malen minder aandacht
aantal malen meer/evenveel/minder aandacht voor grote versus
kleine(re) partijen
De grootheid C kan waarden aannemen tussen -1 en +1, waarbij
- 1 = gevonden patroon maximaal niet-consistent met veronderstelde patroon,
elke kleine(re) partij krijgt verhoudingsgewijs meer aandacht dan
elke grote partij afzonderlijk krijgt.
+ 1 = gevonden patroon maximaal consistent met veronderstelde patroon, elke
grote partij krijgt verhoudingsgewijs meer aandacht dan iedere
kleine(re) partij afzonderlijk krijgt.
De op basis van de aandachtscoëfficiënt uit tabel 5 berekende C-waarden per
krant, laten zien dat in grote lijnen de stelling 'grote partijen krijgen ver­
houdingsgewijs meer aandacht dan kleine(re) partijen' ondersteund wordt. Het
minst sterk is dat het geval in de Volkskrant, maximale steun vinden we in
De Telegraaf.
Interpreteren we de gegevens vanuit de optiek van de politieke partijen, dan
is de conclusie dat CDA en PvdA vrijwel altijd verhoudingsgewijs meer aan­
dacht krijgen dan de kleine(re) partijen (C = .95, resp. .93) en dat de VVD
daar enigszins bij achter blijft (C = .791. De VVD wordt in zeven van de tien
kranten overtroffen door D'66. Nu neemt D'66 anno 1978 een wat dubbele posi­
tie in: zuiver getalmatig de grootste van de kleine(re) partijen, in de opi­
niepeilingen van dat moment dichter bij de kleinste van de grote partijen

to
oi
Tabel 5 Verhoudingscijfers voor 'aandacht grote partijen' versus 'aandacht kleine(re) partijen'
in de landelijke dagbladpers, uitgesplitst naar partij
aandachtscoëfficiënt voor
krant PvdA CDA VVD D'66 SGP PPR CPN PSP BP DS'70 GPV
Algemeen Dagblad 1.3 2.7 0.8 0.9 - - - - - - -
NRC/Handelsblad 1.3 2.2 0.9 1.1 - 0.3 0.3 0.2 - 0.3 0.3
de Volkskrant 0.9 2.1 0.5 0.9 0.7 0.3 0.7 1.0 1.0 0.5 1.3
Trouw 1.3 2.9 0.5 0.7 - 0.1 - - - 0.1 -
De Telegraaf 0.6 3.7 0.9 0.4 - - - - - - -
Het Parool 1.2 2.8 0.4 1.1 - 0.3 - 0.2 - - -
Het Vrije Volk 1.5 2.2 0.6 1.0 - 0.3 - 0.5 - - -
De Waarheid 2 0.9 1.3 0.3 0.3 - - 17.0 - - - -
Nederlands Dagblad 0.8 2.1 0.5 0.9 0.7 - - - - - 5.3
Ref. Dagblad 1.8 1.4 0.6 1.0 1.7 0.1 - 0.3 - 0.3 1.5
> 1 = in krant verhoudingsgewijs weer aandacht dan in parlement
< 1 = in krant verhoudingsgewijs minder aandacht dan in parlement
VVD en D'66 scoren beide 0.3, afgerond op twee cijfers achter de komma is dat 0.27 resp. 0.31.

- de VVD - dan bij de kleine(re) partijen. Wellicht dat daaruit de journa­
listieke belangstelling voor D'66 verklaard kan worden.
Tabel 6 'Grote partijen' verhoudingsgewijs meer aandacht dan 'kleine(re)
partijen': consistentiegraad per krant
krant 1 consistentiegraad afwijking
De Telegraaf 1.00 VVD < D'66
Algemeen Dagblad .96 VVD < D'66
NRC/Handelsblad .96 VVD < D'66
Hrouw .96 VVD < D'66
Het Parool .96 VVD < D'66
Het Vrije Volk .96 VVD < D'66
De Waarheid .88 PvdA, CDA en VVD < CPN
Reformatorisch Dagblad .79 CDA en VVD < SGP/GPV
VVD < D'66
Nederlands Dagblad .75 PvdA, CDA en VVD < GPV
PvdA en VVD < D'66
VVD < SGP
de Volkskrant .63 PvdA < PSP, BP en GPV
VVD < D'66, SGP, PSP,
BP en GPV
gerangschikt van hoogste naar laagste consistentiegraad
van een afwijking is sprake indien een grote partij verhoudingsgewijs minder
aandacht krijgt dan een kleine(re) partij.
Tot slot nog een opmerking over de aandacht die landelijke dagbladen - de
drie richting-bladen uitgezonderd - aan 'klein rechts' (SGP BP/DS'70/GPV) en
aan 'klein links' (PPR/PSP/CPN) besteden. Zowel 'klein rechts' als 'klein
links' is het kind van de 'aandachtsrekening', maar binnen dat gegeven is het
vooral 'klein rechts' dat betaalt.
De aandachtscoëfficiënt voor 'klein rechts' over zeven dagbladen is .14, voor
'klein links' .20. De landelijke dagbladen laten kortom in de berichtgeving
over het Bestek'81-debat ruim één derde deel van wat de politieke partijen
aan dat debat hebben bijgedragen, vrijwel geheel links liggen. Dat geldt in
iets sterkere mate voor de kleine rechtse partijen dan dat het geldt voor de
kleine linkse partijen. Niet wat er gezegd wordt is van belang, wel wie het
zegt, in dit verband althans.
226

5.2 Volledigheid/objectiviteit: aandacht voor regering(sgezinde) partijen
versus oppositiepartijen
Tot de oppositiepartijen worden in dit verband gerekend de PvdA, D'66, PPR,
CPN en PSP. 'Klein rechts' kan weliswaar formeel niet aangemerkt worden als
'regeringspartij', maar politiek gezien behoren deze partijen eerder tot de
ondersteuners van het kabinet-Van Agt dan tot de bestrijders. We hebben ze
daarom als 'regeringsgezinde partijen' gevoegd bij de regeringspartijen
'CDA' en 'VVD'.
Tabel 7 Verhoudingscijfers voor 'aandacht regerings(gezinde) partijen'
versus 'aandacht oppositiepartijen'
aandachtscoëfficiënten voor
regerings(gezinde) oppositiekrant
partijen partijen
De Telegraaf 1.68 .32
Nederlands Dagblad 1.44 .56
Trouw 1.30 .70
Algemeen Dagblad 1.26 .76
de Volkskrant 1.22 .80
Het Parool 1.22 .80
NRC/Handelsblad 1.14 .87
Het Vrije Volk 1.02 .96
Reformatorisch Dagblad .98 1.00
De Waarheid .58 1.44
gerangschikt van hoogste naar laagste aandachtscoëfficiënt voor regerings
(gezinde) partijen.
Bij globale toetsing blijkt voor zeven van de tien dagbladen de stelling
'oppositiepartijen krijgen minder aandacht dan regerings(gezinde) partijen'
houdbaar; voor twee kranten - het Reformatorisch Dagblad en Het Vrije Volk is
het verschil in aandachtscoëfficiënt zo klein, dat daarop geen conclusies ge­
baseerd kunnen worden, terwijl voor De Waarheid eerder het tegendeel het ge­
val blijkt te zijn: oppositiepartijen - lees: de CPN - krijgen verhoudings­
gewijs meer aandacht dan regerings(gezinde) partijen.
Ook hier is een gespecificeerde toetsing mogelijk, dat wil zeggen een toet­
sing waarbij als eis geldt dat elke oppositiepartij minder aandacht zou be­
horen te krijgen dan iedere regerings(gezinde) partij.
227

Tabel 8 'Oppositiepartijen' verhoudingsgewijs minder aandacht dan
'regeringspartijen'; consistentiegraad per krant
krant consistentiegraad
Nederlands Dagblad
de Volkskrant
Reformatorisch Dagblad
De Telegraaf
Algemeen Dagblad
Trouw
De Waarheid
NRC/Handelsblad
Het Parool
Het Vrije Volk
228
.27
.20
.17
.07
-.07
-.07
-.27
-.33
-.33
-.33
In vier dagbladen - Nederlands Dagblad, de Volkskrant, Reformatorisch Dagblad
en De Telegraaf - is een lichte tot zeer lichte tendens te bespeuren die de
stelling 'oppositiepartijen krijgen verhoudingsgewijs minder aandacht dan
regerings(gezinde) partijen' ondersteunt. In de overige dagbladen is daaren­
tegen sprake van een tegengestelde tendens: oppositiepartijen krijgen verhou­
dingsgewijs meer aandacht dan regerings(gezinde) partijen. Ook hier is de
tendens licht.
Splitsen we 'oppositiepartijen' versus 'regerings(gezinde) partijen' uit naar
'grote' versus 'kleine(re) partijen', dan ontstaat een nog genuanceerder
beeld.
Wat de grote partijen betreft: acht van de tien kranten geven hetzelfde beeld
te zien. De éne regeringspartij (CDA) krijgt verhoudingsgewijs meer, de ande­
re (VVD) krijgt verhoudingsgewijs minder aandacht dan de oppositiepartij
PvdA'.
In De Telegraaf krijgen beide regeringspartijen verhoudingsgewijs meer aan­
dacht dan de PvdA, in het Reformatorisch Dagblad krijgen beide regeringspar­
tijen minder aandacht dan de PvdA.
Samenvattend kunnen we stellen dat wat de grote partijen betreft de éne re­
geringspartij meer, de andere regeringspartij verhoudingsgewijs minder aan­
dacht krijgt dan de oppositiepartij.
Voor de kleine(re) partijen ligt dan enigszins anders.

Tabel 9 'Oppositiepartijen' verhoudingsgewijs minder aandacht dan 'rege­
ringspartijen: consistentiegraad per krant (kleinere partijen)
krant consistentiegraad
Reformatorisch Dagblad
de Volkskrant
Nederlands Dagblad
Trouw
Algemeen Dagblad
De Telegraaf
De Waarheid
NRC/Handelsblad
Het Parool
Het Vrije Volk
.31
.25
.25
-.25
-.25
-.25
-.50
-.63
-.75
-.75
In Reformatorisch Dagblad, de Volkskrant en Nederlands Dagblad is een lichte
tendens waar te nemen naar 'kleine oppositiepartijen krijgen verhoudingsge­
wijs minder aandacht dan kleine regeringsgezinde partijen', in de andere dag­
bladen is sprake van een omgekeerde tendens: kleine oppositiepartijen krijgen
verhoudingsgewijs meer aandacht dan kleine regeringsgezinde partijen.
Samenvattend kunnen we concluderen dat de hoedanigheid wan politieke par­
tijen geen duidelijke rol speelt in het selectieproces aan de kant van de
zender: de ene krant besteedt meer aandacht aan regerings(gezinde) partijen,
de andere meer aan oppositiepartijen. De grootte van politieke partijen
speelt daarentegen wel een duidelijke rol. Alle dagbladen besteden meer aan­
dacht aan de 'grote drie' dan aan de overige partijen. Bij vier dagbladen is
meer dan één uitzondering te constateren op de regel dat grote partijen meer
aandacht krijgen dan kleine(re) partijen. Maar ook hier bevestigen de uit­
zonderingen de regel.
229

deel III
HET LEZERSONDERZOEK:
LANDELIJKE DAGBLADEN
EN HUN LEZERSKRINGEN

ferner .y •.W ^
k-; ^! p. Hoger inkom
lig,..
•li'
"1
I «.,v-, r,
mm
fers
oV
hoofdstuk 1
DE PLAATS VAN
HET LEZERSONDERZOEK
IN DEZE STUDIE
Korter werken, maar ;<
loon minder* ;1;
c/
t&*±
:5>
233

1. Inleiding
In het theoretisch deel van deze studie maakten wij gewag van een drieledige
onderzoeksopzet 1
, die we nu kortweg aanduiden met trefwoorden: theorie, in­
houdsanalyse en lezersonderzoek. Het theoretisch deel en de resultaten van
de inhoudsanalyse passeerden reeds de revue, zodat we nu toekomen aan de ver­
slaglegging over het laatste onderdeel van de onderzoeksopzet: het lezers­
onderzoek. De rapportage daarover omvat twee delen:
1. Een profielschets van de lezerskringen van landelijke dagbladen;
2. Een confrontatie inhoudsanalyse - lezersonderzoek op micro-niveau.
De opzet daarvan is als volgt. In het lezersonderzoek hebben we drie ken­
merken gemeten die wij van belang achten voor meningsvorming. Dat zijn
de kenmerken 'politieke kennis', 'openheid' en 'perceptie politieke op­
stelling'. In deze analyse zullen we nu nagaan in hoeverre inhoudsken-
merken van dagbladen van invloed zijn op, althans samenhangen met deze
kenmerken.
2. Opzet en karakter van lezersonderzoek
Het lezersonderzoek is bescheiden van opzet. Het is uitdrukkelijk niet de be­
doeling na te gaan, of en in welke mate de afzonderlijke dagbladen daadwerke­
lijk een adequate bijdrage leveren aan de meningsvorming in de meest brede
zin van lezers over politieke aangelegenheden. We beperken ons tot enkele
aspecten: politieke kennis, openheid en het vermogen van lezers zich een
beeld te vormen van de politieke opstelling van hun krant. Geformuleerd in
2
235

termen van de probleemstelling, gaan we er vervolgens van uit dat, hoe ster­
ker de samenhang is tussen een inhouds.kenmerk en een lezerskenmerk, een
krant met een hoge score op zo'n kenmerk geacht kan worden een meer adequate
bijdrage te leveren aan de meningsvorming van haar lezers over politieke aan­
gelegenheden dan een krant met een lage score op zo'n inhoudskenmerk.
Dezelfde redenering geldt ten aanzien van de overige lezerskenmerken die wij
als indicatief voor meningsvorming beschouwen, te weten 'openheid' en 'het
vermogen zich een beeld te vormen van de politieke opstelling van de krant'.
Schema 1 Veronderstelde relatie inhoudskenmerken
inhoudskenmerken
meningsvorming
politieke kennis
openheid
perceptie politieke
opstelling krant
lezerskenmerken
meningsvorming
Voor alle duidelijkheid: we gaan in bovenstaand schema uit van asymmetrie,
dat wil zeggen: we veronderstellen dat een bepaald mediagebruik bij zal
dragen aan politieke kennis, openheid en het vermogen zich een beeld te
vormen van de politieke opstelling van de krant. De toetsing is er op ge­
richt na te gaan in hoeverre deze veronderstelling plausibel is. Uiteraard
is het niet zo, dat politieke kennis en openheid geheel afwezig zijn op het
moment dat een bepaalde krant gekozen wordt, laat staan dat mensen op zo'n
ogenblik geen idee zouden hebben van de politieke opstelling van de krant.
Integendeel. Naar alle waarschijnlijkheid zijn politieke kennis, openheid en
het vermogen zich een beeld te vormen van de politieke opstelling van de
krant factoren in het keuzeproces, voorafgaande aan het zich abonneren op
3
een bepaalde krant. Met andere woorden: de pijl in schema 1 van inhouds­
236
kenmerken naar lezerskenmerken is omkeerbaar. Op theoretische gronden is niet
bij voorbaat uit te maken welk model het meest plausibel is:
1. dagblad > politieke kennis enz.
2. politieke kennis enz. > keuze dagblad
Deze vraag kan slechts beantwoord worden indien er meer data beschikbaar
zouden zijn, indien bijvoorbeeld gegevens verzameld zijn op meerdere tijd-

stippen. Probleemstelling en onderzoeksopzet gaan in feite voorbij aan de
hier opgeworden vraag, zij impliceren het vooronderstellen van een bepaalde
mate van politieke kennis enz. Vervolgens komt dan de vraag aan de orde, of
inhoudskenmerken van dagbladen van belang zijn met het oog op het vergroten
van politieke kennis, openheid en het vermogen zich een beeld te vormen van
de politieke opstelling van de krant.
Behalve in de beperkte wijze waarop 'meningsvorming' in dit onderzoek betrokken
is, komt het verkennende karakter van het lezersonderzoek ook tot
uiting in de wijze waarop (sommige) andere lezerskenmerken geoperationaliseerd
zijn: een aantal lezerskenmerken is op een uitgesproken tentatieve
4
wijze gemeten.
De pretenties van het lezersonderzoek reiken dan ook niet verder dan nagaan
of er aanwijzingen zijn dat inhoudskenmerken van dagbladen van invloed zijn
op lezerskenmerken die indicatief zijn voor meningsvorming over politieke
aangelegenheden.
Indien geen verband wordt geconstateerd, kan de conclusie luiden dat het des­
betreffende inhoudskenmerk niet van belang is voor de meningsvorming van
burgers over 'politiek'. Indien wel een samenhang wordt aangetroffen, con­
cluderen we dat het desbetreffende inhoudskenmerk in ieder geval van belang
is voor meningsvorming; we gaan er daarbij van uit dat de meest waarschijn­
lijke invloedsrelatie de relatie 'krant -> lezer' is.
Het lezersonderzoek is in de vorm van een mondelinge enquête uitgevoerd door
het NIPO. Het vond plaats in het laatste kwartaal van 1979. Voor de wijze
waarop de steekproef (n = 598) is getrokken, verwijzen we naar bijlage 1.
237

hoofdstuk 2
LEZERSKRINGEN VAN
LANDELIJKE DAGBLADEN:
EEN PROFIELSCHETS
239

1. Inleiding
Ruim een derde van de nederlandse bevolking van 18 jaar en ouder krijgt
5
regelmatig één of meer van de landelijke dagbladen onder ogen. Het is van
belang dit gegeven vast te houden, om te vermijden dat uitkomsten uit het
lezersonderzoek betrokken worden op de hele nederlandse bevolking.
De populatie 'lezers van landelijke dagbladen' is namelijk op een aantal
punten niet representatief voor de bevolking als geheel. Waar mogelijk zul­
len we in het profiel gegevens over de nederlandse bevolking van 18 jaar en
ouder vermelden, naast de gegevens per lezerskring. Vrijwel steeds zijn er -
zoals zal blijken - verschillen te constateren. Vandaar dat we ons bij het
interpreteren van de gegevens uitdrukkelijk beperken tot de afzonderlijke
lezerskringen, eventueel uitgebreid tot de populatie 'lezers van landelijke
dagbladen'.
De profielschets is opgebouwd rond zeven van de tien onderzochte dagbladen.
Het aantal respondenten dat opgaf De Waarheid, Nederlands Dagblad of Refor­
matorisch Dagblad te lezen bleek te gering om deze lezers in het profiel te
kunnen opnemen. 7
Als gevolg daarvan is de profielschets gebaseerd op ge­
gevens van 572 lezers van landelijke dagbladen, als volgt verdeeld.
241

Tabel 1 Aantal lezers van onderscheiden dagbladen in steekproef
aantal lezers
krant 1 absoluut
m
2
percentages
De Telegraaf 167 29.2
Algemeen Dagblad 135 23.6
de Volkskrant 111 19.4
Trouw 55 9.6
NRC/Handelsblad 35 6.1
Het Vrije Volk 35 6.1
Het Parool 34 5.9
totaal 572 100.O 3
gerangschikt van hoogste naar laagste aantal lezers in steekproef
2 in percentages van totaal aantal lezers in steekproef
242
3 verschil ontstaan door afronding.
2. Het mediagebruik van lezers van landelijke dagbladen
Onder de verzamelterm 'mediagebruik' behandelen we een aantal lezerskenmer­
ken met als gemeenschappelijke noemer dat ze betrekking hebben op de wijze
waarop lezers met diverse media omgaan. Daarbij beperken we ons tot lande­
lijke dagbladen, televisie en opinieweekbladen.
Een aantal respondenten leest meer dan één landelijk dagblad: bijna vijftien
procent van degenen die één van de zeven betrokken landelijke dagbladen als
eerste krant opgeeft, leest daarnaast nog een ander landelijk dagblad. Dit
cijfer is vrijwel exact hetzelfde als het vergelijkbare cijfer uit het Natioo
naai Kiezersonderzoek 1977. Uit dat onderzoek blijkt ook dat van de bevol­
king van achttien jaar en ouder bijna vijf procent gerekend kan worden tot
de 'landelijke dubbel-lezers'.
Welke kranten worden nu als tweede krant gelezen? De drie dagbladen met de
grootste oplage - De Telegraaf, Algemeen Dagblad en de Volkskrant - blijken
het meest populair als 'tweede' krant: in ruim zestig procent van de geval­
len waarin een tweede krant genoemd wordt, gaat het om één van deze dagbla­
den. De onderlinge verschillen zijn daarbij te verwaarlozen. In het NK0'77
is het vergelijkbare cijfer ruim vijftig procent. De drie richtingbladen -
De Waarheid, Nederlands Dagblad en Reformatorisch Dagblad - worden nauwe-

lijks genoemd als 'tweede' krant.
Voor we nu verder ingaan op het gebruik dat lezers van dagbladen, televisie
en opinieweekbladen maken, gaan we na hoe belangrijk diverse media zijn als
bron voor politieke informatie.
2.1 Belang van media als bron voor politieke informatie
Niet alleen dagbladen fungeren als bron voor politieke informatie, ook andere
media kunnen die rol spelen. De verschillende media zijn niet voor iedereen
van even groot belang als bron voor politieke informatie. Sommigen richten
zich sterk op (landelijke) dagbladen, anderen zijn meer op televisie geori­
ënteerd enz.
Voor acht media hebben we de respondenten gevraagd aan te geven hoe belang­
rijk ze voor hen zijn als bron voor politieke informatie. Die media zijn:
dagbladen, opinieweekbladen, familiebladen als Panorama e.d., vrouwenbladen
als Margriet en Li bel 1e, partijbladen, radio, televisie en gesprekken met
9
anderen.
Tabel 2 Belang van verschillende media als bron voor politieke informatie
, niet belang- ~ wel belang- , gemiddelde score
medium rijk als bron rijk als bron belang als ;brW*
dagbladen 4.0 2.35 2.26
televisie 5.4 2.19 2.09
radio 10.8 1.98 1.79
gesprekken met anderen 15.2 1.84 1.58
opinieweekbladen 29.7 1.83 1.38
partijbladen 49.7 1.83 1.07
vrouwenbladen 64.3 .75 .53
familiebladen 63.5 .68 .49
•''gerangschikt van meeste naar minste belang berekend over alle lezers
2
uitgedrukt in percentages van totaal aantal lezers
3
gemiddelde score berekend over lezers die wel belang hechten aan desbetreffende
medium; waardenbereik 'belang' loopt van 1 tot 3, waarbij
0 = hecht geen belang aaa
3 = hecht zeer veel belang aan
4 berekend over alle lezers.
243

Niet geheel onverwacht in een onderzoek onder lezers van landelijke dagbla­
den, blijken "dagbladen" de belangrijkste bron voor politieke informatie te
zijn, gevolgd door televisie, radio en gesprekken met anderen. 1
^ De overige
media vallen alle in het gebied "niet zo belangrijk/onbelangrijk".''' 1
commentaar zullen we ze verder buiten beschouwing laten.
In het
"Dagbladen" zijn niet in alle lezerskringen even belangrijk als bron voor
politieke informatie. Lezers van NRC/Handelsblad, Trouw en de Volkskrant
hechten meer belang aan het dagblad als bron voor politieke informatie dan
lezers van De Telegraaf, Het Vrije Volk en het Algemeen Dagblad. Lezers van
Het Parool verkeren op dit punt in een "niemandsland". Voor de media 'tele­
visie' en 'radio' zijn nauwelijks of geen verschillen te constateren tussen
de lezerskringen, voor het medium 'gesprekken met anderen' geldt in grote
12
lijnen hetzelfde als voor 'dagbladen'.
Tabel 3 Belang van dagbladen als bron voor politieke informatie, uitge-
splitst naar lezerskring
•, belang van dagblad als bron
lezerskring voor politieke informatie 2
NRC/Handelsblad 2.46
Het Parool 2.44
Trouw 2.44
de Volkskrant 2.41
De Telegraaf 2.22
Het Vrije Volk 2.14
Algemeen Dagblad 2.10
244
''gerangschikt van "hecht meeste belang aan ..." naar "hecht minste belang
aan ..."
2
schaal loopt van 0 tot 3, waarbij 0 = hecht geen belang aan ...
3 = hecht zeer veel belang aan ...
2.2 Landelijke dagbladen: leestijd en motieven
Lezers van landelijke dagbladen besteden gemiddeld iets minder dan de spreek­
woordelijke drie kwartier per dag aan het lezen van hun krant. Lezers van
Trouw besteden wat meer tijd aan het lezen van hun krant dan lezers van Het
Vrije Volk. De verschillen zijn niet groot, wel significant.

Tabel 4 Leestijd landelijk dagblad, uitgesplitst naar lezerskring
lezerkring 1
leestijd per dag 2
Trouw 49
Het Parool 48
NRC/Handelsblad 47
de Volkskrant 45
Algemeen Dagblad 42
De Telegraaf 42
Het Vrije Volk 39
lezers van landelijke dagbladen 44
''gerangschikt van hoogste naar laagste gemiddelde leestijd
2
leestijd in minuten, voor berekening zie noot 13.
Een tweede aspect van de wijze waarop mensen met media i.c. dagbladen omgaan,
betreft de motieven. Mensen kunnen om zeer uiteenlopende redenen een krant
lezen, zoals onderzoek uit de "uses and gratifications approach" genoegzaam
14
heeft aangetoond.
Wij onderscheiden in dit onderzoek twee hoofdmotieven, te weten:
1. het verstrooiingsmotief;
2. het (politieke) informatiemotief.
In welke mate deze motieven van belang zijn voor het lezen van een bepaalde
krant hebben we gemeten met behulp van twee schalen: de verstrooiïngs - en de
15
ïnformati e-ori ëntati e.
Tabel 5 Informatie- en verstrooiingsoriëntatie, uitgesplitst naar lezers­
lezerkring 1
kring
NRC/Handelsblad
de Volkskrant
Het Parool
Trouw
Algemeen Dagblad
Het Vrije Volk
De Telegraaf
gemiddelde score
i nformati e-ori ëntati e
4.09
3.91
3.71
3.58
3.18
2.89
2.87
gemiddelde score
verstrooiTngsoriëntatie
1.17
1.68
2.40
1.79
2.11
2.14
2.46
gerangschikt van hoogste naar laagste gemiddelde score op informatieoriëntatie
245

246
schaal loopt van U tot 5, waarbij
0 = vindt informatie-motieven helemaal niet belangrijk
5 = vindt informatie-motieven zeer belangrijk
terwille van vergelijkbaarheid is waardenbereik verstrooiïngsonentatie
eveneens op 0 tot 5 gebracht.
Voor de lezers van NRC/Handelsblad speelt het informatie-motief een grotere
rol dan voor de lezers van de meeste andere dagbladen; zij verschillen alleen
niet van de lezerskringen van de Volkskrant en van Het Parool. Aan het andere
uiteinde - waar het informatie-motief (veel) minder belangrijk wordt gevon­
den - vinden we de lezers van De Telegraaf: zij verschillen van alle lezers­
kringen, met uitzondering van die van Het Vrije Volk.
Voor het verstrooiïngsmotief vinden we in grote lijnen het spiegelbeeld. De
lezers van NRC/Handelsblad scoren hier lager dan wie dan ook, op (enige) af­
stand gevolgd door de lezers van de Volkskrant en van Trouw. De lezers van
De Telegraaf vinden we - opnieuw - aan het andere uiteinde, nu in gezelschap
van de lezers van Het Parool.
Vergelijken we per lezerskring het belang dat aan beide motieven wordt ge­
hecht, dan valt op dat het informatie-motief domineert: in alle lezerskringen
scoort het informatie-motief hoger dan het verstrooiïngsmotief, al is het
verschil tussen beide in de lezerskring van NRC/Handelsblad beduidend groter
dan in de lezerskring van De Telegraaf. De samenhang tussen beide schalen is
zwak: r = -.14.
2.3 Kijkgedrag: kijktijd, kijkfrequentie actualiteitenrubrieken en Den Haag
Vandaag
De eerste vraag over het kijkgedrag heeft betrekking op de tijd die men per
dag aan televisie kijken besteedt, los van de vraag naar welke programma's
gekeken wordt.
Lezers van NRC/Handelsblad besteden duidelijk het minst tijd aan televisie
kijken, lezers van Het Vrije Volk brengen de meeste tijd voor de buis door.
In de lezerskring van deze krant geeft een kwart te kennen meer dan drie uur
per dag televisie te kijken, onder NRC-lezers troffen we niemand aan die dat
antwoord gaf.

Tabel 6 Kijktijd per dag, uitgesplitst naar lezerskring
lezerskring
Het Vrije Volk
De Telegraaf
Het Parool
Algemeen Dagblad
Trouw
de Volkskrant
NRC/Handelsblad
gemiddelde kijktijd per dag in minuten' 2
121
106
99
98
93
85
76
lezers van landelijke dagbladen 97
gerangschikt van hoogste naar laagste gemiddelde kijktijd
2
voor berekening zie noot 16.
Het programma-aanbod van televisie is nogal gevarieerd. In het kader van dit
onderzoek gaat de belangstelling met name uit naar programma's met politieke
informatie. Als indicatief voor deze programma-categorie beschouwen we het
NOS-journaal, de actualiteitenrubrieken en de parlementaire rubriek van de
NOS, "Den Haag Vandaag".
We hebben de respondenten gevraagd aan te geven hoe vaak ze naar deze pro­
gramma's keken: (bijna) altijd, vaak, zo nu en dan, zelden of nooit.
Over het NOS-journaal kunnen we kort zijn: dit programma wordt van de ge­
noemde verreweg het meest bekeken, van verschillen tussen lezerskringen is
geen sprake.
Wat actualiteitenrubrieken betreft: alleen voor de VARA-rubriek 'Achter het
nieuws' en de NOS-rubriek 'Panoramiek' geldt, dat de verschillen in kijk-
frequentie tussen lezerskringen te verwaarlozen zijn. De overige rubrieken
worden in de ene lezerskring meer bekeken dan in de andere.
Kijken we naar de kijkfrequentie over alle rubrieken, dan is wellicht het
meest opvallend de positie van de lezers van Trouw: hoewel ze - zie tabel 6 -
verhoudingsgewijs weinig tijd besteden aan televisie kijken, scoren ze het
hoogst waar het kijken naar actualiteitenrubrieken betreft. Deze hoge score
is met name toe te schrijven aan het "protestants kijken" van Trouw-lezers:
de actualiteitenrubrieken van NCRV, IKON en EO mogen zich verheugen in een
verhoudingsgewijs grote belangstelling van de lezers van Trouw.
De lezerskring van De Telegraaf legt een lichte voorkeur aan de dag voor de
actualiteitenrubrieken van AVRO en TROS boven de rubrieken van de andere A-
247

CO
Tabel 7 Kijkfrequentie actualiteitenrubrieken, uitgesplitst naar lezerskring
2
kijkfrequentie
lezerskring alle rubrieken 3
1
kijkfrequentie actualiteiten rubriek van
c
AVRO TROS KRO NCRV VARA NOS IKON EO
Trouw 1.25 1.51 1.22 1.39 1.75 1.24 .96 1.11 .58
Het Vrije Volk 1.19 1.63 1.40 1.37 1.37 1.66 1.11 .49 .34
Het Parool 1.16 1.50 1.29 1.56 1.56 1.47 .82 .85 .21
De Telegraaf 1.14 1.75 1.71 1.39 1.33 1.36 .83 .38 .24
Algemeen Dagblad 1.10 1.53 1.55 1.36 1.41 1.41 .85 .35 .25
de Volkskrant .92 1.23 .89 1.24 1.12 1.28 .78 .60 .20
NRC/Handelsblad .84 1.11 .94 1.11 1.09 1.03 .69 .49 .14
lezers landelijke
dagbladen 1.08 1.53 1.39 1.37 1.35 1.35 .86 .55 .27
'gemiddelde kijkfrequentie, schaal loopt van 0 tot 3, waarbij
0 = kijkt zelden of nooit/weet niet
3 = kijkt(bijna) altijd
'gerangschikt van hoogste naar laagste kijkfrequentie over alle rubrieken
'gemiddelde van de kijkfrequenties per actualiteitenrubriek
'omroepen gerangschikt van hoogste naar laagste kijkfrequentie, uitgangspunt "lezers landelijke dagbladen"
'gevraagd is naar de ki jkfrequentie voor de rubriek "Panoramiek".

omroepen. Voor het overige zijn de verschillen binnen lezerskringen niet noe­
menswaardig, met uitzondering van de lezers van de Volkskrant die weinig naar
TROS-Aktua kijken.
Ook de verschillen tussen lezerskringen gerekend over alle actualiteitenru­
brieken zijn gering, zij het dat de lezers van de Volkskrant en van NRC/
Handelsblad wat minder frequent naar actualiteitenrubrieken kijken dan de
lezers van de andere landelijke dagbladen.
Tot slot nog een opmerking over de actualiteitenrubrieken van IKON en EO, Ken­
merk en Tijdsein. Met uitzondering van de lezers van Trouw, kijkt vrijwel nie­
mand naar deze rubrieken: tussen de 60 en 75% geeft te kennen "zelden of nooit"
naar Kenmerk te kijken, tussen de 80 en 90% zegt "zelden of nooit" naar Tijd­
sein te kijken. Voor de lezers van Trouw zijn deze percentages 38 resp. 55.
De nederlandse bevolking van achttien jaar en ouder scoort voor de actuali­
teitenrubrieken van AVRO, TROS, KRO, NCRV en VARA een gemiddelde kijkfrequen-
tie van 1.50, de groep 'lezers van landelijke dagbladen' scoort 1.40. Voor
de afzonderlijke lezerskringen ligt dit cijfer tussen 1.06 voor de lezers van
1 7
NRC/Handelsblad en 1.52 voor de lezers van De Telegraaf.
Tot slot van deze paragraaf, besteden we aandacht aan de cijfers voor de
parlementaire rubriek van de NOS, Den Haag Vandaag. Den Haag Vandaag - het
televisieprogramma bij uitstek als het om politieke informatie gaat - wordt
het meest bekeken door de lezers van Trouw, het minst door de lezers van
Algemeen Dagblad en De Telegraaf.
Tabel 8 Kijkfrequentie Den Haag Vandaag, uitgesplitst naar lezerskring
kijkfrequentie 1
2 (bijna) zo nu zelden
lezerskring altijd vaak en dan of nooit
Trouw 16.4 30.9 34. '5 18.2
Het Parool 11.8 38.2 20.6 29.4
NRC/Handelsblad 11.4 20.0 45.7 22.9
de Volkskrant 9.0 27.9 32.4 30.6
Het Vrije Vo 1 k 17.1 8.6 37.1 37.1
Algemeen Dagblad 11.9 18.5 25.2 44.4
De Telegraaf 9.6 15.0 32.3 43.1
lezers landelijke dagbladen
11.4 21.2 31.3 36.2
uitgedrukt in percentage lezers per kijkfrequentie-categorie
gerangschikt van hoogste naar laagste gemiddelde kijkfrequentie.
249

2.4 Opinieweekbladen
Het derde en laatste mediumtype weer we in deze paragraaf aandacht aan be­
steden is 'opinieweekbladen' . Wie leest welk opinieweekblad? En welke opinie­
weekbladen worden het meest gelezen?
Tabel 9 Het lezen van opinieweekbladen, uitgesplitst naar lezerskring
lezerskring 1
NRC/Handelsblad
de Volkskrant
Trouw
Het Parool
Algemeen Dagblad
De Telegraaf
Het Vrije Volk
lezers landelijke dagbladen
zegt één of meer opinieweekbladen
(bijna) wekelijks te lezen
absoluut
ín
2
percentages
24 68.6
55 49.5
17 30.9
10 29.4
29 21.5
27 16.2
4 11.4
166 29.0
''gerangschikt van hoogste naar laagste percentage lezers dat zegt opinieweekbladen)
te lezen
2
in percentages van totaal aantal lezers per lezerskring in steekproef.
De verschillen in de mate waarin opinieweekbladen gelezen worden, komen nog
scherper naar voren als we ook het aantal gelezen opinieweekbladen in de
analyse betrekken.
Opinieweekbladen worden het meest gelezen in de lezerskring van NRC/Handels­
blad, op afstand gevolgd door de lezerskring van de Volkskrant; in de lezers­
kringen van De Telegraaf, Algemeen Dagblad en Het Vrije Volk worden deze
bladen het minst gelezen.
Binnen de lezerskring van NRC/Handelsblad valt een zekere voorkeur voor
Elseviers Magazine waar te nemen, binnen de lezerskringen van De Telegraaf
en het Algemeen Dagblad is een lichte voorkeur voor Elseviers Weekblad en
Elseviers Magazine te bespeuren; het laatste overigens wel op een aanzienlijk
lager niveau.
De lezers van de Volkskrant en van Trouw tenslotte leggen een lichte voorkeur
aan de dag voor resp. Vrij Nederland en Hervormd Nederland.
250

Tabel 10 Het lezen van opinieweekbladen: keuze en aantal, uitgesplitst
naar lezerskring
2
aantal gelezen
lezerskring 1
opinieweekbladen meest gelezen in per- ,
lezerskring 1
(gemiddeld) opinieweekbladen centages
NRC/Handelsblad 1.17 Elseviers Magazine
Elseviers Weekblad
Vrij Nederland
de Volkskrant .90 Vrij Nederland
Haagse Post
Trouw .51 Hervorm Nederland
Vrij Nederland
Het Parool .41 Haagse Post
Vrij Nederland
De Telegraaf .28 Elseviers Weekblad
Elseviers Magazine
Algemeen Dagblad .26 Elseviers Weekblad
Elseviers Magazine
Het Vrije Volk .23 Elseviers Magazine
Elseviers Weekblad
Vrij Nederland
37.1
20.0
20.0
26.1
15.3
14.6
10.9
14.7
11.8
11.4
9.6
9.6
gerangschikt van hoogste naar laagste gemiddeld aantal gelezen opinieweekbladen
leesvoorbeeld: de 35 lezers van NRC/Handelsblad in onze steekproef lezen
samen 41 opinieweekbladen, gemiddeld derhalve 41/35 = 1.17
in percentages van aantal lezers per lezerskring in de steekproef.
3. Belangstelling voor politiek nieuws in dagbladen
Dagbladen bevatten niet alleen politiek nieuws, ze besteden aandacht aan een
breed scala van onderwerpen. In het kader van deze studie zijn we weliswaar
met name geïnteresseerd in politiek nieuws, maar dat betekent niet dat we
uitsluitend de belangstelling voor deze nieuwssoort gemeten hebben. Integen­
deel, We hebben de respondenten gevraagd hun belangstelling voor in totaal
veertien onderwerpen aan te geven. Tesamen indiceren die onderwerpen de ge­
hele redactionele inhoud van dagbladen. Het voordeel is duidelijk. Op deze
wijze worden respondenten in staat gesteld hun belangstelling voor politiek
nieuws aan te geven in relatie tot hun belangstelling voor een aantal andere
nieuwssoorten. Daardoor ontstaat een reëler beeld van belangstelling voor
politiek nieuws dan ingeval uitsluitend naar de belangstelling voor politiek
nieuws gevraagd wordt.
8.2
5.7
5.7
5.7
251

Tabel 11 Belangstelling voor enkele (hoofd)soorten nieuws, uitgesplitst naar lezerskring
belangstelling voor
nederlandse sociaal-
2 politiek in buitenlandse politiek in culturele
lezerskring binnenland pol itiek buitenland economie religie onderwerpen sport
NRC/Handelsblad 3.14 2.86 2.71 2.44 1.51 2.47 1.03
de Volkskrant 2.98 2.69 2.56 2.19 1.44 2.29 1.58
Trouw 2.95 2.69 2.49 2.01 2.67 2.18 1.16
Het Parool 2.85 2.35 2.21 2.13 1.38 2.57 1.96
De Telegraaf 2.60 2.31 2.07 2.03 1.07 2.14 1.91
Algemeen Dagblad 2.49 2.19 1.96 2.02 1.11 2.07 2.19
Het Vrije Volk 2.14 1.83 1.49 1.52 0.57 2.06 2.23
uitgedrukt in gemiddelde belangstellingsscore per (hoofd)soort nieuws waarbij
0 = geen belangstelling
4 = zeer veel belangstelling
i
gerangschikt van meeste naar minste belangstelling voor 'politiek in binnenland'.

De cijfers zoals we die in tabel 11 geven, zijn onderling niet vergelijkbaar,
dat wil zeggen: een vergelijking tussen lezerskringen is niet mogelijk.
Binnen lezerskringen zijn deze cijfers wel vergelijkbaar: alle lezers van een
bepaalde krant worden immers geconfronteerd met dezelfde verdeling van aan­
dacht over nieuwssoorten in de krant. Gevraagd naar hun belangstelling voor
diverse nieuwssoorten kunnen zij derhalve geacht worden te reageren op één
dezelfde stimulus, in dit geval de (relatieve) aandacht van hun krant voor
genoemde nieuwssoorten.
Tabel 11 laat dan ook conclusies als "de lezers van NRC/Handelsblad hebben
aanzienlijk meer belangstelling voor 'politiek in binnenland' dan voor
'sporf'toe.
Daarbij moet dan wel bedacht worden dat NRC/Handelsblad aan 'politiek in bin­
nenland' bijna vier maal zo veel aandacht besteedt dan aan 'sport'. Tegen
deze achtergrond is het de vraag of aan 'veel belangstelling' voor nieuws­
soorten met een sterk uiteenlopende hoeveelheid (relatieve) aandacht het­
zelfde gewicht kan worden toegekend. Het voert te ver en valt bovendien bui­
ten het kader van deze studie op dit moment nader op deze vragen in te gaan.
We volstaan met het aangeven van enkele problemen, daarmee duidelijk makend
dat enige terughoudendheid bij het interpreteren van de gegevens uit tabel 11
op zijn plaats is.
De cijfers uit tabel 11 'verticaal' vergelijken, dat wil zeggen uitspraken
doen als "de lezers van De Telegraaf hebben evenveel belangstelling voor eco­
nomisch nieuws als de lezers van het Algemeen Dagblad" is niet mogelijk.
Lezers van beide kranten hebben bij het beantwoorden van de belangstellings-
vragen immers op verschillende stimuli i.c. aandachtsverdelingen gereageerd.
Vergelijken op basis van de relatieve belangstelling voor de onderschei­
den nieuwssoorten biedt geen oplossing, aangezien de percentagebasis - in dit
geval de belangstellingsomvang - voor de diverse lezerskringen ongelijk is.
Rekening houdend met bovenstaande, kan het volgende gezegd worden over de ge­
gevens uit tabel 11.
In alle lezerskringen uitgezonderd die van Het Vrije Volk, gaat de belangstel­
ling het meest uit naar het nieuws over de binnenlandse politiek. Lezers
van Het Vrije Volk hebben de meeste belangstelling voor sportnieuws. Nieuws
over de nederlandse buitenlandse politiek komt bij de lezers van NRC/Handels­
blad, de Volkskrant, Trouw, De Telegraaf en het Algemeen Dagblad op de tweede
253

Tabel 12 Belangstelling voor binnenlandse politiek en voor politiek in het buitenland voor de
neder!andse bevolking van 18 jaar en ouder en
voor lezers van landelijke dagbladen
mate van belangstelling'''
gemiddelde zeer tamelijk
populatie nieuwssoort belangstelling veel veel matig weinig geen
lezers lande­ politiek in
lijke dagbladen binnenland 2.70 25.0 36.9 25.2 9.1 3.8
2
2.23 19.4 20.1 31.7 22.0 6.9
bevolking
lezers lande­ politiek in
lijke dagbladen buitenland 2.19 12.1 30.9 30.6 17.0 9.4
2
bevolking
2.00 11.8 19.0 34.2 27.3 6.7
1 uitgedrukt in percentage aantal lezers/respondenten per categorie
"gegevens ontleend aan Nationaal Kiezersonderzoek 1977.

plaats, in het laatste geval overigens samen met sportnieuws. Voor de lezers
van Het Parool komt deze nieuwssoort op de derde plaats, voor de lezers van
Het Vrije Volk op de vierde plaats.
De derde en laatste (sub)soort politiek nieuws - 'politiek in het buitenland'
- komt in de lezerskringen van NRC/Handelsblad en de Volkskrant op de derde
plaats in de rangorde van belangstelling, in de lezerskringen van Trouw, Het
Parool en De Telegraaf op de vierde plaats en in de lezerskringen van het
Algemeen Dagblad en Het Vrije Volk op de vijfde plaats.
Religieus nieuws komt in bijna alle lezerskringen slecht uit de bus: de be­
langstelling is (uiterst) gering te noemen, met uitzondering van de lezers­
kring van Trouw. Religieus nieuws komt daar op de derde plaats; de belang­
stelling is te typeren als "tamelijk veel".
Wat tabel 12 betreft: met enige terughoudendheid vanwege (on)vergelijkbaar-
18
heid kan de conclusie luiden dat "lezers van landelijke dagbladen" iets
meer belangstelling tonen voor politiek nieuws dan de bevolking als geheel.
4. Politieke opstelling, perceptie politieke opstelling en partijkeuze
4.1 Politieke opstelling
De politieke opstelling van lezers hebben we gemeten met behulp van een door
Van Cuilenburg ontwikkelde schaal. Voor een beschrijving van de gevolgde werk­
wijze verwijzen we naar appendix 2.
De schaal politieke opstelling kent een waardenbereik van 1 tot 7 punten,
waarbij 1 = meest progressief/minst behoudend
7 = minst progressief/meest behoudend.
De lezerskringen van de Volkskrant en van Het Vrije Volk zijn progressiever
dan de lezerskringen van het Algemeen Dagblad, De Telegraaf, Trouw en NRC/
Handelsblad. De overige verschillen in gemiddelde score voor politieke op­
stelling zijn niet significant, de lezers van Het Parool zijn - opnieuw -
niet te onderscheiden van wie dan ook.
Hoe heterogeen zijn nu de verschillende lezerskringen op het punt van poli­
tieke opstelling? Met andere woorden: is er sprake van een concentratie van
lezers in één categorie of verdelen de lezers zich in gelijke mate over alle
categorieën?
255

Tabel 13 Politieke opstelling, uitgesplitst naar lezerskring
politieke
opstelling
lezerskring gemiddeld progressief
de Volkskrant 2.91 49.6
Het Vrije Volk 2.94 40.0
Het Parool 3.61 35.3
Algemeen Dagblad 3.92 23.7
De Telegraaf 4.14 21.6
Trouw 4.24 20.0
NRC/Handelsblad 4.40 22.9
politieke opstelling'
gematigd gematigd
progressief conservatief conservatief
24.3 18.9 7.2
42.9 5.7 11.4
38.2 11.8 14.7
25.9 33.3 17.0
29.4 24.6 24.6
25.4 23.6 30.9
14.3 34.3 28.9
'gerangschikt van meest progressief/minst behoudend naar minst progressief/meest behoudend
i
uitgedrukt in percentage lezers per categorie
1 - 2.5 = progressief
2.5-4 = gematigd progressief
4 - 5.5 = gematigd conservatief
5.5 - 7 = conservatief

Tabel 14 Heterogeniteit in politieke opstelling, uitgesplitst naar
lezerskring 1
lezerskring
De Telegraaf
Trouw
Algemeen Dagblad
NRC/Handelsblad
Het Parool
Het Vrije Volk
de Volkskrant
mate van heterogeniteit'
.2,3
94
92
89
88
82
76
67
d d'
1
gerangschikt van meest heterogeen naar minst heterogeen naar d
2
voor berekening van d en d' zie noot 19
3 d heeft een waardenbereik van 0 tot 1, waarbij
0 = alle lezers geconcentreerd in één categorie, homogeniteit
1 = maximale heterogeniteit
d' heeft eveneens een waardenbereik van 0 tot 1, waarbij
0 = homogeen
1 = maximaal heterogeen
De lezerskringen van De Telegraaf en van Trouw blijken qua politieke opstel­
ling zeer heterogeen te zijn: alle categorieën (zie tabel 13) zijn vrijwel
even sterk aanwezig, resulterend in een bijna maximale heterogeniteit. De
lezerskringen van Het Vrije Volk en de Volkskrant zijn het minst heterogeen.
.94
.91
.87
.83
.74
.64
.66
4.2 Perceptie politieke opstelling van krant door lezers
Behalve over hun eigen politieke opstelling hebben we de lezers ook vragen
gesteld over de politieke opstelling van hun krant: "bij welke politieke
groep staat uw krant het dichtst?; van welke politieke groep staat uw krant
het verst af?".
In eerste instantie hebben we vier politieke actoren in deze vraagstelling be­
trokken: het kabinet-Van Agt, het CDA, de PvdA en de VVD.
Nog geen dertig procent van de ondervraagden blijkt in staat voor deze vier
actoren een consistente volgorde aan te geven, gegeven de posities van deze
20
actoren op het politieke continuüm.
In de verdere analyse maken we gebruik van gegevens over de perceptie van de
politieke opstelling van kranten, gebaseerd op een vraagstelling met drie
257

politieke actoren: kabinet-Van Agt, CDA en PvdA. Van deze politieke actoren
hebben we ook gebruik gemaakt bij het construeren van de schaal 'politieke
opstelling' in de inhoudsanalyse. Blijven we als eis stellen dat - gegeven
de posities van deze actoren op het politieke continuüm - een consistente
volgorde aangegeven moet worden, dan kunnen we slechts ruim veertig procent
van de ondervraagden in de analyse betrekken; bijna zestig procent is name­
lijk niet in staat de politieke opstelling van hun krant op een consistente
wijze waar te nemen in relatie tot kabinet-Van Agt, PvdA en CDA. Nemen we ge­
noegen met inconsistente antwoordpatronen - in welk geval alleen de eerste
vraag "bij welke politieke groep staat uw krant het dichtst?" meetelt - dan
stijgt dat percentage tot bijna tachtig.
Lezers van Trouw weten deze laatste vraag het meest frequent te beantwoorden.
Slechts één respondent blijft het antwoord op deze vraag schuldig. Achter­
blijvers zijn de lezerskringen van De Telegraaf en het Algemeen Dagblad: drie
op de tien lezers van deze dagbladen weten de vraag niet te beantwoorden.
Tabel 15 Perceptie politieke opstelling krant, uitgesplitst naar lezerskring
0 a a
objectieve^ perceptie
" U 1 1
, politieke politieke abso- in perlezerskring
opstelling opstelling luut centages
Trouw 2.50 3.57 54 98.2
de Volkskrant 2.85 2.49 99 89.2
Het Parool 3.28 2.61 30 88.2
Het Vrije Volk 2.38 2.12 30 85.6
NRC/Handelsblad 2.66 4.68 28 80.0
De Telegraaf 5.21 4.16 117 70.1
Algemeen Dagblad 4.31 3.69 94 69.6
lezers landelijke
dagbladen 452 79.0
258
gerangschikt van hoogste naar laagste percentage dat vraag bij welke politieke
groep de krant het dichtst staat, weet te beantwoorden.
politieke opstelling zoals gemeten in de inhoudsanalyse
van perceptie is reeds sprake indien de vraag "bij welke politieke groep
staat uw krant het dichtst?" beantwoord wordt.

4.3 Partijkeuze
De cijfers in tabel 16 geven een stemvoorkeur aan. De vraagstelling was: "op
welke partij zou u stemmen indien er vandaag verkiezingen gehouden zouden
worden?". Het onderzoek is gehouden in het najaar van 1979.
Tachtig procent van de lezers van landelijke dagbladen geeft de voorkeur aan
één van de vier grote partijen. Per lezerskring schommelt dat ook rond de
tachtig procent, met twee uitzonderingen: van de lezers van Het Vrije Volk
heeft bijna negentig procent, van de lezers van de Volkskrant heeft iets meer
dan zeventig procent voorkeur voor één van de grote vier.
Hoe heterogeen/homogeen zijn de verschillende lezerskringen in hun partij­
voorkeur? Zijn de voorkeuren sterk verdeeld of is sprake van concentratie
bij één politieke partij?
In de lezerskringen van Het Vrije Volk en Trouw is sprake van een vrij ge­
ringe heterogeniteit: een ruime meerderheid geeft de voorkeur aan PvdA resp.
CDA. in de overige lezerskringen is veel meer sprake van heterogeniteit in
partijvoorkeur.
Leggen we deze cijfers naast de heterogeniteit qua politieke opstelling, dan
springen de lezerskringen van de Volkskrant en van Trouw er uit. De lezers
van de Volkskrant zijn qua politieke opstelling verhoudingsgewijs weinig, qua
partijvoorkeur daarentegen juist zeer heterogeen. Voor de lezerskring van
Trouw ligt dat precies andersom. De lezers van Trouw hebben een sterke voor­
keur voor het CDA, hetgeen een grote spreiding over het politieke continuüm
niet in de weg staat. "Vleugelvorming" binnen het CDA is daar zeker niet
vreemd aan.
Driekwart van de lezers van de Volkskrant is te vinden in het 'progressieve
gebied' van de schaal 'politieke opstelling', bijna zeventig procent geeft
als partijvoorkeur een partij die als "gematigd progressief/progressief" ge­
kenschetst kan worden (PvdA, D'66, 'klein links').
259

Tabel 16 Partijvoorkeur in najaar 1979, uitgesplitst naar lezerskring
lezers landezou
stem- Algemeen NRC/Han- Het De Tele- de Volks- Het Vrije
1 l j k e d a
9bladen
men op 2
Dagblad delsblad Parool graaf Trouw krant Volk absoluut relatief
CDA 27.4 14.3 17.6 24.0 60.0 18.9 8.6 145 25.3
PvdA 20.0 8.6 38.2 19.2 5.5 32.4 68.6 138 24.1
VVD 16.3 25.7 5.9 26.9 7.3 4.5 2.9 88 15.4
D'66 16.3 31.4 23.5 11.4 10.9 15.3 8.6 86 15.0
PSP 1.5 8.6 - - - - 3.6 9.9 8.6 21 3.7
PPR 0.7 2.9 2.9 0.6 1.8 8.1 - - 14 2.4
CPN 1.5 - - 2.9 0.6 - - 1.8 - - 6 1.0
SGP 2.2 - - - - 1.2 1.8 - - - - 6 1.0
DS'70 0.7 - - 2.9 0.6 - - - - - - 3 0.5
GPV 0.7 - - - - - - - - 0.9 - - 2 0.3
BP - - - - - - 0.6 - - - - - - 1 0.2
rest 3
totaal 4
12.6 8.6 5.9 15.0 9.0 8.1 2.9 62 10.8
100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
absoluut 135 35 34 167 55 111 35 572
'uitgedrukt in percentage lezers dat op onderscheiden partijen zou stemmen
'gerangschikt van meeste naarminste stemmen, uitgangspunt landelijke lezers
i
'bestaat uit de categorieën "andere partijen" (n=6), "blanco" (n=12), "weet niet" (n=34) en
"geen antwoord" (n=10)
door afrondingsverschillen is geen enkele som gelijk aan het totaal.

Tabel 17 Mate van heterogeniteit qua partijvoorkeur, uitgesplitst naar
lezerskring 1
lezerskring
heterogeniteit'
d d'
Algemeen Dagblad .82 .74
De Telegraaf .82 .68
NRC/Handelsblad .79 .69
de Volkskrant .78 .70
Het Parool .71 .65
Trouw ,41 .41
Het Vrije Volk .35 .35
^gerangschikt van meest naar minst heterogeen naar i
2
voor berekening van d en d' zie noot 21.
5. Politieke kennis en openheid
Tot slot besteden we in dit profiel van lezerskringen aandacht aan twee
lezerskenmerken die, evenals 'perceptie politieke opstelling', van belang
zijn voor meningsvorming: politieke kennis en openheid.
Lezers van NRC/Handelsblad scoren het hoogst wat politieke kennis betreft,
lezers van Het Vrije Volk het laagst. Wat 'openheid' betreft: hier scoren de
lezers van de Volkskrant het hoogst, die van De Telegraaf het laagst. De ver­
schillen op dit kenmerk zijn overigens klein te noemen.
Tabel 18 Politieke kennis en openheid
1
politieke 3
lezerskring kennis openheid
NRC/Handelsblad 12.7 8.2
de Volkskrant 11.6 8.8
Trouw 11.3 8.2
Het Parool 11.1 7.9
De Telegraaf 10.0 7.4
Algemeen Dagblad 10.0 7.5
Het Vrije Volk 8.9 7.5
gerangschikt van hoogste naar laagste politieke kennis
i
'uitgedrukt in gemiddelde score, schaal loopt van 0 tot 16, waarbij
0 = zeer weinig politieke kennis
16 = zeer veel politieke kennis
261

uitgedrukt in gemiddelde score, schaal loopt van 0 tot 12, waarbij
0 = hecht nauwelijks belang aan meerdere meningen
12 = hecht zeer veel belang aan meerdere meningen
Vatten we het profiel van de lezerskringen voor deze kenmerken samen, dan
kunnen we een tweedeling constateren. Aan de ene kant de lezers van NRC/
Handelsblad, de Volkskrant en Trouw, aan de andere kant de lezers van Het
Vrije Volk, De Telegraaf en het Algemeen Dagblad, De lezerskring van Het
22
Parool "valt tussen wal en schip".
262

hoofdstuk 3
KRANT EN LEZER:
EEN MICRO-ANALYSE
263

1. Inleiding
In onze beschouwingen is de individuele lezer tot nu toe buiten beeld geble­
ven. In het voorgaande hoofdstuk hebben we weliswaar verslag gedaan van het
lezersonderzoek, maar de schijnwerper was daar gericht op lezerskringen,
niet op individuele lezers. Als sluitstuk van de analyse stellen we in dit
hoofdstuk de individuele lezer centraal.
We betrekken inhoudsanalyse en lezersonderzoek op elkaar door na te gaan in
hoeverre inhoudskenmerken van dagbladen een adequate bijdrage leveren aan
meningsvorming van lezers over politieke aangelegenheden. In concreto houdt
zulks in, dat we - met behulp van de analysetechniek 'multiple regressie' -
drie tentatieve modellen toetsen. Dat zijn achtereenvolgens: 'politieke ken­
nis', 'openheid' en 'perceptie politieke opstelling'.
Wellicht ten overvloede wijzen wij er nogmaals op, dat deze modellen niet ge­
richt zijn op een zo volledig mogelijke verklaring van de variantie in de af­
hankelijke variabele, maar slechts beogen aanwijzingen op te sporen voor de
invloed van inhoudskenmerken op de respectieve afhankelijke variabelen.
Voor we toekomen aan het verslag over de resultaten van deze analyse, bespre­
ken we in paragraaf 2 de opbouw van de te toetsen modellen. In paragraaf 3 be­
handelen we vervolgens de opzet van de toetsing. In de paragrafen 4 en 5
komen dan de tentatieve modellen 'politieke kennis' en 'openheid' aan de
orde.
Paragraaf 6 is gewijd aan de vraag in hoeverre dagbladen invloed hebben op
het vermogen van lezers de politieke opstelling van hun krant te percipiëren.
265

266
"Perceptie politieke opstelling" vermelden we hier apart, omdat het vermogen
de politieke opstelling van de krant te percipiëren tot dusver niet in ver­
band gebracht is met meningsvorming. Wij beschouwen "perceptie politieke op­
stelling" als een specimen van politieke kennis.
Paragraaf 7 ten slotte bevat een samenvatting van de uitkomsten van de toet­
sing.
2. Opbouw van de te toetsen modellen
Het verkennend karakter van het lezersonderzoek brengt onder andere met zich
mee - we wezen er reeds op - dat het ontwikkelen van modellen gericht op een
zo volledig mogelijk verklaren van "politieke kennis", "openheid" en "percep­
tie .." achterwege blijft. We hanteren dan ook steeds de term 'tentatief mo­
del', daarmee aangevend dat onze doelstelling niet verstrekkend is: het toet­
sen van het model 'politieke kennis' betekent in dit verband niet anders dan
nagaan of er aanwijzingen zijn dat inhoud van dagbladen invloed heeft op de
politieke kennis van lezers.
De hypothesen waaruit de te toetsen tentatieve modellen zijn opgebouwd zijn
a-symmetrisch van aard, dat wil zeggen: ze onderstellen éénrichtingsverkeer
van krant naar lezer. Men zie daarover hoofdstuk 1 van dit deel.
'Politieke kennis' enz. is uiteraard van meer factoren afhankelijk dan alleen
van de inhoud van het dagblad dat men leest. Een aantal mogelijk relevante
factoren hebben we opgenomen in de te toetsen tentatieve modellen. De grond­
structuur van deze modellen is als volgt.
Schema 1 Grondstructuur tentatieve modellen lezersonderzoek
opleidingsniveau
overigmedia-
media- r 1
overig
mediagebruik
1 r
r
* 1
1
inhoudsken
merken
dagbladen
belangstelling ^- politieke openheid en
politiek nieuws kennis perceptie
belang
bron
T
informatie
oriëntatie

Alle modellen in dit onderzoek zijn op deze wijze opgebouwd; het zijn vari­
aties op één thema. De variatie schuilt in de inhoudskenmerken: niet alle in-
houdskenmerken spelen een rol in alle modellen. Voor de preciese invulling
verwijzen we naar de paragrafen 4 tot en met 6 van dit hoofdstuk. Deze para­
grafen bevatten het verslag van de toetsing van de modellen. We volstaan nu
met een toelichting bij de variabelen 'belang bron' en 'informatie-oriëntatie'
uit schema 1.
Effecten van media zijn niet onafhankelijk van de intenties van de ontvanger.
Toegespitst op dit onderzoek: een krant kan nog zo veel aandacht aan poli­
tiek nieuws besteden, als een abonnee die krant vooral of uitsluitend leest
om op de hoogte te blijven van de wederwaardigheden van 011 ie B. Bommel en
Tom Poes, zal die krant in de regel niet veel bijdragen aan de meningsvor­
ming van deze abonée'over politieke aangelegenheden. Met andere woorden: aan
ontvangerszijde moet rekening gehouden worden met mogelijke condities voor
het optreden van effecten van media. Een gedachtengang die in de "uses and
gratifications approach" uitwerking gevonden heeft.
In dit onderzoek hanteren wij twee mogelijke condities aan ontvangerszijde,
tot uitdrukking gebracht in de interactie-variabelen 'informatie-oriëntatie'
en 'belang bron'. "Informatie-oriëntatie" geeft aan in hoeverre een krant ge­
lezen wordt omwille van met name politieke informatie; "belang bron" heeft
betrekking op het belang dat aan de krant als bron voor politieke informatie
gehecht wordt. Onderzocht is, of en zo ja in welke mate deze interactie­
variabelen de samenhangen "inhoudskenmerken/belangstelling voor politiek
nieuws" en "inhoudskenmerken/politieke kennis enz." beïnvloeden. We doen
daarbij op voorhand geen uitspraken over de wijze waarop de interactie zich
zal manifesteren, of sprake zal zijn van een noodzakelijke voorwaarde dan wel
23
van een versterking/verzwakking van het bestaande effect.
3. Het effect-begrip: potentieel en gesommeerd effect
Wij zullen in het navolgende onderscheid maken tussen effecten en gesommeerde
effecten, ook wel te noemen "potentiële effecten" en "someffecten". Waar gaat
het daarbij om?
Indien de aard van de samenhang tussen twee variabelen wordt vastgelegd in
een regressievergelijking van bijvoorbeeld het type Y = bX + c, geeft de co-
267

efficiënt 'b' in zekere zin het potentiële effect van X op Y aan:
indien X, dan Y; indien de onafhankelijke variabele met één eenheid ver­
andert, dan neemt de afhankelijke variabele toe met factor 'b'. Daarmee is
nog niets gezegd over de totale omvang van verandering in Y die - gegeven
de regressievergelijking - is terug te voeren op de X-variabele. Toch is dat
nu juist waar iedere massacommunicator een antwoord op wil hebben: hoeveel
bereik ik met mijn programma, met mijn krant bij de hele populatie van ont­
vangers. Dit nu zullen wij het "gesommeerde effect" of kortweg het "som­
effect" noemen. Een voorbeeld ter verduidelijking.
De parlementaire rubriek 'Den Haag Vandaag' heeft een sterk potentieel ef­
fect op politieke kennis (b = .55), maar verhoudingsgewijs slechts weinigen
nemen de moeite dit programma min of meer regelmatig te bekijken. Daardoor
blijft het effect voor een groot deel potentieel, het wordt in feite niet ge­
realiseerd. Met andere woorden: indien naar 'Den Haag Vandaag' gekeken
wordt, is de bijdrage aan politieke kennis verhoudingsgewijs groot te noemen,
maar relatief veel mensen kijken niet of nauwelijke.
Deze beide gegevens - het potentiële effect zoals uitgedrukt in de regressie­
coëfficiënt en de mate waarin naar 'Den Haag Vandaag' gekeken wordt - ver-
24
werken we in het "someffect".
268
Grafiek 1 Effect van kijkfrequentie Den Haag Vandaag op politieke kennis,
overige factoren constant (fictief)

In woorden: het potentieel effect van "kijkfrequentie Den Haag Vandaag" op
politieke kennis varieert van 0 (voor wie zelden of nooit kijkt) tot 2.25
(voor wie altijd/bijna altijd kijkt).
Nu is de frequentieverdeling van het kijken naar "Den Haag Vandaag" in de
populatie nogal scheef. Stel dat we de volgende frequentieverdeling vinden:
kijk (bijna) altijd 20 respondenten
kijk vaak 30 respondenten
kijk zo nu en dan 100 respondenten
kijk zelden/nooit 180 respondenten
Het 'someffect 1
wordt nu als volgt berekend:
van "kijkfrequentie Den Haag Vandaag" op politieke kennis
'Someffect' = 20(.75 x 3) + 30(.75 x 2) + 100(.75 x 1) + 180(.75 x 0), te
herleiden tot (.75 x gemiddelde kijkfrequentie) =
(.75 x .67) = .50.
Met andere woorden: de makers van "Den Haag Vandaag" leveren met hun program­
ma een bijdrage van .50 aan de politieke kennis van het publiek.
'Someffecten' zullen wij in het navolgende alleen berekenen voor zogenaamde
mediagebruiksvariabelen, dat wil zeggen voor inhoudskenmerken van dagbladen,
kijkfrequenties en leestijd opinieweekbladen. Verder kan nog opgemerkt wor­
den dat 'someffecten' slechts berekend worden indien één van deze variabelen
een direct effect op de in het geding zijnde afhankelijke variabele heeft.
4. Toetsing tentatieve model 'politieke kennis'
Na de presentatie van het te toetsen tentatieve model "politieke kennis",
zullen we in deze paragraaf in drie stappen verslag doen van de resultaten
van de toetsing. Eerst gaan we in op de veronderstelde relaties tussen op­
leidingsniveau enerzijds en een aantal variabelen rond mediagebruik ander­
zijds. Vervolgens behandelen we de hypothesen ten aanzien van "belangstelling
voor politiek nieuws" en tenslotte passeren de veronderstelde samenhangen
inzake "politieke kennis" de revue.
269

4.1 Het model 'politieke kennis'
Het tentatieve model politieke kennis bevat in totaal negentien hypothesen,
waaronder vier betrekking hebbend op interacties. Elke pijl in schema 2 geeft
een hypothese weer, waarbij een (+)-teken inhoudt dat de veronderstelde re­
latie positief, een (-)-teken dat de veronderstelde relatie negatief van aard
is.
Schema 2 Het tentatieve model 'politieke kennis' 1
x1 oplei
dingsniveau
270
x2
x5
kijkfrequentie
Den Haag Vandaag
x3 kijkfrequentie
actualiteitenrubrieken
x4 leestijd opinieweekbladen
keuze krant met
relatieve aandacht
politiek nieuws
belang
bron
T T
x
^ belangstelling
politiek nieuws
t t
informatie
oriëntatie
+ +
T T T
x7 politieke
kennis
• •
Terwille van de notatie van de regressievergelijkingen zijn alle variabelen
genummerd van tot X^.
De interacties in dit model hebben betrekking op de relaties (Xg/Xg) en
(X5/X7). De structuur van interactie-hypothesen is - ook in de overige model­
len - steeds dezelfde. Het veronderstelde positieve of negatieve effect van
de onafhankelijke variabele X op de afhankelijke variabele Y zal positiever/
negatiever zijn indien:

- het informatiemotief (zeer) belangrijk wordt gevonden;
- de krant als bron voor politieke informatie (zeer) belangrijk wordt ge­
vonden.
We zien af van het verbaliseren van alle hypothesen. We beperken ons - ook
in de volgende paragrafen - tot de hypothesen waarin inhoudskenmerken van
dagbladen betrokken zijn. Dat betreft in dit model de veronderstelde rela­
ties tussen Xg 5 Xg enerzijds en X^ anderzijds.
1. Hoe meer aandacht de krant die men leest aan politiek nieuws besteedt,
des te groter zal de politieke kennis zijn.
2. Een deel van het in (1) veronderstelde effect op politieke kennis, zal
verlopen via belangstelling voor politiek nieuws.
3. De in (1) en (2) veronderstelde effecten zullen positiever zijn indien:
het informatiemotief (zeer) belangrijk gevonden wordt en/of de krant als
25
bron voor politieke informatie (zeer) belangrijk gevonden wordt.
4.2 De toetsing: de veronderstelde relaties tussen opleidingsniveau en
mediagebruiks-variabelen
Opleidingsniveau blijkt - conform de veronderstellingen - van belang voor
alle variabelen betreffende mediagebruik. Samengevat luiden de resultaten:
Hoe hoger het opleidingsniveau,
1. des te vaker kijkt men naar "Den Haag Vandaag";
2. des te minder vaak kijkt men naar actualiteitenrubrieken;
3. des te meer tijd besteedt men aan het lezen van opinieweekbladen;
4. des te vaker kiest men een krant met relatief veel aandacht voor politiek
nieuws.
Afgezien van (3) zijn de samenhangen overigens niet bepaald sterk te noemen:
achtereenvolgens noteren we een r van .13, -.16, .40 en .22.
De resultaten onderstrepen de afwijkende positie van "Den Haag Vandaag". Het
algemene beeld - hier ook terug te vinden ten aanzien van actualiteitenru­
brieken - is, dat naarmate het opleidingsniveau hoger is er minder televisie
gekeken wordt. Voor "Den Haag Vandaag" geldt precies het omgekeerde. Dit
wijst erop dat ten aanzien van "Den Haag Vandaag" het kijkgedrag selectiever
27
is dan ten opzichte van actualiteitenrubrieken het geval is. Eén en ander
is overigens conform de verwachtingen.
26
271

Wat de relatie "opleidingsniveau - relatieve aandacht voor politiek nieuws"
betreft, nog het volgende. Uiteraard is het niet zo dat een hoger opleidings­
niveau van lezers tot meer aandacht voor politiek nieuws leidt. Tussen op­
leidingsniveau en inhoudskenmerken van dagbladen spelen zich keuzeprocessen
af: naarmate het opleidingsniveau hoger is, zal vaker een krant met relatief
veel aandacht voor politiek nieuws gekozen worden. Een veronderstelling die
steun vindt in onze gegevens.
4.3 De toetsing: de veronderstelde relaties inzake "belangstelling voor
politiek nieuws:
In het tentatieve model hebben we vijf variabelen in verband gebracht met
"belangstelling voor politiek nieuws". In de toetsing blijven alle veronderoo
stelde relaties bestaan. Samengevat luiden de uitkomsten als volgt.
272
1. Hoe hoger het opleidingsniveau,
2. hoe meer naar "Den Haag Vandaag" gekeken wordt,
3. hoe meer naar actualiteitenrubrieken gekeken wordt,
4. hoe meer tijd besteed wordt aan het lezen van opinieweekbladen,
5. hoe meer aandacht de krant die men leest aan politiek nieuws besteedt,
des te meer belangstelling heeft men voor politiek nieuws.
Ten aanzien van de laatste samenhang geldt dat voldaan moet zijn aan één of
twee voorwaarden: men moet het informatiemotief en/of "krant als bron" (zeer)
belangrijk vinden. Is aan geen van beide voorwaarden voldaan, dan heeft "re­
latieve aandacht voor politiek nieuws" geen enkel effect op de belangstel­
ling voor politiek nieuws.
De directe effecten en de someffecten van de onderscheiden variabelen zijn
opgenomen in tabel 1. Uitgaande van de someffecten, blijkt 'opleidingsniveau'
de belangrijkste factor te zijn; 'leestijd opinieweekbladen is bijna te ver­
waarlozen. De factor 'relatieve aandacht politiek nieuws' is vooral belang­
rijk indien respondenten "informatie-oriëntatie" èn "krant als bron" (zeer)
belangrijk vinden. Beide interactie-variabelen tesamen genomen, blijken con­
ditionerend te werken. Anders - en minder technisch geformuleerd: indien
mensen de krant als bron voor politieke informatie niet belangrijk vinden en
tegelijkertijd de krant niet omwille van de politieke informatie maar om

Grafiek 2 Effect van relatieve aandacht voor politiek nieuws op belang-
29
stelling voor politiek nieuws, overige factoren constant
belangstelling
politiek nieuws
4
3
2 __
0 —wH
15 25 35 45 55
II
relatieve aandacht
politiek nieuws
I informatiemotief (zeer) belangrijk, krant als bron voor politieke informatie
(zeer) belangrijk (n = 186)
II informatiemotief (zeer) belangrijk (n = 131)
III krant als bron voor politieke informatie (zeer) belangrijk (n = 84)
IV informatiemotief niet belangrijk, krant als bron voor politieke informatie
niet belangrijk (n = 197).
andere redenen lezen, maakt het voor de belangstelling voor politiek nieuws
niet uit of de krant veel dan wel weinig aandacht besteedt aan politiek
nieuws. Is aan één van beide voorwaarden wel voldaan, dan heeft een stijging
in relatieve aandacht in de krant een (lichte) stijging in belangstelling
voor politiek nieuws bij de lezer tot gevolg.
273

Tabel 1 Factoren met effect op "belangstelling voor politiek nieuws"
2 3
1 gestandaar- somfactor
effect diseerd effect effect
opleidingsniveau .09 .25 . 53
kijkfrequentie actualiteitenrubrieken .026 .15 .22
kijkfrequentie Den Haag Vandaag .13 .13 .14
leestijd opinieweekbladen .09 .08 .03
relatieve aandacht politiek nieuws
I indien informatie-oriëntatie
(zeer) belangrijk (n = 131) .016 .26 .45
II indien krant als bron (zeer)
belangrijk (n = 84) .009 .13 .23
III indien informatie-oriëntatie
èn krant als bron (zeer)
belangrijk (n = 186) .025 .73
4
relatieve aandacht politiek nieuws .36
R = .61
'''uitgedrukt
2
uitgedrukt
3
in de richtingscoëfficiënt 'b'
in de "beta"
voor berekening someffecten zie noot 30; uitgedrukt in termen van de schaal
'belangstelling politiek nieuws' (waardenbereik 0 tot 4).
gemiddelde
lezers.
van de someffecten zoals berekend voor de onderscheiden groepen
4.4 De toetsing: het model 'politieke kennis'
Het getoetste tentatieve model 'politieke kennis' bevat slechts weinig minder
relaties dan oorspronkelijk verondersteld. Op drie punten wijkt het af van
het oorspronkelijke:
- de kijkfrequentie actualiteitenrubrieken heeft geen direct effect op poli­
tieke kennis, zoals verondersteld was;
- leestijd opinieweekbladen heeft geen direct effect op politieke kennis,
zoals verondersteld was;
- het veronderstelde positieve effect van relatieve aandacht politiek nieuws
op politieke kennis is wel aanwezig, maar wordt niet geïnteracteerd door
i nformati e-ori ëntati e.
Voor het overige worden de hypothesen ondersteund door de uitkomsten van de
toetsing.
274

Grafiek 3 Effect van relatieve aandacht voor politieke nieuws op politieke
31
kenms, overige factoren constant
politieke
kennis
16
15
14
13
12 __
11 n
0 relatieve aandacht
politieke nieuws krant
15 25 35 45 55
I krant als bron voor politieke informatie (zeer) belangrijk (n = 270)
II krant als bron voor politieke informatie niet belangrijk (n = 328).
Verhoudingsgewijs is het effect van relatieve aandacht voor politiek nieuws
op politieke kennis zeer bescheiden te noemen. Verreweg de belangrijkste
factoren in het tentatieve model zijn opleidingsniveau en belangstelling voor
politiek nieuws.
275

Tabel 2 Factoren met effect op "politieke kennis"
factor effect
opleidingsniveau .44
belangstelling politiek nieuws .83
kijkfrequentie Den Haag Vandaag .55
relatieve aandacht politiek nieuws
indien krant als bron (zeer) belangrijk
4 .02
relatieve aandacht politiek nieuws
(alle groepen)
R = .57
gestandaardiseerd
effect
.33
.23
.15
.08
som- 3
effect
2.81
2.02
.71
''uitgedrukt in richtingscoëfficiënt 'b'
2
uitgedrukt in de "beta"
3
voor berekening someffecten zie noot 30; uitgedrukt in termen van de schaal
'politieke kennis' (waardenbereik 0 tot 16)
4
gemiddelde van de someffecten zoals berekend voor de onderscheiden groepen
lezers.
276
4.5 Het model 'politieke kennis' getoetst: samenvatting en conclusies
Schema 3 Weergave model 'politieke kennis' na toetsing
x1 opleidingsniveau
k x2 kijkfrequentie
Den Haag Vandaag
x3
kijkfrequentie
actualiteitenrubrieken
x4 leestijd opinieweekbladen
+
—• x5 relatieve aandacht
politiek nieuws
t
belang
bron
x6 belangstelling
politiek nieuws
informatie
oriëntatie
1.04
x7
.54
politieke
kennis

Ter toelichting op de uitkomsten nog het volgende.
1. "Leestijd opinieweekbladen" en "kijkfrequentie actualiteitenrubrieken"
hebben geen zelfstandig effect op politieke kennis; via "belangstelling
politiek nieuws" is sprake van een indirect effect.
2. De samenhang tussen "relatieve aandacht politiek nieuws" en "politieke
kennis" leverde een probleem op. De twee interactie-variabelen - 'belang
bron' en 'informatie-oriëntatie' - tegelijkertijd in de regressieverge­
lijking betrekken leverde niet-significante regressiecoëfficiënten op.
Betrekken we ze afzonderlijk in de regressievergelijking, dan blijken
beide partiële regressiecoëfficiënten wel significant te zijn. Beide co­
ëfficiënten zijn nagenoeg even sterk of zwak: .0196 versus .0185. De keus
is gevallen op de interactie-variabele met de sterkste of beter gezegd de
minst zwakke regressiecoëfficiënt: "belang bron".
3. Samenvattend concluderen we dat het inhoudskenmerk 'relatieve aandacht
voor politiek nieuws' een (zeer) ondergeschikte rol vervult in het tenta­
tieve model 'politieke kennis'. De belangrijkste factoren zijn "oplei­
dingsniveau" en "belangstelling voor politiek nieuws". Factoren die voor
een redactie niet (opleidingsniveau) of nauwelijks beïnvloedbaar zijn.
"Belangstelling voor politiek nieuws" kan binnen bepaalde grenzen wel ge­
stimuleerd worden door meer aandacht voor politiek nieuws - zie paragraaf
4.3. -, maar die grenzen zijn redelijk snel bereikt. Voor één derde van de
door ons onderzochte populatie geldt zelfs dat er helemaal geen grenzen
zijn: meer aandacht voor politiek nieuws heeft geen enkel effect op hun
belangstelling daarvoor. De mogelijkheden van dagbladen om bij te dragen
aan het vergroten van de politieke kennis van hun lezers lijken al met al
nogal beperkt; in ieder geval leidt vergroting van het aanbod aan poli­
tieke informatie nauwelijks tot het gewenste resultaat. Dat kan twee din­
gen betekenen. In de eerste plaats dat wellicht de kwaliteit van de poli­
tieke informatie, de wijze waarop dagbladen politieke informatie verschaf­
fen, de aandacht van redacties en onderzoekers meer dan waard is. Het kan
er ook op duiden dat het model "krant -» lezer" omgedraaid moet worden: de
politieke kennis beïnvloedt de keuze van de krant. Maar ook dan geldt dat
de samenhang niet sterk is.
277

5. Toetsing tentatieve model 'openheid'
De operationalisering van het lezerskenmerk 'openheid' draagt een voorlopig
32
karakter. De uitkomsten in deze paragraaf moeten dan ook met enige terug­
houdendheid beoordeeld worden. In het te toetsen model 'openheid' spelen
meerdere inhoudskenmerken van dagbladen een rol. Zoals elders uitééngezet ,
noodzaakt ons dat tot een toetsing-in-êtappes, waarbij telkens een ander in-
houdskenmerk in de regressievergelijking betrokken wordt.
5.1 Het model 'openheid'
Het tentatieve model 'openheid' bevat een aantal relaties dat reeds aan de
orde kwam bij het model 'politieke kennis'. In de bespreking van de uitkom­
sten van de toetsing van dit model laten we deze relaties buiten beschouwing.
We concentreren ons op de vraag in welke mate inhoudskenmerken van dagbladen
278
invloed hebben op de openheid van lezers. Daarbij zijn de volgende hypothesen
in het geding.
1. Hoe meer aandacht de krant die men leest aan politiek nieuws besteedt, des
34
te groter zal de openheid van lezers zijn.
Ter toelichting: meer aandacht voor politiek nieuws betekent een grotere
kans in ruimere mate met de opvattingen van meerdere politieke actoren ge­
confronteerd te worden. "Confrontatie", in staat gesteld worden kennis te
nemen van kan geacht worden het openstaan voor andere meningen te be­
vorderen.
2. Hoe meer de beweringen in de krant die men leest voorzien zijn van moti­
veringen en van contextuele informatie (hoe gegronder de krant is), des
te groter zal de openheid van lezers zijn.
Ter toelichting: meer motiveringen en meer contextuele informatie in re­
latie tot beweringen houdt in dat lezers beter in staat gesteld worden
de weg waarlangs de krant tot een bepaald standpunt komt, "mee te lopen".
Wij verwachten dat zulks een positief effect zal hebben op de bereidheid
van lezers kennis te nemen van andere dan de eigen opvattingen.
3. Hoe groter de interne politieke diversiteit van de krant die men leest,
des te groter zal de openheid van lezers zijn.
4. Hoe minder vertekening in de berichtgeving van de krant die men leest, des
33

te groter zal de openheid van lezers zijn.
5. Hoe minder generaliserend taalgebruik in de krant die men leest, des te
groter zal de openheid van lezers zijn.
6. De in (1) en (5) veronderstelde effecten op openheid van lezers zullen
positiever/negatiever zijn indien:
- het informatiemotief (zeer) belangrijk gevonden wordt;
- de krant als bron voor politieke informatie (zeer) belangrijk gevonden
wordt.
Schema 4 Weergave tentatief model 'openheid 1
'''
x1 opleidingsniveau
x5
x10
x12
relatieve aandacht
politiek
gegrondheid
x11 interne politieke
diversiteit
x13
vertekening
generaliserend
taalgebruik
o belangstelling
politiek
1. L
î Î
belang
bron
informatie
oriëntatie
de relaties zijn positief, tenzij anders aangegeven.
yj politieke
kennis
x22
openheid
279

5.2 De toetsing: het effect van relatieve aandacht voor politiek neiuws
280
op openheid
Een aantal veronderstelde relaties wordt door onze gegevens niet ondersteund:
"kijkfrequentie Den Haag Vandaag", "kijkfrequentie actualiteitenrubrieken",
"leestijd opinieweekbladen" en "politieke kennis" blijken geen direct effect
te hebben op de mate van openheid van lezers. "Opleidingsniveau", "belang­
stelling voor politiek nieuws" en "relatieve aandacht voor politiek nieuws"
zijn wèl van belang met het oog op de openheid van lezers.
Samengevat luiden de resultaten als volgt.
1. Hoe hoger het opleidingsniveau,
2. hoe meer belangstelling voor politiek nieuws,
3. en hoe meer aandacht de krant die men leest aan politieke nieuws be­
steedt, des te groter is de openheid van de lezers.
Dit laatste althans indien:
- het informatiemotief (zeer) belangrijk gevonden wordt en/of
- de krant als bron voor politieke informatie (zeer) belangrijk gevonden
wordt.
Eén en ander impliceert dat de hypothesen 1 en 6 - zie paragraaf 5.1. -
bevestigd worden.
Grafiek 4 Effect van relatieve aandacht voor politiek nieuws op openheid,
35
overige factoren constant
openheid 12 __
lezer
11 __
10 __
relatieve aandacht
politiek nieuws krant

I informatiemotief (zeer) belangrijk, krant als bron voor politieke informatie
(zeer) belangrijk (n = 186)
II informatiemotief (zeer) belangrijk (n = 131)
III krant als bron voor politieke informatie (zeer) belangrijk (n = 84)
IV informatiemotief niet belangrijk, krant als bron voor politieke informatie
niet belangrijk (n = 197).
De directe effecten en de someffecten van 'opleidingsniveau', 'belangstel­
ling politiek nieuws' en 'relatieve aandacht politiek nieuws' zijn opgenomen
in tabel 3. Wat betreft de variabelen 'opleidingsniveau' en 'belangstelling
politiek nieuws' wijzen we erop dat ze alleen in tabel 3 opgenomen zijn; de
effecten van deze variabelen gelden ook bij de analyse van de overige in-
houdskenmerken.
Tabel 3 Factoren met effect op "openheid"
2 3
, gestandaar- somfactor
effect diseerd effect effect
opleidingsniveau .15 .21 .75
belangstelling politiek nieuws .29 .15 .70
relatieve aandacht politiek nieuws
I indien informatie-oriëntatie èn
krant als bron (zeer) belangrijk .03 .88
II indien informatie-oriëntatie
(zeer) belangrijk .019 .15 .54
III indien krant als bron (zeer)
belangrijk .011 .08 .29
4
relatieve aandacht
(alle groepen) .41
R = .42
'''uitgedrukt in richtingscoëfficiënt 'b'
2
uitgedrukt in de "beta"
3
voor berekening someffecten zie noot 30; uitgedrukt in termen van de schaal
'openheid' (waardenbereik 0 tot 12)
4
gemiddelde van de someffecten zoals berekend voor de onderscheiden groepen
lezers.
281

5.3 De toetsing: het effect van gegrondheid op openheid
In paragraaf 5.2 is al gebleken dat een viertal veronderstelde relaties
niet ondersteund wordt door onze gegevens. Daar kwam ook naar voren dat van .
de niet-inhoudskenmerken de factoren 'opleidingsniveau' en 'belangstelling
voor politiek nieuws' wèl van belang waren met het oog op openheid. In deze
en de volgende subparagrafen laten we dit complex relaties steeds buiten be­
schouwing. We concentreren ons op het telkens wisselende inhoudskenmerk.
Het resultaat van de toetsing kan als volgt worden samengevat.
1. Gegrondheid heeft een positief effect op openheid indien het informa­
tiemotief (zeer) belangrijk wordt gevonden.
2. Gegrondheid heeft een negatief effect op openheid indien het informa­
tiemotief niet belangrijk wordt gevonden.
3. De effecten in (1) en (2) worden versterkt resp. verzwakt indien de krant
als bron voor politieke informatie belangrijk wordt gevonden.
Dit impliceert dat de op dit punt geformuleerde hypothesen slechts gedeelte­
lijk ondersteund worden. Het "boemerang-effect" - de negatieve invloed van
gegrondheid op openheid indien het informatiemotief niet belangrijk gevonden
wordt - was niet verondersteld.
Grafiek 5 Effect van gegrondheid op openheid, overige factoren constant
282
openheid 12
11
10
9
8 __
7
.30 .60 .90
gegrondheid

I informatiemotief (zeer) belangrijk, krant als bron voor politieke informatie
(zeer) belangrijk (n = 186)
II informatiemotief (zeer) belangrijk (n = 131)
III krant als bron voor politieke informatie (zeer) belangrijk (n = 84)
IV informatiemotief niet belangrijk, krant als bron voor politieke informatie
niet belangrijk (n = 197).
Het someffect van gegrondheid op openheid is per saldo negatief: - .03. Er
zijn - uiteraard - nogal wat verschillen in someffect voor de diverse
lezersgroepen.
Tabel 4 Someffecten van gegrondheid op openheid
sominteracties
effect N
informatiemotief (zeer) belangrijk,
'krant als bron' (zeer) belangrijk
+ .34 186
informatiemotief (zeer) belangrijk + .02 131
'krant als bron' (zeer) belangrijk -.12 84
informatiemotief niet belangrijk,
'krant als bron' niet belangrijk
gewogen gemiddelde -.03
-.37 197
In geen van de gevallen is sprake van een sterk effect van gegrondheid op
openheid. Opvallend is wel dat het positieve effect, optredend indien aan
beide voorwaarden is voldaan, zwakker is dan het negatieve effect dat op­
treedt ingeval aan beide voorwaarden niet wordt voldaan. De uitkomsten
duiden er op dat lezers die de krant niet belangrijk vinden als bron voor
politieke informatie en die bovendien de krant om andere dan politieke in­
formatie-motieven lezen, geïrriteerd raken over teksten met verhoudingsge­
wijs veel motiveringen en veel contextuele informatie. Die irritatie op
haar beurt lijkt een goede voedingsbodem voor het geconstateerde averechts
effect: een zekere mate van afsluiten voor andere opvattingen.
5.4 De toetsing: het effect van interne politieke diversiteit en van ver­
tekening op openheid
De uitkomsten van de toetsing logenstraffen onze veronderstellingen op dit
punt. Een stijgende interne politieke diversiteit leidt tot een dalende
283

openheid van lezers. Indien het informatiemotief (zeer) belangrijk wordt ge­
vonden, is het negatieve effect zwakker. 'Krant als bron' blijkt niet te
werken als interactie-variabele. "Interne politieke diversiteit" heeft be­
trekking op achtergrondinformatie en commentaar.
Grafiek 6 Effect van interne politieke diversiteit op openheid, overige
37
factoren constant
openheid
lezer
12
11 __
10 __
9
8 -U
7
O
.20 .40 .60 .80
I informatiemotief (zeer) belangrijk (n = 317)
II informatiemotief niet belangrijk (n = 281).
Interne politieke
diversiteit krant
Het someffect van interne politieke diversiteit op openheid is -.22; indien
het informatiemotief (zeer) belangrijk wordt gevonden, bedraagt het someffect
-.07; is dat niet het geval, dan loopt het terug tot -.39.
Dat een stijgende interne politieke diversiteit in achtergrondinformatie en
commentaar een dalende openheid met zich mee brengt mag - met alle reserves
ten aanzien van de operationalisering van openheid - een opmerkelijke uit­
komst heten. Het betekent immers dat, naarmate een krant in achtergrondin­
formatie en commentaar haar lezers in sterkere mate met meerdere politieke
opvattingen confronteert, de lezers minder openstaan voor meerdere opvatting­
en. Een mogelijke verklaring voor dit fenomeen is dat een grote interne poli-
284

tieke diversiteit zoals door ons berekend, strijdt met wat lezers van "hun"
krant verwachten: één mening, een duidelijke, in hoge mate voorspelbare stel-
lingname. Een krant kortom met één, niet met meerdere gezichten.
Het resultaat van de toetsing roept de ondergang van het amerikaanse dagblad
"World Journal Tribune" in herinnering. Een krant ontstaan uit een fusie van
drie dagbladen, die op de opiniepagina's de opvattingen van de drie
fusiepartners onder en naast elkaar afdrukte, zonder er een eigen mening aan
38
toe te voegen. Hetgeen door de lezers niet werd gewaardeerd. Althans niet
positief.
Deze uitkomst betekent voer voor hen die nogal sceptisch staan ten opzichte
van de mogelijkheden van interne politieke pluriformiteit.
Vooralsnog dienen er aan deze uitkomst geen al te zware conclusies verbonden
te worden. Hoogstens kan men stellen dat dit resultaat nog eens herinnert aan
de oude wijsheid "het belangrijkste aan een krant zijn haar lezers": die be­
palen de grenzen waarbinnen een redactie kan opereren.
Ten aanzien van het inhoudskenmerk 'vertekening' is de uitkomst van de toet­
sing een bevestiging van de geformuleerde hypothese: hoe minder vertekening
in de berichtgeving van de krant die men leest, des te groter is de open­
heid. In tegenstelling tot wat we verwachtten - zie paragraaf 5, hypothese
6 - is er sprake van slechts één interactie. 'Krant als bron' heeft geen in­
vloed op de relatie 'vertekening - openheid', informatie-oriëntatie wel.
Vindt men het informatiemotief (zeer) belangrijk, dan is er sprake van een
afzwakking van het negatieve effect van vertekening op openheid. Is het in-
formatiemotief voor respondenten niet belangrijk, dan bedraagt het someffect
-.72; is het daarentegen (zeer) belangrijk, dan loopt het terug tot -.29. Per
saldo is het someffect -.49.
Deze uitkomst betekent dat, naarmate dagbladen in hun berichtgeving lezers
beter in staat stellen kennis te nemen van de opvattingen van diverse poli­
tieke partijen, de lezers in toenemende mate openstaan voor meerdere opvat­
tingen. "Beter" heeft in dit geval de zeer specifieke betekenis van "even­
wichtiger, minder vertekend".
285

Grafiek 7 Effect van vertekening op openheid, overige factoren constant'
openheid
lezer
12 _|_
11
10 __
9
8
:t 4*1—I—I—I—l
.20 .40 .60
I informatiemotief (zeer) belangrijk (n = 317)
II informatiemotief niet belangrijk (n = 281).
ii
vertekening
Op het eerste gezicht lijkt dit in tegenspraak met wat we zojuist ten aanzien
van interne politieke diversiteit betoogd hebben: meerdere opvattingen wekken
irritatie op en bewerkstelligen aldus een zekere mate van afsluiten voor an­
dere opvattingen. Toch is de tegenspraak slechts schijn: interne politieke
diversiteit heeft betrekking op achtergrondinformatie en commentaar, op stand­
punten derhalve die door de krant zelf worden ingenomen; vertekening echter
heeft betrekking op berichtgeving, het gaat om het weergeven door de krant
van opvattingen die door derden zijn geuit. Het is niet uitgesloten dat de
lezer - voor wie het onderscheid berichtgeving/commentaar, achtergrondinfor­
matie heel goed waarneembaar is - anders reageert op "meedere opvattingen" in
286
de onderscheiden nieuwsvormen. Per slot van rekening kunnen "meerdere opvat-
tingen"in achtergrondinformatie en commentaar rechtstreeks toegeschreven wor­
den aan "de krant", iets wat ingeval van berichtgeving op z'n minst moeilijk­
er, zo niet onmogelijk is. Tenzij men natuurlijk nog steeds "boodschap" en
"boodschapper" met elkaar verwart.
krant

5.5 De toetsing: het effect van generaliserend taalgebruik op openheid
De toetsing op het punt van generaliserend taalgebruik leverde een even ver­
rassend als oninterpreteerbaar resultaat op. In tegenstelling tot wat we ver­
wachtten - zie paragraaf 5, hypothese 5 - heeft generaliserend taalgebruik
namelijk een positief effect op openheid van lezers, althans indien het in-
formatiemotief (zeer) belangrijk wordt gevonden. Is dat niet het geval, dan
heeft generaliserend taalgebruik geen enkel effect op openheid.
Grafiek 8 Effect van generaliserend taalgebruik op openheid, overige
40
factoren constant
openheid
lezer
12 _|_
11
10 4_
9
8
7
0
+ 1 1 1 h generaliserend
taalgebruik
.10 .20 .30
I informatiemotief (zeer) belangrijk (n = 317)
II informatiemotief niet belangrijk (n = 281).
Zoals gezegd: een verrassende en oninterpreteerbare uitkomst. Immers, gene­
raliserend taalgebruik kan geacht worden vooroordelen te bevestigen. En wie
vooroordelen bevestigt kan moeilijk te zelfder tijd het openstaan voor meer­
dere opvattingen bevorderen. Theoretisch kunnen we dan ook met deze uitkomst
niet uit de voeten.
287

5.6 De toetsing van het model 'openheid': samenvatting en conclusies
Alle vijf inhoudskenmerken blijken invloed te hebben op de mate van openheid
van lezers. In drie gevallen - relatieve aandacht voor politiek nieuws, ge­
grondheid en vertekening - is sprake van een effect zoals verondersteld. Voor
generaliserend taalgebruik en interne politieke diversiteit vonden we een
effect tegengesteld aan wat we verwachtten.
In alle gevallen is sprake van interactie, zij het dat de aard van die inter­
acties uiteenlopend is.
1. Het positieve effect van relatieve aandacht voor politiek nieuws op open­
heid is sterker indien het informatiemotief (zeer) belangrijk is voor res­
pondenten en/of indien de krant (zeer) belangrijk is als bron voor poli­
tieke informatie.
2. Gegrondheid heeft slechts een positief effect op openheid indien het in-
formatiemotief (zeer) belangrijk gevonden wordt. Is dat niet het geval,
dan is sprake van een negatief effect. 'Krant als bron' versterkt/verzwakt
deze effecten.
3. Indien het informatiemotief (zeer) belangrijk gevonden wordt, vinden we
een afzwakking van de negatieve samenhang tussen interne politieke diver­
siteit en openheid.
4. Het negatieve effect van vertekening op openheid is zwakker indien het
informatiemotief (zeer) belangrijk gevonden wordt.
De someffecten van de onderscheiden inhoudskenmerken op openheid zijn niet
optelbaar: in het effect van relatieve aandacht voor politiek nieuws op open­
heid is een deel van het effect van gegrondheid reeds meegenomen enz. Dat
maakt het tevens onmogelijk de effecten van de inhoudskenmerken met elkaar
288
te vergelijken.
6 Toetsing van het tentatieve model 'perceptie politieke opstelling krant'
In het tentatieve model 'perceptie politieke opstelling krant' staat de vraag
centraal of lezers zich een beeld kunnen vormen van de politieke opstelling
van hun krant. Daarbij is het volstrekt niet terzake of dat beeld nu wel of
niet overeenkomt met de politieke opstelling van de betrokken krant zoals
vastgesteld in de inhoudsanalyse. De "juistheid" van het beeld blijft met

andere woorden buiten beschouwing; het gaat er alleen om, öf lezers zich de
politieke fcleur van hun krant kunnen voorstellen.
6.1 Het model 'perceptie politieke opstelling krant'
Twee inhoudskenmerken van dagbladen worden geacht invloed te hebben op het
vermogen van lezers zich een beeld te vormen van de politieke opstelling van
hun krant, te weten relatieve aandacht voor politiek nieuws en interne poli­
tieke diversiteit.
1. Naarmate de krant die men leest meer aandacht besteedt aan politiek nieuws,
zal de kans groter zijn dat lezers zich een beeld weten te vormen van de
politieke opstelling van de krant.
De gedachtengang is als volgt.
Een krant die relatief veel aandacht besteedt aan politiek nieuws, met in­
begrip van commentaren en achtergrondinformatie over politieke zaken, con­
fronteert haar lezers in sterkere met "politiek" dan een krant die rela­
tief weinig aandacht aan politiek nieuws besteedt. Dat wil zeggen: de
lezer heeft in het eerste geval een grotere kans op "politiek" te stuiten
dan in het tweede geval. Daarmee is tevens de kans groter dat lezers ken­
nis nemen van de politieke informatie die de krant biedt, hetgeen geacht
kan worden bevorderlijk te zijn voor het kunnen-percipiëren.
2. Hoe groter de interne politieke diversiteit van de krant die men leest,
des te groter zal de kans zijn dat men zich geen beeld weet te vormen
van de politieke opstelling van de krant.
Interne politieke diversiteit brengt tot uitdrukking in welke mate dag­
bladen in (hoofd)redactioneel commentaar en achtergrondinformatie over
politieke aangelegenheden
a. steeds hetzelfde standpunt vertolken (interne politieke diversiteit =0);
b. een steeds wisselend standpunt innemen (interne politieke diversi­
teit = 1).
Van een krant met een grote mate van interne politieke diversiteit is veel
moeilijker te zeggen waar zij het dichtst bij resp. het verst af staat dan
van een krant met onveranderlijk hetzelfde standpunt. Bijgevolg is in het
eerste geval de kans op non-perceptie groter ("weet niet" antwoorden).
289

3. De in (1) en (2) veronderstelde effecten zullen sterker positief/negatief
zijn indien:
- het informatiemotief (zeer) belangrijk gevonden wordt;
- de krant als bron voor politieke informatie (zeer) belangrijk gevonden
wordt.
Schema 5 Tentatief model 'perceptie politieke opstelling 1
'''
x1 opleidingsniveau
X5
relatieve aandacht
politiek
x11 Interne politieke
diversiteit
x6
belangstelling
politiek nieuws
x7
politieke
kennis
x
perceptie
" politieke
opstelling
6.2 De toetsing: het effect van relatieve aandacht voor politiek nieuws
op perceptie politieke opstelling krant
Verhoudingsgewijs is het effect van relatieve aandacht voor politiek nieuws
op "perceptie politieke opstelling krant" sterk, sterker in ieder geval dan
van politieke kennis of van kijkfrequentie Den Haag Vandaag. Indien het in-
formatiemotief (zeer) belangrijk gevonden wordt, bedraagt het someffect .26,
vindt men het informatiemotief niet belangrijk dan is het someffect .12. Per
290

saldo bedraagt het someffect van relatieve aandacht voor politiek nieuws .19;
het someffect van politieke kennis is .15, dat van kijkfrequentie Den Haag
Vandaag .05, uitgedrukt in termen van kans op perceptie politieke opstelling.
Grafiek 9 Effect van relatieve aandacht voor politiek nieuws op perceptie
41
politieke opstelling krant, overige factoren constant
kans op
perceptie
politieke
opdtelling
van krant
door lezer
I informatiemotief (zeer) belangrijk (n = 317)
II informatiemotief niet belangrijk (n =281).
relatieve aandacht
politieke nieuws krant
6.3 De toetsing: het effect van interne politieke diversiteit op perceptie
politieke opstelling krant
Het someffect van interne politieke diversiteit op "perceptie politieke op­
stelling" is -.04, vergeleken met het someffect van politieke kennis nogal
bescheiden. De interactie-variabele 'informatie-oriëntatie' werkt ook hier:
wordt het informatiemotief (zeer) belangrijk gevonden, dan is het someffect
+ .02; is dat niet het geval, dan is er sprake van een negatief someffect
(-.10).
Deze uitkomsten betekenen in grote lijnen een ondersteuning van de geformu­
leerde hypothesen (zie paragraaf 6.1.). Tegen de verwachtingen in - en dat
291

is tegelijkertijd de belangrijkste afwijking - wordt het effect van relatie­
292
ve aandacht voor politiek nieuws en van interne politieke diversiteit op
perceptie niet versterkt/verzwakt door de interactie-variabele 'belang bron'.
Opmerkelijk is de werking van de interactie-variabele "informatie-oriënta­
tie" op de relatie tussen interne politieke diversiteit en perceptie. Vindt
men het informatiemotief niet belangrijk, dan doet een stijgende interne
politieke diversiteit afbreuk aan het vermogen van lezers zich een beeld te
vormen van de politieke opstelling van hun krant. Dit is geheel conform de
verwachtingen. Vindt men het informatiemotief daarentegen (zeer) belangrijk,
dan treedt een - overigens zeer licht - positief effect op: een stijgende in­
terne politieke diversiteit gaat gepaard met een stijging van het vermogen
zich een beeld te vormen van de politieke opstelling van de krant die men
leest. Een op het eerste gezicht wat merkwaardige uitkomst, die emge toe­
lichting behoeft.
Grafiek 10 Effect van interne politieke diversiteit op perceptie politieke
42
opstelling krant, overige factoren constant
kans op
perceptie
politieke
opstelling
van krant
door lezer
.6 .8
I informatiemotief (zeer) belangrijk (n = 317)
II informatiemotief niet belangrijk. ( n =2 81).
interne politieke
diversiteit krant
Om te beginnen is het goed er aan te herinneren dat het bij perceptie niet
gaat om de vraag of de lezer de politieke opstelling van zijn krant juist

percipieert, juist in termen van de politieke opstelling zoals bepaald in de
inhoudsanalyse. Aan de orde is slechts één vraag: bij welke politieke groep
staat uw krant volgens u het dichtst? Alleen de "weet-niet"-antwoorden be­
schouwen we als non-perceptie, in alle andere gevallen is sprake van percep­
tie.
Een stijging in interne politieke diversiteit draagt er derhalve toe bij dat:
1. het antwoord "weet niet" vaker gegeven wordt indien het informatiemo­
tief niet belangrijk gevonden wordt;
2. het antwoord "weet niet" minder vaak gegeven wordt indien het informa­
tiemotief (zeer) belangrijk gevonden wordt.
Dit zou kunnen betekenen dat voor mensen die hun krant vooral vanwege de
politieke informatie zeggen te lezen, de meningsvorming over de politieke op­
stelling van hun krant gestimuleerd wordt door een stijgende interne poli­
tieke diversiteit in achtergrondinformatie en commentaar. Hetgeen zich dan
uit in minder "weet niet"-antwoorden.
Vinden mensen het informatiemotief niet belangrijk, dan resulteert een s t i j ­
gende interne politieke diversiteit slechts in een toenemende verwarring en
bijgevolg een toenemend aantal "weet niet"-antwoorden.
7. Samenvatting en conclusies ontvangersonderzoek
Centraal in dit hoofdstuk stond de vraag of er aanwijzingen zijn dat inhouds-
kenmerken van dagbladen invloed hebben op, bij kunnen dragen aan adequate
meningsvorming van lezers over politieke aangelegenheden. Als indicatief voor
meningsvorming beschouwden we achtereenvolgens:
- de politieke kennis van de lezer;
- de openheid van de lezer;
- het vermogen zich een beeld te vormen van de politieke opstelling van de
krant; dit als een specimen van politieke kennis.
Samenvattend kunnen we stellen dat iets meer duidelijkheid verkregen is over
Berelsons uitspraak dat "bepaalde boodschappen over bepaalde onderwerpen die
onder de aandacht van bepaalde mensen worden gebracht onder bepaalde omstan-
43
digheden bepaalde effecten hebben". Soms heeft de krant geen enkele in­
vloed - relatieve aandacht en politieke kennis hangen niet samen als het in-
formatiemotief onbelangrijk wordt gevonden; relatieve aandacht en openheid
hangen niet samen als èn het informatiemotief èn "krant als bron" onbelang-
293

ijk worden gevonden -; soms zijn er aanwijzingen dat de krant wel enig ef­
294
fect heeft. "Relatieve aandacht politiek nieuws" is wèl van belang voor poli­
tieke kennis'als het informatiemotief belangrijk wordt gevonden, speelt een
rol in het model 'openheid' als het informatiemotief öf "krant als bron" be­
langrijk wordt gevonden en is van belang voor "perceptie politieke opstel­
ling". Interne politieke diversiteit speelt een rol in de modellen 'openheid'
en 'perceptie politieke opstelling'. Gegrondheid, vertekening en generali­
serend taalgebruik tenslotte spelen alle een rol in het model 'openheid'.
Zonder uitzondering was er in deze relaties sprake van interacties. "Infor­
matie-oriëntatie" en/of "belang bron" versterkten/verzwakten het effect op
de afhankelijke variabele of bleken zelfs een noodzakelijke voorwaarde te
zijn voor het optreden van enigerlei effect. In een enkel geval was er sprake
van een "boemerang-effect" (gegrondheid/openheid).
De niet te loochenen invloed van de interactie-variabelen is een bevestiging
van vooronderstellingen .Het wijst op een vrij zelfstandige positie van ont­
vangers ten opzichte van het medium.
Immers: vinden lezers de krant als bron voor politieke informatie niet be­
langrijk en/of lezen ze de krant vooral om andere redenen dan vanwege de ge­
boden politieke informatie, dan treden allerlei effecten in het geheel niet
op öf worden deze effecten verzwakt öf slaan ze om in hun (beoogde) tegen­
deel. Voor effectenonderzoek betekent het een complicatie: niet alleen het
medium-aanbod en een aantal "mediating factors", ook een aantal voorwaarde­
lijkheden aan ontvangerszijde zullen hun plaats moeten krijgen in het onder­
zoeksmodel. Effectenonderzoek en "uses and gratifications approach"-studies
zullen geïntegreerd moeten worden.

SAMENVATTING
1. Inleiding
Een parlementair-democratisch stelsel zoals wij dat kennen, is ondenkbaar zon­
der massamedia. Burgers zijn voor informatie over het politieke gebeuren aan­
gewezen op massamedia, politici kunnen niet buiten massamedia bij het verwer­
ven van steun voor hun ideeën en plannen. "Massamedia vormen niet alleen een
construerend deel van de democratie, zij zijn het hart van de openbaarheid
zonder wel ke onze maatschappij niet volgens de geldende opvattingen, regels en
doelstellingen kan functioneren", aldus de nota over het massamedia-beleid
uit 1975. Niet voor niets is dat één van de meest geciteerde zinnen, zo niet
de meest geciteerde uit deze nota geworden.
De onmisbaarheid van massamedia in een moderne democratie maakt de vraag hoe
deze media functioneren, des te klemmender. Toch heeft dat gegeven niet ge­
leid tot een stroom van publicaties over en onderzoeken naar de relatie
'massamedia - democratie'. Integendeel. Nog altijd is dit een stiefmoederlijk
bedeeld thema onder nederlandse politicologen.
Met deze studie beogen we althans een deel van dit hiaat op te vullen. We heb­
ben ons beziggehouden met de vraag: "kan de politiek-parlementaire berichtge­
ving in Nederlandse dagbladen geacht worden een adequate bijdrage te leveren
aan de meningsvorming van burgers over politieke aangelegenheden in een demo­
cratisch staatsbestel, en zo ja, in welke mate?"
Het onderzoek omvat drie delen. We beginnen met een theoretische verhandeling
over 'massamedia en democratie'. Daarna volgt een verslag van een uitgebreide
inhoudsanalyse van politieke informatie in landelijke dagbladen. Ten slotte
295

volgt een verslag van een beperkt ontvangersonderzoek, gehouden onder lezers
van landelijke dagbladen.
2. Massamedia en democratie - de theorie
Om antwoord te kunnen geven op de vraag of sprake is van een "adequate bij­
drage aan...", zijn criteria onontbeerlijk. Criteria, te stellen aan de wijze
waarop massamedia de politiek-parlementaire berichtgeving verzorgen. Welke
criteria gehanteerd dienen te worden, hangt af van democratie-model dat als
uitgangspunt geld.
Met name op grond van het "onmogelijkheids-argument", hebben we in deze stu­
die gekozen voor een formeel democratie-model. Essentiële spelregel daarin is
dat ieder het recht en de mogelijkheid moet hebben op voet van gelijkheid mee
te beslissen over aangelegenheden waarvan hij de gevolgen ondervindt. Massa­
media vervullen in deze opvatting van democratie de rol van intermediair tus­
sen "aktiye" en "passive Oeffentlichkeit", tussen politieke top en politieke
bas i s.
Schema 1 Massamedia als intermediair tussen politieke top en politieke basis
• informatie
politieke top
politieke basis
Aan deze rol van intermediair hebben wij drie functies onderscheiden, te
weten die van informatie, expressie en kritiek.
Informatie - massamedia informeren de burgers over het beleid, de beleids­
voornemens en de beleidsuitvoering van de overheid en over al
wat daarmee samenhangt;
Expressie - massamedia informeren de overheid over wat er leeft onder de be­
volking ten aanzien van het gevoerde en te voeren beleid;
Kritiek - massamedia oefenen kritiek op de inhoud van het beleid en de be­
296
leidsvoornemens, alsmede op de wijze waarop beleid tot stand
komt en wordt uitgevoerd.

Met als uitgangspunt de vooronderstellingen die op de Verlichting georiën­
teerde democratie-theoriën ten aanzien van de burger hanteren, hebben we een
aantal eisen geformuleerd ten aanzien van massamedia. De achterliggende ge­
dachte daarbij is dat, indien massamedia willen bijdragen aan meningsvorming
over politiek, zij moeten bevorderen dat burgers geïnformeerd zijn, redelijk­
heid moeten versterken en openheid van geest en tolerantie moeten stimuleren.
Het gaat hier om eisen op micro-niveau, dat wil zeggen eisen die betrekking
hebben op de individuele burger. Op macro-niveau - het politieke systeem -
is daar nog de eis van "openheid" in de zin van toegankelijkheid voor de po­
litieke top aan toegevoegd. Naarmate massamedia beter aan deze eisen voldoen,
leveren z i j , potentieel, een meer adequate bijdrage aan meningsvorming over
politiek.
Welke dimensies zijn nu van belang bij het beantwoorden van de vraag of massa­
media bijdragen aan geïnformeerd-zijn, redelijkheid versterken, openheid van
geest en tolerantie bevorderen? Met andere woorden: welke inhoudskenmerken
van dagbladen zijn in deze studie relevant? En welke dimensies zijn van toe­
passing op welke functie?
We hebben in deze studie de volgende dimensies gehanteerd:
1. (relatieve) aandacht voor politiek nieuws;
2. leesbaarheid van politiek nieuws;
3. politieke pluriformiteit: afspiegeling en openheid;
4. gegrondheid;
5. generaliserend taalgebruik;
6. volledigheid/objectiviteit;
7. aandacht voor niet-parlement gebonden politiek.
Sommige dimensies - aandacht voor en leesbaarheid van politiek nieuws - heb­
ben betrekking op alle onderscheiden functies, andere daarentegen zijn voor
slechts ëën functie van belang. Dit geldt o.a. voor "volledigheid/objectivi­
teit" (informatiefunctie). Voor een overzicht van welke dimensies voor welke
functie van belang zijn: zie deel I, hoofdstuk 2.
De volgende stap in de redenering betreft de relatie 'inhoudskenmerken - po­
tentieel adequate bijdrage aan meningsvorming'. Wij zijn er van uitgegaan dat
dagbladen een potentieel meer adequate bijdrage aan meningsvorming leveren
naarmate:
297

- de interne politieke pluriformiteit in achtergrondinformatie en commentaar
groter is;
- de gegrondheid van achtergrondinformatie en commentaar groter is;
- de verslaggeving van het politiek gebeuren vollediger/objectiever is;
- in achtergrondinformatie en commentaar minder generaliserend taalgebruik
voorkomt.
3. Massamedia en democratie - de praktijk
"De praktijk" is als volgt in kaart gebracht:
1. een inhoudsanalyse, waarin kwantiteit en kwaliteit van politieke informa­
tie in landelijke dagbladen onderzocht zijn;
2. een ontvangersonderzoek, waarin nagegaan is welke samenhang bestaat tussen
inhoudskenmerken van dagbladen en lezerskenmerken, van belang voor menings­
vorming over politiek.
3.1 De praktijk: kwantiteiten kwaliteit van politieke informatie in lande­
lijke dagbladen
De aandacht voor politiek nieuws loopt sterk uitéén. Sommige kranten besteden
bijna de helft van hun totale aandacht aan politiek nieuws, andere halen de
twintig procent niet of nauwelijks. Het eerste geldt voor Reformatorisch Dag­
blad, De Waarheid en Nederlands Dagblad, het tweede doet zich voor bij Alge­
meen Dagblad, De Telegraaf en Het Vrije Volk. Uitgezonderd het Algemeen Dag­
blad en De Telegraaf, is politiek nieuws - vergeleken met andere nieuwssoor-
ten - voor landelijke dagbladen (veruit) de belangrijkste nieuwssoort. Het
sterkst geldt dat voor het Nederlands Dagblad - politiek nieuws krijgt 40%
meer aandacht dan de op één na belangrijkste nieuwssoort - het minst sterk
voor Het Parool, in welke krant het verschil 4% bedraagt (deel II, hoofdstuk
1).
Lang niet alle politieke informatie is voor de politieke basis toegankelijk
in de zin van leesbaar. De meeste kranten zitten wat leesbaarheid betreft op
het niveau van het middelbaar onderwijs, terwijl niet meer dan ruim veertig
procent van de kiesgerechtigden een opleiding op middelbaar of hoger niveau
genoten heeft. Trouw, Algemeen Dagblad en Het Parool zijn de meest toeganke-
298

lijke, Reformatorisch Dagblad, de Volkskrant en De Telegraaf de minst toe­
gankelijke kranten waar het politieke informatie betreft (deel II, hoofdstuk
2).
De politieke opstelling van dagbladen is op indirecte wijze gemeten. De hou­
ding van dagbladen ten opzichte van PvdA, CDA en kabinet-Van Agt is 'vertaald'
in een schaal 'politieke opstelling', met een waardenbereik van 1 tot 7,
waarbij 1 = meest progressief/minst behoudend en 7 = minst progressief/meest
behoudend (appendix 2).
De Waarheid bleek in 1978 de meest progressieve, De Telegraaf de meest behou­
dende krant. Tussen krant en lezers bleken soms grote verschillen te bestaan
in politieke opstelling. In zijn geheel zag het beeld er in 1978 als volgt
uit (deel II, hoofdstuk 3, en deel III, hoofdstuk 2):
krant lezers
De Waarheid 1.53 - -
Het Vrije Volk 2.38 2.94
Trouw 2.50 4.24
NRC/Handelsblad 2.66 4.40
de Volkskrant 2.85 2.91
Het Parool 3.26 3.61
Algemeen Dagblad 4.31 3.92
Nederlands Dagblad 4.52 - -
Reformatorisch Dagblad 4.76 - -
De Telegraaf 5.21 4.14
1 = meest progressief/
minst behoudend
7 = minst progressief/
meest behoudend
Op basis van de gegevens over 'politieke opstelling', hebben we vervolgens de
afspiegelings- en openheidsgraad berekend.
Afspiegelingsgraad brengt tot uitdrukking in welke mate de politieke opvat­
tingen in landelijke dagbladen een afspiegeling vormen van de politieke op­
vattingen van de bevolking. Is de dagbladpers even progressief/behoudend als
de bevolking?
Openheidsgraad brengt tot uitdrukking in welke mate alle in een samenleving
aangehangen politieke opvattingen in gelijke mate aan bod komen.
Op macro-niveau bleek de landelijke dagbladpers de politieke opvattingen van
de bevolking zeer goed te weerspiegelen: een afspiegelingsgraad van .86 im­
pliceert dat tussen geopenbaarde en openbare mening nauwelijks verschil be­
staat (deel I, hoofdstuk 4 en deel II, hoofdstuk 3). Ook de openheidsgraad
was op macro-niveau alleszins redelijk te noemen: .70.
Uitgesplitst naar dagblad, hebben we echter grote verschillen in openheids­
graad geconstateerd. Het Algemeen Dagblad is de meest open, De Waarheid de
299

meest gesloten krant gebleken, (deel II, hoofdstuk 3).
Algemeen Dagblad
Nederlands Dagblad
Het Parool
Reformatorisch Dagblad
de Volkskrant
NRC/Handelsblad
Trouw
De Telegraaf
Het Vrije Volk
De Waarheid
300
.71
.61
.54
.47
.38
.35
.31
.24
.17
.02
1 = alle politieke opvattingen worden
in achtergrondinformatie en commentaar
in gelijke mate verdedigd
0 = in achtergrondinformatie en commentaar
wordt telkens dezelfde politieke
opvatting verdedigd
De mate waarin dagbladen beweringen voorzien van motiveringen en van onder­
steunende informatie, wordt uitgedrukt in "gegrondheid". Deze dimensie is op­
gebouwd uit twee grootheden, motiverings- en beweringsdichtheid. Bij motive­
ringsdichtheid gaat het om de vraag in welke mate dagbladen positieve en/of
negatieve oordelen over kabinet-Van Agt, PvdA, CDA enz. met argumenten onder­
bouwen. Bij beweringsdichtheid is de vraag aan de orde in welke mate uitspra­
ken van dagbladen over kabinet-Van Agt, PvdA, CDA enz. bestaan uit positieve
en/of negatieve oordelen over die attitude-objecten.
Gegeven een bepaalde bewerings- resp. motiveringsdichtheid, geldt dat:
- hoe groter de motiveringsdichtheid, des te groter de gegrondheid;
- hoe groter de beweringsdichtheid, des te geringer de gegrondheid.
NRC/Handelsblad, Nederlands Dagblad en Trouw scoren het hoogst qua motive­
ringsdichtheid, De Waarheid, De Telegraaf en Het Vrije Volk het laagst.
Eerstgenoemde kranten voorzien één op de drie beweringen van een motivering,
de drie andere kranten komen niet verder dan één motivering op zeven bewe-
ringen.
Voor beweringsdichtheid vinden we bijna het spiegelbeeld. De Waarheid, De
Telegraaf en Het Vrije Volk scoren hier het hoogst, Trouw, Reformatorisch en
Nederlands Dagblad het laagst. In De Waarheid bestaat drie kwart van alle uit­
spraken over kabinet-Van Agt, PvdA, CDA enz. uit beweringen, in het Neder­
lands Dagblad is dat nog geen veertig procent.
Motiverings- en beweringsdichtheid samenvoegend tot "gegrondheid", ontstaat
het volgende beeld (deel II, hoofdstuk 4):

De Waarheid
Het Vrije Volk
De Telegraaf
Algemeen Dagblad
de Volkskrant
Het Parool
NRC/Handelsblad
Trouw
Reformatorisch Dagblad
Nederlands Dagblad
.21
.22
.23
.46
.47
.56
.64
0 = ongegrond/stellig
.72
.77
.88 2 = extreem gegrond
Trouw en Nederlands Dagblad bedienen zich het minst, De Telegraaf, Het Pa­
rool en de Volkskrant bedienen zich het meest van generaliserend taalgebruik
ten aanzien van politieke attitude-objecten. De verschillen zijn overigens
niet groot (deel II, hoofdstuk 5).
Trouw
Nederlands Dagblad
Het Vrije Volk
NRC/Handelsblad
De Waarheid
Reformatorisch Dagblad
Algemeen Dagblad
De Telegraaf
Het Parool
de Volkskrant
.06
.08
.11
.11
.15
.16
.16
.20
.22
.26
0 generaliserend taalgebruik ten aanzien
van politieke attitude-objecten
afwezig
2 elk oordeel over politieke attitudeobjecten
vervat in generaliserend
taalgebrui k
De dimensie 'volledigheid/objectiviteit' zoals in dit onderzoek uitgewerkt,
behelst een vergelijking tussen "werkelijkheid" en "beeld van de werkelijk­
heid in dagbladen". "Volledigheid" heeft daarbij betrekking op de vraag welke
informatie als niet relevant terzijde geschoven wordt, 'objectivitiet' doelt
in het verlengde daarvan op de vraag of het dan geschetste beeld van de werke­
lijkheid niet strijdig is met de "echte" werkelijkheid. Alleen al om prakti­
sche redenen zal een onderzoek naar 'volledigheid/objectiviteit' in deze be­
tekenis, een case-study moeten zijn. Daarin kan dan nagegaan worden of de
wijze waarop dagbladen verslag doen van één bepaalde gebeurtenis, in overeen­
stemming is met "wat werkelijk gebeurd is", (deel I, hoofdstuk 4).
In deze studie hebben we de verslaggeving van het Bestek'81-debat geanaly­
seerd. Daartoe hebben we eerst een analyse gemaakt van het debat zelf, dat
wil zeggen: we hebben uitgezocht wat het debat aan relevant te achten feiten
heeft opgeleverd. Het ging daarbij om wat de verschillende sprekers gezegd
hebben over het sociaal- en financieel-economisch beleid zoals voorgesteld in
301

Bestek'81. Als "relevant" hebben we beschouwd alles wat daarover gezegd is in
302
termen van oorzaken, doelen, middelen, beoordelingen van gevoerd en te voeren
beleid, elementen uit de uitgangssituatie, beleidsbaserende verwachtingen en
verwachte effecten van beleid. Deze analyse leverde een l i j s t op van 1435
relevante feiten, in de wandeling aangeduid als 'informatie-eenheden'. Deze
l i j s t heeft gediend als uitgangspunt voor het vergelijken van "werkelijkheid"
en "beeld van de werkelijkheid in dagbladen", (deel I, hoofdstuk 5 en deel
II, hoofdstuk 6).
Het eerste aspect dat daarbij aan de orde kwam, was de selectieomvang: het
aantal in dagbladen weergegeven informatie-eenheden gedeeld door het aantal
in het parlementaire debat voorkomende informatie-eenheden.
NRC/Handelsblad, Nederlands Dagblad en de Volkskrant steken op dit punt met
kop en schouders boven de rest uit: deze kranten geven 19, resp. 17, resp.
16 procent van alle informatie-eenheden weer. Daarna volgt het Reformato­
risch Dagblad (9 procent), De Waarheid sluit de rij (4 procent).
De landelijke dagbladpers als geheel genomen geeft 42 procent van alle in­
formatie-eenheden weer: 48 procent van wat de politieke partijen, 33 procent
van wat het kabinet-Van Agt in het debat naar voren heeft gebracht.
Slechts één krant - de Volkskrant - besteedt aandacht aan alle partijen die
in het Bestek'81-debat het woord gevoerd hebben. NRC/Handelsblad, Nederlands
en Reformatorisch Dagblad laten tien van de twaalf partijen aan het woord
komen, Het Parool, Trouw en Het Vrije Volk zeven van de twaalf, De Waarheid
zes van de twaalf en het Algemeen Dagblad en De Telegraaf tenslotte vijf van
de twaalf. Bij de twee laatsgenoemde kranten gaat het om de vier grootste
politieke partijen - PvdA, CDA, VVD en D'66 - alsmede het kabinet-Van Agt.
De selectieomvang voor de verschillende politieke actoren afzonderlijk, vari­
eert sterk. Niet alleen in theorie, ook in de praktijk loopt die uitéén van
0 tot 100. Het eerste geldt in acht van de tien dagbladen voor de Boerenpar­
t i j , het laatste voor het GPV in het Nederlands Dagblad. De gemiddelde selec­
tieomvang varieert van 22 (Lubbers, CDA) tot 2 procent (Janssen, PPR) (deel
II, hoofdstuk 6).

selectie door
kranten
aantal kranten
waarin genoemd
Lubbers CDA 22 10
Wiegel kabinet 19 9
Aantjes CDA 18 10
Den Uyl PvdA 17 10
Verbrugh GPV 15 3
Van Agt kabinet 14 10
Terlouw D'66 12 10
Engwirda D'66 12 10
Rietkerk VVD 12 9
Dolman PvdA 11 10
Albeda kabinet 10 10
Bakker CPN 9 3
Joekes VVD 8 10
Andriessen kabinet 6 10
Abma SGP 5 4
Van der Spek PSP 4 5
Beckers-de Bruijn PPR 4 3
Koekoek BP 4 2
Van Aardenne kabinet 2 8
Nijhof DS'70 2 5
Jansen PPR 2 4
Een tweede aspect betrof de vraag in hoeverre sprake is van overlapping in
wat dagbladen weergeven aan informatie-eenheden. Die vraag hebben we op twee
manieren verder uitgewerkt, vanuit de optiek van kranten en vanuit de optiek
van politieke actoren:
1. in hoeverre geven verschillende kranten steeds dezelfde informatie-een­
heden weer? (uniciteit in selectie);
2. in hoeverre worden dezelfde informatie-eenheden van politieke actoren in
verschillende kranten weergegeven? (kanalenbereik van politieke actoren).
NRC/Handelsblad, Nederlands Dagblad en de Volkskrant scoren het hoogst qua
uniciteit, De Telegraaf, Het Parool en het Algemeen Dagblad het laagst. Illus­
tratief is in dit verband de daling in de selectieomvang op macro-niveau bij
het denkbeeldig wegvallen van telkens één krant (deel II, hoofdstuk 6).
303

ij wegvallen van daalt selectieomvang tot 1
NRC/Handelsblad
Nederlands Dagblad
de Volkskrant
Reformatorisch Dagblad
Het Vrije Volk
De Waarheid
Trouw
Het Parool
De Telegraaf
Algemeen Dagblad
304
36.7
37.2
37.9
40.3
40.7
40.8
40.9
41.3
41.5
41.6
1 vergelijkingsbasis: selectieomvang op macro-niveau = 42.0.
Vanuit de optiek van politieke actoren gezien, kan geconcludeerd worden dat
het CDA het sterkst in de belangstelling van de dagbladen stond: Lubbers en
Aantjes - de CDA-woordvoerders in het Bestek'81-debat - scoren het hoogst qua
kanalenbereik. Dat wil zeggen: de van hen door de dagbladpers als geheel weer­
gegeven informatie-eenheden, worden in meer afzonderlijke kranten weergegeven
dan bij enig ander woordvoerder het geval is. 'Klein links' en 'klein rechts'
hebben beide een zeer gering kanalenbereik: de PSP is daarbij koploper.
Een derde aspect betreft de verdeling van aandacht: aan welke politieke acto­
ren wordt hoeveel aandacht besteedt en in hoeverre wijkt de aandachtsverde­
ling af van de verdeling in het Bestek'81-debat (vertekeningscoëfficiënt)?
Uitgaande van de aandachtsverdeling over alle politieke partijen, zijn- De
Telegraaf en De Waarheid de dagbladen die in hun verslaggeving het sterkst
vertekenen, NRC/Handelsblad, de Volkskrant en Reformatorisch Dagblad wijken
veel minder af van de aandachtsverdeling in het Bestek'81-debat.
De Telegraaf
De Waarheid
Trouw
Het Parool
Algemeen Dagblad
Nederlands Dagblad
Het Vrije Volk
NRC/Handelsblad
de Volkskrant
Reformatorisch Dagblad
vertekeningscoëfficiënt
.54
.50
.39
.38
.35
.30
.27
.24
.22
.20
1 = aandachtsverdeling in krant wijkt
maximaal af van aandachtsverdeling
in debat
0 = aandachtsverdeling in krant stemt
perfect overeen met aandachtsverdeling
in debat

Uitgezonderd in De Waarheid, blijkt in alle dagbladen sprake te zijn van een
sterke overtegenwoordiging van de 'grote drie', die ten koste gaat van de
overige politieke partijen. Het sterkst doet zich dat voor in De Telegraaf,
het minst sterk in de Volkskrant en Nederlands Dagblad.
Tenslotte: op macro-niveau - de dagbladpers als geheel - bedraagt de verteke­
ningscoëfficiënt .33.
Het vierde en laatste aspect waar we aandacht aan besteed hebben, is de zorg­
vuldigheid van de weergave. Op dit punt schieten vier kranten in min of meer
ernstige mate tekort.
zorgvuldigheid
De Telegraaf .91 1 = uitsluitend zorgvuldige weerde
Volkskrant .89 gaves
De Waarheid .79 0 = uitsluitend onzorgvuldige weer-
Algemeen Dagblad .78 gaves
De overige dagbladen scoren alle .96 of hoger, koploper is het Reformatorisch
Dagblad met .99 (deel II, hoofdstuk 6).
Hoe toegankelijk zijn dagbladen voor de politieke top buiten parlementaire
vergaderingen? Komen actiegroepen, werkgevers- en werknemersorganisaties enz.
in de dagbladen aan het woord?
Nederlands Dagblad en Trouw besteden verhoudingsgewijs het meest aandacht aan
niet-parlement gebonden politiek, Het Vrije Volk, Het Parool, Algemeen Dagblad
en met name De Telegraaf tonen op dit punt weinig belangstelling. De aandacht
voor niet strikt parlement gebonden activiteiten van politieke partijen, wordt
in grote lijnen op dezelfde wijze verdeeld als in het Bestek'81-debat: bijna
driekwart van de aandacht gaat naar de 'grote drie', 'klein links' komt aan­
zienlijk sterker uit de bus dan 'klein rechts' (veertien versus drie procent).
Bij het analyseren van samenhangen tussen inhoudskenmerken, hebben we het ac­
cent laten vallen op samenhangen tussen de afstand van kranten tot een poli­
tieke actor enerzijds en de wijze waarop over deze actor geschreven werd an­
derzijds .
Tussen afstand en gegrondheid hebben we een vrij sterke samenhang geconsta­
teerd: hoe verder kranten van een politieke actor af staan, des te minder ge­
grond ten aanzien van deze actor zijn achtergrondinformatie en commentaar.
Voor het CDA hebben we een aanzienlijk scherpere daling in gegrondheid gecon­
stateerd dan voor kabinet-Van Agt en PvdA. Dat heeft ons tot de conclusie ge-
305

acht dat wie dicht bij het CDA staat, zich genoopt voelt veel argumenten
306
aan te dragen voor zijn stellingname en dat wie ver van het CDA af staat het
niet nodig oordeelt zijn standpunt te onderbouwen.
Ook tussen afstand en aandeel in de verslaggeving over het Bestek'81-debat,
hebben we vrij sterke samenhangen vast kunnen stellen: voor kabinet-Van Agt,.
PvdA en VVD geldt dat naarmate de afstand van kranten tot deze actoren groter
wordt, het aandeel van de actor in de verslaggeving daalt. De samenhang is
het sterkst voor het kabinet-Van Agt. Voor het CDA is de samenhang tussen af­
stand en aandeel in de verslaggeving te verwaarlozen.
3.2 De praktijk: landelijke dagbladen en hun lezers(kringen)
Vanwege de zeer geringe aantallen respondenten, hebben we in het profiel van
de lezerskringen de drie richtingsbladen buiten beschouwing gelaten. Bij het
analyseren van samenhangen tussen inhoudskenmerken en lezerskenmerken van be­
lang voor meningsvorming, hebben we deze respondenten wel in de analyse be­
trokken.
Dagbladen zijn in onze onderzoeksgroep - lezers van landelijke dagbladen -
de belangrijkste bron voor politieke informatie gebleken, gevolgd door tele­
visie en radio. Lezers van NRC/Handelsblad, de Volkskrant en Trouw hechten
meer belang aan het dagblad als bron voor politieke informatie dan lezers van
De Telegraaf, Algemeen Dagblad en Het Vrije Volk; lezers van Het Parool be­
vinden zich in een "niemandsland".
Deze tweedeling hebben we bij meerdere lezerskenmerken vastgesteld: aan de
éne kant de lezers van NRC/Handelsblad, de Volkskrant en Trouw als politiek
(zeer) geïnteresseerde burgers, aan de andere kant de lezers van De Telegraaf,
Algemeen Dagblad en Het Vrije Volk voor wie 'politiek' veel minder een 'must'
is. Tussen "wal en schip" treffen we steeds de lezerskring van Het Parool.
Dagbladen blijken soms wel, soms geen invloed te hebben op lezerskenmerken
van belang voor meningsvorming. Zo wordt de politieke kennis van lezers gun­
stig beïnvloed door aandacht voor politiek nieuws. Dat wil zeggen: naarmate
de krant die men leest meer aandacht besteed aan politiek nieuws, neemt de
politieke kennis toe. Overigens geldt wel een belangrijke beperking: indien
lezers de krant als bron voor politieke informatie niet belangrijk of zeer be­
langrijk vinden, heeft aandacht voor politiek nieuws geen enkel effect op po-

litieke kennis. Vergeleken met het effect van opleidingsniveau en van belang­
stelling voor politiek nieuws, is het effect van aandacht voor politiek
nieuws op politieke kennis bescheiden.
Het belang dat gehecht wordt aan meerdere meningen voor het functioneren van
een democratie (openheid van lezers), wordt beïnvloed door alle inhoudsken-
merken, soms in positieve, soms in negatieve zin.
Aandacht voor politiek nieuws heeft een positief effect op openheid: hoe meer
aandacht besteed wordt aan politiek nieuws, des te groter is de openheid van
lezers. Dit positieve effect is het sterkst indien zowel het informatiemotief
als de krant als bron voor politieke informatie belangrijk of zeer belangrijk
gevonden wordt.
Hoe belangrijk het informatiemotief en 'krant als bron' zijn als het gaat om
samenhangen tussen inhouds- en lezerskenmerken, wordt heel fraai geïllus­
treerd bij de samenhang tussen gegrondheid en openheid. Indien èn het informa­
tiemotief èn 'krant als bron' belangrijk of zeer belangrijk wordt gevonden,
is er sprake van een positief effect van gegrondheid op openheid: hoe gegron­
der de krant, des te groter de openheid. Is dat echter niet het geval, dan
constateren we een negatief effect van gegrondheid op openheid: hoe gegronder
de krant des te minder open de lezers.
Een toenemen van de interne politieke diversiteit in achtergrondinformatie en
commentaar gaat gepaard met een afnemende openheid. Vinden lezers het informa­
tiemotief belangrijk of zeer belangrijk, dan wordt dit negatieve effect zwak­
ker. Ten slotte: vertekening in de verslaggeving heeft een negatief effect op
openheid; hoe sterker de vertekening, des te minder open zijn de lezers. Ook
dit effect wordt zwakker indien lezers het informatiemotief belangrijk of
zeer belangrijk vinden.
Aandacht voor politiek nieuws en interne politieke diversiteit hebben invloed
op het vermogen de politieke opstelling van de krant waar te nemen. Meer aan­
dacht voor politiek nieuws doet de kans op perceptie van de politieke opstel­
ling stijgen. Dit geldt des te sterker, indien lezers het informatiemotief be­
langrijk of zeer belangrijk vinden. Een stijging in de interne politieke plu­
riformiteit daarentegen doet de kans op perceptie van de politieke opstelling
van de krant verminderen. Althans, indien lezers het informatiemotief niet
belangrijk vinden. Vinden ze dit motief wel belangrijk of zeer belangrijk, dan
neemt de kans op perceptie politieke opstelling juist toe bij het stijgen van
307

de interne politieke pluriformiteit. Waarbij aangetekend moet worden, dat dit
308
laatste effect (zeer) zwak is.
4. Landelijke dagbladen en meningsvorming over politiek: terug naar de
probleemstel 1ing
In deze studie hebben we ons beziggehouden met de vraag "kan de politiek-
parlementaire berichtgeving in Nederlandse dagbladen geacht worden een ade­
quate bijdrage te leveren aan de meningsvorming van burgers over politieke
aangelegenheden in een democratisch staatsbestel, en zo ja, in welke mate?".
Van een groot aantal inhoudskenmerken hebben we aannemelijk trachten te maken
dat ze van belang zijn bij het beantwoorden van deze vraag. Dat is weliswaar
noodzakelijk, maar zeker niet voldoende om uit te maken of dagbladen geacht
kunnen worden een adequate bijdrage te leveren aan meningsvorming. Onduide­
lijk blijft immers hoe de verschillende inhoudskenmerken zich tot elkaar ver­
houden. Op voorhand valt niet te zeggen welk inhoudskenmerk welk gewicht zou
moeten hebben. Is gegrondheid belangrijker voor meningsvorming dan interne
politieke diversiteit? Of ligt het juist andersom? Zijn er misschien inhouds­
kenmerken (leesbaarheid?) waarop kranten een bepaalde minimumscore moeten be­
halen, wil er zelfs maar sprake kunnen zijn van een adequate bijdrage? En hoe
staat het in dit verband met het wel gesignaleerde maar niet opgeloste pro­
bleem van de verhouding tussen kwantiteit en kwaliteit van politieke informa­
tie enerzijds en een adequate bijdrage aan meningsvorming anderzijds?
Evenzovele vragen die zonder een uitgebreider ontvangersonderzoek dan wij heb­
ben verricht in ieder geval niet op te lossen zijn. En in deze studie dus
vragen blijven. Dat betekent dat één alomvattend antwoord op onze hoofdvraag
niet gegeven kan worden. Wat overblijft is de mogelijkheid per inhoudskenmerk
na te gaan of dagbladen geacht kunnen worden een meer of minder adequate bij­
drage aan meningsvorming te leveren. "Meer of minder adequaat" vertalen we
daarbij in een rangorde van de onderzochte dagbladen.
Nederlands en Reformatorisch Dagblad komen uit de bus als kranten die op drie
inhoudskenmerken de meest adequate bijdrage leveren; Trouw levert op twee
punten de meest adequate bijdrage, NRC/Handelsblad en Algemeen Dagblad beide
op één punt. Kijken we naar de minst adequate bijdrage, dan komen we - op één
uitzondering na - andere kranten tegen: op één punt levert de Volkskrant de

Schema 2 Rangorde van dagbladen op inhoudskenmerken, van belang voor een adequade bij-
inhoudskenmerk
drage aan meningsvorming over politiek
aandacht politiek ND WH RD TR NRC VK HP HVV TEL AD
leesbaarheid TR AD HP HVV NRC WH ND RD VK TEL
interne politieke
diversiteit AD ND HP RD VK NRC TR TEL HVV WH
gegrondheid ND RD TR NRC HP VK AD TEL HVV WH
generaliserend taalgebruik
TR ND HVV NRC WH RD AD TEL HP VK
selectieomvang NRC ND VK RD HP TR HVV TEL AD WH
vertekening RD VK NRC HVV ND AD HP TR WH TEL
openheid RD VK NRC ND WH HP TR AD HVV TEL
zorgvuldigheid RD ND HVV HP TR NRC TEL VK WH AD
aandacht niet-parlement
gebonden politiek ND TR WH RD VK NRC HVV HP AD TEL

minst adequate bijdrage, twee keer is het Algemeen Dagblad in deze positie,
drie keer De Waarheid en vier keer De Telegraaf.
Nu bevat schema 2 bijzonder veel informatie: het geeft aanwelke rangorde
welke krant op welk inhoudskenmerk inneemt. Deze overdaad aan informatie
maakt het moeilijk een meer globale indruk op te doen: is er sprake van een
bepaald patroon in deze rangordes?; scoren dezelfde kranten op verschillende
kenmerken dezelfde of ongeveer dezelfde rangordes?
Uitgaande van schema 2, komen we tot de volgende frequenties voor de diverse
rangorde-scores.
rangorde van meer naar minder adequaat
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Nederlands Dagblad 3 4 1 1 1
Reformatorisch Dagblad 3 1 1 3 1 1
NRC/Handelsblad 1 2 2 2 3
Trouw 2 1 1 1 1 1 2 1
de Volkskrant 2 1 2 2 1 1 1
Het Parool 2 1 2 1 2 1 1
Het Vrije Volk 2 2 2 1 3
De Waarheid 1 1 2 1 2 3
Algemeen Dagblad 1 1 1 2 1 2 2
De Telegraaf 1 4 1 4
Het lijkt voor de hand liggend op basis hiervan het gemiddelde in rangorde
per krant te berekenen en dit te hanteren als een indicatie voor een poten­
tieel meer of minder adequate bijdrage aan meningsvorming: hoe hoger in de
rangorde, des te sterker zou een krant geacht kunnen worden een adequate bij­
drage te leveren. Probleem is alleen dat we daarmee voorbij zouden gaan aan
vragen die we eerder opgeworpen hebben; vragen die zonder uitgebreid ontvan-
gersonderzoek niet op te lossen zijn en die dus - zo stelden we - in deze
studie vragen zullen blijven.
Gaan we er van uit,
1. dat alle inhoudskenmerken even belangrijk zijn voor meningsvorming;
2. dat meer politieke informatie leidt tot een potentieel meer adequate bij­
drage aan meningsvorming, ongeacht de kwaliteit van de informatie;
3. dat op geen enkel inhoudskenmerk een minimum-score behaald hoeft te worden,
bouwen we met andere woorden een aantal vooronderstellingen in, dan resulte­
ren de volgende scores voor gemiddelde rangorde:
310

Nederlands Dagblad
Reformatorisch Dagblad
NRC/Handelsblad
Trouw
de Volkskrant
Het Parool
Het Vrije Volk
De Waarheid
Algemeen Dagblad
De Telegraaf
2.7
3.4
4.3
4.4
5.6
5.7
6.3
6.9
6.9
8.8
1 krant haalt op alle inhoudskenmerken
van belang voor meningsvorming
de hoogste rangorde
10 krant haalt op alle inhoudskenmerken
van belang voor meningsvorming
de laagste rangorde
Met de nodige terughoudendheid vanwege de vele vooronderstellingen, kan vast­
gesteld worden dat Nederlands en Reformatorisch Dagblad de meest adequate bij­
drage aan meningsvorming leveren: zij zijn even duidelijk de koplopers als De
Telegraaf hekkesluiter. Daartussenin bevindt zich een langgerekt peloton met
aan kop NRC/Handelsblad en Trouw.
Daaruit kan niet de conclusie getrokken worden dat alle kranten moeten worden
als het Nederlands Dagblad. Want behalve de inhoud, zijn ook de lezers van
kranten in het geding. En uit het ontvangersonderzoek is in ieder geval één
ding duidelijk naar voren gekomen: een krant kan kwantiteit en kwaliteit van
politieke informatie wel verhogen, maar dat zal slechts binnen door de lezers
bepaalde grenzen leiden tot een meer adequate bijdrage aan meningsvorming. De
speelruimte van een redactie wordt - ook op dit punt - mede door de lezers be­
paald. Wie dat uit het oog verliest, bereikt in het gunstigste geval niets:
indien lezers de krant als bron voor politieke informatie niet belangrijk
vinden, leidt meer aandacht voor politiek nieuws niet tot meer politieke ken­
nis. In het meest ongunstige geval, bereikt de krant precies het tegendeel:
indien lezers èn de krant als bron voor politieke informatie èn het informa­
tiemotief niet belangrijk vinden, leidt meer gegrondheid van de krant, slechts
tot minder openheid bij lezers.
Een en ander impliceert dat - gesteld dat de redactie van krant X er naar
streeft kwantiteit en kwaliteit van politieke informatie te verbeteren - de
mogelijkheden daartoe groter zijn indien X staat voor NRC/Handelsblad dan voor
De Telegraaf. In het laatste geval heeft de redactie te maken met een lezers­
publiek dat in meerderheid barrières opwerpt: 64% van de lezers van De Tele­
graaf vindt het informatiemotief niet belangrijk, 59% vindt de krant als bron
voor politieke informatie niet belangrijk, 45% is beide meningen tegelijker­
tijd toegedaan. Voor de lezers van NRC/Handelsblad zijn deze cijfers achter­
eenvolgens 17%, 49% en 11%.
311

Redacties hebben hier te niaken met een optimaliseringsprobleem: aan de éne
312
kant een krant maken die een, potentieel, adequate bijdrage aan meningsvor­
ming levert, aan de andere kant blijven binnen de grenzen en mogelijkheden
van de lezerskring. De conclusie dat - met een variant op Berelson - sommige
kranten op sommige punten voor sommige lezers een adequate bijdrage aan
meningsvorming leveren, laat hen daarbij voldoende ruimte voor verhitte dis­
cussies.

SUMMARY
Mass media are essential to parliamentary democracy. People do depend con­
siderably upon mass media for information about what is going on in politics,
politicians do depend upon mass media for getting support for their ideas
and plans. Especially newspaper press and television are important links
between politics and the public. In this study we discuss the relationship
between newspaper press and democracy. The central question has been stated
as follows:
"Do the political and parliamentary news in national daily press in the
Netherlands contribute adequately to opinion-forming of citizens about
political affairs in a democracy, and if so, to which degree?"
To answer this question criteria are needed to evaluate the press performance
in this respect. Which criteria should be used depends on the concept of
democracy one chooses. In our conception, democracy is a way of decision­
making. The essential rule is that everybody should have the right and the
opportunity to participate in the decision-making process. This rule implies
that the political process should take place in a sphere of openness and
publicity. In this concept of democracy mass media fulfil the function of
intermediary between the political and the mass public.
With respect to the press performance, we have made a distinction between
information, expression and criticism.
Information: mass media are informing the public of pursued and proposed
policy of the government and of all that is linked up with it
Expression: mass media are informing the government of the reactions in
society on pursued and proposed policy
Criticism: mass media criticize the content of pursued and proposed
policy as well as the way policy has been formed (the nress as
political watchdog).
Referring to the concept of what may be called "the conscientious democratic
citizen" we have developed a number of criteria on basis of which the press
performance can be evaluated. The way of reasoning is that i f newspaper press
313

wants tocontribute to the opinion-forming of citizens about political affairs,
newspapers have to stimulate that people become informed, rational, open-
minded and tolerant regarding other political opinions.
Against this background we have evaluated press performance - as far as it
concerns political and parliamentary news - in terms of the following
dimensions :
1. attention for political news;
2. readability of political news;
3. political diversity of commentary and background information;
4. well-foundedness of commentary and background information;
5. generalizing usage of language regarding political parties;
6. fullness/objectivity of parliamentary press reports;
7. attention for non-parliamentary politics.
Some of these dimensions - attention for and readability of political news -
are relevant for all press functions, others are relevant only for infor­
mation-giving (numbers 6 and 7) or for expression and criticism (numbers
3, 4 and 5).
The main part of our study has been devoted to "political diversity" and
to "fullness/objectivity".
Regarding "political diversity of commentary and background", we have con­
cerned ourselves with the choice of appropriate criteria for assessing the
relationship between what is found in society and what is found in media.
The first alternative is reflection: do the political direction of the
press as a whole reflect the distribution of political views in the popu­
lation measured in a comparable way?
A comparison between the political opinions of Dutch population and the
political direction of the national press
political direction population national press
progressive 36.4 39.6
moderately progressive 27.8 36.4
moderately conservative 22.4 11.9
conservative 13.4 12.2
reflection score .86
314

scale runs from 1 = most progressive, least conservative
to 7 = most conservative, least progressive
scale grouped as follows: 1 - 2.5; 2.5 - 4; 4 - 5.5; 5.5 - 7
o
measure can take all values from 0 to 1; maximal non-reflection (=0) if
only the lowest occurring continuum position of the population is found
in the press.
The second alternative is openness or equal access, which means that all
political views in the population should be given equal attention in the
national press' commentary and background. The openness-score for the
national press as a whole amounts to .70, the score for the individual
newspapers runs from .02 for De Waarheid (Communist Party newspaper) to
.71 for Algemeen Dagblad (one of the two newspapers with mass circulation).
"Reflection" and "openness" refer to the functions of expression and
criticism, "fullness/objectivity" refers to political information giving.
These criteria have been central in a case study we made of a parliamentary
debate over a major social and economic plan, occurring in October 1978.
This case study involves comparisons both between different newspapers and
between press coverage and 'reality'. 'Reality' was the parliamentary de­
bate; this debate was analysed into its component 'information units' or
'relevant facts', which could be assigned to an originating political actor
and thus to a party. The total universe of information ('reality') was
calculated at 1435 units. National newspaper content was analysed to esta­
blish the occurrence of the same 'facts' in parliamentary press reports. A
comparison of the two sets of data allowed some judgements to be made accord­
ing to the criteria fullness and bias.
Fullness is a quantity criterion. We can calculate not just the amount of
a given 'reality' but the proportion of the reality which was reported. The
national press as a whole reported 42% of all known relevant facts. For in­
dividual newspapers the figure ranges from 4% to 19% and the average news­
paper reported 10% of the 1435 relevant facts.
Bias refers to the question: to what extent do national newspapers distort
in their news reporting the distribution of attention between parties in
the parliament? Thus, does the distribution of press attention to 'facts',
according to party of origin, differ from the distribution of party origin
315

of the 'facts' in the debate? The answer appears in the following table,
grouping the smaller political parties as either 'small right' or small
left'.
Political bias by national press
political party contribution attention in the
to the debate national press
% %
PvdA (Labour) 17.6 20.5
CDA (Christian Democrats) 20.0 46.1
D'66 (Liberal) 14.6 13.4
WD (Conservative) 12.8 7.9
Small right 18.0 6.7
Small left 17.1 5.4
bias score 1
measure can take all values from 0 to 1; maximal bias (=1) if only the
lowest occurring contribution to the debate is found in the press
For individual newspapers the bias score ranges from .20 for Reformatorisch
Dagblad (a small christian newspaper) to .54 for De Telegraaf (newspaper
with the highest circulation).
Data collection for this study took place in 1978 and 1979. The content ana­
lysis regarded all national newspapers (10) and was carried out by students
on the basis of (very) detailed coding instructions for each dimension. The
reliability was satisfactory, seldom less than .75 (maximum score 1.00).
This book consists of three parts. Part one discusses the relationship be­
tween newspaper press and democracy. Part two concerns the results of the
content analysis, carried out to evaluate press performance. In part three
we deal with the results of a limited analysis of reader reactions.
316
.327

NOTEN DEEL I
1. Vergelijk b.v. R. Geissler, 1979, p.171.
"Die Kategorien für eine kritische Untersuchung der Medieninhalte sind
dabei aus einer Analyse der Funktionen zu gewinnen, die Massenmedien in
den pluralistischen Demokratien der Hochdifferenzierten Gezellschaft
wahrzunehmen haben. Dabei sind die Zusammenhänge der Funktionsanalyse mit
dem Demokratie-Konzept zu verdeutlichen, das den normativen Hintergrund
der Fragestellung abgibt".
2. J.G. Stappers, 1975, p. 191 e.V.
3. J.L. Stassen, 1969, p. 84.
4. D.F. Thompson, 1970, p. 22.
5. A. Schneider, 1978, p. 7 e.v.
6. Zo wijst de duitse politicoloog Karl er op dat "Demokratie und Demokratisierung"
het belangrijkste thema in de duitse politicologie is geworden.
"Die Literatur befindet sich auf dem Wege zur Legion auszuufern",
W.D. Karl, 1976, p. 229-230.
7. Anderen spreken overigens - dit terzijde - van de meest misbruikte term
in de politiek. A. Schneider, 1978, p.8.
8. H. Daudt, 1967, p. 27.
9. Accenten op 'materiële gelijkheid' zijn b.v. te vinden bij J. Kammler,
1968, p. 21 en bij W.D. Narr en F. Naschold, 1971, p. 59 en p. 250.
10. G. Kuypers, 1973, p. 172.
11. Idem, p. 172.
12. Van Putten wijst er op dat de heerschappij van het proletariaat alleen kon
worden gevestigd door geweldadig optreden van communistische partijen, die
weliswaar voorgeven in naam van meerderheden te handelen, maar tegelijkertijd
aan andersdenkenden geen vrijheid van meningsuiting en geen recht van
oppositie toestaan. J. van Putten, 1975, p. 156.
13. J.L. Stassen, 1969, p. 85.
14. Terecht constateert Stassen dat het in deze discussie in feite gaat om de
keuze tussen een democratisch dan wel een autoritair regeringssysteem.
J.L. Stassen, 1969, p. 86.
15. Zie over 'onmogelijkheid' als argument in de democratie-discussie A. Brecht,
1959, p. 437-455; over de daaruit voortvloeiende noodzaak doeleinden telkens
opnieuw te formuleren K.R. Popper, 1966 (1962), met name p. 169-201
en de discussie tussen Marcuse en Popper "Sociale revolutie/sociale hervorming?",
1971, p. 46.
16. T.L. Thorson, 1962, p. 139.
17. In de klassieke omschrijving van Bonger heet het "democratie is een bestuursvorm
eener collectiviteit met zelfbestuur, waaraan een groot deel
harer leden deelneemt, hetzij direct, hetzij indirect....". W.A. Bonger,
1934, p.2.
317

18. J. van Putten, 1975, p. 153 en p. 158.
19. Idem, p. 155 en p. 160.
20. J.L. Stassen, 1969, p.84 en A. Schneider, 1978, p.9.
21. D.F. Thompson, 1970, p.23.
22. Zie voor een overzicht R. Geissler, 1973, p. 45-47.
23. Deze benadering is met name door de amerikaanse politicoloog Dahl verder
uitgewerkt. "I assume that a key characteristic of a democracy is the continuing
responsiveness of the government to the preferences of its c i t i ­
zens, considered as political equals. () I assume further that in order
for a government to continue over a period of time to be responsive to
the preferences of its citizens, considered as political equals, all full
citizens must have unimpaired opportunities:
1. to formulate their preferences
2. to signify their preferences to their fellow citizens and the government
by individual and collective action
3. to have their preferences weighed equally in de conduct of the government,
that is, weighed with no discrimination because of the source of
the preference". R.A. Dahl, 1971, p. 1-2.
Vergelijk Thompson die een onderscheid maakt tussen "de facto" en "de jure
opportunities". D.F. Thompson, 1970, p.160 e.v.
24. Om zelfs de schijn daarvan maar te vermijden, is een aantal jaren geleden
in Nederland de opkomstplicht bij verkiezingen afgeschaft. Zie A.M.
Donner, 1977, p. 267-268.
25. Downs heeft er op gewezen dat de kosten van het zich informeren en op
grond daarvan participeren, voor een deel van de bevolking zo hoog zijn,
dat het veel rationeler is om maar af te zien van informatie en participatie.
A. Downs, 1957, p.259; vergelijk M.C.P.M. van Schendelen, 1973,
p. 204-213.
Kuypers constateert dat slechts 'weinigen participeren, omdat slechts
weinigen participeren fijn vinden en omdat er in het leven nog heel wat
andere manieren voor zelfontplooiing zijn". G. Kuypers, 1973, p.175.
Irwin tenslotte stelt vast dat "politici, activisten en politicologen,
samen met priesters, predikanten en theologen, misschien de enigen zijn
die menen dat iedere burger aandacht moet hebben voor hun onderwerp. Wat
de politiek betreft moeten wij de burger tenminste de kans en zelfs het
recht geven voor zichzelf te beslissen wanneer en waarvoor hij zijn tijd
en energie wil gebruiken". G.A. Irwin, 1979, p.22.
26. W. Steffani, 1971, p.41.
27. Vgl. J. van Putten, 1975, p. 156.
28. H. Daudt, 1969, p. 29-30; vergelijk J. van Putten, 1975, p. 175.
29. Zie R. Geissler, 1973, p.18.
30. Blumler en McQuail schrijven - in een studie over televisie en politiek -
"...there s t i l l persists the classical notion of the follower of politics,
whether on television or elsewhere, as a conscientious democratic citizen
- as someone who aims to base his political choices on rational grounds
and on sifted informational materials". J. Blumler en D. McQuail, 1970,
p. 452-453.
318

Ippolito c.s. blijft algemener als hij als voorwaarden voor een goed
functionerende democratie opsomt: "Theoretically, then, a well functioning
democracy is based on three important factors. First, the citizenry
must acquire intelligent, well-informed attitudes. Second, these attitudes
must be articulated to political leaders. Third, the political leaders
must respond". D.S. Ippolito c.s., 1976, p.301; zie ook p. 110-116 over
'citizen role'.
Volgens Mitchell ziet de ideale burger er als volgt uit: "...one who is
sufficiently informed that he knows his own goals and preferences and can
rank them in order, is aware of alternative public policies as they relate
to his preferences, and has some grasp of the expected benefits and
costs to himself and society of these alternatives". W.C. Mitchell, 1971,
p.369.
Voor wat minder hoog opgeschroefde verwachtingen ten aanzien van de burger
zie G. Kuypers, 1973, p.187 en S.J. Groenman, 1967, p. 19-20.
31. Vgl. J.L. Stassen, 1969, p.59.
32. R. Geissler, 1973, p.49.
33. Th. Geiger, 1975 (1953), p. 356.
34. R. Dahrendorf, 1965, p.120 e.v.
35. B. Berelson, 1952, p. 313-330.
36. K. Mannheim, 1951, p. 230.
37. Z. Barbu, 1956, p.3. e.v. en p.94 e.v.
38. Zie b.v. H. Daudt en J. Stapel, 1965/66, p. 46-47; Sociaal-Wetenschappelijk
Instituut Vrije Universiteit, 1967, p.9 en Werkgroep Nationaal Verkiezingsonderzoek,
1972, p.139 en p.142. Vergelijk Nationaal Kiezersonderzoek
1977 en 1981.
39. P.J.A. ter Hoeven, 1972, p. 117-119.
40 H. Daudt, 1967, p.31.
41. N. Luhman, 1973, p.65.
42. B. Berelson, 1952, p.316.
43. R. Dahrendorf, 1974, p. 97-110.
44. Immers, "if lower status persons and blacks simply choose to engage less
often than others in the activities of citizenship, we could not blame the
unequal use of de jure opportunities on unequal de facto opportunities".
D.F. Thompson, 1970, p.168.
45. J. A. Schumpeter, 1967 (1963), p.229.
Zie voor weergave gedachtengang 'representative Gemeinschafts-Demokratie'
R. Geissler, 1973, p. 36-39.
46. J.A. Schumpeter, 1967 (1963), p.239.
47. Over vertrouwen als mechanisme om complexiteit te reduceren: N. Luhman,
1973. Vergelijk Lijpharts "pacificatie-democratie", waarin het vertouwen
dat de leden van de zuilen hun leiders schonken, de leiders steeds weer in
staat stelde te accommoderen. A. Lijphart, 1968.
319

48. "Von einem Demokratie-Begriff her, der die Norm einer reflektierten Auseinandersetzung
des Bürgers mit politischen Sachverhalten als irreale
utopisch Bedingung verwirft, lässt sich kein Zugang zur Problematik politischer
Massenkommunikation in einer komplexen Gesellschaft gewinnen".
R. Geissler, 1973, p.49.
49. Om misverstand te voorkomen: we kiezen niet voor deze benadering om het
functioneren van massamedia hoe dan ook te kunnen onderzoeken. In
onze opvatting is 'democratie' niet levensvatbaar zonder de min of meer
actieve medewerking van de burgers. En die medewerking kan in onze samenleving
niet verkregen worden zonder massamedia te hanteren. Daaruit
vloeit de vraag voort welke "politische Orientierung" kan dienen als "massenkommunikativer
Leistungserfordernis". "Nach unserem Verständnis" -
aldus Stuiber die we hier met instemming eiteren - "wäre es nun Aufgabe
empirischer Massenkommunikationsforschung, die Medieninhalte daraufhin zu
untersuchen, ob und inwieweit sich in ihnen als Information widerspigelt,
was dem einzelnen als Bürger () zum Vollzug sinnvoller zeit - und raumgerechter
Interaktion vermittelt werden muss". H.W. Stuiber, 1978, p.232.
50. G. Kuypers, 1973, p.187 en J. van Putten, 1975, p.166.
51. G. Zoutendijk, 1972, p.214. Vergelijk de opvatting van Geiger ten aanzien
van de 'Expertendiskussion', zoals weergegeven bij R. Geissler, 1973, p.
39-42 en de opmerkingen van Groenman en Hoogerwerf inzake de mogelijkheden
deskundigen te controleren. S.J. Groenman, 1967, p. 23-25 en A. Hoogerwerf,
1973, p.312.
52. R.C. Kwant en D.J. van Houten, 1976, p.189.
53. "Aristoteles sah es als Bedingung für die Existenz eines Gemeinwesens
schlechthin an, dass dieses nicht grösser sei als die Stimme des Heroldes
reiche. Die notwendige Bedingung für die Einflussnahme des Volkes auf die
Bildung der Regierungen und auf deren Entscheidungen - das Kennzeichen der
Demokratie - ist in der Tat der Kommunikation zwischen den Regierten untereinander
und mit der Regierung, die Ueberschaubarkeit der politischen
Prozesse. In den Stadtstaaten der Antike konnte diese Kommunikation durch
die Volksversammlung, durch Herolde und Bekanntmachungen auf öffentlichen
Plätzen erzielt werden. In den Grossstaaten der Gegenwart bedarf die
demokratische Regierungsweise jedoch der technischen Hilfsmittel der Kommunikation:
der Massenmedien". R. Wildenmann en W. Kaltefleiter, 1973
(1965), p.11.
54. CA. Siepman en S. Reisberg, 1948, p.649.
55. In de in 1975 uitgebrachte nota over het massamedia-beleid heet het: "De
massamedia vormen op grond van hun informatieve, commentariërende en kritiserende
functies en als middelen voor cultuurvorming niet alleen een construerend
deel van de democratie, zij zijn het hart van de openbaarheid
zonder welke onze maatschappij niet volgens de geldende opvattingen, regels
en doelstellingen kan functioneren". Nota over het massamedia-beleid,
1975, p.9.
Anderen noemen massamedia 'de navelstreng van de parlementaire democratie'
- G.J. Peelen, 1976, p.106 -, of schrijven dat 'without newspapers and
without broadcasting modern self-government simply could not work at alT-
P. Golding, 1974, p.78.
56. Voor een samenvatting van de kritiek R. Geissler, 1973, p. 92-97.
320

57. Zie over functies van massamedia G. Fauconnier, 1973, p.53 e.v. en vooral
G. Fauconnier, 1973 2
, p. 75-117, waar hij een catalogus van functies geeft.
58. R. Dahrendorf, 1974, p. 97-110. Vergelijk C. Seymour-Ure, 1958, p.264 e.V.;
hij maakt onderscheid tussen een "politiek" en een "massa" publiek. Zie
ook R.R. Fagen, 1966, p.29.
59. R. Dahrendorf, 1965, p.120 e.v.
60. Zie b.v. R. Geissler, 1973, p. 7-12 en het in noot 55 en 57 gestelde.
61. R. Dahrendorf, 1974, p.108.
62. Bijvoorbeeld bij H. Holzer, 1969; kritiek op deze benadering o.a. bij M.
Rühl, 1973.
Nadruk op het normatieve element ook bij R. Geissler, 1973, p. 27-31, idem,
1979, p.173 e.v. en bij W. Haacke, 1970, p.165 e.v.
63. F. Ronnenberger, 1974, p. 198.
64. R. Wildenmann en W. Kaltefleiter, 1973 (1965), p. 15-41.
Ook in de 'social responsibility theory' komen deze drie functies ter
sprake; zie Commission on Freedom of the Press, 1947, p. 20-30 en F.S.
Siebert, Th. Peterson en W. Schramm, 1963 (1956), p.73-105.
65. R. Wildenmann en W. Kaltefleiter, 1973 (1965), p.15. Geissler beschouwt
de informatie-functie als voorwaarde voor de vervulling van de overige
functies. R. Geissler, 1973, p.29.
66. De expressie-functie is in een parlementair-democratisch primair weggelegd
voor het parlement. "It is its office to express the mind of the English
people on all matters which came before i t " schreef Bagehot ruim een eeuw
geleden over het Engelse Lagerhuis.
Zie ook J.G. Stappers, 1975, p.193; Stappers acht het een griezelige gedachte
dat hetgeen in de media komt voor de bestuurders feedback zou zijn,
maar ziet nauwelijks betere mogelijkheden.
67. Wat 'Stilkritik' betreft vergelijke men de opvatting van Dahrendorf inzake
de rol van de massamedia bij het definiëren van de grenzen tussen 'passive'
en 'aktive Oeffent!ichkeit'.
Wat 'Sachkritik' betreft het volgende: Glotz en Langenbucher stellen dat
de massamedia onvoldoende zijn toegerust om zakelijke kritiek te kunnen
leveren; bovendien achten zij het een oneigenlijke functie van media.In
de media moet wel kritiek geleverd kunnen worden, maar dat is een onderdeel
van de expressie-functie, geen zelfstandige kritiek-functie. P. Glotz
en W.R. Langenbucher, 1969, p.28.
Wildenmann en Kaltefleiter stellen daarentegen dat ook de moderne samenleving
behoefte heeft aan hofnarren en dat de massamedia derhalve ook hun
eigen spreekbuis moeten kunnen zijn. R. Wildemann en W. Kaltefleiter, 1973,
(1965), p.28.
68. Sommigen voegen hier nog een vierde functie aan toe, te weten 'Bildungsund
Erziehungsfunktion'. Bij Geissler is die beperkt tot het politieke
terrein; media moeten door 'Heranbildung und Aktivierung' de burgers stimuleren
tot een zinvolle deelname aan discussies over politieke vraagstukken.
Bij Ronnenberger is deze functie veel omvattender, ze gaat verder dan
alleen de politiek. Onder 'Bildung' moet hier verstaan worden 'die Fähigkeit,
Informationen aufzunehmen und zusammenhängend zu verstehen, wobei
321

der herkömmliche Anspruch, sich eine eigene Meinung zu bilden, nicht als
Norm, sondern als Optimum des politischen Gebildet-Seins aufzufassen
wäre".
R. Geissler, 1973, p. 27-41 en F. Ronnenberger, 1974, p.205. Voor een
kruistocht tegen de 'Erziehers' en de 'Führers' en voor de 'Vermittlers'
zie men P. Glotz en W.R. Langenbucher, 1969, p.31 e.v.
69. Zie J.J. van Cuilenburg, 1977, p.81.
70. R. Geissler, 1973, p.20.
71. We sluiten ons hier aan bij Poppers' opvattingen over de 'open society',
kernachtig omschreven als "the society in which individuals are confronted
with personal decisions". K.R. Popper, 1966 (1962), p.173.
72. Zie voor de "paradox of freedom" K.R. Popper, 1966 (1962), p. 123-124,
alsmede de uitéénzetting die Magee geeft over Poppers' behandeling van
deze paradox. B. Magee, 1974, p.101 e.v.
73. De mate waarin burgers in dit opzicht afhankelijk zijn van massamedia,
kan uiteraard variëren. Op zich zelf tast een verhoudingsgewijs geringe
mate van afhankelijkheid overigens de hier gevolgde redenering niet aan,
zij maakt hoogstens een onderzoek als het onderhavige minder urgent.
74. Niet alleen ten aanzien van massamedia, ook bij voorbeeld in de politieke
socialisatie zullen dergelijke noties een rol spelen. Zie b.v. H. Entwistle,
1971, p. 68-100; C. Burrichter, 1971, p. 399-416 en C. Mueller,
1973, p.67 e.v. Laatstgenoemde constateert dat de overheersende "American
democratie ideology" de nadruk legt op de open samenleving, op gelijkheid
en op participatie (p. 116).
75. L.W. Milbrath en M.L. Goel, 1977 (1965), p.153 e.v.
76. Sommige schrijvers gaan een stap verder en verdedigen de stelling dat indien
meer mensen deelnemen aan de besluitvorming de kwaliteit van de besluitvorming
zal stijgen. T.E. Cook en P.M. Morgan, 1971? p.12; ook Van
Putten neigt tot deze opvatting; J. van Putten, 1975 , p.166. Irwin
plaatst op grond van overigens slechts in geringe mate aanwezige onderzoeksgegevens
vraagtekens bij deze stelling. G.A. Irwin, 1979.
77. L.W. Milbrath en M.L. Goel, 1977 (1965), p.154.
78. Commissie Heroriëntatie Overheidsvoorlichting, 1970, p.9.
79. K.R. Popper, 1972 (1963), p.352.
80. "Da der Staatsburger ohne Informationen über politische Probleme, ohne
Wissen um die Ansichten und Absichten seiner gewählten oder zu wählenden
Vertreter von einer sinnvollen Teilnahme an der Herrschaft ausgeschlossen
ist, hängt es in starkem Masze vom Zustand der Massenmedien ab, ob und wie
die Bevölkerung demokratischer Staaten ihre ihnen formalrechtlicht zustehenden
Partizipationschancen wahrnehmen und verwirklichen kann. Trot
dieser eminenten Bedeutung der Basiskommunikation und der Massenmedien für
das Funktionieren des demokratischen Prozess im politischen Bereich hat
sich die deutsche politikwissenschaftliche Literatur, die Theoretiker der
Demokratie eingeschlossen, mit den damit verbundenen Problemen kaum auseinandergesetzt".
R. Geissler, 1973, p.2; zie ook p. 13-15.
81. Zo is in de jaargangen 1973 - 1981 van het vaktijdschrift Acta Politica
322

één artikel te vinden dat zich met een aspect van de relatie massamedia -
democratie bezighoudt, namelijk een artikel over openbare mening en kernbewapening;
in het overzicht van publicaties op het terrein van de politicologie
verschenen tussen 1948 en 1978 - gepubliceerd door Hoogerwerf in
Acta Politica 1979, af1. 2 - treffen we drie publicaties aan die zich met
de relatie massamedia - functioneren democratie bezighouden.
82. Zie bij voorbeeld J.J. Vis, 1975, p.34 e.V.; hij introduceert daar de
term 'politiek-publicitair complex', waarmee de onderlinge afhankelijkheid
massamedia - politici wordt aangegeven. Verder H.A. van Wijnen, 1975, p.
95-113 en 1976, p. 131-143; J. Kooiman, 1976, p.205, die zich overigens
voor een deel weer op Vis baseren.
83. A. Vondeling, 1976, p.84.
84. Vgl. R.C. Kwant en D.J. van Houten, 1976, p. 106-110 en p. 116-118 en F.
Ronnenberger, 1973, p. 204-205.
85. F.H. van Eemeren, R. Grotendorst en T. Kruiger, 1978, p.17 e.v.
86. F. Ronnenberger, 1974, p.205.
87. Vgl. b.v. Geissler, die spreekt van "das kritische Abwägen des Für und
Wider", "das sachverständige Abwägen politischer Alternativen". R.
Geissler, 1973, p.18, resp. 42.
88. H. Keiman en J. Barclay, 1963, p.608.
89. De vraag moet gesteld wat de ideale verdeling is:
moet aan alle nieuwssoorten die tesamen "aandacht voor socio-culturele
onderwerpen" vormen, evenveel aandacht besteed worden? (situatie II); of
is situatie I in dit verband wenselijker? Bij voorbaat is het antwoord op
deze vragen niet te geven. Slechts één ding is duidelijk: situatie I en
II geeft de extremen aan waarbinnen de ideale verdeling ligt.
100 %
90. K. Jaspers, 1961, p.292; geciteerd bij J.L. Stassen, 1969, p.92.
91. Door Klapper voor het eerst expliciet geformuleerd in de "selective exposure"
generalisatie. J.T. Klapper, 1960.
92. B. Klein Wassink, 1972, p.252.
93. W. Buikhuisen, T.R. Drost, en T.R.E. Schilt, 1976, p. 113-114.
94. A.F.A. Korsten, 1976, p.98.
0
2 3 4
323

95. Wij gaan daarbij uit van de complementariteit van de functies van pers,
radio en televisie. Dat houdt in dat deze media niet onderling inwisselbaar
zijn en dat derhalve de mogelijkheden die één medium biedt uit een
oogpunt van geschakeerde informatie, niet beschouwd kunnen worden als een
alibi voor het rustig laten verdampen van de diversiteit van een ander
medium.
M. Rooij, 1972, p.44; H. Schaafsma, 1968, p. 13-26; P.J. Boukema, 1974,
p.107 en M.A. Schmidt, 1977, p.154.
96. Zie M. Rooij, 1972, p.47; hij noemt dagbladen "de ruggegraat van ons persbestel"
en NOS, 1976; op de vraag naar het belangrijkste medium - niet
uitgesplitst naar soort nieuws - antwoordt 41% 'televisie', 39% dagen
17% 'radio'. Tenslotte zij genoemd R. Geissler, 1973, p. 7-12.
97. Wat de mate van concentratie binnen de nederlandse dagbladpers betreft
het volgende: in 1966 waren er nog 43 zelfstandige dagbladondernemingen
en beheersten de tien grootste onder hen 56% van de markt, in 1981 zijn
die cijfers resp. 23 en 86%. Gegevens ontleend aan publicatie van ministerie
van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, 1978 en aan De
Journalist, 20 augustus 1981.
98. In de statuten van de Stichting Bedrijfsfonds voor de Pers heet het dat
deze stichting gericht is op "het instandhouden van de bestaande pluriformiteit,
voorzover die uit hoofde van informatie en opinievorming in
een democratische maatschappij van belang is". Statuten, art.4, lid 1;
gepubliceerd in Staatscourant 190, 1 oktober 1974.
Zie verder Nota over het massamedia-beleid, 1975, p.9 en p.13.
99. Handelingen Tweede Kamer der Staten-Generaal, zitting 1976 - 1977, p.
2003.
Vergelijk Ronnenberger, die - om te voorkomen dat massamedia de enige ongecontroleerde
macht in politiek opzicht worden - "Inter- und Intramediumkontrolle"
bepleit; F. Ronnenberger, 1974, p.204; zie ook R.
Geissler, noot 80.
100. B. Berelson, 1952 2
, p.18.
101. Met name op het punt 'kwantitatief/kwalitatief' is een tegenstelling geschapen,
waarbij het één wordt afgedaan als "quantitative Semantik", het
ander aangeprezen "for its superior performance in problems of applied
social sciences". Ironisch genoeg was Berelson zelf de eerste die erop
wees dat een tegenstelling 'kwantitatief - kwalitatief' in feite niet bestaat:
"First, we must make the obvious, though often overlooked, observation
that there is no strict dichotomy between "qualitative" and
"quantitative" analysis. () In sum, this review of "quantitative" and
"qualitative" analyses is intended to clarify the kinds of distinctions
which must be made if reasonable discussion of the matter is to be carried
on. At the very least, it should end the silly dichotomization between
analyses based upon "mere frequencies" as against "real meanings".
Zie achtereenvolgens: G. Deetjen, 1977, p.11 (Deetjen vestigt er de aandacht
op dat dergelijke kritiek alleen van toepassing is op de eerste
inhoudsanalyses); 0.R. Holsti, 1969, p.10 en B. Berelson, 1952 2
,
resp. 128.
p.116,
102. Een recent overzicht bieden R. Lisch en J, Kriz, 1978, p. 29-57.
103. O.R. Holsti, 1969, p.14.
324

104. B. Berelson, 1952 2
; hoofdstuk 2 van dit standaardwerk - "the uses of content
analysis" - behandelt achtereenvolgens "characteristics of content",
"producers of content", "audience of content" en "effects of content".
Zie ook D.P. Cartwright, 1952, p.424-425.
105. Met name bij dit type inhoudsanalyse komt de vraag naar voren van welk
model van communicatie men uitgaat, het 'representationele' dan wel het
'instrumentele'. Zie daarover O.R. Holsti, 1969, p.32 e.V.
106. O.R. Holsti, 1969, p.27 e.V.
107. J. Galtung, 1973 (1967), p.71.
108. O.R. Holsti, 1969, p.31.
109. M. Janowitz, 1975, p.625.
110. Voor een overzicht van codes zie men "Press Councils and Press Codes",
uitgave van The International Press Institute, 1966.
111. M. Janowitz, 1975, p. 618-626. Vergelijk 0. Groth, die de uitersten in
beroepsopvatting als volgt verwoordde: "Immer ist es das Ziel des reinen
Journalisten, dem Publikum das für das Publikum, das für dessen Zwecke
Bedeutsame zu vermitteln, nicht ihm selbst persönlich am Herzen liegendes
aufzudrängen, nicht das Publikum in seine, des Journalisten, Anschauung
und Ueberzeugung hineinzuzwingen. Immer ist der Journalismus als
solcher Diener, nicht Herr des Publikums". 0. Groth, 1960, geciteerd bij
P. Glotz en W.R. Langenbucher, 1969, p.31.
112. Zie bijvoorbeeld F.S. Siebert, Th. Peterson en W. Schramm, 1956 en het
werk van de "Comnrjssion on Freedom of the Press", 1947, dat als grondleggend
voor de "social responsibility theory" kan worden beschouwd.
113. Bijvoorbeeld in de in noot 112 genoemde literatuur; verder o.a. Wildenmann
en Kaltefleiter - die begrijpelijkheid, volledigheid en objectiviteit
noemen - en Pausewang, die van de pers verlangt dat ze:
- volledig, exact en objectief bericht over alle voor de discussie belangrijke
gebeurtenissen;
- als forum en spreekbuis van de openbare mening, de meningsvorming opwekt,
stuurt en bevordert;
- het medium is van kritiek op en controle van de openbare macht.
R. Wildenmann en W. Kaltefleiter, 1973 (1965) en S. Pausewang, 1968, p.
299-322.
114. Vergelijk McQuail, die in een paper voor het congres van de International
Association of Mass Communication Research, Warschau, 1978 een strategie
voor het toepassen van inhoudsanalyse ten behoeve van "press performance"onderzoek
presenteert. "The key to it lies in de delineation of a set of
functions, in the sense of objectives which may be attributed to the
press. The main bürden of evaluation is carried here and the idea of
press function or objective serves to link the most general thinking with
precise measurement as well as to incorporate the perspective of the
journalist". D. McQuail, 1978, p.5.
115. Onder betrouwbaarheid verstaan we in dit verband dat "repeated measures
with the same instrument on a given sample of data should yield similar
results". O.R. Holsti, 1969, p.135.
325

116. 'Betrouwbaarheid' krijgt in de handboeken over inhoudsanalyse nadrukkelijk
aandacht. O.R. Holsti, 1969, p.135 e.v.; R. Lisch en J. Kriz, 1978,
p.88 e.v. en B. Berelson, 1952 2
, p.171 e.v.
117. J. Galtung, 1973 (1967), p.70.
118. B. Berelson, 1952 2
p.172.
119. K. Schönbach, 1977, p.67; Schönbach meldt een zeer hoge betrouwbaarheid
(.89 'ein Wert, der sehr nahe an 1.0 (der totalen Uebereinstimmung)
liegt').
120. Vergelijk de betrouwbaarheidscijfers voor enerzijds relatieve aandacht
voor nieuwssoorten en -vormen, leesbaarheid, aandacht voor niet-parlementgebonden
politiek als meer manifeste kenmerken en anderzijds politieke
opstelling, gegrondheid, generaliserend taalgebruik en volledigheid/
objectiviteit als meer latente kenmerken, in dit onderzoek.
121. Het andere uiterste is treffend verwoord in Karl Barths' gezegde "De
valse profeet is de dominee die het de mensen naar de zin maakt".
122. G. Fauconnier, 1973, p.31.
123. A. Silbermann en U.M. Krüger, 1975, p.70.
124. Uitzonderingen daargelaten, zoals een onderzoek van het Instituut voor
Toegepaste Sociologie onder abonnees van het Limburgs Dagblad, uitgevoerd
in 1969 en een door de Vakgroep Kommunikatiewetenschap van de
Vrije Universiteit uitgevoerd onderzoek onder Tijd-abonnees, 1974; zie
J.J. van Cuilenburg, J. de Jonge en G.W. Noomen, 1974.
125. De zg. 'readership' en 'reader-interest' studies, waarin gerealiseerde
of geuite belangstelling voor nieuwssoorten gemeten wordt.
126. Het is in de communicatiewetenschap bijna een wet van Meden en Perzen
geworden bij de indeling - ook van het onderzoeksterrein - Lasswells
paradigma 'who says what in which channel to whom with what effect?' aan
te houden. Dat resulteert in een vijftal onderzoeksgebieden:
- control analysis (who)
- content analysis (what)
- media analysis (channel)
- audience analysis (to whom)
- effect analysis (what effect). H.D. Lasswell, 1948, p. 32-51.
In het onderhavige onderzoek zijn de laatste twee - ontvangers- en
effectenstudie - zo nauw met elkaar verweven, dat we geen onderscheid
maken. Vergelijk A. Silbermann en U.M. Krüger, 1975, p.71; zij behandelen
effectenstudies als een specimen van 'het onderzoek van de recipiënt'
.
127. J.T. Klapper, 1960.
128. B. Berelson, 1960 (1960), p.531.
129. Voor een overzicht zie men M. Kunczik, 1977, p.120 e.v.
130. Voor de wijze waarop deze kenmerken gemeten zijn zie men appendix 4.
131. Overzichten zijn o.a. te vinden bij F. Droge, R. Weissenborn en H. Haft,
1973, p.47 e.v.; dit boek besteedt veel aandacht aan de theorie van de
cognitieve dissonantie en aan de invloed van inhoudsgebonden factoren.
Verder A. Silbermann en U.M. Krüger, 1975, p.85 e.v. en M. Kunczik, 1977,
p.126 e.v.
326

132. F. Dröge, R. Weissenborn en H. Haft, 1973, p. 23-25.
133. Idem, p. 77-99; vergelijk M. Kunczik, 1977, p.139 e.v.
134. Voorbeeld: het door NOS en TROS verrichte onderzoek naar de effecten van
het programma 'Holocaust'.
135. Te constateren bij F. Dröge, R. Weissenborn en H. Haft, 1973; D. McQuail,
1969, p.44 e.V.; M. Kunczik, 1977, alsmede bij A. Silbermann en U.M.
Krüger, 1975. Alleen Dröge es en Kunczik besteden enige aandacht aan
communicatie-afhankelijke factoren.
136. M. Kunczik, 1977, p.123.
137. F. Dröge, R. Weissenborn, en H. Haft, 1973, p.47 e.v.
138. M. Kunczik, 1977, p.131.
139. E. Katz, 1959, p. 1-6.
140. Idem, p. 1-6.
141. C.K. Atkin, 1972, p. 188-199.
Overzicht van de 'uses and gratifications approach' bij D. McQuail, 1969,
p.71 e.v. en M. Kunczik, 1977, p.152 e.v. Zie ook J.G. Blumler en E.
Katz, 1974.
142. F. Dröge, R. Weissenborn en H. Haft, 1973, p.77.
143. Vergelijk Problems of Television Research, 1966, p.24; J.J. van Cuilenburg,
1977 en G.W. Noomen, 1977 - beide voorbeelden van studies waarin
gegevens uit inhoudsanalyse en uit lezersonderzoek met elkaar in verband
gebracht worden. Dat zulks tot op heden zo weinig gebeurt, is naar alle
waarschijnlijkheid vooral een kwestie van geld. G. Fauconnier, 1973 2
p.32.
,
144. J.D. Halloran, 1970, p.20.
145. D. McQuail, 1969, p.45.
146. J.J. van Cuilenburg, G.W. Noomen en J. de Jonge, 1973; G.W. Noomen, 1977
en J.J. van Cuilenburg, 1977. In laatstgenoemde publicatie is op het
punt van pluriformiteit steeds sprake van afspiegeling en dekking. Deze
terminologie is in dit boek gedeeltelijk gewijzigd: we spreken nu van afspiegeling
en openheid, zonder overigens de inhoud van de begrippen aan
te tasten.
147. Eindrapport Commissie Bedrijfsfonds voor de Pers, 1972, p. 24-25.
148. Zie 0. Scholten, 1975, p. 11-14, alsmede de daar genoemde literatuur.
149. J.J. van Cuilenburg, J. de Jonge en G.W. Noomen, 1973, p.11. De vraag
welke factoren de nieuwsselectie beïnvloeden staat centraal in het zg.
'gatekeeper-onderzoek'; voor een overzicht en een evaluatie zie men G.J.
Robinson, 1973, p. 344-355 en I. Dygutsch-Lorenz, 1978, p. 295-355.
150. R. Budd, 1964, p.259.
151. 0. Scholten, 1978, p. 1-35.
152. P. Glotz en W.R. Langenbucher, 1969, p. 68-69.
153. E. Diemer in Hervormd Nederland, 7 maart 1981.
154. Zie b.v. het onderzoek naar de (on)begrijpelijkheid van radio-actuali-
327

teitenrubrieken van L. Prick, 1976, p. 1-9. De resultaten stemmen weinig
hoopvol: ruim 40% van de onderzochte items wordt door mensen met een meer
dan gemiddeld opleidingsniveau - studenten van de School voor de Journalistiek
- niet begrepen. Vergelijk Teigeier, die in een soort 'onbegrijpelijkheids-litanie'
onder meer stelt: "Politiker haben Mühe, ihre Vorstellungen
dem Volk verständlich zu machen, die Massenmedien strahlen
unverständliche und unzusammenhängende Nachrichtensendungen aus, und die
geistige Elite des Volkes, die Hochschullehrer und Wissenschaftler, gehen
mit dem besten Beispiel voran: Nichts erscheint ihnen wissenschaftlicher
als eine unverständliche Abhandlung". P. Teigeier, 1979, p.341.
155. G. Maletzke, 1963, p.158 e.v.
156. Vergelijk A.F.A. Korsten, 1976, p.98.
157. J.J. van Cuilenburg, J. de Jonge en G.W. Noomen, 1973, p.14.
158. Vergelijk P. van Hauwermeiren, 1975, p.5.
159. G. Klare, 1963, met name hoofdstuk 2.
160. Zie P. Teigeier, 1979, p. 340-341.
161. "We zouden durven stellen dat de duidelijkheid de begrijpelijkheid in de
hand werkt en het lezen aangenaam maakt. Verder wordt een tekst begrijpelijker
naarmate hij boeiend is en vice versa: als men geboeid wordt,
overwint men gemakkelijker de moeilijkheden die de tekst biedt en wat
men gemakkelijk leest, leest men liever dan wat moeilijk uitvalt". P. van
Hauwermeiren, 1975, p.5. Zie ook F. Dröge, R. Weissenborn en H. Haft,
1973 (1969), p.29.
162. Zie W.H. Douma, 1960, p.12; vergelijk A.F.A. Korsten, 1976, p.98.
163. W.H. Douma, 1960, p.453.
164. P. Teigeler, 1979, p.341.
165. A.F.A. Korsten, 1976, p.109.
166. G.W. Noomen, 1977, p.21. De uitwerking van het criterium 'gegrondheid' is
grotendeels aan Noomen ontleend. Hij hanteert overigens de term 'stelligheid'.
167. Voor een uitvoerige omschrijving van de relevante politieke attitudeobjecten
verwijzen wij naar de codeerinstructie, 0. Scholten, 1978, p.
69 e.v.
168. Bij het door een krant gebruiken van standpunten van derden doet zich
overigens nog een complicatie voor: neemt een krant een standpunt van
derden met betrekking tot een politiek attitude-object over, dan is er
niets aan de hand. Het standpunt van de krant ten opzichte van de desbetreffende
politieke actor valt dan samen met het standpunt van de
'gebruikte' derde. Wijst een krant daarentegen een standpunt van een
derde ten opzichte van een politiek attitude-object af, dan is daarmee
nog niets gezegd over het standpunt van de krant zelf ten opzichte van
de desbetreffende politieke actor. Zie 0. Scholten, 1978, p.76 e.v.
169. Zie G.W. Noomen, 1977, p.22 e.v.
170. G. Kuypers, 1970, p.99.
328

171. Over evaluatief/riiet-evaluatief: G.W. Noomen, 1977, p. 23-25 alsmede de
daar vermelde literatuur. Overigens is in onze analyse geen sprake van
evaluatieve zinnen maar evaluatieve momenten binnen zinnen.
172. F.H. van Eemeren, R. Grootendorst en T. Kruiger, 1978, p. 11-12.
173. G.W. Noomen, 1977, p.25.
174. Zie G.W. Noomen, 1977, p.25 e.v.
175. Terzijde: deze zin is tegelijkertijd een motivering bij "de niet te rechtvaardigen
korting". Twee beweringen worden ondersteund door één en dezelfde
motivering.
176. G.W. Noomen, 1977, p.31.
177. Bij voorbeeld in de nota over het massamedia-beleid: "Voor het functioneren
van de democratie is een veelzijdige informatie van wezenlijke
waarde", "Eerst wanneer gegevens over de pluriformiteit ter tafel worden
gelegd, kan met vrucht van gedachten worden gewisseld over de vraag hoe
het behoud van de pluriformiteit op de meest verantwoorde wijze kan geschieden".
Nota over het Massamediabeleid, uitgebracht door de minister
van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, maart 1975, p.9 resp. 13.
178. H. Schaafsma, 1968, p.14 e.v.
179. M. Rooij, 1972, p. 47-48; vergelijk Eindrapport Commissie Bedrijfsfonds
voor de Pers, 1972, p. 24-25 en J. Hemels, 1975, p.118.
180. J.J. van Cuilenburg, 1977, p.73.
181. Dat de gelijkheid in toegangskans voor een ieder verzekerd moet zijn, impliceert
niet dat ieder individu een gelijke kans moet hebben, wel dat
alle "kommunikativ relevanten" posities aan bod moeten komen, betogen
Langenbucher en Mahle. W.R. Langenbucher en W.A. Mahle, 1973,p.323. Het
probleem is daarmee niet opgelost, maar verschoven. De vraag wordt dan immers
welke criteria gebruikt kunnen worden bij het vaststellen van wat
een communicatief relevante positie is. Langenbucher en Mahle constateren
dat bij de samenstelling van de toezichthoudende colleges voor radio
en televisie in de BRD drie criteria gehanteerd worden:
1. het georganiseerd zijn van groepen;
2. het aantal leden van groepen;
3. de functie van groepen - alleen groepen met duidelijke politieke, economische
of maatschappelijke functies zijn in de colleges vertegenwoordigd.
Zij achten dit onzalige criteria, omdat ze bevoordeling inhouden van hen
die in het politieke proces toch reeds bevoorrecht zijn. Van een gelijkheid
in toegangskansen voor alle communicatief relevante posities komt
uiteraard niets terecht als de machthebbers zelf uitmaken welke posities
relevant zijn. Een theorie ten aanzien van de communicatieve relevantie
moet daarom antwoord geven op de vraag waar de krachten te vinden zijn
die wel argumenten maar geen macht bezitten en die derhalve niet behoren
"zum etablierten System der Bedürfniskommunikation" (op.cit., p. 326).
De minderheid moet de mogelijkheid blijven behouden tot meerderheid uit
te groeien: "Die zu den demokratischen Spielregeln gehörenden Möglichkeiten
einer Minderheit, mit ihren Ideen zu überzeugen und selbst zur
Mehrheit zu werden, bleiben allein dann nicht abstrakt und illusorisch
wenn egalitäre Oeffentlichkeitsstrukturen eine freiheitliche Ideenwerbung
erlauben" (op.cit., p.327). Vgl. F. Ronnenberger, 1973, p.207.
329

182. Zie hoofdstuk 2, par. 4.2.
183. Zie voor inleiding in perstheoriën het boek van Siebert, Peterson en
Schramm, "Four theories of the press". F.S. Siebert, Th. Peterson en W.
Schramm, 1963 (1956).
184. M. Rooij, 1974, p.16.
185. G.A. van Ruiten, 1971,p. 32-34; R.R. Fagen, 1966, p.137 en H.L. Childs,
1968, p.124.
186. C. Seymour-Ure, 1968, p.19.
Geissler wijst op de omschrijving van pluriformiteit in economische termen
in deze visie: "Entsprechend dem Wettbewerbs-Modell der Basiskommunikation
wird die Vielfalt häufig in ökonomischen Begriffen beschrieben ().
Typisch für die ökonomische Metaphorik ist die Vorstellung dass die beste
Wahrheit in der Kraft liegt, mit der sich ein Gedanke im Wettbewerb des
Marktes durchsetzt. Die Uebertragung ökonomischer Kategorien auf den Kommunikationsprozess
ist verführerisch, aber auch gefährlich wenn die Analogie
zu weit getrieben und wesentliche Unterschiede verwischt werden.
Berechtigt ist die Anwendung des Wettbewerbs-Modells, soweit dadurch auf
den notwendig pluralistischen Charakter der Kommunikation hingewiesen
werden soll. Konkurrierende Vielfalt ist erforderlich, um subjektive Einseitigkeiten
wenigstens teilweise zu korrigieren. Das Nebeneinander von
Meinung reicht jedoch nicht aus, um eine "richtige" vernunftgemäsze
Transparenz der politischen Probleme und der politischen Praxis zu gewährleisten".
R.Geissler, 1973, p. 59-60.
187. Vgl. M. Rooij, 1974, p.19.
188. Voor de regels die de samenleving in de theorie van de maatschappelijke
verantwoordelijkheid aan de pers moet stellen, zie men "A free and responsible
press", het (beroemde) rapport van de Commission on Freedom of
the Press, 1947, p. 20-30.
189. G. Maletzke, 1963, p.167; vgl. G.A. van Ruiten, 1971, p. 22-23 en M. '
Rooij, 1974, p.34 over de afspiegelings-gedachte.
Dat reflectie de centrale norm-is , wordt door "kritische" communicatiewetenschappers
betwist, niet dat reflectie de norm behoort te zijn. In
hun visie weerspiegelen de massamedia slechts zeer gedeeltelijk, alleen
wat door machthebbers en belangengroepen als relevant naar voren wordt
geschoven komt in de media aan de orde. Er is steeds minder sprake van
"kritische", steeds meer van een "manipulatieve" publiciteit. J. Habermas,
1975 (1962), p. 274. Een overzicht van de kritiek op massamedia
geeft R. Geissler, 1973, p. 92-97.
190. 'Openheid' zoals hier gedefinieerd is synoniem aan wat Van Cuilenburg
'dekking' noemt. J.J. van Cuilenburg, 1977, p.82 e.v. De term 'openheid'
sluit beter aan bij de door ons gevolgde gedachtengang.
191. Zie voor uitwerking hoofdstuk 2, par. 2.2. en 4.2.
192. Vergelijk J.J. van Cuilenburg, 1977, p. 84-85. De kritiek-functie van
media is in eerste instantie van belang met het oog op de meningsvorming
van de "aktive Oeffentlichkeit"; zie hoofdstuk 1, p.12.
193. 'Afspiegeling' vanuit de gedachte dat het meer in de lijn van een parlementair-democratisch
systeem ligt rekening te houden met wat burgers willen,
dan zulks te ontkennen. Vgl. Glotz en Langenbucher: "Das Grundge-
330

setz der Bundesrepublik garantiert den freien Wettbewerb der Ideen und
Meinungen, der durch das Modell "wirtschaftlicher Wettbewerb" verwirklicht
werden kann, aber keineswegs muss. Wer den Wettbewerb der Ideen
freigibt, geht dabei notwendig von der Fiktion des mündigen Bürgers aus,
auch wenn er weiss, das es sich hierbei lediglich um eine Fiktion handelt.
Ein demokratisches Kommunikationssystem ist nicht zentral geleitet,
sondern bedürfnisgesteuert; mit diesem Grundsatz sind Instanzen,die
über falsche oder richtige Bedürfnisse entscheiden wollen, unvereinbar".
P. Glotz en W.R. Langenbucher, 1968, p.170.
'Openheid' vanuit het ideaal van de klassieke democratische filosofie,
reeds vele malen aangeduid met 'de rationele burger', alsmede vanuit
kentheoretische overwegingen, reeds eerder aangeduid met het 'onmogelijkheids-argument'.
Zie hoofdstuk 1, par. 2.
194. R. Geissler, 1973, p.59.
195. Overigens is het nuttig op dit punt onderscheid te maken tussen media:
radio en televisie worden namelijk door ontvangers veel minder 'selectief'
gebruikt dan dagbladen en opinieweekbladen. Zie bij voorbeeld deel
III, hoofdstuk 2 van deze studie.
196. H. Schaafsma, 1968, p. 126-127; vgl. C. Seymour-Ure, 1968, p. 264-266.
197. Dit in tegenstelling tot het sociaal-wetenschappelijke spraakgebruik,
waar de term - evenals bij voorbeeld 'discrimineren' - een niet-evaluatieve
betekenis heeft.
198. W. Buikhuisen, T.R. Drost en T.R.E. Schilt, 1976, p.113. Zij noemen overigens
nog een derde, voor ons niet-relevante, verschijningsvorm, te
weten het dwingend aan anderen willen opleggen van eigen zedelijke normen.
199. De analyse 'generaliserend taalgebruik' is gekoppeld aan de analyse 'politieke
opstelling': voor de positieve/negatieve oordelen zoals geïdentificeerd
in deze analyse, hebben we onderzocht of sprake was van •'generaliserend
taalgebruik'. Overigens: de analyse 'politieke opstelling' is
in feite generaliserend. Welke omschrijving van een politiek attitudeobject
we ook aantreffen, altijd wordt het oordeel betrokken op het
attitude-object als zodanig.
200. Deze voorbeelden zijn ontleend aan de (hoofd)redactionele werkelijkheid
ten tijde van het kabinet-Den Uyl.
201. Voor een overzicht van codes zie men "Press Councils and Press Codes",
uitgave van The International Press Institute, 1966.
202. Zie over het reduceren van de "Umweltkomplexität" als taak voor massamedia
N. Luhman, 1974, p. 27-55. Vgl. J.W. Carey, 1969 en P. Glotz en
W.R. Langenbucher, 1969, p.26: "Die Demokratie garantiert jedem Staatsbürger
die Möglichkeit, an den politischen Entscheidungen mitzuwirken.
Das setzt Informationen voraus ... Die politische Funktion der Massenkommunikationsmittel
in der Demokratie besteht daher in der Herstellung
bestmöglicher Ueberschaubarkeit".
203. W. Schulz, 1976, p.9.
204. Ter illustratie: "De massamedia voorzien ons van een vertekend beeld van
de werkelijkheid en daar maken velen van ons zich zorgen over. Dat het
inderdaad gaat om een vertekend beeld is onmiskenbaar: het proces van
331

eerste selectie uit het universum van rapporteerbare feitelijkheden en
alle daarop nog volgende fasen worden gekenmerkt door eenzijdigheden,
want a-selecte selecties bestaan hier niet". M. Brouwer, 1971, p.146.
Verder b.v. R. Geissler, 1973, p.55 - "Kommunikation bedeutet immer Selektion
und meist Bewertung" -, F. Kempers, 1971, p.11 - het massacommunicatieproces
bestaat uit "een reeks van opeenvolgende selectieve handelingen
van mensen als leveranciers, bewerkers en ontvangers van informatie"
- en N. Luhman, 1975, p.21 - "Kommunikation ist ein Prozess, der
auf Selektionen selektiv reagiert, also Selektivität verstärkt".
205. Schulz vermeldt een aantal fraaie voorbeelden. W. Schulz, 1976, p.8.
206. G. Maletzke, 1963, p. 43-53. Een aantal van de hier genoemde factoren is
nader onderzocht in het 'gatekeeper-onderzoek'. Een overzicht en evaluatie
van deze onderzoekstraditie bij J.G. Stappers, 1971, p. 36-43, bij
G.J. Robinson, 1973, p. 344-355 en bij I. Dygutsch-Lorenz, 1978, p.
295-355.
207. Vgl. W. Schulz, 1976, p.12.
Voorbeelden van persbureau-onderzoek: R.R. Rückel, 1969, p. 389-411; C.
Kirsten, 1969, p. 411-431; S.M. Cutlip, 1954, p. 434-446; R.L. Jones,
V.C. Troldahl en J.K. Hvistendahl, 1961, p. 303-313. Zie ook A.Z. Bass,
1969, p. 69-72.
208. Deetjen noemt als één der zwaartepunten voor inhoudsanalyse onderzoek
naar "der Verhältnis zwischen dem in den Massenmedien gebotenen "Bild
der Realität" und der "Realität" selbst". G. Deetjen, 1977, p.2.
209. Voorbeeld: J. Galtung en M.H. Rüge, 1965, p. 64-91.
210. Deze doelstelling heeft in dit onderzoek b.v. prioriteit.
211. W. Schulz, 1976, p.7; K. Schönbach, 1977, p.7. Vgl. R. Wildenmann en W.
Kaltefleiter, 1973 (1965), p.15.
212. R. Wildenmann en W. Kaltefleiter, 1973 (1965), p.18.
213. A. Brand, 1976, p. 9-10. Terzijde: het mooiste voorbeeld in de categorie
"alledaags triviaal" is te vinden bij Kronkel, die de s t i j l van sommige
journalisten beschrijft als "Onze Piet zal je wel eens even vertellen wat
er volgens hem gebeurd is of gebeurd had moeten wezen". "Als ik een sterk
voorbeeld van dit soort journalistiek onder ogen krijg", schrijft Kronkel,
"moet ik altijd denken aan het zinnetje dat een tijdgenoot van Beets eens,
na het lezen van de Camera Obscura schreef over de alomtegenwoordigheid
van Hildebrand in dat boek: "Ga eens opzij, ik kan niets zien". Het
Parool, 26 september 1970.
214. M. Rooij, 1971, p.14.
215. Resp. bij H. Schaafsma, 1971 en R. Wildenmann en W. Kaltefleiter, 1973
(1965), p.21. Overigens wijst Schaafsma er ogenblikkelijk op dat uit deze
vaststelling niet afgeleid moet worden dat werkelijkheidsgetrouwe berichtgeving
onmogelijk is.
216. U. Saxer, 1974, p. 210-211.
217. U. Saxer, 1974, p. 218-219.
218. Zie J.A.A. van Doorn en C.J. Lammers, 1966 (1959), p.17. Vergelijk Luhman,
die stelt dat achter alle boodschappen processen van menselijke informa-
332

tieverwerking staan en niet "etwa die unwandelbare Wahrheit des Seins".
De vraag is dan: "Wie ist es möglich, Selektionsleistungen intersubjektiv
zu übertragen?". Een probleem dat hij analyseert aan de hand van de voorbeelden
geld, waarheid en legitieme, politieke macht. In zijn visie
speelt de factor "vertrouwen" in alle gevallen een grote rol. N. Luhman,
1973, p. 50-66.
219. U. Saxer, 1974, p.214.
220. U. Saxer, 1974, p.214.
221. K.E. Rosengren, 1978, p.39.
222. J. Galtung en M.H. Ruge, 1965, p. 64-91.
223. Terzijde: op dit punt kan een vergelijking tussen verschillende mediasoorten
nuttig zijn. Het zou wel eens kunnen zijn dat Marshall McLuhans'
bewering dat de technologie bepaalt wat nieuws is en wat niet - "the
medium is the message" - een kern van waarheid bevat. Aanwijzingen daarvoor
zijn te vinden in het ontstaan van veel deining na bepaalde tv-uitzendingen,
terwijl hetzelfde onderwerp bij publicatie in dagbladen onopgemerkt
voorbijging.
224. Halloran c.s. constateert bij voorbeeld dat 'geweld' overmatig veel aandacht
kreeg in de media. J.D. Halloran, Ph. Elliott en G. Murdock, 1970.
225. K. Schönbach, 1977, p.61.
226. K.E. Rosengren, 1978, p.39.
227. Vergelijk K.E. Rosengren, 1978, p. 40-41.
228. K.E. Rosengren, 1974, p. 145-156.
229. K.E. Rosengren, 1978, p.39 e.V.
230. K.E. Rosengren, 1978, p.38 en 1974, p. 145-146.
231. J. Galtung, 1974, p.159.
232. W. Schulz, 1976, p.25 e.V.
233. W. Schulz, 1976, p.26.
234. In een eerder onderzoek hebben wij op een vergelijkbare wijze de algemene
beschouwingen over de rijksbegroting van 1977, gehouden oktober 1976, en
de berichtgeving daarover
1978
in landelijke dagbladen, onderzocht. 0. Scholten,
2
.
235. Weert de voorzitter bepaalde uitlatingen uit de Handelingen, dan kan men
er verzekerd van zijn dat deze uitlatingen de publiciteit halen. Overigens
heeft zulks zich in het door ons bestudeerde debat niet voorgedaan.
236. G. Kuypers, 1973, p. 13-26.
237. Terminologie ontleend aan G. Kuypers, 1973.
238. 0. Scholten, 1979, p. 1-88.
239. Voor de uitwerking en verantwoording zie appendix 3.
240. D.C. Anderson en W.W. Sharrock, 1979, p.372; vgl. K. Schatz, 1976.
241. D.C. Anderson en W.W. Sharrock, 1979, p.373.
333

242. D.C. Anderson en W.W. Sharrock, 1979, p.372. Terzijde: Anderson en
Sharrock noemen in hun bijdrage Rosengren niet, hetgeen - gezien het
feit dat hij de discussie over het gebruik van extra-media gegevens geopend
heeft - op z'n minst opmerkelijk genoemd mag worden.
243. Voor uitwerking verwijzen we naar appendix 3.
244. 0. Scholten, 1978, p.44 e.v.
334

NOTEN DEEL II
1. Een uitgebreide beschrijving van de gebruikte categorieën is te vinden
in de Codeerinstructie Pers en Parlement, 0. Scholten, 1978. p. 1-35.
2. De in 1978 gehanteerde indeling in nieuwssoorten is niet geheel gelijk
aan de indeling zoals gebruikt in 1974, de indeling is wat verfijnder.
Bij het vergelijken laten we dan ook enkele subcategorieën uit 1978 buiten
beschouwing.
3. J.J. van Cuilenburg, J. de Jonge en G.W. Noomen, 1973, p.55 en P. van
Hauwermeiren, 1975, p.150.
4. De redenering is als volgt: artikelen met een leesbaarheidsniveau gelijk
aan of lager dan het opleidingsniveau van respondent i, zijn voor de desbetreffende
respondent toegankelijk, artikelen met een leesbaarheidsniveau
hoger dan het opleidingsniveau van respondent i, zijn moeilijk toegankelijk.
Nemen we als voorbeeld NRC/Handelsblad. Van de geanalyseerde artikelen in
deze krant is 19% afgestemd op het opleidingsniveau 'lager', 67% op het
niveau 'middelbaar' en 14% op het niveau 'hoger'. Van de bevolking boven
achttien jaar heeft 13% een hogere opleiding, 29% een middelbare en 58%
een lagere. De toegankelijkheid van NRC/Handelsblad is dan:
(.58 x .19) + (.29 x .86) + (.13 x 1.0) = .49.
De formule luidt:
T - < Pi • ^)
waarbij p^ = proportie in bevolking met opleidingsniveau gelijk aan;
k. = proportie artikelen met leesbaarheidsniveau gelijk aan of
1
lager dan corresponderend opleidingsniveau p^.
Het waardenbereik van T ligt tussen .13 en 1.0, waarbij
.13 = alle artikelen uitsluitend toegankelijk voor mensen met hogere
opleiding
1.0 = alle artikelen toegankelijk voor iedereen.
5. Voor een beschrijving en verantwoording van de gevolgde werkwijze zie
appendix 2.
6. Zie appendix 2.
7. Over assimilatie/contract-effecten zie J.J. van Cuilenburg, 1977, p.l88e.v.
8. Deze studie, deel I, hoofdstuk 4.
9. Op zich is het een interessante vraag in hoeverre een dagblad de politieke
opvattingen van haar lezerskring weerspiegelt. De vraagstelling past echter
beter in een onderzoek naar de binding van lezers aan hun krant, waarin
b.v. de discrepantie in politieke opstelling tussen lezer en krant een
factor-ter-verklaring kan zijn.
10. Dit cijfer wijk enigszins af van het door Van Cuilenburg gerapporteerde
(J.J. van Cuilenburg, 1977, p.90). Dat is een gevolg van een iets andere
berekeningswijze: om de cijfers voor 1974 en voor 1978 vergelijkbaar te
doen zijn, hebben we 1974 moeten herberekenen conform de in 1978 gevolgde
werkwijze.
335

11. Deze studie, deel I, hoofdstuk 4.
12. Deze spanning kan geïllustreerd worden door de openheidsgraad te berekenen
bij een ideale afspiegelingsgraad en omgekeerd. Gegeven de verdelingen
in de landelijke dagbladpers en de bevolking, geldt dat:
- bij een maximale afspiegelingsgraad van 1.0, de maximaal nog te realiseren
openheidsgraad .81 is;
- bij een maximale openheidsgraad van 1.0, de maximaal nog te realiseren
afspiegelingsgraad, eveneens .81 is.
13. J.J. van Cuilenburg, 1977, p.93; het hier gepresenteerde cijfer wijkt
enigszins af, zie noot 10.
14. Bij inter-diversiteit tellen alleen de verschillen tussen kranten mee.
Voor de berekening houdt zulks in dat de krant als analyse-eenheid beschouwd
wordt. We maken dan ook gebruik van gegevens over de politieke
opstelling van kranten op zich.
15. Deze studie, deel I, hoofdstuk 4.
16. G.W. Noomen, 1977, p.90 e.v.
17. Deze studie, deel I, hoofdstuk 4.
18. Deze studie, deel I, hoofdstuk 4.
19. Het indexcijfer voor 1978 is daarbij gecorrigeerd met de factor 439/571
(aanbod in 1976 gedeeld door aanbod in 1978).
20. Voor aandachtscoëfficiënten zie appendix 3.
21. Zie deze studie, deel I, hoofdstuk 4.
22. Oorspronkelijk aangeduid als 'aandacht voor niet-parlementaire actoren';
daarnaast is ook nog de aandacht voor parlementaire vergaderingen gemeten,
hetgeen echter zo weinig analyseerbare artikelen opleverde dat we
afzien van publicatie van de uitkomsten.
23. De analyse 'aandacht voor niet-parlement gebonden politiek' was gekoppeld
aan de analyse 'relatieve aandacht'. Slechts voorzover artikelen volgens
deze analyse aangemerkt konden worden als "uitsluitend informatie" over
"politiek in het binnenland", kwamen ze in aanmerking voor de analyse
'aandacht voor niet-parlement gebonden politiek'.
24. G.W. Noomen, 1977, p.94 e.v.
25. Getoetst op het niveau van het artikel, luidt de regressievergelijking:
Y = -.06 X 2
+ .49 X - .45 D 1 - .33 D 2 - .22 R = .27 n = 389
D, en D, staan voor De Telegraaf resp. Het Vrije Volk; het aanvangsniveau
'gegronaheid' ligt in deze kranten .45 resp. .33 lager.
26. G.W. Noomen, 1977, p.96 e.v.
27. Voor de overige attitude-objecten beschikken we over te weinig scores om
de afstands-hypothese te kunnen toetsen.
28. De grootheid 'gegrondheid' is nogal gevoelig voor het aantal beweringen,
dat wil zeggen: bij het toenemen van het aantal beweringen neemt gegrondheid
meer dan evenredig af.
Een voorbeeld ter toelichting:
336

1. G = MN/B waarin M = aantal motiveringen
N aantal relevante uitspraken
B = aantal beweringen
2. Stel MN = 100
bij B = 1 - G = 100 bij B = 6 -* G = 2.77
B = 2 - G = 25 B = 7 -> G = 2.04
B = 3 -» G = 11.11 B = 8 -» G = 1.56
B = 4 -» G = 6.25 B = 9 -> G = 1.23
B = 5 -» G = 4 B = 10 -* G = 1.00
3. Probleem is: bij welke waarde neemt G evenredig of minder dan evenredig
af ten opzichte van B?
4. G = MN/B 2
= constante /B 2
5. dg/db = -2 constante x B~ 3
= constante *B~ 2
= -2c/B 3
ofwel dg = ^ . db
B
Van evenredigheid is sprake indien db = +1, dan dg = -1, dus
dg/db = -1.
6. Evenredigheid bij gegrondheid wordt bereikt indien dg/db = -1 =
-2c 2c 2MN
B^ B^ B J
B = v" 2MN in voorbeeld onder 5?2 x 100 = 5.8
Uiteindelijk hebben we alleen die artikelen waarin G evenredig/minder
dan evenredig afneemt ten opzichte van B, in de analyse betrokken.
29. De regressievergelijking luidt: Y = -.002 X 2
30. Voor berekening zie appendix 3.
+ .02 X + .10 r = .17 n = 10.
31. De berekening van C gaat als volgt. Achtereenvolgens wordt voor PvdA, CDA
en VVD nagegaan of de aandachtscoëfficiënten groter dan, gelijk aan of
kleiner dan de aandachtscoëfficiënten voor achtereenvolgens D'66 tot en
met GPV zijn. 'Groter dan' resulteert in toekenning van een plus (+) -
gevonden patroon is in overeenstemming met onze hypothese -, 'kleiner dan'
resulteert in toekenning van een min (-) - gevonden patroon is in strijd
met onze hypothese -, 'gelijk aan' tenslotte resulteert in toekenning van
een nul (0).
337

NOTEN DEEL III
1. Deze studie, deel I, hoofdstuk 3.
2. In de profielschets laten we de lezerskringen van De Waarheid, Nederlands
en Reformatorisch Dagblad buiten beschouwing. Van deze drie kranten samen
bevatte de steekproef welgeteld 26 lezers.
3. Vergelijk J.J. van Cuilenburg, 1977, p.169 e.v. Hij toont voor ex-lezers
van De Tijd aan dat 'politieke kleur' een rol speelt bij het kiezen van
een nieuwe krant.
4. Zie appendix 4.
5. Gegeven ontleend aan Nationaal Kiezersonderzoek 1977.
6. Onze steekproef is niet zodanig getrokken dat op voorhand aangenomen mag
worden dat ze representatief is voor de populatie "lezers van landelijke
dagbladen". We hebben derhalve overwogen of een herweging niet noodzakelijk
was. Aan alle mogelijkheden tot herwegen bleken echter bezwaren te
kleven.
a. De meest elegante mogelijkheid is herwegen op basis van bereikeijfers.
Het Nationaal Onderzoek Persmedia 1979 geeft bereikcijfers voor mannen
en voor vrouwen, echter vanaf dertien jaar. Dat laatste loopt niet geheel
paralel met de in onze steekproef gevolgde werkwijze: de steekproef
kent geen respondenten jonger dan achttien jaar.
Daar komt bij het bezwaar dat het NOP geen bereikcijfers voor Het Vrije
Volk bevat: het NOP splitst bereikcijfers wel uit naar landelijke, niet
naar regionale dagbladen en rekent Het Vrije Volk tot de regionale dagbladen.
338
b. Een tweede mogelijkheid tot herwegen is uitgaan van de oplagecijfers
van de landelijke dagbladen. Het bezwaar hier is dat de verhouding oplage/bereik
voor de verschillende dagbladen niet gelijk is, het verhoudingsgetal
varieert van 3.79 voor Het Parool tot 6.29 voor het Algemeen
Dagblad, uitgaande van oplage- en bereikcijfers voor 1977.
c. Een derde mogelijkheid tot herwegen is uitgaan van een grotere steekproef.
Het Nationaal Kiezersonderzoek 1977 biedt mogelijkheden daartoe.
Vergelijking van de aandelen van de diverse dagbladen in de beide steekproeven,
laat zien dat de afwijkingen minimaal zijn. Vergeleken met
NKO'77 bevat onze steekproef (te) veel lezers van NRC/Handelsblad, (te)
weinig van Het Vrije Volk. Aangezien NRC/Handelsblad tussen 1977 en 1979
gegroeid is en Het Vrije Volk tot de verliezers behoorde, is een afzwakking
van deze afwijkingen goed te verdedigen. Dit gevoegd bij de geringe
omvang van de overige afwijkingen, heeft ons doen besluiten af te
zien van een herweging van de steekproef.

steekproef 1979 steekproef NKO'77
dagblad absoluut relatief absoluut relatief
Algemeen Dagblad 135 23.6 130 22.0
NRC/Handelsblad 35 6.1 25 4.2
Het Parool 34 5.9 41 6.9
De Telegraaf 167 29.2 176 29.8
Trouw 55 9.6 55 9.3
de Volkskrant 111 19.4 95 16.1
Het Vrije Volk 35 6.1 68 11.5
totaal 572 590
7. De Waarheid zes, Nederlands Dagblad negen en Reformatorisch Dagblad elf;
in het NKO'77 (n=1856) treffen we nog minder respondenten aan die één van
deze kranten als eerste dagblad opgeven.
8. De vraagstelling in het NKO'77 wijkt enigszins af: "Welke kranten of dagbladen
leest u vrijwel dagelijks?" Respondenten konden in totaal drie kranten
noemen. Wij gaan uit van de kranten die als eerste resp. tweede genoemd
zijn.
9. Genoemd in zelfde volgorde als gehanteerd in enquête.
10. De in de tekst genoemde verschillen zijn significant. Deze regel geldt
voor elk commentaar en elke tabel die nog volgt in dit hoofdstuk. Tenzij
anders vermeld is steeds de T-toets op gemiddelden toegepast; indien
t < 1.96 is besloten tot 'niet significant'. Wat tabel 2 betreft is alleen
het verschil 'vrouwenbladen/familiebladen' niet significant.
11. "Belangrijk/zeer belangrijk" indien de score > 1.50 (midden van de schaal).
12. Lezers van Het Parool vinden 'televisie' belangrijker als bron voor politieke
informatie dan lezers van NRC/Handelsblad; wat 'gesprekken met anderen'
betreft: lezers van Trouw en de Volkskrant verschillen op dit punt
niet van lezers van het Algemeen Dagblad.
13. De wegingsfactoren zijn:
half uur of minder = 15 minuten
een half tot één uur = 45 minuten
één tot anderhalf uur = 75 minuten
meer dan anderhalf uur = 90 minuten
weet niet = 0 minuten
14. Zie bijvoorbeeld B. Berelson, 1948; P. Kimball, 1959 en W. Schramm, 1949.
15. Zie voor schaalconstructie appendix 4.
16. De wegingsfactoren zijn:
kijkt nooit = 0 minuten
korter dan een half uur = 15 minuten
een half tot één uur = 45 minuten
één tot twee uur = 90 minuten
twee tot drie uur = 150 minuten
langer dan drie uur = 180 minuten
weet niet = 0 minuten
17. De gegevens over kijkfrequenties actualiteitenrubrieken zijn - gedeeltelijk
339

althans - vergelijkbaar met gegevens uit het Nationaal Kiezersonderzoek
1977. Met andere woorden: we kunnen 'lezers van landelijke dagbladen'
vergelijken met 'de nederlandse bevolking van achttien jaar en ouder'.
In het NKO'77 werd de volgende vraag gesteld:
"Kunt u mij zeggen hoe vaak u naar actualiteitenprogramma's kijkt als
Brandpunt, Achter het Nieuws, Hier en Nu, TROS-Aktua en AVRO's Televisier?"
De andwoordmogelijkheden zijn grotendeels gelijk aan de in dit onderzoek
gehanteerde: (bijna) altijd, vaak, zo nu en dan, zelden of nooit, kijkt
nooit t.v., weet niet, geen antwoord. De vergelijking moet beperkt b l i j ­
ven tot de actualiteitenrubrieken die in beide onderzoeken expliciet genoemd
worden, dat wil zeggen tot de actualiteitenrubrieken van AVRO, TROS,
KRO, NCRV en VARA.
18. Een vergelijking van deze gegevens met belangstel 1ingsgegevens uit het
Nationaal Kiezersonderzoek 1977 is enigszins problematisch. In het NKO'77
zijn twee vragen gesteld die betrekking hebben op belangstelling.
1. "Als er in de krant Nederlands nieuws staat, bijvoorbeeld over regeringsproblemen,
hoe vaak leest u dan over dat soort zaken"?
2. "Als er in de krant buitenlands nieuws staat, bijvoorbeeld over spanningen
of besprekingen tussen verschillende landen, kunt u dan aan de
hand van het kaartje aangeven hoe vaak u zelf over dit soort zaken
leest"?
In beide gevallen bevatte het kaartje de antwoordmogelijkheden: (bijna)
altijd, vaak, zo nu en dan, zelden of nooit, leest geen krant, weet niet,
geen antwoord.
Deze vraagstelling wijkt nogal af van de door ons gehanteerde.
1. Er is uitsluitend gevraagd naar de belangstelling voor binnenlandse en
voor internationale politiek, zodat de respondenten niet in staat gesteld
werden hun belangstelling voor deze onderwerpen aan te geven in
relatie tot hun belangstelling voor overige onderwerpen waar kranten
dagelijks aandacht aan besteden.
2. De gebruikte omschrijving zijn niet identiek, "binnenlandse politiek"
omvat meer dan alleen "regeringsproblemen", "politiek in het buitenland"
omvat meer dan "spanningen of besprekingen tussen landen".
3. De gebruikte antwoordcategorieën zijn niet identiek. Dit probleem is
nog het minste, aangezien grosso modo wel dezelfde intensiteiten gehanteerd
zijn. Dat betekent dat de in het NKO'77 gebruikte antwoordcategorieën
omgezet kunnen worden in de door ons gehanteerde.
(bijna) altijd zeer veel gelangstelling = 4 ptn.
vaak tamelijk veel belangstelling = 3 ptn.
zo nu en dan matige belangstelling = 2 ptn.
zelden of nooit weinig belangstelling '= 1 pt.
leest geen krant niet van toepassing = 0 pt.
weet niet, geen antwoord = weet niet = 0 pt.
19. Galtung noemt een maat voor nominale spreiding, waarmee uitgedrukt kan
worden in welke mate sprake is van homogeniteit/heterogeniteit. Deze maat
gaat uit van de modale proportie, de verdeling over de overige categorieen
telt niet mee (J. Galtung, 1973 (1967), p.213).
340

waarin r = het aantal categorieën
P m = de modale proportie
Galtung noemt de maat 'niet ideaal' omdat uitsluitend de modale proportie
telt.
Dit bezwaar kan ondervangen worden door een maatstaf te ontwikkelen analoog
aan de in de inhoudsanalyse gehanteerde "openheidsgraad". Uitgangspunten
daarbij zijn:
1. van volmaakte homogeniteit is sprake ingeval alle lezers de voorkeur
zouden geven aan één bepaalde politieke partij;
2. van volmaakte heterogeniteit is sprake ingeval de lezers hun voorkeuren
rechthoekig over alle politieke partijen zouden verdelen.
(2) d' = 1 - £—4
E Y.
j max
waarbij E Y. = de som van de gekwadrateerde verschillen tussen de ge-
J
vonden aandelen van de onderscheiden politieke partijen
en de aandelen van de diverse politieke partijen bij
een rechthoekige verdeling (volmaakte heterogeniteit)
>o 2
het gemiddelde van de som van de gekwadrateerde verschillen
tussen de gevonden aandelen van de onderscheiden
politieke partijen en de aandelen van de diverse
politieke partijen ingeval van volmaakte homogeniteit
Galtung suggereert de maat voor entropie (H) te gebruiken; wij zien daarvan
af omdat deze maat veel minder gevoelig is dan d'.
20. Tabel a. Perceptie politieke opstelling van dagbladen, gebaseerd op vier
politieke actoren en consistente antwoordpatronen, uitgesplitst
naar lezerskring
lezerskring
Trouw
de Volkskrant
NRC/Handelsblad
Het Parool
De Telegraaf
Algemeen Dagblad
Het Vrije Volk
lezers landelijke
dagbladen
percentie poli- ,
tieke opstelling"
3.30
2.51
4.45
2.51
4.73
3.53
2.12
aantal 1
absoluut in percentages
25
45
12
10
46
21
5
164
45.5
40,
34.
29,
27,
15,
14,
28.7
341

percentagebasis: aantal lezers per lezerskring in steekproef
gerangschikt van hoogste naar laagste percentage lezers dat consistente
volgorde aangeeft
3 schaal loopt van 1 tot 7, waarbij 1 = meest progressief/minst behoudend
7 = minst progressief/meest behoudend
Tabel b. Perceptie politieke opstelling van dagbladen, gebaseerd op drie
basis: uitsluitend consistente antwoorden
2 perceptie poli­ aantal
lezerskring tieke opstelling absoluut in percentages
Trouw 3.59 32 58.2
de Volkskrant 2.56 56 50.4
Het Parool 2.54 15 44.1
De Telegraaf 4.40 71 42.5
NRC/Handelsblad 4.33 14 40.0
Het Vrije Volk 2.12 12 34.3
Algemeen Dagblad 3.61 45 33.3
lezers landelijke
dagbladen 245 42.8
actoren: kabinet-Van Agt, PvdA en CDA
2
gerangschikt van hoogste naar laagste percentage lezers dat consistente
volgorde weet aan te geven.
21. Heterogeniteit berekend op basis van een zesdeling, waarbij PSP, PPR en
CPN samengenomen zijn als 'klein links' en SGP, DS'70, GPV en BP als
'klein rechts'; de categorie 'rest' is bij de berekening buiten beschouwing
gelaten.
22. De in onderstaand schema opgenomen verschillen zijn alle significant
(t > 1.96).
342
Schema a. Politieke kennis en openheid in lezerskrinaen van landeliike
dagbladen
kenmerk
politieke kennis
openheid
meer in lezerskringen
NRC/Handelsblad
de Volkskrant, Trouw
Het Parool
de Volkskrant
Trouw/NRC/Handelsblad
minder in lezerskringen
Het Vrije Volk, Algemeen
Dagblad, De Telegraaf,
Het Parool, Trouw
Het Vrije Volk, Algemeen
Dagblad, De Telegraaf
Het Vrije Volk
Algemeen Dagblad, De Telegraaf,
Het Vrije Volk,
Het Parool, NRC/Handelsblad
Algemeen Dagblad, De
Telegraaf

23. Eventuele samenhangen tussen opleidingsniveau en de beide interactievariabelen
laten we buiten beschouwing: ze voegen niets toe aan wat we te
weten willen komen over de invloed van dagbladen op meningsvorming van
burgers over 'politiek'.
24. Ingeval we met een ratio meetniveau te maken hebben, luidt de formule
voor de berekening van het 'someffect' als volgt:
(1) someffect =
N
z b. (X. - Xn) i=1
waarin
u
b, = regressiecoëfficiënt onafhankelijke variabele k op afhankelijke
variabele y
X.j = score onafhankelijke variabele
Xg = startwaarde onafhankelijke variabele
N = aantal in de populatie
Aangezien (X Q) ingeval van een ratio meetniveau vrijwel altijd nul is,
kan (1) als volgt geschreven worden:
(2) someffect =
N
z b. (X,) ,
i=l
K 1
hetgeen overeenkomt met
(3) someffect
N
= b, I (X.) = b. X . N
i=l
1 k
Aangezien N in ons onderzoek niet varieert (populatie: alle lezers van
landelijke dagbladen; steekproef n = 598), kan het 'someffect' kortweg
worden gelijkgesteld met
(4) someffect = b k . X
Hebben we te maken met een interval meetniveau dan is het aftrekken
van (XQ) geen reële handelwijze. In dat geval hebben we immers niet te
maken met een reëel nulpunt. De berekening van het 'someffect' verloopt
dan als volgt:
(1) someffect = b k (Q rQ 0)(N/4) + b k(Q 2-Q 0)(N/4) + b k(Q 3-Q 0)(N/4) +
b k(Q 4-Q 0)(N/4) =
(2) someffect = b k(Q1)(N/4) + bk(Q2)(N/4) + bk(Q3)(N/4) + bR(Q4)(N/4) -
4 b k(QQ)(N/4)
Zien wij ook hier af van N (in alle gevallen constant), dan komt ingeval
van een interval schaal het 'someffect' neer op
343

(3) someffect = b |

26. We geven de regressievergelijkingen steeds in X-notatie. Voor een overzicht
van variabele-namen en waardenbereik verwijzen we naar bijlage 4.
De regressievergelijkingen zijn achtereenvolgens (tussen haakjes vermelden
we steeds de "beta"):
1. X 9 = .047 X, + .83 R = .13
2
(-13) 1
2. X., = -.34 X, + 10.18 R = .16
3. X„ = .13 X, - .21 R = .40
4
(.40) 1
4. X K = .70 X, + 23.79 R = .22
b
(.22) 1
27. Vergelijk A.P.J. Planken, 1980, p. 191 e.v.
28. De regressievergelijking luidt als volgt:
XK = .09 X, + .13 X9 + .026 X, + .09 X. + .016 X„ + .009 XQ + 1.19
b
(.25) 1
{.Uf (.15) J
(.08)* (.26) ö
(.13) y
R = .61
29. De grafiek is getekend op basis van de regressievergelijking
X 6 = .016 X 8 + .009 X 9 + d ,
waarbij de constante 'd' de optelsom is van de constante uit de oorspronkelijke
regressievergelijking (zie noot 28) en de someffecten van de overige
onafhankelijke variabelen uit deze vergelijking. Deze werkwijze is
steeds gevolgd bij het tekenen van grafieken in dit hoofdstuk.
Dat de startwaarden lijken te verschillen is een gevolg van het feit dat
de grafiek getekend is op basis van de werkelijk waargenomen scores op de
onafhankelijke variabele, als gevolg waarvan de grafiek geen "nulpunt"
kent.
30. Bij het berekenen van 'someffecten' is ook het indirecte effect dat een
onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele kan hebben, in de
beschouwing betrokken.
31. De regressievergelijking luidt als volgt:
X7 = .44 X, + .55 X0 + .83 XK + .02 XQ + 5.46
' (.33) 1
(.15)* (-23) b
(.08) y
R = .57
32. Zie de opmerkingen daarover in appendix 4.
33. Zie bijlage 3 over het toetsen van tentatieve modellen in dit onderzoek.
34. We gaan er daarbij van uit dat de interne diversiteit gewaarborgd is, zowel
in achtergrondinformatie en commentaar als in de berichtgeving.
345

35. De grafiek is getekend op basis van de regressievergelijking
X 9 9 = .019 XQ + .011 XQ + d ,
" (.15) ö
(.08) y
waarbij de constante 'd' staat voor:
- het someffect van opleidingsniveau op openheid, overeenkomend met
(.15 x gemiddelde waarde opleidingsniveau);
- het someffect van belangstelling politiek nieuws op openheid, overeenkomend
met (.29 x gemiddelde waarde belangstelling politiek nieuws);
- de constante uit de oorspronkelijke regressievergelijking.
36. De grafiek is getekend op basis van de regressievergelijking
X 9 9 = -.99 X 1 n + 1.03 X 1 A + .68 X 1t- + d
C f
R = .43
(-.09) iU
1 4
(.14)
(.09) iü
37. De grafiek is getekend op basis van de regressievergelijking
X 9 9 = - 1.01 X,, + .85 X1fi + d
1 1
" (-.10) (.10) lb
R = .41
38. H. Schaafsma, 1968, p. 26-27. Vergelijk Nota over het Massamediabeleid,
1975, p.17.
39. De grafiek is getekend op basis van de regressievergelijking
X 9 9 = - 1.78 X 1 9 + .94 X, Q + 8.25
i d
i ö
" (-.08) (.09)
R = .42
40. De grafiek is getekend op basis van de regressievergelijking
X 9 9 = 2.93 X 9 n + 7.53
" (.15) ^
R = .42
41. De regressievergelijking luidt als volgt:
X9„ = .042 X9 + .014 X7 + .005 XK + .004 Xs + .42
^ (.06) 6
(.18) 1
(.16) ö
(.07) ö
R = .32
42. De regressievergelijking luidt als volgt:
X9, = .041 X9 + .016 X7 - .273 X„ + .317 X,, + .63
^ (.05) L
(.21) 1
1 1
i ö
(-.14) (.09)
R = .31
43. B. Berelson, 1960, (1960), p. 531.
346

Appendix 1 Het meten van relatieve aandacht, leesbaarheid en aandacht
voor niet-parlement gebonden politiek
1. Relatieve aandacht
aandacht voor een bepaalde nieuwssoort hebben we omschreven als het belang
dat een krant hecht aan de desbetreffende nieuwssoort.
Relatieve aandacht voor een bepaalde nieuwssoort hebben we omschreven
als de verhouding tussen de aandacht voor de desbetreffende nieuwssoort en de
totale aandacht van een krant.
Relatieve aandacht is een geaggregeerde grootheid, bestaande uit de volgende
componenten:
1. De som van itemimportantiescores van alle artikelen, vallend in een bepaalde
nieuwssoort;
2. De som van de itemimportantiescores van alle artikelen in een bepaalde
krant.
Waar het nu om draait, is het begrip 'itemimportantie' van een artikel. Daaronder
verstaan wij het belang dat door een krant gehecht wordt aan het bedoelde
artikel. Operationeel definiëren wij dit begrip als "de optelsom van
het aantal punten dat een bepaald artikel krijgt voor: de lengte van het artikel,
de breedte van de kop boven het artikel, de plaats van het artikel in
de krant, de plaats van het artikel op de pagina en voor het gegeven of een
artikel al dan niet als een (hoofd)redactioneel commentaar beschouwd kan
worden". 1
Schema 1 De scoretoekenning voor itemimportantie
dimensie scoretoekenning score
(hoofd)redactioneel artikel is geen (hoofd)redactioneel
commentaa commentaar 0 pt.
artikel is wel (hoofd)redactioneel
commentaar 5 pt. 1
lengte van het artikel is korter dan 3/4 kolom 0 pt.
artikel artikel is langer dan 3/4 kolom 1 pt.
breedte van de kop kop heeft breedte van 1 kolom 0 pt.
boven het artikel kop heeft breedte van 2 of 3 kolommen 2
1 pt.
kop heeft breedte van 4 of meer kolommen 2
2 pt.
kop heeft breedte van 2,3 of 4 kolommen 3
1 pt.
kop heeft breedte van 5 of meer kolommen 3
2 pt.
plaats in de krant artikel staat niet op de eerste pagina
van een katern of op de opiniepagina 0 pt.
artikel staat wel op eerste pagina van
een katern of op opiniepagina 1 pt.
plaats op de pagina artikel staat onder de vouw 0 pt.
artikel staat boven de vouw 1 pt.
volgende punten behoeven niet toegekend te worden
geldt voor de Volkskrant, Trouw, De Waarheid, Nederlands en Reformatorisch
Dagblad en Het Parool
'geldt voor Algemeen Dagblad, NRC/Handelsblad, De Telegraaf en Het Vrije Volk.
347

Aldus gedefinieerd kan de itemimportantie van een artikel variëren van 0 tot
en met 5 punten.
Relatieve aandacht definiëren we vervolgens formeel als:
(1) RA k = A k/A t
waarbij RA k = relatieve aandacht voor nieuwssoort k
A k = de som van de itemimportantiescores van de artikelen, vallend
in nieuwssoort k
A t = de som van de itemimportantiescores van alle artikelen in
een bepaalde krant
Op deze wijze berekend wordt de relatieve aandacht voor nieuwssoort resp.
-vorm k, uitgedrukt in een proportie van de totale aandacht voor alle artikelen
in een krant. Voor de operationele definities van de onderscheiden
hoofd- en subsoorten nieuws alsmede de nieuwsvormen, verwijzen we naar de codeerinstructie.
2
2. Leesbaarheid
Leesbaarheid hebben wij omschreven als de moeilijkheidsgraad van de s t i j l
van een artikel.
Voor het bepalen van de mate van leesbaarheid van artikelen hebben wij ge­
bruik gemaakt van de "Flesch/Douma formule". 3
Daarin zijn twee stijlkenmerken
van belang, te weten de woord- en de zinslengte.
De woordlengte wordt uitgedrukt in het aantal lettergrepen in een aselect uit
het artikel te trekken monster van honderd woorden, de zinslengte in het gemiddeld
aantal woorden, voorkomend in hele zinnen binnen het getrokken monster.
Operationeel definiëren we leesbaarheid als de score van een artikel volgens
de formule:
(2) RE = 206.84 - .77 woordlengte - .93 zinslengte
Deze RE-formule ("reading ease") is zodanig geconstrueerd dat de leesbaarheidsschaal
waarden aanneemt tussen 0 en 100. Deze waarden kunnen geïnterpreteerd
worden in termen van opleidingsniveau, waarbij 0 = onleesbaar en 100 =
zeer gemakkelijk te lezen.
Schema 2 Interpretatie leesbaarheidsscores in termen van opleidingsniveau 4
leesbaarheidsscore moeilijkheidsgraad opleidingsniveau
348
0-30 zeer moeilijk universiteit, hogeschool
30 - 45 moeilijk middelbaar en voorbereidend wetenschappelijk
onderwijs
45 - 60 tamelijk moeilijk voormalige MULO
60 - 70 standaard voortgezet lager onderwijs
70 - 80 tamelijk makkelijk zesde klas basisschool
80 - 90 makkelijk vijfde klas basisschool
90 - 100 zeer makkelijk vierde klas basisschool

3. Aandacht voor niet-parlement gebonden politiek
"Aandacht voor niet-parlement gebonden politiek" is als inhoudskenmerk van
dagbladen in deze studie opgenomen om enig inzicht te verwerven in de mate
waarin dagbladen toegankelijk zijn voor onderscheiden segmenten van de
"spraakmakende gemeente" in de landelijke politiek. Het is goed er nogmaals
op te wijzen dat het hier gaat om de velatieve toegankelijkheid van
de dagbladen, dat wil zeggen om de toegankelijkheid van het ene dagblad in
verhouding tot die van het andere. In absolute zin kunnen we geen uitspraken
doen over de mate waarin dagbladen toegankelijk zijn voor de onderscheiden
segmenten van de "spraakmakende gemeente", om de eenvoudige reden dat we niet
beschikken over gegevens inzake het informatieaanbod van deze zijde. 5
Om het opsporen van relevante artikelen te versnellen, hebben we de analyse
"aandacht voor niet-parlement gebonden politiek" gekoppeld aan de analyse
"aandacht voor nieuwssoorten en -vormen". Uitgangspunt voor analyse op het
onderhavige kenmerk vormt de verzameling artikelen die blijkens de analyse
"aandacht voor nieuwssoorten en -vormen" aan twee voorwaarden voldoet:
1. het artikel wordt gekenmerkt door de vorm 'uitsluitend informatie';
2. het artikel valt in de categorie 'politiek in het binnenland'.
Alle artikelen die aan deze voorwaarden voldoen komen in aanmerking voor de
analyse 'aandacht voor niet-parlement gebonden politiek'. Operationeel omschrijven
we "niet-parlement gebonden politiek" als:
1. alle activiteiten op landelijk niveau van regering en van in het parlement
vertegenwoordigde politieke partijen, voorzover het niet om het optreden
van betrokkenen in openbare vergaderingen van de Eerste of Tweede Kamer
der Staten-Generaal gaat;
2. activiteiten van organisaties en groepen uit de samenleving, gericht op
het beïnvloeden van de politieke besluitvorming op landelijke niveau.
De nadere uitwerking levert nauwelijks problemen op, althans voorzover het
gaat om de onder punt 1 genoemde activiteiten.
Iets gecompliceerder ligt dat ten aanzien van de onder punt 2 genoemde activiteiten.
Het is niet doenlijk op voorhand een ook maar enigszins volledige
l i j s t op te stellen van organisaties en groepen uit de samenleving, die te
eniger tijd activiteiten als bedoeld onder 2 (zouden kunnen) organiseren.
Vandaar dat we ons beperkt hebben tot het aanduiden van enkele categorieën
organisaties en groepen die op dit punt van belang geacht kunnen worden. Voor
gespecificeerde omschrijvingen verwijzen we naar de codeerinstructie. 6
totaal onderscheiden we achttien actoren, die zich met "niet-parlement gebonden
politiek" (kunnen) bezighouden.
"Aandacht" meten we in dit geval in termen van "aantal zinnen gewijd aan..".
"Gewijd aan .." vatten we daarbij zeer ruim op: het heeft betrekking op het
weergeven van alles wat één of meer van de onderscheiden actoren gezegd, gedaan,
voorgesteld enz. heeft.
4. Aandacht voor parlementaire vergaderingen
Zo mogelijk nog eenvoudiger dan "aandacht voor niet-parlement gebonden politiek"
is de analyse 'aandacht voor parlementair nieuws'. Ook deze analyse is
gekoppeld aan "aandacht voor nieuwssoorten en -vormen". In dit geval moet nagegaan
worden of een artikel gekenschetst kan worden als "parlementair
nieuws". 7
In deze studie gaat de aandacht met name uit naar de wijze waarop dagbladen
parlementaire vergaderingen verslaan. "Aandacht voor parlementair nieuws"
In
349

versmallen we in de uitwerking dan ook tot "aandacht voor parlementaire vergaderingen".
Ook hier meten we "aandacht voor .." in termen van "aantal zinnen
gewijd aan De aldus verzamelde gegevens over aandacht(sverdeling)
zijn bedoeld als aanvulling op de gegevens over parlementaire verslaggeving
die in het kader van "volledigheid/objectiviteit" verzameld zijn.
De gekozen opzet - koppeling aan de analyse "aandacht voor nieuwssoorten en
-vormen" - heeft in de praktijk tot gevolg gehad, dat slechts een uiterst
beperkt aantal verslagen van parlementaire vergaderingen geanalyseerd kon
worden. In alle dagbladen tesamen troffen we 43 artikelen aan die een verslag
van een parlementaire vergadering bevatten. Om de gedachten te bepalen:
dat is 1.2% van alle op "aandacht voor nieuwssoorten en -vormen" geanalyseerde
artikelen. Vandaar dat we aan de uitkomsten op dit punt verder geen
aandacht besteden.
350

Appendix 2 Het meten van politieke opstelling, gegrondheid en
generaliserend taalgebruik
1. Politieke opstelling
"Politieke opstelling" als inhoudskenmerk van dagbladen is grotendeels op dezelfde
wijze geoperationaliseerd als een aantal jaren geleden door Van Cuilenburg
is gedaan? We beperken ons nu dan ook tot een beschrijving in hoofdlijnen.
De gevolgde werkwijze gaat uit van de veronderstelling dat de politieke opstelling
van een krant wordt gerepresenteerd door het oordeel van die krant
over politieke attitude-objecten.^ Deze basisassumptie is uitéén te leggen in
een aantal deel veronderstellingen, te weten:
1. Het oordeel over politieke attitude-objecten wordt adequaat gemeten.
2. De politieke attitude-objecten zijn te plaatsen op een continuüm van politiek
progressief tot politiek behoudend.
3. We kennen de plaats op het desbetreffende politieke continuüm van elk in
de analyse opgenomen politiek attitude-object.
4. De schrijvers van de voor deze analyse relevante artikelen hebben volledig
inzicht in de plaats die bedoelde politieke attitude-objecten op het politieke
continuüm innemen. Derhalve kan aangenomen worden dat het oordeel in
termen van negatief-neutraal-positief aangeeft hoe ver zij zelf van de
plaats van deze politieke attitude-objecten verwijderd
l u
zijn.
Van Cuilenburg wijst erop dat de laatste vooronderstelling slechts geldt voorzover
het oordeel van de krant betrekking heeft op de doelstelling(en) van het
betrokken politieke attitude-object, niet op de gekozen middelen of op de
wijze van presenteren. De door hem ontwikkelde validiteitstest heeft dan ook
betrekking op dit element van de vooronderstelling. De uitkomst was alleszins
bevredigend en gaf ons geen reden in het onderhavige onderzoek een onderscheid
aan te brengen tussen "oordelen betrekking hebbend op doelstellingen van
politieke attitude-objecten" enerzijds en "oordelen betrekking hebbend op ge­
kozen middelen of op wijze van presenteren"
1 1
anderzijds.
Voorzover het De Waarheid betreft - een krant die door Van Cuilenburg destijds
niet in het onderzoek betrokken is - zijn er op dit punt problemen ontstaan.
Bij het bespreken van de techniek van consistente transformatie komen
we daar op terug.
Schema 1 Grafische weergave meting politieke opstelling van dagbladen
oordeel krant
over politieke
attitude — objecten
inhoudsanalyse
houdingsscore
consistente
• transformatie
politieke
opstelling
krant
351

1.1 Politieke attitude-objecten
Onder attitude-object verstaan wij een object waarover gecommuniceerd wordt
en waarover men voorzover het gaat om de waardering van het object in termen
van positief-neutraal-negatief van mening kan verschillen.
Gelet op de deel veronderstel!ingen 2 en 3, beperken wij ons tot het kabinet
en de in het parlement vertegenwoordigde politieke partijen.
Politiek attitude-object omschrijven wij in deze studie dan ook als een
nederlandse politieke partij (of een combinatie van partijen) of de nederlandse
regering, alsmede personen of groepen van personen waarvan uit het
artikel duidelijk blijkt dat zij aan een partij of aan de regering verbonden
zijn dan wel deze steunen, benevens handelingen, producten en voortbrengselen
van een partij, van de regering of van personen of groepen van personen nauw
verbonden aan één van beide.
Het identificeren van relevante politieke attitude-objecten is de eerste stap
in de analyse 'politieke opstelling'. De codeurs dienden zin voor zin na te
gaan, of en zo ja, welke politieke attitude-objecten voorkomen. Alvorens aan
de tweede stap te beginnen, moesten de codeurs overeenstemming bereiken over
beider 'identificatie-versie'. Voor de operationele omschrijvingen van de politieke
attitude-objecten en voor de regels die gelden bij het identificeren van
politieke attitude-objecten, verwijzen we naar de
1 2
codeerinstructie.
1.1.1 Het "waarderen" van politieke attitude-objecten
De tweede stap in de analyse bestaat uit het per zin en per geïdentificeerd
politiek attitude-object nagaan of in de desbetreffende zin sprake is van een
positief, neutraal dan wel negatief oordeel.
Het is niet mogelijk aan te geven wanneer een zin aangemerkt moet worden als
positief, neutraal dan wel negatief voor een bepaald politiek attitude-object.
Wel is het mogelijk -mede op basis van ervaringen opgedaan in eerdere inhoudsanalyses
- een aantal "vuistregels" ten aanzien van "knelpunten" in de waardering
te formuleren. Deze regels hebben onder meer betrekking op de context
waarbinnen oordeelsscores toegekend mogen worden en op het al dan niet instemmend
citeren van
1 3
derden .
Op basis van de alsdan verzamelde gegevens berekenen we vervolgens per artikel
een houdingsscore ten opzichte van elk van de geïdentificeerde politieke
atti tude-objecten.
(3) J x = (F x-U x) / (F x + U x + N x)
waarbij J x = houdingsscore ten opzichte van politiek attitude-object x
F = aantal positieve zinnen met betrekking tot politiek attitudeobject
x
U = aantal negatieve zinnen met betrekking tot politiek attitudeobject
x
N = aantal neutrale zinnen met betrekking tot politiek attitudeobject
x
De volgens (3) verkegen score kan alle mogelijke waarden aannemen tussen -1
punt (zeer negatief, uitsluitend negatieve zinnen) en +1 punt (zeer positief,
uitsluitend positieve zinnen).
352

1.2 Het artikel als analyse-eenheid voor politieke opstelling
Zoals gezegd berekenen we de houdingsscore ten opzichte van de onderscheiden
politieke attitude-objecten per artikel . Met andere woorden: voor de analyse
politieke opstelling geldt het artikel als analyse-eenheid. De houding
van de krant drukken we vervolgens uit in het gemiddelde van de J-score ten
opzichte van politiek attitude-object x, zoals berekend voor de afzonderlijke
artikelen.
Zowel tegen de keus van het artikel als tegen de keus van de krant als analyse-eenheid
zijn bezwaren in te brengen. In onderstaande lichten we deze bezwaren
toe en verantwoorden we de keus voor het artikel als analyse-eenheid.
Tegen het artikel als analyse-eenheid pleit, dat de mogelijkheid ontstaat dat
een verhoudingsgewijs klein aantal negatieve of positieve oordelen verdeeld
over een relatief groot aantal artikelen, in hoge mate de uiteindelijke Jscore
van een krant bepaalt. Een cijfervoorbeeld, ontleend aan "de werkelijkhied"
van het onderhavige onderzoek, moge dit duidelijk maken.
Tabel 1 Verdeling oordeelsscores voor PvdA in dagblad Trouw
artikelen aantal : scores J-score
+ -
0
9 1 - - +1.00
7 1
-1.00
- 1
-
2 - -
- -
_1
20 9 27 72
20 5 - .80
22 .00
23 .00
1 4
Uit deze cijferopstelling resulteert een gemiddelde J-score voor de PvdA
van +.06.
We komen derhalve tot een positieve J-score, terwijl het totaal aantal negatieve
oordelen met betrekking tot de PvdA drie maal zo groot is als het totaal
aantal positieve oordelen. Op het eerste gezicht is dat een wat wonderlijke
uitkomst. Gaan we er echter vanuit dat voor de lezer het artikel de waarnemingseenheid
is - hij leest afzonderlijke artikelen, nietde krant - dan
kunnen we constateren dat in de onderzochte krantenummers negen van de twintig
artikelen maximaal positief oordelen over de PvdA, zeven maximaal negatief,
één in hoge mate negatief en drie volstrekt neutraal. Zo bezien is een
licht positieve score voor de PvdA volkomen terecht.
Verwerpt men het uitgangspunt "de lezer leest afzonderlijke artikelen, niet
de krant" en kiest men in het verlengde daarvan de krant als analyse-eenheid,
dan ontstaan overigens de reeds eerder aangeduide "spiegelbeeld"-bezwaren.
De krant kiezen als analyse-eenheid opent namelijk de mogelijkheid dat een
verhoudingsgewijs groot aantal positieve of negatieve oordelen geconcentreerd
in een relatief klein aantal krante-artikelen in hoge mate bepalend is voor
de uiteindelijke J-score. Met andere woorden: één keer een artikel publiceren
met veel positieve of negatieve oordelen telt in de uiteindelijke J-score
veel sterker mee dan meerdere malen een artikel met weinig positieve of negatieve
oordelen het licht doen zien. Ook hier weer een cijfervoorbeeld ontleend
aan dit onderzoek.
353

Tabel 2 Aantal oordeelscores voor CDA in de Volkskrant
aantal artikelen aantal scores J-score
alle 37
alle 37 min 1 (=36)
+
9
9
173
107
0
181
181
-.45
-.33
Anders gezegd: bijna veertig procent van de negatieve oordelen van de Volkskrant
over het CDA, wordt aangetroffen in één krantenummer, cq artikel. Een
kleine verandering in het onderzochte materiaal kan als gevolg daarvan een
relatief grote verschuiving in uitkomst met zich mee brengen. Bij de stabiliteit
van de meting kunnen met andere woorden vraagtekens gezet worden. Die
vraagtekens zouden op de koop toe genomen moeten worden, indien men over
sterke argumenten pro "de krant als analyse-eenheid" zou beschikken. Indien
men bij voorbeeld aannemelijk kan maken dat voor de lezer niet het artikel
maar "de krant" de waarnemingseenheid is, hetgeen in concreto impliceert dat
men er vanuit gaat dat de lezer over een periode van enkele maanden positieve,
negatieve en neutrale oordelen over het kabinet-Van Agt, de PvdA en het CDA
waarneemt. Onder andere gelet op de mate waarin lezers in staat zijn aan te
geven bij welk van deze politieke attitude-objecten hun krant het dichtst
staat, lijkt ons dat een onhoudbaar, want veel te specifiek,
1 5
uitgangspunt.
Tot nu toe hebben wij 'het artikel als analyse-eenheid' besproken en verantwoord
vanuit de optiek van de lezer. De keus voor het artikel kan ook vanuit
de optiek van de krant verantwoord worden. Immers, deze keus impliceert dat
wij er vanuit gaan dat een krant geen op zichzelf staande, ondeelbare grootheid
is, maar beschouwd kan worden als een cluster van afzonderlijke artike­
len die op een bepaalde wijze met elkaar samenhangen. 16
Anders gezegd: een
krant kan opgevat worden als een verzameling artikelen waarbinnen min of meer
grote verschillen in houding ten opzichte van politieke attitude-objecten
(kunnen) voorkomen.
1.3 Van oordeelsscores naar de plaats van artikelen op de politieke opstellingsschaal:
de theorie van consistente transformatie
Nadat is vastgesteld welke oordeelsscores de artikelen behalen voor een aantal
relevante politieke attitude-objecten, komen we voor de vraag te staan,
op welke wijze we vanuit die verschillende scores tot één bepaalde waarde
voor elk artikel op het politieke continuüm kunnen komen. Van Cuilenburg
heeft daartoe de theorie van de
1 7
consistente transformatie ontwikkeld. Deze
theorie steunt op een aantal vooronderstellingen, die wij hier voor een goed
begrip van het volgende in kort bestek de revue laten passeren.
1. Gegeven zijn een aantal politieke attitude-objecten die afgezet kunnen
worden op een politiek continuüm lopend van progressief tot conservatief.
Verondersteld wordt een interval-schaal met waarden tussen 1 punt (= meest
progressief/minst behoudend) en
dend).
7 punt (= minst progressief/meest behou­
2. Gegeven is een oordeelsschaal, waarop het oordeel van artikelen over relevante
politieke attitude-objecten afgezet kan worden; deze interval-schaal
kent waarden tussen - 1 punt (= zeer negatief) en +1 punt (=zeer positief).
3. Het oordeel van een artikel over politieke attitude-objecten geeft aan hoe
354

ver het desbetreffende artikel verwijderd is van de plaats van deze politieke
attitude-objecten op het politieke continuüm. Anders gezegd: het
oordeel over politieke attitude-objecten is indicatief voor de politieke
opstelling van artikelen.
4. Indien het oordeel van een artikel over politiek attitude-object
precies gelijk is aan het oordeel over politiek attitude-object
dan geldt, ingeval slechts de politieke attitude-objecten X en Y
X (J x)
Y (J v),
in y
de
analyse zijn opgenomen, dat de plaats van het artikel op het politieke
continuüm precies in het midden van de afstand tussen X en Y op dit continuüm
ligt.
(4) indien J x = J y, dan D k = (D x + D ) /2
waarbij = de plaats van het artikel op het politieke continuüm
D = de plaats van het politiek attitude-object X op het politieke
continuüm
D = de plaats van het politiek attitude-object Y op het poliy
tieke continuüm.
De laatste assumptie maakt transformatie van oordeelsscores naar het politieke
continuüm mogelijk. Naast het hier expliciet gestelde, houdt deze vooronderstelling
verder nog in dat:
- indien J x > J y (oordeel van het artikel over politieke attitude-object X
gunstiger dan over politiek attitude-object Y), het artikel dichter bij X
dan bij Y staat;
- indien J x < J y (oordeel van het artikel over politiek attitude-object X
minder gunstig dan over politiek attitude-object Y), het artikel dichter
bij Y dan bij X staat.
Paarsgewijze vergelijking van J-scores maakt het aldus mogelijk aan te geven
of een artikel ter linker dan wel ter rechterzijde van het middenpunt
(D x + D )/2 staat. De vraag is: hoe ver ter linker- dan wel ter rechterzijde?
1.3.1 Vaste en variabele middenwaarden
Ervan uitgaande dat de beste schatting in zo'n geval het midden is, hanteerde
Van Cuilenburg in zijn onderzoek destijds zg. "vaste middenwaarden". Dat wil
zeggen, dat hij bij een gevonden J-scorepatroon (J > J ), het artikel halverx
y
wege de afstand tussen het middenpunt (D + D )/2 en het linker extreem op
het politieke continuüm plaatst. ^
Schema 2 Een voorbeeld
Dx
Exy
X'Y XY'
Dy
355

We gaan uit van een model met twee politieke attitude-objecten, die op het
politieke continuüm de posities Dx wichtspunt tussen beide posities.
en D
y
innemen. E
y
is het midden- of even­
Indien nu het artikel over X minder ongunstig/gunstiger oordeelt dan over
Y (J v >
x
J,)>
y
dan wordt de plaats van dat artikel bij toepassing van vaste
middenwaarden berekend volgens de formule:
(5)
waarbij
Dk D^
= (A + E x y) / 2
A de plaats van het artikel op het politieke continuüm
E
xy
het
het
linker extreem van het politieke continuüm
evenwichtspunt tussen de posities van de politieke attitude-objecten
X en Y op het politieke continuüm.
In het gegeven voorbeeld resulteert zulks in de positie (X'Y). Ingeval het
artikel over X ongunstiger oordeelt dan over Y, resulteert de positie (XY').
Tegen deze berekeningswijze valt in te brengen dat uitsluitend rekening gehouden
wordt met de rangorde van de oordeelsscores. Ongeacht het absolute
verschil in oordeelsscore voor X en Y, worden artikelen bij (j" x > J ) altijd
op de positie (X'Y) geplaatst. Met andere woorden: een artikel met bv. de
scores (J
x
= +.50, J
y
= -.60) èn een artikel met de scores (J
x
= -.01, J =
y
-.02) nemen dezelfde positie in op het politieke continuüm, te weten (X'Y).
Beide artikelen oordelen immers over X gunstiger dan over Y.
Nu staan beide artikelen weliswaar minder ver af van politiek attitude-object
X dan van politiek attitude-object Y, maar de afstand tot X resp. Y is in het
eerste artikel beduidend geringer resp. groter dan in het tweede. Hetgeen -
zoals betoogd - bij toepassing van 'vaste middenwaarden' in de uiteindelijke
plaats
komt.
van beide artikelen op het politieke continuüm niet tot uitdrukking
Om dit bezwaar te ondervangen hebben we in deze studie 'variabele middenwaarden'
beproefd. De uiteindelijke plaats van artikelen op het politieke continuüm
is daarbij afhankelijk van:
1. de rangorde van de oordeelsscores voor X en Y;
2. de relatieve intensiteit van de oordeelsscores voor X en Y.
De technische details terzijde
1 8
latend , impliceert het laatste dat artikelen
met een zelfde rangorde in oordeelsscores voor X en Y, maar met een ongelijke
verhouding in intensiteit niet op dezelfde positie op het politieke continuüm
geplaatst worden. Indien (J x > J y), dan zal het desbetreffende artikel een
plaats innemen ergens tussen het extreem A op het politieke continuüm en het
evenwichtspunt XY, waarbij geldt dat naarmate het verschil in oordeelsscore
voor X en voor Y kleiner is, de plaats van het artikel dichter bij het evenwichtspunt
XY komt te liggen.
Werken we deze gedachtengang uit voor eerdergenoemd voorbeeld - J x = +.50,
Jy = -.60, resp. -.01 en -.02 - dan resulteert zulks in het opschuiven van
beide artikelen, het eerste in de richting van de positie van X op het politieke
continuüm, het tweede in de richting van het evenwichtspunt E (X'Yl
resp. X'Y2).
x y
356

Schema 3 Vaste en variabele middenwaarden vergeleken
Dx
X'Y 1
i
I
I
I
X'Y
Ter toelichting het volgende:
X'Y 2
D = plaats van politiek attitude - object X op politiek continuüm
Dy = plaats van politiek attitude-object Y op politiek continuüm
Exy
XY = evenwichtspunt tussen posities van X en Y
X'Y = plaats van zowel
middenwaarden'
artikel 1 als artikel 2 bij toepassen van 'vaste
X 1
= plaats van artikel 1 bij toepassen van 'variabele middenwaarden'
X'Y 2 = plaats van artikel 2 bij toepassen van 'variabele middenwaarden'
Theoretisch zijn 'variabele middenwaarden' te verkiezen boven 'vaste middenwaarden':
het betekent een verfijning in methoden, die het mogelijk maakt
één vooronderstelling - te weten: de beste schatting is het midden - te laten
vallen. Anders gezegd: toepassen van 'variabele middenwaarden' impliceert dat
van meer (beschikbare) informatie gebruik gemaakt wordt dan bij toepassen van
'vaste middenwaarden'.
In de praktijk bleek er echter hoegenaamd geen verschil te bestaan tussen uitkomsten
verkregen met behulp van 'vaste middenwaarden' en uitkomsten verkre­
gen met behulp van 'variabele middenwaarden'. 19
.Dy
Dat heeft ons er toe gebracht
uiteindelijk af te zien van het gebruik maken van 'variabele middenwaarden'.
Vooropgesteld dat de resultaten in hoge mate dezelfde zijn, is er immers geen
reden het moeilijk te doen als het ook makkelijk kan.
De in deze studie gepresenteerde gegevens inzake politieke opstelling zijn
derhalve steeds gebaseerd op berekeningen, uitgevoerd met behulp van vaste
middenwaarden.
1.3.2 Het consistentie-criterium
Tot nu toe hebben we steeds een model ten tonele gevoerd, waarin uitgegaan
werd van twee politieke attitude-objecten. In zo'n model is per definitie
geen sprake van inconsistentie, dat wil zeggen: gegeven de rangschikking van
de attitude-objecten X en Y op het politieke continuüm, is elke rangorde in
J-scores voor X en Y consistent. Hoewel wij in deze studie voor 12 actoren
357

per krant hebben onderzocht hoe er geoordeeld werd, heeft de transformatie
plaatsgevonden op basis van de oordeelsscores voor kabinet-Van Agt, PvdA en
CDA. 20
Dat betekent dat - gegeven de rangschikking van deze attitude-objecten
op het politieke continuüm - vier oordeelspatronen consistent zijn en
2 1
twee inconsistent.
2 2
De vier patronen zijn:
1. J > J. > J
a b c
2. J. > J > J„
b a c
3. JL > J„ > J„
b c a
4. J > J, > J
c b a
waaruit volgt dat de plaats van het artikel ligt tussen
het linker extreem van het politieke continuüm en het
evenwichtspunt AB
waaruit volgt dat de plaats van het artikel ligt tussen
de evenwichtspunten AB en AC
waaruit volgt dat de plaats van het artikel ligt tussen
de evenwichtspunten AC en BC
waaruit volgt dat de plaats van het artikel ligt tussen
het rechter extreem van het politieke continuüm en het
evenwichtspunt BC.
Vinden we in een artikel één van deze volledig consistente patronen, dan levert
het bepalen van de politieke positie van het artikel verder geen problemen
meer op. In een aantal gevallen echter, vinden we een zekere mate van inconsistentie
in het oordeelspatroon. Treffen we inconsistente empirische oordeelspatronen
aan, dan voeren we een weging uit die erop neerkomt dat we de
schaalwaarde kiezen die de grootst mogelijke consistentie tussen het gevonden
empirisch patroon en één van de theoretisch mogelijke patronen
2 3
oplevert.
Inconsistentie duidt erop dat de assumptie als zouden oordeelsscores indicatief
zijn voor de afstand van artikel tot politieke attitude-objecten, niet
geheel houdbaar i s .
2 4
Negen van de tien onderzochte dagbladen geven op dit
punt geen reden tot zorg: de consistentiegraad ligt tussen .83 en .94. Eén
krant echter - De Waarheid - stelt ons op dit punt wel voor problemen. Bij
gebruikmaking van de oordeelsscores voor PvdA, CDA en kabinet-Van Agt, bleek
er een - vergeleken met de overige dagbladen - grote mate van inconsistentie
te bestaan. Wie - gegeven de rangschikking van politieke partijen op het politieke
continuüm - verwacht mocht hebben dat De Waarheid de PvdA - even afgezien
van de CPN - het minst ongunstig zou beoordelen, komt bedrogen uit:
De Waarheid oordeelt over het CDA minder ongunstig dan over de PvdA.
Tabel 3 Gemiddelde oordeelsscores van De Waarheid voor CPN, PvdA, CDA en
kabinet-Van Agt
politiek attitude- gemiddelde plaats op
object J-score politiek continuüm
CPN + .64 1.82
PvdA - .60 2.26
CDA - .47 4.19
kabinet-Van Agt - .68 4.32
Uit deze cijfers afleiden - conform de vooronderstellingen - dat De Waarheid
dichter bij het CDA dan bij de PvdA staat, is volkomen strijdig met de conclusie
dat de CPN De Waarheid zeer nauw aan het hart ligt. De zeer negatieve
358

houding van De Waarheid ten opzichte van de PvdA moet onzes inziens niet gezien
worden als indicatief voor de afstand van De Waarheid tot de PvdA, maar
moet veeleer in verband gebracht worden met het gegeven dat De Waarheid de
partijkrant van de CPN is. Deze partij, en in haar verlengde De Waarheid,
heeft er meer belang bij zich te profileren ten opzichte van de PvdA dan ten
opzichte van het CDA en/of ten opzichte van het kabinet-Van Agt. Al was het
alleen maar omdat de PvdA voor de CPN wèl, het CDA niet in het minst een
electorale bedreiging
2 5
vormt.
Omdat derhalve - voorzover het De Waarheid betreft - bij transformatie op
basis van de oordeelsscores voor PvdA, CDA en kabinet-Van Agt, ernstige twijfels
rijzen ten aanzien van de validiteit, hebben we de politieke opstelling
van De Waarheid berekend op basis van de oordeelsscores voor CPN, PvdA en
kabinet-Van Agt.
1.4 De analyse-eenheid 'het artikel': een complicatie
Per artikel de politieke opstelling willen bepalen op basis van oordeelsscores
voor drie politieke attitude-objecten, roept een complicatie op, te weten:
een tekort aan oordeelsscores. Lang niet alle artikelen spreken een oorddel
uit ën over het kabinet-Van Agt ên over de PvdA èn over het CDA. Verreweg het
grootste deel (88%) van de geanalyseerde artikelen levert een oordeelsscore
op voor het kabinet-Van Agt, nog niet de helft van de artikelen spreekt zich
uit over CDA (46%) of over PvdA (43%). Nog geen kwart van alle artikelen tenslotte
spreekt zich tegelijkertijd uit over kabinet-Van Agt, CDA en PvdA.
Om nu de analyse niet te hoeven beperken tot dit deel van de artikelen, hebben
we ervoor gekozen in die artikelen die geen oordeelsscore voor één of
twee van de relevante politieke attitude-objecten opleveren, de gemiddelde
J-score voor het (de) betrokken politiek(e) attitude-object(en) in de overige
artikelen te substitueren. Onder gemiddelde J-score verstaan wij dan de Jscore
voor het desbetreffende politieke attitude-object, zoals berekend over
alle artikelen waarin het betrokken attitude-object voorkomt.
Gezien de zeer grote mate van overeenstemming 26
tussen de gemiddelde J-scores
berekend op basis van alle artikelen waarin het (de) betrokken politiek(e)
attitude-object(en) voorkomt resp. voorkomen en de gemiddelde J-scores berekend
op basis van die artikelen waarin alle relevante politieke attitudeobjecten
tegelijkertijd voorkomen, is dat een alleszins verantwoorde werkwijze.
1.5 De plaats van politieke attitude-objecten op het politieke continuüm
De nu beschreven indirecte wijze van meten van de politieke opstelling van
dagbladen, staat of valt met het kunnen plaatsen op het politieke continuüm
van een aantal relevante politieke attitude-objecten. Wij hebben de positie
van een aantal politieke attitude-objecten bepaald aan de hand van een "links/
rechts" schatting door nederlandse
2 7
kiezers. Daarbij is - op de wijze zoals
uitvoerig beschreven en verantwoord door Van
2 8
Cuilenburg - rekening gehouden
met "contrasteffecten". De uitkomsten vertonen een grote mate van gelijkenis
met de resultaten die Van
2 9
Cuilenburg rapporteert.
359

360
Tabel 4 De positie van enkele nederlandse politieke partijen alsmede het
kabinet op de politieke opstel!ingsschaal 1
2
pol itiek
attitude-object positie in 1979 positie in 1974
CPN 1.82 1.96
PvdA 2.26 2.26
kabinet-Den Uyl 2.46
D'66 3.09 3.15
CDA 3 4.19 4.64"
kabinet-Van Agt 4.32
VVD 4.36 4.77
schaal lopend van 1 punt (= meest progressief) tot 7 punt (= meest behoudend)
2
gerangschikt van meest naar minst progressief
3
in 1974 nog niet als zodanig in het parlement vertegenwoordigd; plaats van
KVP, ARP en CHU resp. 4.58, 4.61 en 4.92.
4
gewogen gemiddelde van de plaats van KVP, ARP en CHU; wegingsfactor: aantal
kamerzetels.
2. Gegrondheid
Geg vondheid hebben we omschreven als de mate waarin beweringen van motiveringen
en van contextuele informatie zijn voorzien.
'Gegrondheid' is in dit onderzoek in grote lijnen op dezelfde wijze geoperationaliseerd
als een aantal jaren geleden door Noomen. 30
Onder verwijzing naar de door hem gegeven verantwoording beperken we ons hier
dan ook tot een beknopte weergave, daarbij het accent leggend op de momenten
waarop sprake is van een verandering in de gevolgde methode.
Voor de analyse 'gegrondheid' kwamen in principe alle artikelen in aanmerking
die in een vroeger stadium van de inhoudsanalyse reeds op "politieke opstelling"
geanalyseerd waren. Daarbij golden twee randvoorwaarden:
1. Per krant dienden minimaal 30 artikelen geanalyseerd te worden op 'gegrondheid'.
Deze minimumeis heeft - in samenhang met de tweede randvoorwaarde -
tot gevolg gehad dat we voor sommige kranten ruim meer dan de geplande 70
artikelen op "politieke opstelling" hebben moeten analyseren.
2. Elk te analyseren artikel diende minimaal vijf positieve of negatieve oordelen
over één of meer politieke attitude-objecten te bevatten.
Uiteindelijk bleken 418 artikelen aan deze voorwaarden te voldoen.
2.1 Het identificeren van beweringen
Afgezien van het invullen van enkele administratieve gegevens, is de eerste
stap in de analyse 'gegrondheid' het identificeren van beweringen. Als zodanig
gelden in dit onderzoek positieve of negatieve oordelen over politieke
attitude-objecten. Als uitgangspunt voor het opsporen van beweringen gold dan
ook het formulier "politieke opstelling", welk formulier per zin en per attitude-object
informatie bevat over de waardering in termen van positief/neutraal/negatief
.

Noomen hanteerde in zijn onderzoek 31
als teleenheid 'de zin'. In deze studie
hebben wij op dit punt enige verfijning aangebracht. En wel omdat in sommige
dagbladen vrij frequent, in andere minder, meerdere beweringen per zin aangetroffen
kunnen worden. Deze
voordoen:
'dubbeltellingen' kunnen zich op twee manieren
1. Een grammaticale zin bevat één positief of negatief oordeel, betrekking
hebbend op meerdere politieke attitude-objecten.
2. Een grammaticale zin bevat meerdere positieve of negatieve oordelen, betrekking
hebbend op één of meer politieke attitude-objecten.
Soms (vaak) zijn schrijvers van (hoofd)redactionele commentaren of achtergrondinformatie
zo verontwaardigd, dat de afkeuring - daar gaat het doorgaans
om, goedkeuring is spaarzaam - bijna uit de zin barst: de negatieve
oordelen stapelen zich op.
Evenals de analyse 'politieke opstelling' is de analyse 'gegrondheid' uitgevoerd
door telkens van samenstelling wisselende codeursparen. Een codeurspaar
diende overeenstemming te bereiken over de eerste stap - het identificeren
van beweringen - alvorens aan de tweede stap te beginnen. "Overeenstemming
bereiken" hield in, dat beide codeurs het eens moesten zijn, niet
alleen over het aantal beweringen met betrekking tot de onderscheiden politieke
attitude-objecten, maar ook over de exacte formulering van elk van
deze beweringen. Dit om te voorkomen dat codeurs bij de tweede stap motiveringen
bij verschillende beweringen zouden gaan zoeken.
2.2 Het identificeren van motiveringen
De tweede stap in de analyse 'gegrondheid' omvat het opsporen van motiveringen.
Ook hier geldt niet de grammaticale zin, maar de motivering op zich als
teleenheid. Eén zin kan derhalve meerdere motiveringen bevatten.
Het opsporen van motiveringen geschiedt vanuit de reeds eerder geïdentifi­
ceerde beweringen. Welke vuistregels daarbij gehanteerd kunnen worden, laten
we hier rusten. We verwijzen daarvoor naar de
3 2
codeerinstructie.
Ook wat het identificeren van motiveringen betreft, diende het codeurspaar
overeenstemming te bereiken. Hetgeen impliceert dat de codeurs het eens moesten
worden over de vraag welke motivering(en) gegeven werden bij welke
weringen) .
be­
Ter afsluiting van dit deel van de analyse moest nagegaan worden of motiveringen
wellicht als "pseudo-motiveringen" geboekstaafd konden worden. Dat
was het geval indien een zin of een bepaald deel van een zin ên als bewering
èn als motivering geïdentificeerd was.
2.3 Contextuele informatie
Afgezien van beweringen en motiveringen, kan een artikel ook "contextuele informatie"
over politieke attitude-objecten bevatten. Ook deze is in het kader
van de gegrondheidsanalyse relevant. "Contextuele informatie" omschrijven we
als niet-evaluatieve informatie over politieke attitude-objecten, voorzover
niet geïdentificeerd als motivering. In tegenstelling tot de bij 'beweringen'
en 'motiveringen' gevolgde werkwijze, hebben we hier 'de zin' als teleenheid
gehanteerd. Daarbij gaan wij er van uit dat een als 'neutraal' gewaardeerde
zin doorgaans niet meer dan één uitspraak met betrekking tot één of meer politieke
attitude-objecten bevat. Noch in dit onderzoek noch in eerder onder­
3 3
zoek , heeft deze onderstelling aanleiding gegeven tot problemen in de codeerfase,
dit in tegenstelling tot hetgeen bij 'beweringen' en 'motiveringen'
het geval was. Op grond daarvan zien wij vooralsnog dan ook geen reden op
361

het punt van "contextuele informatie" eveneens af te zien van 'de zin' als
teleenheid en over te gaan op een inhoudelijke eenheid, bij voorbeeld "aantal
neutrale uitspraken met betrekking tot
Probleem blijft dat we dusdoende twee verschillende teleenheden hanteren:
voor beweringen en motiveringen geldt als teleenheid de bewering, resp. motivering,
voor contextuele informatie daarentegen geldt als teleenheid 'de zin'.
In de praktijk blijkt 'de zin' als teleenheid weliswaar grotendeels samen te
vallen met een teleenheid als 'neutrale uitspraak' - er bleken immers in de
codeerfase geen aanwijzingen dat één grammaticale zin meer dan één neutrale
uitspraak over één politiek attitude-object bevat -, dat neemt niet weg dat
het theoretisch eleganter is bij de berekening van een samengestelde grootheid
als "gegrondheid" één teleenheid voor de onderscheiden delen te hanteren.
2.4 Berekening van de maatstaf "gegrondheid"
Operationeel omschrijven wij "gegrondheid" als motiveringsdichtheid gedeeld
door beweringsdichtheid. Aangezien zowel motiverings- als beweringsdichtheid
een ratio is, is gegrondheid te beschouwen als de ratio van twee ratio's.
2.4.1 Motiveringsdichtheid
Onder motiveringsdichtheid verstaan wij de mate waarin beweringen met betrekking
tot politieke attitude-objecten voorzien worden van motiveringen.
(6) MD 1 = M / B
waarbij MD. = motiveringsdichtheid ten opzichte van politieke attitudeobjecten
M = aantal motiveringen
B = aantal beweringen met betrekking tot politieke attitudeobjecten.
Bij het berekenen van de mate van gegrondheid van artikelen, hebben we gebruik
gemaakt van de "gecorrigeerde motiveringsdichtheid". Hetgeen wil zeggen
dat de als "pseudo-motivering" aangemerkte motiveringen in de uiteindelijke
berekening buiten beschouwing werden gelaten.
(7) MD 2 = (M - M') / B
waarbij MD 2 = gecorrigeerde motiveringsdichtheid ten opzichte van politieke
attitude-objecten
M' = het aantal pseudo-motiveringen
Spreken we in het vervolg over "motiveringsdichtheid", dan doelen we daarmee
op de gecorrigeerde motiveringsdichtheid, zoals berekend met behulp van formule
(7).
2.4.2 Beweringsdichtheid
Onder beweringsdichtheid verstaan wij het aantal positieve en/of negatieve
oordelen met betrekking tot politieke attitude-objecten in verhouding tot het
totaal aantal uitspraken over de desbetreffende politieke attitude-ob.iecten.
362

(8) BD = B / N
waarbij BD = de beweringsdichtheid ten aanzien van politieke
objectenattitude­
B = het aantal beweringen ten aanzien van politieke
objectenattitude­
N = het totaal aantal uitspraken ten aanzien van politieke
3 4
attitude-objecten in een artikel
"Beweringsdichtheid"
3 5
vervult - zoals Noomen het formuleert - "de functie
van een corrigerende aanvulling op de motiveringsdichtheid van een artikel.
Zou "gegrondheid" uitsluitend geoperationaliseerd zijn in termen van motiveringsdichtheid,
dan zou hiermee voorbijgegaan zijn aan de feitelijke informatie
die een artikel, niet zijnde "bewering", kan bevatten". De grootheid
"beweringsdichtheid" nu biedt de mogelijkheid het gehalte aan feitelijke,
dat wil zeggen niet-evaluatieve, informatie mee te laten tellen in de maatstaf
"gegrondheid".
2.4.3 Gegrondheid: per artikel en per krant
De mate van gegrondheid van achtergrondinformatie en (hoofd)redactioneel
commentaar, kan nu per artikel als volgt worden berekend:
/n\ r M n / D n (M - M')/B (M - M') x N
(9) G = MD/BD = g/N =
waarbij G = de mate van gegrondheid
MD = de voor pseudo-motiveringen gecorrigeerde motiveringsdichtheid
BD = de beweringsdichtheid.
De minimumwaarde van G is 0, theoretisch is er geen maximumwaarde. Noomen
hanteerde een pragmatische maximumwaarde van 2. 36
Zijn redenering om tot die
aangenomen maximwaarde te komen, is gebaseerd op "zinnen als teleenheid" en
derhalve in dit onderzoek niet toepasbaar. Practisch gezien echter is er
nauwelijks verschil: Noomen vond destijds nauwelijks artikelen met een gegrondheidsscore
3 7
hoger dan 2, wij nu ook niet.
Op grond daarvan stellen we dat een artikel extreem stellig is indien
G = 0 en extreem gegrond indien G is > 2.
Gegrondheidsscores per artikel hebben overigens als nadeel dat ze uiterst in'
stabiel zijn: bij een gelijkblijvend aantal motiveringen en neutrale uitspra
ken met betrekking tot politieke attitude-objecten, neemt de mate van gegrondheid
meer dan evenredig af bij een stijgend aantal beweringen en meer
dan evenredig toe bij een dalend aantal beweringen. Een voorbeeld om te verduidelijken
wat er aan de hand is.
363

Voorbeeld
Stel (M x N) = 100; bij een aantal beweringen variërend van 1 tot en met 6
resulteren dan de volgende gegrondheidsscores.
aantal beweringen gegrondheidsscore
1 100
2 25
3 11
4 6.25
5 4
6 2.77
Met dit probleem werden we met name geconfronteerd in deel II, bij het toetsen
van samenhangen tussen inhoudskenmerken van kranten op het niveau van het
artikel. Voor een uitwerking van de oplossing die we voor het probleem van
de instabiliteit van de gegrondheidsscores per artikel gekozen hebben, verwijzen
we naar deel II.
Nu hebben we uitsluitend voorzover het gaat om het toetsen van samenhangen
tussen inhoudskenmerken van kranten op het niveau van het artikel, gebruik
gemaakt van gegrondheidsscores per artikel. Voor het overige zijn alle in
deze studie gepresenteerde gegevens inzake gegrondheid, gebaseerd op berekeningen
op het niveau van de krant. Met andere woorden; niet het gemiddelde
van de ratio's 'gegrondheid' per artikel, maar de ratio van de gemiddelden
is maatgevend. In navolging van Noomen 38
kiezen we derhalve voor het berekenen
van 'gegrondheid' op het niveau van de krant.
364
Gegrondheid voor een krant als geheel berekenen we als volgt:
B
waarbij G = de mate van gegrondheid in achtergrondinformatie en commentaar
ten opzichte van politieke attitude-objecten in krant X
M = het totaal aantal motiveringen, gecorrigeerd voor pseudomotiveringen,
van alle in krant X geanalyseerde artikelen
N = het totaal aantal uitspraken ten opzichte van politieke attitude-objecten
in alle geanalyseerde artikelen in krant X
B = het totaal aantal beweringen ten opzichte van politieke attitude-objecten
in alle geanalyseerde artikelen in krant X.
3. Generaliserend taalgebruik
Generaliserend taalgebruik hebben we omschreven als het in de formulering
van een positief/negatief oordeel met betrekking tot politieke attitudeobjecten
doen voorkomen alsof het uitgesproken oordeel overal, altijd en voor
iedereen geldt.
Evenals bij 'gegrondheid', nemen we ook bij generaliserend taalgebruik de
analyse politieke opstelling als uitgangspunt voor het opsporen van positieve
en/of negatieve oordelen met betrekking tot politieke attitude-objecten.
Net als daar geldt ook hier het oordeel opzich zelf en niet de zin, als
teleenheid.
In principe kwamen voor analyse op "generaliserend taalgebruik" alle artike-

len in aanmerking die in een eerder fase reeds op "politieke opstelling" en
op "gegrondheid" geanalyseerd waren. 39
Uiteindelijk hebben we 372 artikelen
kunnen analyseren op "generaliserend taalgebruik".
We onderscheiden twee vormen van generaliserend taalgebruik, te weten:
1. generaliserend
object;
taalgebruik in de omschrijving van het politiek attitude­
2. generaliserend taalgebruik in de formulering van het oordeel.
3.1 Generaliserend taalgebruik in de omschrijving van het politiek attitudeobject
Voor elk positief of negatief oordeel moesten de codeurs allereerst nagaan of
er sprake was van generaliserend taalgebruik bij het omschrijven van het politiek
attitude-object. In onze operationele definitie was daarvan sprake ingeval
van een 'pars pro toto uitspraak', dat wil zeggen: een uitspraak waarin
het geheel de plaats inneemt van een deel van dat geheel. Toegespitst op deze
studie: een uitspraak waarbij een positief of negatief oordeel met betrekking
tot een persoon, een fractie, een bestuur enz., te herleiden tot politiek
attitude-object A, niet beperkt blijft tot die persoon, die fractie, dat bestuur,
maar in de omschrijving van het politiek attitude-object expliciet uitgebreid
wordt tot politiek attitude-object A als zodanig. De fase van "herleiden
tot ..." wordt als het ware overgeslagen: Van Thijns daden worden afgekeurd;
de PvdA wordt negatief beoordeeld.
Voorbeeld
1. Vol strijdlust verklaarde Van Agt "voor den duvel niet bang te zijn, laat
staan voor Den Uyl". 2. Dit soort opgeklopte rethoriek helpt nou niet direct
een werkbaar klimaat tussen CDA en PvdA bevorderen. 3. Het is dan ook
jammer dat het CDA zich van dit soort taal bedient".
Voor het beantwoorden van de vraag of in de omschrijving van het politiek
attitude-object sprake is van generaliserend taalgebruik, geldt het gehele
artikel als context.
De analyse werd verricht door een codeurspaar. Beide codeurs dienden overeenstemming
te bereiken over de vraag in welke omschrijvingen sprake was van generaliserend
taalgebruik.
De verzameling van gegevens geschiedde per politiek attitude-object, onderscheiden
naar "positief" resp. "negatief" oordeel.
3.2 Generaliserend taalgebruik in de formulering van het oordeel
Het codeurspaar moest vervolgens voor elk positief of negatief oordeel nagaan
of sprake was van generaliserend taalgebruik in de formulering van het oordeel.
In de operationele omschrijving was sprake van deze variant van generaliserend
taalgebruik ingeval in de formulering van het oordeel niet uitkomt dat
het oordeel gebonden is aan één of treer met name genoemde gebeurtenissen,
plaatsen en/of tijdstippen. Wordt het oordeel, anders gezegd, niet expliciet
aan plaats en tijd gebonden, dan is er sprake van generaliserend taalgebruik.
Het is niet doenlijk op voorhand aan te geven in welke gevallen en bij welke
formuleringen dat het geval is. Uitdrukkingen als "gewoontegetrouw", "zoals
te doen gebruikelijk", "(telkens) opnieuw", "voor de zoveelste keer" e.d.,
zijn in dit verband van belang.
365

Voorbeeld
1. "Telkens opnieuw overtreffen de grenzen van de superioriteitswaan van
de PvdA de stoutste verwachtingen".
Ook bij deze stap geldt het hele artikel als context: wanneer één keer in
het artikel duidelijk gemaakt is dat het uitgesproken oordeel betrekking
heeft op één of meer met name genoemde gebeurtenissen, dan kan daarop worden
teruggegrepen.
Een heel gebruikelijke vorm - we wezen daar in het theoretisch deel reeds
4 0
op - is, dat een positief of negatief oordeel mede betrekking heeft op
één of meer met name genoemde gebeurtenissen, plaatsen en/of tijdstippen. In
zo'n geval is in onze opvatting sprake van generaliserend taalgebruik: het
oordeel heeft immers niet exclusief betrekking op met name genoemde gebeurtenissen.
Ook ten aanzien van de vraag of sprake is van generaliserend taalgebruik in
de formulering van het oordeel diende het codeurspaar overeenstemming te bereiken.
De gegevens werden per politiek attitude-object en onderscheiden naar
positief resp. negatief oordeel, geadministreerd.
3.3 Berekening van de maatstaf "generaliserend taalgebruik"
De mate van generaliserend taalgebruik berekenen we volgens onderstaande
formule:
(11) GT = (GT n + GTp) / (0 n + 0 p)
waarbij GT = de mate van generaliserend taalgebruik ten aanzien van politieke
attitude-objecten
GT = aantal malen dat generaliserend taalgebruik geconstateerd
is met betrekking tot negatieve oordelen, zowel in formulering
van oordeel als in formulering van attitude-object
GTp = idem, met betrekking tot positieve oordelen
0 = aantal negatieve oordelen met betrekking tot politieke
attitude-objecten
0 = aantal positieve oordelen met betrekking tot politieke
p
attitude-objecten.
Met uitzondering van sommige in deel II gebruikte gegevens, zijn de in deze
studie gepresenteerde cijfers over "generaliserend taalgebruik" gebaseerd op
berekeningen op het niveau van de krant. Hiervoor gelden dezelfde overwegingen
als aangevoerd op het punt van gegrondheid.
366

Appendix 3 Het meten van volledigheid/objectiviteit
1. Volledigheid/objectiviteit
Volledigheid/'objectiviteit hebben wij theoretisch omschreven als een
aselecte keuze van aan te bieden informatie uit een verzameling feiten waarvan
intersubjectief vaststelbaar is dat zij voor het object van het artikel
terzake zijn.
In de verdere uitwerking van 'volledigheid/objectiviteit' besteden we aandacht
aan achtereenvolgens de selectieomvang, de vertekening in de weergave
van het debat en de zorgvuldigheid van de weergave van het debat.
Het verzamelen van de gegevens voor de analyse 'volledigheid/objectiviteit'
verloopt in twee fasen:
1. het definiëren van de verzameling feiten waarvan intersubjectief vaststelbaar
is dat zij voor het object van het artikel terzake zijn;
2. het in termen van (1) registreren van de door de dagbladen aangeboden informatie.
Op basis van de aldus verzamelde gegevens is het mogelijk "de werkelijkheid"
(1) te vergelijken met het door dagbladen geschetste beeld van de werkelijkheid
(2).
1.1 De verzameling feiten gedefinieerd
De Handelingen van de Tweede Kamer bevatten het (vrijwel) woordelijk verslag
van alles wat gezegd wordt in openbare vergaderingen van de Tweede Kamer. Het
behoeft nauwelijks betoog dat zo'n verslag niet zonder meer kan dienen als
definitie van "de verzameling feiten waarvan intersubjectief vaststelbaar is
dat zij voor het object van het artikel terzake zijn". De onderzoeker zal een
zekere ordening moeten aanbrengen. Welke ordening hij aanbrengt - welke feiten
hij terzake acht - is een theoretisch vraag en onder meer afhankelijk
van de probleemstelling van het onderzoek. 41
In deze studie hebben we gekozen voor een ordening in termen van "beleid",
dat wil zeggen: we hebben de verzameling feiten nader omschreven in termen
van gevoerd en te voeren beleid op sociaal- en financieeli-economisch terrein.
Voorafgaand aan de analyse van de dagbladen hebben we het verslag van het
"Bestek-81-debat" zoals opgenomen in de Handelingen van de Tweede Kamer geanalyseerd.
Preciezer geformuleerd: we hebben van alle sprekers de bijdrage
aan het debat in eerste termijn geanalyseerd in termen van gevoerd en te
voeren beleid op sociaal- en financieel-economisch terrein. De beperking tot
de eerste termijn is ingegeven door ervaringen opgedaan in eerder verricht
proefonderzoek. In dat onderzoek bleek het mogelijk op basis van de
analyse van de eerste termijn van alle sprekers, het verslag van alle termijnen
te analyseren. Anders gezegd: de beschrijving van de eerste termijn
in termen van gevoerd en te voeren beleid op sociaal- en financieel-econo­
misch terrein is toereikend voor het analyseren van het verslag over alle
4 2
termijnen.
De bijdrage in eerste termijn van de onderscheiden sprekers is onderzocht op
"feiten die voor het object van het artikel terzake zijn", nader omschreven
in termen van gevoerd en te voeren beleid op sociaal- en financieel-economisch
terrein. Die nadere omschrijving impliceert dat we het debat hebben beschreven
in termen van:
367

1. de door sprekers genoemde oorzaken van de in sociaal- en financieeleconomisch
opzicht zorgelijk geachte situatie;
2. de door sprekers genoemde doeleinden op sociaal- en financieel-economisch
terrein;
3. de door sprekers aangedragen middelen ter verbetering van de sociaalen
financieel-economische situatie;
4. de door sprekers genoemde verwachtingen , ten grondslag liggend aan
het door hen voorgestelde samenstel van doeleinden en middelen;
5. de door sprekers genoemde elementen uit de uitgangssituatie ;
6. de door sprekers aangevoerde beoordeling en van het door de regering gevoerde
en te voeren beleid;
7. de door sprekers namens de regering aangevoerde verwachte effecten
van het voorgestelde beleid.
Om de gedachten te bepalen, geven we van elk van deze categorieën een voorbeeld.
We ontlenen deze voorbeelden aan het Bestek'81-debat, zij het dat we
afzien van letterlijke citaten. Dit om de leesbaarheid geen geweld aan te
doen.
Voorbeelden
Oorzaken
De werkloosheid in de westerse wereld is ten dele een gevolg van het overheve
len van arbeidsintensieve industrieën naar lage-lonen-landen. (Nijhof, DS'70,
p.
4 3
327/3).
Doelen
Mijn partij blijft streven naar volledige en volwaardige werkgelegenheid.
(Den Uyl, PvdA, p. 252/1).
Middelen
D 1
66 pleit er in dit verband voor prijsverhogingen die voortvloeien uit milieumaatregelen,
buiten de prijscompensatie te houden.
(Terlouw, D'66, p. 294/2).
Beleidsbaserende verwachtingen
In al onze voorstellen gaan wij ervan uit dat de dalende economische groei
blijvend zal zijn.
(Beckers-de Bruijn, PPR, p. 315/2).
Elementen uit de uitgangssituatie
Bedacht moet worden dat er thans reeds afstand is tussen netto-inkomen van
minimumloners bij de overheid en andere minimumloners.
(Aantjes, CDA, p. 278/1).
Beoordelingen
De richting waarin het kabinet de oplossing zoekt is de enig juiste.
(Rietkerk, VVD, p. 300/2).
368

Verwachte effecten van beleid
Het bepleite kwalitatieve volume-bel eid leidt tot vermindering van het aantal
ui tkeri ngsgerechti gden.
(Albeda, kabinet-Van Agt, p. 371/1).
In het reeds eerder vermelde proefonderzoek werd een iets minder uitgebreid
analyseschema gehanteerd: de categorieën 2 en
4 4
7 ontbraken. Met behulp van
dat schema bleek het mogelijk ruim 80% van alle zinnen die informatie over
het sociaal- en financieel-economisch beleid bevatten, te categoriseren. Van
grote verschillen in 'bereik' tussen de onderscheiden dagbladen was daarbij
geen sprake. De conclusie kan dan ook zijn dat een dergelijk analyseschema -
los van andere overwegingen - heel goed toepasbaar is, in die zin dat het een
eerlijke vergelijking tussen dagbladen onderling mogelijk maakt.
De analyse van de Handelingen is verricht door een codeurspaar dat niet van
samenstelling wisselde. In eerste instantie onafhankelijk van elkaar, hebben
zij het verslag van het "Bestek'81 u
debat zoals opgenomen in de Handelingen,
kolom voor kolom nageplozen op oorzaken, doeleinden, middelen, verwachtingen,
elementen uit de uitgangssituatie, beoordelingen en verwachte effecten van
beleid. Na telkens één pagina Handelingen geanalyseerd te hebben, werden de
twee versies met elkaar vergeleken. Over eventuele verschillen moesten beide
codeurs overeenstemming bereiken, desnoods na tussenkomst van de analyseleiding.
Het laatste bleek overigens slechts zelden nodig. Uiteindelijk resulteteerde
aldus een l i j s t van 1435 "informatie-eenheden", per categorieën per
spreker genummerd.
1.2 De verslaggeving geanalyseerd
De analyse van de verslaggeving in de dagbladen over het "Bestek'81"-debat
was daarna in feite even simpel als tijdrovend. Al wat de codeurs te doen
stond, was namelijk nagaan welke van de 1435 informatie-eenheden in de onderzochte
dagbladen vermeld stonden. De l i j s t met 1435 genummerde informatie-eenheden
fungeerde daarbij in eerste instantie als "checklist". Deze l i j s t bevatte
van elk der informatie-eenheden een korte omschrijving, zo veel mogelijk
gebruik makend van de terminologie van de onderscheiden sprekers, alsmede
de vindplaats(en) in de Handelingen.
Steeds van samenstelling wisselende codeursparen hebben alle artikelen waarin
verslag gedaan werd van het "Bestek'81"-debat, geanalyseerd op het voorkomen
van informatie-eenheden. In eerste aanleg onafhankelijk van elkaar, moesten
zij nagaan welke informatie-eenheden in een artikel weergegeven werden. Vervolgens
moesten zij over beider versie overeenstemming bereiken. "Overeenstemming"
impliceerde dat beide codeurs in één artikel precies dezelfde informatie-eenheden
dienden te identificeren. Het codeurspaar leverde tenslotte van
elk geanalyseerd artikel één versie in. Deze procedure is voor alle 192 artikelen
nog een keer herhaald, alle artikelen zijn met andere woorden dubbel gecodeerd.
Dit met het oog op het berekenen van de intercodeur-betrouwbaarheid.
Voor het geval een codeurspaar aan de hand van de "checklist" niet tot overeenstemming
kon komen over de vraag welke informatie-eenheid nu precies werd
weergegeven in een artikel, kon een beroep gedaan worden op de Handelingen.
Kon ook dan geen overeenstemming bereikt worden, dan besliste de analyselei­
ding. 1
* 5
Gemiddeld had een codeurspaar 2\ uur nodig voor het analyseren van één artikel.
De spreiding was daarbij zeer groot: één artikel vergde 5 minuten, een
ander 7
4 6
uur.
369

1.3 De verdere analyse
In principe weten we nu welke krant welke informatie-eenheden van welke politieke
actor wel en niet vermeldt. Waar het nu om gaat, is de vraag op welke
wijze de verkregen informatie het beste geordend kan worden met het oog op
het verwerven van inzicht in de verhouding "werkelijkheid" - "geschetst beeld
van de werkelijkheid".
In deze studie hebben we gekozen voor een uitwerking langs drie lijnen:
1. de selectieomvang ofwel de hoeveelheid weergegeven informatie;
2. de mate van vertekening ofwel in hoeverre de verdeling van aandacht in de
dagbladen correspondeert met de verdeling van aandacht in de Handelingen;
3. de mate van zorgvuldigheid van de weergave.
Alvorens deze aspecten nader uit te werken en toe te lichten, komen we terug
op het punt "analyseniveau".
1.3.1 Het analyseniveau
Zoals gezegd hebben we de gegevens voor "volledigheid/objectiviteit" zowel op
het niveau van het artikel als op het niveau van de krant verzameld. Dat betekent
niet dat we in deze analyse twee analyse-eenheden - het artikel en de
krant - naast elkaar gehanteerd hebben. In feite heeft de onderzoeker op dit
punt helemaal geen keus: alleen "de krant" komt hier in aanmerking als analyse-eenheid.
Immers, bij dit kenmerk gaat het er om te achterhalen in hoeverre de verslaggeving
over een bepaald gebeuren, waarvan per definitie in meerdere artikelen
verslag gedaan moet worden - al was het maar omdat het gebeuren zich in
een tijdsbestek van meerdere dagen afspeelt -, "volledig" en "niet-vertekend"
genoemd kan worden. Kiezen we nu "het artikel" als analyse-eenheid, dan impliceert
die keuze dat aan elk artikel afzonderlijk de eis "volledig" en
"niet-vertekend" gesteld wordt. Dat dat een onzinnige eis is wordt duidelijk
in onderstaand voorbeeld.
Voorbeeld: Het artikel als analyse-eenheid voor volledigheid/objectiviteit
aantal genoemde , selectie- gemiddelde selecartikel
informatie-eenheden omvang tie-omvang
1 10 .033
2 20 .067 .067
3 30 .100
aantal in parlement genoemde informatie-eenheden: 300
Ervan uitgaande dat de drie artikelen telkens andere informatie-eenheden bevatten,
moeten we vaststellen dat de selectieomvang van de krant niet .067
is, maar (10 + 20 + 30)/300 = .20.
1.4 De selectieomvang
Selectieomvang hebben wij in het theoretisch deel omschreven als de verhouding
tussen het aantal weergegeven informatie-eenheden en het aantal in
het "Bestek'81-debat" geïdentificeerde informatie-eenheden.
370
(12) S0 = n / N

waarbij SO = selectieomvang
n = het aantal weergegeven informatie-eenheden
N = het aantal in het "Bestek'81-debat" geïdentificeerde informatie-eenheden.
Selectieomvang varieert aldus gedefinieerd van 0 (geen enkele informatie-eenheid
wordt weergegeven) tot 1 (alle informatie-eenheden worden weergegeven).
In deze studie passen we vier varianten van selectieomvang toe.
Schema 4 Varianten van selectieomvang
per politieke
micro-niveau macro-niveau
actor 1 (S0. k) 3 (SCh)
over geheel van
politieke actoren 2 (S0 k) 4 (SO)
Selectieomvang per politieke actor op micro-niveau
Selectieomvang (1) omschrijven wij als de verhouding tussen het aantal
in krant k weergegeven informatie-eenheden van politieke actor j en het aantal
van politieke actor j in het "Bestek'81-debat"
tie-eenheden.
(13) S0 j k = n j k/N d
geïdentificeerde informa­
waarbij S0j k = selectieomvang voor politieke actor j in krant k
n-k J
= het aantal van politieke
eenheden in krant k
actor j weergegeven informatie-
N. = het aantal van politieke actor j in het "Bestek'81-debat"
J
geïdentificeerde informatie-eenheden.
Selectieomvang over geheel van politieke actoren op micro-niveau
Selectieomvang (2) omschrijven we als de verhouding tussen het aantal in
krant k weergegeven informatie-eenheden van alle politieke actoren tesamen en
het aantal van alle politieke actoren tesamen in het "Bestek'81-debat" ge-
Tdenti f i ceerde i nformati e-eenheden.
(14) S0 k = n k / N
waarbij S0 k = selectieomvang over geheel van politieke actoren in krant k
n k = aantal in krant k weergegeven informatie-eenheden van alle
politieke actoren tesamen
N = aantal in "Bestek'81-debat" geïdentificeerde informatie-eenheden
van alle politieke actoren tesamen.
371

Selectieomvang per politieke actor op macro-niveau
Selectie omvang (S) omschrijven we als de verhouding tussen het aantal in
de landelijke dagbladpers als geheel van politieke actor j weergegeven informatie-eenheden
en het aantal informatie-eenheden van politieke actor j geidentificeerd
in het "Bestek'81-debat".
(15) SC, = nj/Nj
waarbij SO. = selectieomvang voor politieke actor j in dagbladpers als
J
geheel
n. = aantal van politieke actor j weergegeven informatie-eenheden
J
in dagbladpers als geheel
N. = aantal van politieke actor j in het "Bestek'81-debat" ge-
J
identificeerde informatie-eenheden.
Selectieomvang over geheel van politieke actoren op macro-niveau
Selectieomvang (4) omschrijven we als de verhouding tussen het totaal aantal
in de dagbladpers als geheel weergegeven informatie-eenheden en het totaal
aantal informatie-eenheden geïdentificeerd in het "Bestek'81-debat".
(16) SO = n / N
waarbij SO = selectieomvang voor alle politieke actoren tesamen over de
dagbladpers als geheel
n = aantal in dagbladpers als geheel van alle politieke actoren
tesamen weergegeven informatie-eenheden
N = aantal in "Bestek'81-debat" geïdentificeerde informatie-eenheden
van alle politieke actoren tesamen.
SO brengt tot uitdrukking welk deel van het totaal aantal in het "Bestek'81debat"
genoemde informatie-eenheden de eindstreep cq de landelijke dagbladen
wel haalt en welk deel niet.
1.5 Het kanalenbereik van politieke actoren
Bij het bespreken van selectieomvang per politieke actor op macro-niveau kwam
naar voren dat niet alleen de uiteindelijke selectieomvang, maar ook de wijze
waarop deze tot stand komt, van belang is bij het beoordelen van de positie
van politieke actoren in de landelijke dagbladpers. Uitgangspunt bij de beoordeling
is dat de positie van een politieke actor sterker wordt naarmate:
1. de selectieomvang op macro-niveau toeneemt;
2. het kanalenbereik van de desbetreffende actor toeneemt.
Kanalenbereik omschreven we als de mate waarin informatie-eenheden van
politieke actor j , gegeven de selectieomvang op macro-niveau, in meerdere dagbladen
geïdentificeerd worden. Het kanalenbereik van politieke actor j drukken
we uit in de verhouding tussen het gevonden aantal overlappingen voor
politieke actor j en het maximaal mogelijke aantal overlappingen, gegeven de
selectieomvang voor politieke actor j op macro-niveau.
Op welke wijze 'kanalenbereik' berekend kan worden, hebben we met voorbeelden
aangegeven in deel II van deze studie, het hoofdstuk over "volledigheid/objectiviteit".
We volstaan derhalve nu met het geven van de formule.
372

17
> K
j = ^VW
waarbij K.
het kanalenbereik van politieke actor j
het gevonden aantal overlappingen in wat de dagbladpers
weergeeft aan informatie-eenheden van politieke actor j
het maximaal mogelijke aantal overlappingen in wat de dagbladpers
weergeeft aan informatie-eenheden van politieke
actor j .
Aldus gedefinieerd, ligt het waardenbereik van K.. tussen 0 en 1,
waarbij 1 = alle informatie-eenheden van politieke actor j aangetroffen in
de landelijke dagbladpers als geheel, worden weergegeven in
alle dagbladen
0 = geen enkele informatie-eenheid van politieke actor j aangetroffen
in de landelijke dagbladpers als geheel, wordt in meer dan
één krant weergegeven.
1.6 Mate van uniciteit in wat dagbladen selecteren van politieke actoren
"Kanalenbereik" brengt tot uitdrukking in welke mate onderscheiden dagbladen
steeds dezelfde informatie-eenheden weergeven, gezien vanuit de -positie
van de politieke actoren. Hetzelfde verschijnsel - weergeven van identieke
informatie-eenheden door onderscheiden dagbladen - kan ook geanalyseerd
worden vanuit het perspectief van de krant. Dan is de vraag aan de orde
in hoeverre de selectie die een bepaald dagblad maakt uit het totale aanbod
aan informatie-eenheden, uniek genoemd kan worden. Met andere woorden: in
welke mate treffen we de informatie-eenheden die krant A weergeeft, in geen
enkele andere krant aan?
Uniciteit omschrijven we als het afwezig zijn in alle overige dagbladen
van hetgeen dagblad A aan informatie-eenheden weergeeft.
De mate van uniciteit omschrijven we als (1 - de mate van overlapping), waarbij
de mate van overlapping uitgedrukt wordt in de verhouding tussen de som
van het aantal malen dat een in krant K weergegeven informatie-eenheid aangetroffen
wordt in de overige onderzochte dagbladen en het maximum aantal
malen dat de in krant A weergegeven informatie-eenheden aangetroffen kunnen
worden in de overige onderzochte dagbladen.
Ook hier geldt dat de berekeningswijze in het profiel met enkele voorbeelden
aangegeven is, zodat we nu volstaan met de formule.
waarbij
0.
j max
< 18
> U
k = 1
0,
k max
" (°k ' °k max)
de mate waarin hetgeen krant k weergeeft aan informatieeenheden
uniek genoemd kan worden
het aantal malen dat in krant k weergegeven informatieeenheden
aangetroffen worden in de overige onderzochte
dagbladen
Het maximum aantal malen dat de in krant k weergegeven
informatie-eenheden aangetroffen hadden kunnen worden in
de overige onderzochte dagbladen.
Aldus gedefinieerd ligt het waardenbereik van U. tussen 0 en 1,
373

waarbij O = alle informatie-eenheden weergegeven in krant k worden aangetroffen
in alle overige dagbladen
1 = geen enkele informatie-eenheid weergegeven in krant k wordt
aangetroffen in een ander dagblad.
1.7 Vertekening
Tot nu toe hebben we ons beziggehouden met een - wat we in het theoretisch
deel genoemd hebben - "gebeurtenis-georiënteerde" uitwerking van "volledigheid/objectiviteit".
In allerlei varianten ging het daarbij steeds om de
vraag in welke mate dagbladen verslag doen van een bepaald gebeuren. We richten
de aandacht nu tevens op een 'verslag-georiënteerde' uitwerking. Tevens,
niet uitsluitend zoals zal blijken.
Centraal staat het begrip 'vertekening' ('bias'). Vertekening heeft betrekking
op verdeling van aandacht: besteden dagbladen aandacht aan alle politieke
actoren in het "Bestek'81-debat" of beperken ze zich tot een (zeer)
beperkt aantal? Hoe evenwichtig dan wel hoe vertekend is de verdeling van
aandacht in dagbladen, vergeleken met de verdeling van aandacht in het
"Bestek'81-debat"?
Vertekening omschrijven we als het afwijken van de aandachtsverdeling in
dagbladen van de aandachtsverdeling in het "Bestek'81-debat" op een bepaalde
dimensie.
De mate van vertekening drukken we uit in de vertekeningscoëfficiënt,
die wij als volgt definiëren:
waarbij V^ = de mate van vertekening
j in krant k
in aandachtsverdeling op dimensie
Y., = het verschil in procenten tussen de aandachtsverdeling in
J
krant k en in het "Bestek'81-debat" op dimensie j
Y-, = het verschil in procenten tussen de aandachtsverdeling in
krant k op dimensie j ingeval van een maximale vertekening
en de aandachtsverdeling in het "Bestek'81-debat".
Aldus gedefinieerd is de "vertekeningscoëfficiënt" maximaal (V = 1) indien de
krant uitsluitend aandacht besteedt aan het onderwerp/de politieke actor
(dimensie j) dat /die in het "Bestek'81-debat" het geringste aandeel voor
zijn rekening neemt. Een voorbeeld ter verduidelijking.
Voorbeeld berekening vertekeningscoëfficiënt
politieke aandeel in aandeel in „ 2
actor "Bestek'81- krant Y* Y
max
debat"
374
30 10 (30-10) 2
50 20 (50-20) 2
20 70 (20-70) 2
v /(400 + 900 + 2500) 4 /3800 ,„
"V (900 + 2500 + 6400) ~\J Wïï " - b

De vertekeningscoëfficiënt kan alle mogelijke waarden aannemen tussen 0 en 1,
waarbij 0 = aandachtsverdeling in krant stemt perfect overeen met corresponderende
aandachtsverdeling in "Bestek'81-debat"
1 = aandachtsverdeling in krant wijkt maximaal af van overeenkomstige
aandachtsverdeling in "Bestek'81-debat".
De definitie van het maximum van de vertekeningscoëfficiënt brengt met zich
mee dat verschillende vertekeningscoëfficiënten gebaseerd op (sterk) uiteenlopende
aandachtsverdelingen in het parlement, niet vergelijkbaar zijn. Dat
wil zeggen: de scores voor verschillende dagbladen gebaseerd op één en dezelfde
aandachtsverdeling in het parlement zijn onderling zonder meer vergelijkbaar,
de scores voor één dagblad gebaseerd op twee verschillende aandachtsverdelingen
in het parlement daarentegen niet - tenzij de twee aandachtsverdelingen
(nagenoeg) met elkaar overeenstemmen natuurlijk.
Voorbeel d
aandachtsverdeling aandachtsver- aandachtsver- vertekeningscoëfin
parlement deling dagblad 1 deling dagblad 2 ficiënt in
dagblad 1 dagblad 2
I
II
51
99
49
01
0 - 100
0 - 100
50 - 50
97 - 03
Met andere woorden: in het eerste geval besteedt dagblad 1 uitsluitend aandacht
aan wie of wat in het parlement nagenoeg de helft van de aandacht voor
zich opeiste, in het tweede geval besteedt die krant uitsluitend aandacht aan
wie of wat in het parlement welgeteld één procent van de aandacht in beslag
nam. In beide gevallen resulteert echter de maximale score van 1 voor vertekeningscoëfficiënt.
"Verticaal vergelijken" is derhalve niet wel mogelijk; "horizontaal vergelijken"
daarentegen stuit op geen enkel bezwaar: zowel in het eerste als in het
tweede geval kan geconcludeerd worden dat krant 2 veel minder afwijkt van de
aandachtsverdeling in het parlement dan krant 1.
In het voorgaande was steeds sprake van "aandachtsverdelingen op een bepaalde
dimensie". ïn theorie kan men net zo veel vertekeningscoëfficiënten berekenen
als men dimensies bedenken kan.
In de praktijk echter zal men al snel een keuze maken. Welke keuze men maakt
is mede afhankelijk van de probleemstelling van het onderzoek: welke afwijkingen
in aandachtsverdeling tussen parlement en dagbladen kunnen in het licht
van de probleemstelling relevant geacht worden?
Bij het schetsen van het profiel van de landelijke dagbladpers - deel II van
deze studie - hebben we een aantal vertekeningscoëfficiënten gepresenteerd.
Eén van deze coëfficiënten speelt ook in het verdere verloop van deze studie
een rol. We doelen hier op de vertekeningscoëfficiënt die de verschillen in
aandachtsverdeling tussen parlement en dagbladen voor alle in het parlement
vertegenwoordigde politieke partijen tot uitdrukking brengt. Deze vertekeningscoëfficiënt
wordt ook gebruikt in deel II, bij het toetsen van de samenhangen
tussen inhoudskenmerken van dagbladen en in deel III, waar het gaat om
het onderzoeken van de vraag in hoeverre inhoudskenmerken van dagbladen van
invloed zijn op bepaalde lezerskenmerken, van belang met het oog op democratische
meningsvorming. 1
* 7
1.0
1.0
.02
.02
375

Tot slot nog dit. Voorzover de vertekeningscoëfficiënt betrekking heeft op
"aandacht voor onderwerpen" hebben we "aandacht" in deze studie als volgt
gemeten:
1. in dagbladen in termen van het aantal zinnen gewijd aan...;
2. in het "Bestek'81-debat" in termen van het aantal kolommen gewijd
aan ....
Voorzover de vertekeningscoëfficiënt betrekking heeft op "aandacht voor issues,
voor politieke actoren dan wel voor bepaalde categorieën van politieke
actoren" hebben we "aandacht" als volgt gemeten:
1. i!n dagbladen in termen van het aantal informatie-eenheden, betrekking
hebbend op een bepaald issue dan wel afkomstig van een bepaalde politieke
actor of categorie van actoren, weergegeven werd;
2. in het "Bestek'81-debat" in termen van het aantal informatie-eenheden,
betrekking hebbend op een bepaald issue, dan wel afkomstig van een bepaalde
politieke actor of categorie van actoren.
Wat de dagbladen betreft hebben we "aandacht voor .." dus niet gemeten in
termen van het aantal weergegeven informatie-eenheden, maar in termen van het
aantal malen dat informatie-eenheden weergegeven werden. Hetgeen impliceert
dat - in tegenstelling tot wat bij selectieomvang het geval was - 'dubbeltellingen'
tussen artikelen onderling meetellen bij het bepalen van "aandacht
voor De achterliggende gedachtengang is dat dagbladen meer aandacht besteden
aan bepaalde politieke actoren naarmate zij vaker informatie-eenheden
van de desbetreffende politieke actor weergeven, ongeacht de vraag of
steeds dezelfde informatie-eenheid dan wel telkens andere informatie-eenheden
worden weergegeven.
Naast de noodzaak de intercodeur-betrouwbaarheid op het niveau van het artikel
te berekenen, was bovenstaande een overweging om de gegevens voor "volledigheid/objectiviteit"
ook op het niveau van het artikel te verzamelen.
1.8 Aandachtscoëfficiënt
De "aandachtscoëfficiënt" geeft aan of een krant veel of weinig aandacht besteedt
aan politieke actor j , gegeven:
1. de totale aandacht van die krant voor verslaggeving inzake het "Bestek'81-
2.
debat";
het aandeel van politieke actor j in het "Bestek'81-debat".
"Aandachtscoëfficiënt" is daarmee - evenals vertekeningscoëfficiënt - een combinatie
van een "gebeurtenis-" en een "verslag i
-georiënteerde"benadering.
De ratio van de grootheid "aandachtscoëfficiënt" kan als volgt worden aangegeven:
376
(20) AC k . P. k/P.
waarbij AC. = de aandachtscoëfficiënt voor politieke actor j in krant k
P.
J
= het aandeel van actor j in het totaal aantal informatieeenheden
in krant k
= het aandeel van actor j in het "Bestek'81-debat" in termen
van informatie-eenheden.

Een voorbeeld ter verduidelijking.
Voorbeeld
politieke aandeel in aandeel in aandeel in aandachtscoëfficiënt
actor parlement krant 1 krant 2 krant 1 krant 2
A 20 10 20 .50 1.00
B 40 80 50 2.00 1.25
C 40 10 30 .25 .75
We hebben hier te maken met een grootheid die is opgebouw uit twee ratio's.
Eén daarvan - het aandeel van onderscheiden politieke actoren in het "Bestek
'81-debat" - is niet-krant gebonden. Dat heeft tot gevolg dat de interpretatie
van de scores voor "aandachtscoëfficiënt" vol voetangels en klemmen zit.
"Aandachtscoëfficiënt" zegt niet meer en niet minder dan "krant besteedt verhoudingsgewijs
meer/minder aandacht aan politieke actor j dan op grond van
aandeel van actor j in Bestek'81-debat verondersteld kan worden".
1.9 Zorgvuldigheid van de weergave
Het derde en laatste aspect van "volledigheid/bojectiviteit" waar we aandacht
aan besteden betreft de zorgvuldigheid van de weergave van informatie-eenheden.
In het hoofdstuk "volledigheid/objectiviteit" van het profiel van de landelijke
dagbladpers - deel II van deze studie - hebben we aan de hand van een
reeks voorbeelden proberen duidelijk te maken op welke wijze "zorgvuldigheid"
gemeten is. Daar valt verder niets aan toe te voegen. Volledigheidshalve vermelden
we hier nogmaals op welke wijze "zorvuldigheid" berekend wordt.
" 0, ~"
(21) Z k
waarbij Z^ = zorgvuldigheids-index voor politieke actor of krant k
0. = aantal onzorgvuldige weergaves met betrekking tot politieke
actor k resp. in krant k
A. = aantal adequate weergaves met betrekking tot politieke actor
k resp. in krant k.
Aldus gedefinieerd ligt het waardenbereik van Z^ tussen 0 en 1.
waarbij 0 = uitsluitend onzorgvuldige weergaves met betrekking tot politieke
actor k resp. in krant k
1 = uitsluitend adequate weergaves met betrekking tot politieke
actor k resp. in krant k.
377

Appendix 4 Het meten van de lezerskenmerken
1. Inleiding
Bij het bespreken van de onderzoeksopzet - deel I, hoofdstuk 3 - stelden we
reeds dat het lezersonderzoek in deze studie een exploratief karakter heeft.
Het accent is gelegd op het inhoudsanalytische deel. Bijgevolg hebben we aan
de operationalisering van de lezerskenmerken minder tijd en geld besteed dan
aan de operationalisering van de inhoudskenmerken van dagbladen.
In dit hoofdstuk komen achtereenvolgens aan de orde:
- het mediagebruik, waaronder begrepen de motieven om een bepaalde krant te
lezen alsmede het belang dat men aan diverse media hecht als bron voor politieke
informatie;
- belangstelling voor politiek nieuws in dagbladen;
- politieke opstelling van lezers en perceptie politieke opstelling dagbladen
door lezers;
- sociaal-demografische kenmerken: opleiding, leeftijd en godsdienst;
- politieke kennis;
- openheid.
2. Mediagebruik
Onder de verzamelterm "mediagebruik" behandelen we een aantal lezerskenmerken
dat betrekking heeft op de wijze waarop mensen met massamedia omgaan. We beperken
ons daarbij tot de massamedia die in ieder geval relevant geacht kunnen
worden in het kader van meningsvorming over politieke aangelegenheden. In
deze studie zijn dat: dagbladen, televisie en opinieweekbladen.
Daarenboven geldt nog een tweede beperking: wij beogen niet in het minst een
volledig beeld te schetsen van het mediagebruik; het gaat ons uitsluitend om
die aspecten van het gebruik van dagbladen, televisie en opinieweekbladen die
van belang zijn met het oog op de vraag in hoeverre dagbladen van invloed zijn
op bepaalde lezerskenmerken. En wel op die lezerskenmerken die relevant geacht
worden met het oog op meningsvorming over politieke aangelegenheden.
2.1 Televisie kijken: actualiteitenrubrieken en Den Haag Vandaag
Twee aspecten van het gebruik van het medium televisie zijn in deze studie
van belang:
1. kijkfrequentie actualiteitenrubrieken;
2. krijkfrequentie Den Haag Vandaag.
De kijkfrequentie "NOS-journaal" is in deze studie niet van belang. Daarnaar
gevraagd bleken namelijk vrijwel alle respondenten in even sterke mate naar
het NOS-journaal te kijken. Bij gebrek aan onderscheidend vermogen hebben we
"kijkfrequentie NOS-journaal" buiten de verdere analyse gelaten.
"Kijkfrequentie actualiteitenrubrieken" is gemeten met de vraag hoe vaak men
naar de volgende programma's kijkt: AVRO's Televizier, Achter het Nieuws,
Brandpunt, Hier en Nu, TROS-Aktua, Kenmerk, Panoramiek en Tijdsein. De scoretoekenning
was daarbij als volgt:
(bijna) altijd = 3 punten
vaak = 2 punten
zo nu en dan = 1 punt
zelden of nooit, weet niet = 0 punt
Aldus gedefinieerd, ligt het waardenbereik tussen 0 en 24,
379

waarbij O = kijkt zelden of nooit naar welke van de genoemde actualiteitenrubrieken
dan ook
24 =• kijkt (bijna) altijd naar elk van de genoemde actualiteitenrubrieken.
Voor het kijken naar "Den Haag Vandaag" geldt dezelfde scoretoekenning, zodat
"kijkfrequentie Den Haag Vandaag" een waardenbereik kent van 0 tot en met 3,
waarbij 0 = kijkt zelden of nooit naar Den Haag Vandaag
3 = kijkt (bijna) altijd naar Den Haag Vandaag.
2.2 Opinieweekbladen
Als opinieweekbladen gelden in dit onderzoek: Elseviers Weekblad, Elseviers
Magazine, De Tijd, Vrij Nederland, De Groene Amsterdammer, Haagse Post, De
Nieuwe Linie, Hervormd Nederland en Nieuws Net.
"Leestijd opinieweekbladen" is opgebouwd uit twee deelvariabelen, te weten:
1. al dan niet (bijna) wekelijks lezen van een opinieweekblad;
2. leestijd opinieweekbladen.
De scoretoekenning voor deze deelvariabelen verloopt als volgt:
Al dan niet (bijna)wekelijks lezen opinieweekblad
leest zelden of nooit een opinieweekblad = 0
leest wekelijks of bijna wekelijks opinieweekblad = 1
Leestijd opinieweekblad(en)
één uur of minder = 0.5
één tot twee uur = 1.5
twee tot drie uur = 2.5
meer dan drie uur = 3.5
Aldus gedefinieerd, ligt het waardenbereik tussen 0 en 3.5,
waarbij 0 = leest zelden of nooit een opinieweeblad
3.5 = besteedt wekelijks meer dan drie uur aan het lezen van
opinieweekblad(en).
2.3. Motieven om een dagblad te lezen: informatie- en verstrooiïngsoriëntatie
In dit onderzoek hebben we de respondenten in totaal 16 motieven om een krant
te lezen voorgelegd. De respondenten konden voor elk van die motieven aangeven
hoe belangrijk/onbelangrijk zij dat motief vonden. Op voorhand hebben we
deze motieven in twee categoriën ingedeeld. 1
* 8
1. Verstrooiïngsmotief
Daaronder vallen de motieven: opmaak, gezellig, niet zo dik, leesplesier,
strips, gemakkelijk leesbaar, feuilletons, advertenties en tijdverdrijf.
2. Informatiemotief
Daaronder vallen de motieven: goede achtergrondinformatie, veel politiek
nieuws, aansluiting op eigen politieke voorkeur, verschillende meningen
en objectiviteit.
De Mokken-schaal test 1
* 9
maakte duidelijk dat we met twee zwakke schalen te
doen hadden. De schaal "verstrooiïngsmotief" had een schaalcoëfficiënt van
H = .23, de schaal "informatiemotief" had een schaalcoëfficiënt van H = .20.
380

Na verwijdering van een aantal minder goed correlerende items (H. < .30)
hebben we opnieuw een Mokken-schaal test gedaan, met het volgende resultaat.
Tabel 1 Mokken-schaal test verstrooiTngs- resp. informatiemotief
u moeilijk- schaalcoëfmotief
item i heid ficiënt H
verstrooiing feuilletons .36 .09
strips .33 .16
tijdverdrijf .38 .27
gezellig .47 .45
leesplezier .45 .70
gemakkelijk leesbaar .45 .82 .41
informatie politieke voorkeur .42 .39
veel politiek nieuws .33 .63
verschillende meningen .35 .69
objectiviteit .40 .75
achtergrondinformatie .48 .87 .38
De aldus gecreëerde variabelen "verstrooiTngsoriëntatie" en "informatieoriëntatie"geven
aan in hoeverre respondenten verstrooiTngs- resp. informatie-motieven
belangrijk vinden voor het lezen van hun eigen krant.
Informatie-oriëntatie is daarbij toegespitst op politieke informatie. Verstrooiingsoriëntatie
kent schaalwaarden van 0 tot 6 punten,
waarbij 0 pt. = vindt verstrooiïngsmotieven volstrekt onbelangrijk
6 pt. = vindt verstrooiingsmotieven zeer belangrijk.
Informatie-oriëntatie kent schaalwaarden van 0 tot 5 punten,
waarbij 0 pt. = vindt informatiemotieven volstrekt onbelangrijk
5 pt. = vindt informatiemotieven zeer belangrijk.
2.4 Belang bron
Om op de hoogte te blijven met het politiek gebeuren kunnen mensen van meerdere
media gebruik maken: radio, televisie, dagbladen, opinieweekbladen,
vrouwenbladen, gesprekken met anderen enz. Niet alle media zijn daarbij voor
iedereen van hetzelfde gewicht: voor de één is televisie het belangrijkste
medium als het om politieke informatie gaat, voor een ander dagbladen, enz.
Evenals informatie-oriëntatie ontleent "het belang dat aan diverse media als
bron van politieke informatie wordt gehecht" - in het vervolg aangeduid als
"belang bron" - zijn relevantie in dit onderzoek aan het veronderstelde effect
op de relatie "inhoudskenmerken" - "lezerskenmerken".
"Belang bron" is gemeten voor een achttal media: dagbladen, televisie, radio,
gesprekken met anderen, opinieweekbladen, partijbladen, vrouwenbladen en
familiebladen. De vraag luidde als volgt:
"Om op de hoogte te blijven met politiek kunnen mensen van heel wat bronnen
gebruik maken, zoals kranten, gesprekken met anderen, radio, televisie e.d.
Links op dit toonblad staan wat van die informatiebronnen genoemd. Kunt u
voor elk van die bronnen aangeven hoe belangrijk of onbelangrijk die bron
is voor uw -politieke informatie?".
De antwoordmogelijkheden waren: zeer belangrijk, belangrijk, niet zo belangrijk,
onbelangrijk en weet niet. De scoretoekenning liep van drie tot en met
nul punten; het laatste cijfer geldt zowel voor "onbelangrijk" als voor "weet
niet".
381

3. Belangstelling voor politiek nieuws
Sinds George Gallup in 1930 zijn "scientific method for determining reader
interest"
5 0
introduceerde, zijn er ontelbare onderzoeken verricht naar de belangstelling(swereld)
van
te onderscheiden:
het mediapubliek. Daarbij zijn twee benaderingen
51
1. "readership"-studies, waarin de gerealiseerde belangstelling als uitgangspunt
geldt, het gaat om wat mensen werkelijk gelezen hebben;
2. "reader interesf'-studies, waarin uitgegaan wordt van de geuite belangstelling,
van wat mensen zeggen dat ze zullen lezen.
"Readership"-studies hebben de oudste rechten, "reader interesf'-studies werden
aanvankelijk met groot wantrouwen bejegend. Vergelijkend onderzoek heeft
inmiddels aangetoond dat de met behulp van beide meetmethoden verkregen uitkomsten
een grote mate van overeenkomst
5 2
vertonen. Dit gevoegd bij het gegeven
dat "reader interest" een veel minder tijdrovende meetmethode is, maakte
dat de keus niet moeilijk was: de vraagstelling in dit onderzoek is van "reader
interest"-type.
Hoewel we in deze studie slechts geïnteresseerd zijn in de belangstelling van
lezers voor politiek nieuws, hebben we gevraagd naar de belangstelling voor
een veertiental onderwerpen, waaraan dagbladen regelmatig aandacht besteden.
Dit om de respondenten in staat te stellen hun belangstelling voor politiek
nieuws aan te geven in relatie tot hun belangstelling voor het overige nieuws
in de krant. Onzes inziens geeft dat een reëler beeld van de belangstelling
(swereld) van krantenlezers dan ingeval uitsluitend naar de belangstelling
voor politiek nieuws gevraagd wordt.
De veertien belangstellingscategorieën zijn:
- binnenlandse politiek
- Nederlandse buitenlandse politiek
- politiek in het buitenland
- sociaal-economische berichten
- financieel-economische berichten
- berichten over de rooms-katholieke kerk/godsdienst
- berichten over protestants-christelijke kerken/godsdienst
- berichten over oecumenische ontwikkelingen
- pers, radio en televisie
- cultuur en kunst
- verkeer en vervoer
- onderwijs, wetenschap en techniek
- voetbal
- andere sporten.
De antwoordmogelijkheden waren steeds "zeer veel, tamelijk veel, matig, weinig
en geen belangstelling"; de scores liepen van "zeer veel belangstelling
= 4 punten" tot "geen belangstelling = 0
5 3
punt".
Belangstelling voor politiek nieuws omschrijven we operationeel als de score
verkregen bij berekening van de formule
(22) B,
pol = < B
1 + B, + B 3) / 3
waarbij B
pol
B
'1
382
= belangstelling voor politiek nieuws
= belangstelling voor "binnenlandse politiek

$2 = belangstelling voor "Nederlandse buitenlandse politiek"
4. Politieke opstelling
= belangstelling voor "politiek in het buitenland".
"Politieke opstelling" hebben we op dezelfde wijze gemeten als destijds Van
5 4
Cuilenburg, met dien verstande dat een aantal items ter indicering van de
dimensies "vrijheid", "gelijkheid" en "saamhorigheid" uit de schaal verwijderd
is en voor een deel vervangen door andere uitspraken. Een dergelijke
aanpassing is onvermijdelijk om de eenvoudige reden dat "progressiviteit/
conservatisme" - hetgeen de schaal "politieke opstelling" beoogt te meten -
plaats- en tijdgebonden begrippen zijn. Wat in 1974 als "progressief" te
boek stond, kan in 1978 als "conservatief" beschouwd worden of - iets waarschijnlijker
- als niet terzake doende.
De politieke opstel 1 ingsschaal is opgebouwd uit drie deelschalen: vrijheid,
gelijkheid en saamhorigheid. De wegingsfactoren zes, zes en één voor achtereenvolgens
vrijheid, gelijkheid en saamhorigheid bleken uiteindelijk de
"beste" schaal op te leveren, dat wil zeggen: de schaal die de beste verklaring
geeft voor de partijkeuze. Van Cuilenburg vond destijds dezelfde wegingsfactoren.
5 5
De schaal 'politieke opstelling' is uiteindelijk zo getransformeerd dat ze
waarden kan aannemen tussen 1 en 7 punten,
waarbij 1 = extreem progressief
7 = extreem conservatief.
Tabel 2 Factorscorecoëfficienten van tien items ter indicering van het
begrip 'politieke opstelling' 1
item
Werknemers moeten ook delen in de winsten van de bedrijven
waarin zij werken
Mannen moeten korten gaan werken teneinde meer vrouwen
de kans te geven betaalde arbeid te verrichten
Iedere vrouw moet, als zij dat wenst, in geval van
zwangerschap een abortus kunnen laten plegen
De vrijheid om voor televisie te brengen wat men wil
moet worden vergroot
De inspraak van werknemers in bedrijven moet worden
vergroot
De verschillen tussen hoge en lage inkomens zijn thans
veel te groot
Er zijn mensen die veel bezitten en mensen die weinig
bezitten; de verschillen op dit punt moeten kleiner
worden
Bestrijding van terrorisme zoals van de leden van de
RAF (Rote Armee Fraktion) vraagt om een beter bewapende
politiemacht
Om ontwikkelingslanden aan werk te helpen moet Nederland
bereid zijn bepaalde industrieën op te geven
Werkenden moeten afzien van salarisverhoging als anderen
dat aan werk helpt
.16 -.10
.23 .18
.19
.27
.36 -.12
-.49
-.36 .16
.16
.47
383
I

De nauwkeurigheid waarmee de progressiviteitsschalen voor de nederlandse bevolking
in 1978 kunnen worden geconstrueerd, is als volgt:
?
vrijheidsdimensie: Rp = .70; gelijkheidsdimensie .81 en saamhorigheids­
dimensie .65. Deze cijfers wijken nauwelijks af van die uit 1974. 55
Schema 1 Items ter indicering van de dimensies "vrijheid", "gelijkheid"
en "saamhorigheid" van de schaal 'politieke opstelling'
384
dimensies
vrijheid
gelijkheid
saamhorigheid
3.
1978
opvattingen over
winstdeling in bedrijven
korter werken mannen om
vrouwen meer kans op betaalde
arbeid te geven
vrijheid vrouw om abortus te
laten plegen als zij dat wil
4. vrijheid om voor televisie
te brengen wat men wil
5. inspraak werknemers in bedrijven
1. gelijkheid van inkomens
2. gelijkheid van bezit
3. inspraak werknemers in bedrijven
4. winstdeling in bedrijven
1. gelijkheid van bezit
2. korter werken mannen om
vrouwen meer kans op betaalde
arbeid te geven
3. bestrijding terrorisme
4. industrieën overplaatsen
5. afzien van salarisverhoging
om anderen aan werk te helpen
1974
1. vrijheid vrouw om abortus
te laten plegen als
zij dat wil
2. vrijheid om voor televisie
te brengen wat men
wi 1
3. inspraak werknemers in
bedrijven
4. vrijheid om te demonstreren
op straat
5. dienstplichtweigering op
grond van gewetensbezwaren
1. gelijkheid van inkomens
2. gelijkheid van bezit
3. inspraak werknemers in
bedrijven
4. winstdeling in bedrijven
1. saamhorigheid t.o.v. Surinamers
2. saamhorigheid t.o.v. gastarbei
ders
3. saamhorigheid t.o.v. ambonezen
4. vrijheid om op straat te
demonstreren
5. dienstplichtweigering op
grond van gewetensbezwaren

4.1 Perceptie politieke opstelling dagbladen
Behalve over hun eigen politieke opvattingen hebben we de lezers ook vragen
gesteld over de politieke opstelling van hun krant. We hebben de respondenten
gevraagd aan te geven bij welk politiek attitude-object hun
5 7
eigen krant het
dichtst staat, resp. van welk politiek attitude-object hun krant het verst
af staat.
Schema 2 Vraagstelling perceptie politieke opstelling dagbladen
vraag
1 Zoudt U in volgorde kunnen aangeven
bij welke van deze groepen Uw krant
naar Uw mening het dichtst staat?
Dus eerst: bij welke van deze vier
groepen staat Uw krant het dichtst?
2.
En waar staat Uw krant dan het dichtst
bij, volgens U? Bij welke van deze
groepen?
3. En vervolgens? Bij welke groep daarna?
4. ALLEN
En waar staat Uw krant het verst vanaf,
volgens U? Van welke van deze groepen?
antwoordmogelijkheid mijn krant
staat het dichtst bij/verst af
PvdA
CDA
kabinet-Van Agt
VVD
weet niet (door naar vraag
4)
PvdA
CDA
kabinet-Van Agt
VVD
weet niet (door naar vraag
4)
PvdA
CDA
kabinet-Van Agt
VVD
weet niet
PvdA
CDA
kabinet-Van Agt
VVD
weet niet
Idealiter weet de respondent alle vragen te beantwoorden en daarbij - gegeven
de plaats van de politieke actoren op het politieke continuüm - een consistente
volgorde aan te geven. De gegevens in deze studie zijn - tenzij anders
vermeld - gebaseerd op het drie-actoren-model (PvdA, CDA en kabinet-Van Agt).
Gegeven de plaats van deze actoren op het politieke continuüm, zijn de percepties
met behulp van de techniek van consistente transformatie op de schaal
'politieke opstelling' geplaatst. Indien sprake was van inconsistente antwoordpatronen,
is uitsluitend gebruik gemaakt van het antwoord op de eerste
vraag.
5. Politieke kennis
Politieke kennis omschrijven wij als het vermogen om ware uitspraken over
politiek te doen. 58
Politieke kennis hebben we gemeten met behulp van een vragenbatterij die te
vergelijken valt met de vragen zoals gebruikt in het Nationaal Kiezersonderzoek
1977. 59
Deze batterij bevat vragen over de NAVO, de Europese Gemeenschap,
het Warschaupact en over het herkennen van foto's van politici, hun partij en
385

hun functie.
Wat de eerste drie series betreft was de vraagstelling telkens, of Nederland
resp. Roemenië resp. Spanje lid was van de bedoelde organisatie.
Vervolgens kregen de respondenten een blad met foto's van politici voorgelegd:
Van Agt, Rietkerk, Terlouw, Van der Klaauw, Pais, Lubbers, Andriessen, Den
Uyl, Albeda en Beckers-de Bruijn. Over elk van deze foto's werden drie vragen
gesteld:
1. wat is de naam van de politicus?
2. van welke partij is deze politicus?
3. wat is de functie van deze politicus?
De eerste vraag kende als antwoordmogelijkheden voor elk van de tien foto's:
Rietkerk, Den Uyl, Albeda, Van Dam, Lubbers, Terlouw, Beckers, Vondeling, Van
Agt, Pais, Van Aardenne, Van der Klaauw, Smit-Kroes, Andriessen, andere naam
en weet niet. Bij de tweede vraag stonden alle in het parlement vertegenwoordigde
politieke partijen als antwoordmogelijkheid genoteerd alsmede "andere
partij" en "weet niet". Bij de derde vraag ten slotte konden de respondenten
kiezen uit de volgende functies:
- minister-president, premier, minister van algemene zaken
- minister van sociale zaken
- kamerlid
- minister van onderwijs en wetenschappen
- minister van financiën
- voorzitter van de PvdA
- voorzitter van het CDA
- ander antwoord
- weet niet.
Op al deze vragen moet per foto het goede antwoord gegeven worden, wilde een
6 0
respondent de score '1' verkrijgen.
Tabel 3 Mokken-schaal test politieke kennis
item
H
i
moeil i jkheid
antwoordpatroon
antwoordpatroon
foto
foto
Pais
Albeda
.55
.56
.27
.32
antwoordpatroon
antwoordpatroon
antwoordpatroon
foto Beckers
foto Rietkerk
foto Andriessen
.50
.52
.50
.33
.44
.47
Spanje lid van NAVO .33 .55
Spanje lid van EG
antwoordpatroon foto Terlouw
Roemenië lid van Warschaupact
Roemenië lid van NAVO
.36
.48
.37
.46
.61
.62
.75
.78
Spanje lid van Warschaupact
Nederland lid van Warschaupact
Roemenië lid van EG
antwoordpatroon foto Van Agt
Nederland lid van NAVO
Nederland lid van EG
.53
.55
.55
.39
.62
.46
.80
.82
.84
.93
.96
.98
386
Schaalcoëfficiënt H = .47

Aldus gedefinieerd, kent de schaal 'politieke kennis' een waardenbereik van
0 tot 16 punten,
waarbij 0 punten = minimale politieke kennis aanwezig
16 punten = maximale politieke kennis aanwezig.
6. Openheid
In een formeel democratie-model zoals gehanteerd in deze studie wordt van
burgers cq dagbladlezers onder meer verwacht:
1. dat ze op de hoogte zijn van het politiek gebeuren (politieke kennis);
2. dat ze open staan voor andere dan de eigen opvattingen en bereid zijn
tot afweging;
3. dat ze tolerant zijn ten opzichte van (politiek) anders denkende en handelende
medeburgers. 61
Het tweede aspect komt tot uiting in het begrip 'openheid'. Onder openheid
verstaan wij de bereidheid van burgers kennis te nemen van andere dan de eigen
(politieke) opvattingen.
We hebben de respondenten een aantal uitspraken voorgelegd dat betrekking
heeft op het functioneren van een democratisch stelsel. De vraagstelling
luidde: "Links op dit blad staat een aantal dingen die sommige mensen beschouwen
als heel belangrijk voor de democratie en anderen als minder belangrijk.
Wilt u voor elk van deze dingen zeggen hoe belangrijk of onbelangrijk
ze volgens uw mening zijn voor de democratie?"
De vier uitspraken die tesamen de schaal 'openheid' vormen hebben met elkaar
gemeen dat ze meer of minder uitgesproken refereren aan het belang van "meerdere
meningen" in een democratie. Het gaat om de volgende uitspraken:
1. Dat er verschillende partijen zijn waarop je kunt stemmen.
2. Dat er vrijheid van meningsuiting is.
3. Dat zwakke dagbladen financieel gesteund moeten worden door de overheid.
4. Dat minderheden, zoals gastarbeiders, hun stem kunnen laten horen.
De antwoordmogelijkheden waren steeds: "zeer belangrijk", "belangrijk", "niet
zo belangrijk", "zeer onbelangrijk" en "weet
6 2
niet".
Tabel 4 Mokkenschaal test openheid
item i mogelijkheid
overheidssteun zwakke dagbladen .38 .33
minderheden .46 .64
verschillende partijen .31 .92
vrijheid van meningsuiting .52 .98
Schaal coëfficiënt H = .41
De scoretoekenning voor de items ter indicering van openheid liep van drie
punten (zeer belangrijk) tot nul punten (zeer onbelangrijk/weet niet). Aldus
gedefinieerd, ligt het waardenbereik van de schaal 'openheid' tussen 0 en
6 3
12, waarbij
0 = hecht geen belang aan meerdere meningen voor het functioneren van
een democratisch stelsel
12 = hecht zeer veel belang aan meerdere meningen voor het functioneren
van een democratisch stelsel.
387

Noten appendices
1. Het laatste kenmerk is opgenomen op grond van de overweging dat dagbladen
hun hoofdredactioneel commentaar doorgaans zullen wijden aan zaken die ze
van groot belang achten en zeker niet aan zaken die ze als onbelangrijk
zien.
2. 0. Scholten, 1978. p.13 e.v.
3. Een nog steeds bruikbare formule als het om geschriften bestemd voor een
breed publiek gaat. Zie T. Rennen, 1974, p.174; ook A.F.A. Korsten, 1976,
p.109 komt tot een dergelijke conclusie.
Overigens is het toepassen van leesbaarheidsformules in de laatste jaren
aan toenemende kritiek onderhevig. Voor een korte bespreking daarvan verwijzen
we naar deel I, hoofdstuk 4 van deze studie, alsmede naar de daar
vermelde literatuur.
4. P. van Hauwermeiren, 1975, p.150 en J.J. van Cuilenburg, J. de Jonge en
G.W. Noomen, 1973, p. 55-56.
5. Zie deel I, p.100van deze studie.
6. 0. Scholten, 1978, p. 45-49.
7. 0. Scholten, 1978, p.52.
8. J.J. van Cuilenburg, 1977, p.57 e.v. en p.286 e.v.
9. We gaan hier uit van het zg. "representational model" ontwikkeld door
Osgood, Zie daarover J.J. van Cuilenburg, 1977, p. 60-61.
10. J.J. van Cuilenburg,- 1977, p.59.
11. Van Cuilenburg vermeldt een consistentiegraad van .76; J.J. van Cuilenburg,
1977, p.69; in dit onderzoek: tussen .83 en .94.
12. 0. Scholten, 1978, p. 65-66 voor de identificatie-regels en p.69 e.v.
voor de operationele definities.
13. 0. Scholten, 1978, p. 72-78.
14. Niet de verdeling, wel de totalen stemmen overeen met wat we in werkelijkheid
in dit onderzoek vonden voor het dagblad Trouw. Dat wil zeggen: het
aantal artikelen plus het totaal aantal positieve, negatieve en neutrale
scores voor de PvdA stemt overeen met wat in het onderzoek gevonden is.
Of de scores ook op deze wijze over de artikelen verdeeld waren, is niet
bekend; wél is het zo dat de uiteindelijke J-score (+.06) weer ontleend
is aan dit onderzoek.
15. Voor gegevens over het vermogen van lezers zich een beeld te vormen van
de politieke opstelling van hun krant verwijzen we naar deel II van deze
studie.
16. J.J. van Cuilenburg, J. de Jonge en G.W. Noomen, 1973, p.108.
17. J.J. van Cuilenburg, 1977, p.61 e.v.
18. Indien J x > J y dan geldt: ^ = 1 + (E x y - 1)*(1 -(J x - J y) / 2)
388
Indien J x < J y dan geldt: M £ = 7 - (7 - E x y)*(l -(J y - J x) / 2

waarbij J
x
v/J„
y
= J-score voor politiek attitude-object X resp. Y.
E = evenwichtspunt posities X en Y op politiek continuüm bij
y
vaste middenwaarden
max = maximaal mogelijk verschil in J-scores voor politiek attitude-object
X resp. Y.
19. Voor drie actoren vinden we op het niveau van het artikel een correlatiecoëfficiënt
van r = .92, voor vier actoren r = .94; op het niveau van de
krant vinden we bij drie actoren een correlatiecoëfficiënt van r = .98.
20. Het vierde voor de hand liggende attitude-object - de VVD - hebben we om
twee redenen buiten beschouwing gelaten:
1. er waren bijzonder weinig artikelen in de steekproef waarin een houding
ten opzichte van de VVD werd bepaald; gemiddeld per krant 20, in
één krant - Het Parool - niet meer dan 10;
2. de lezers plaatsten de VVD bijzonder dicht bij het kabinet-Van Agt op
het politieke continuüm (VVD 4.36, kabinet-Van Agt 4.32); ergo, een
score voor de VVD is indirect hetzelfde als een score voor het kabinet-
Van Agt.
21. De twee inconsistente patronen zijn:
1. a>c>b en 2. c>a>b.
22. J.J. van Cuilenburg, 1977, p.64.
23. J.J. van Cuilenburg, 1977, p.65; zie ook p.251, noot 10.
24. Zie p.351, vooronderstel!ing 4.
25. De CPN verloor bij de verkiezingen van 1977 voor de Tweede Kamer wel aan
de PvdA, niet aan het CDA.
26. De transformatie geschiedt op basis van rangorde in de J-score voor
kabinet-Van Agt, CDA en PvdA. Zoals uit onderstaande tabel af te leiden,
is er nauwelijks verschil in rangorde voor J-scores berekend op basis van
alle artikelen en J-scores berekend op basis van die artikelen waarin de
drie betrokken attitude-objecten tegelijkertijd voorkomen.
Tabel I J-score voor kabinet-Van Agt, CDA en PvdA: twee berekeningswijzen
vergeleken
kabinet-Van Agt PvdA CDA
J
l
J
2
Algemeen Dagblad -.11 -.15 -.19 -.23 -.03 -.08
NRC/Handelsblad -.29 -.40 + .12 + .22 -.05 -.01
de Volkskrant -.35 -.39 -.04 -.11 -.29 -.22
Trouw -.35 -.26 + .06 + .09 -.05 -.08
De Telegraaf -.00 -.17 -.50 -.45 -.35 -.51
De Waarheid -.68 -.70 -.60 -.68 -.47 -.38
Nederlands Dagblad -.13 -.12 -.36 -.43 -.18 -.29
Reformatorisch Dagblad -.06 + .01 -.39 -.44 -.11 -.07
Het Parool -.32 -.14 -.01 + .11 -.14 -.10
Het Vrije Volk -.59 -.57 + .22 + .26 -.36 -.38
J-^ = J-score berekend over alle artikelen waarin desbetreffend attitude­
J ?
L
=
object voorkomt
J-score berekend over artikelen waarin
lijkertijd voorkomen.
de drie attitude-objecten tege-
J
l
J
2
J
l
J
2
389

27. Voorjaar 1979 heeft het NIPO daartoe een peiling gehouden.
28. J.J. van Cuilenburg, 1977, p.188 e.v.
29. J.J. van Cuilenburg, 1977, p.295.
30. 6.W. Noomen, 1977, p.19 e.v. en p.255 e.v.; overigens sprak Noomen van
"stelligheid".
31. G.W. Noomen, 1977, p.257.
32. 0. Scholten, 1978, p.94 e.v.
33. G.W. Noomen, 1977, p.19 e.v.
34. Het totaal aantal uitspraken is omschreven als het aantal beweringen
(teleenheid: de bewering) plus het aantal neutrale oordelen (teleenheid:
de zin).
35. G.W. Noomen, 1977. p.259.
36. G.W. Noomen, 1977. p.259.
37. In dit onderzoek bleek nog geen tien procent van de geanalyseerde artikelen
(n=418) een gegrondheidsscore van meer dan 2 te behalen. Noomen
kwam tot zeven procent. G.W. Noomen, 1977. p.260.
38. G.W. Noomen, 1977. p.260.
39. Dit in afwijking van wat in de codeerinstructie in eerste instantie geformuleerd
werd.
40. Deze studie, deel I, p.74. Overigens: de analyse 'politieke opstelling'
is in feite ook generaliserend: welke aanduiding van een attitude-object
ook gebruikt wordt, altijd wordt het oordeel betrokken op het attitudeobject
als zodanig. Het verschil is dat bij 'politieke opstelling' ten
behoeve van de analyse heel expliciet de stap naar generaliseren gezet
wordt, terwijl bij 'generaliserend taalgebruik' zoals door ons uitgewerkt
deze stap impliciet blijft. Zonder een bepaald minimum aan 'generaliseren'
in de omschrijving van het attitude-object, zou een commentaar
of artikel met achtergrondinformatie overigens nauwelijks te schrijven
zijn; een zekere relativering van 'generaliserend taalgebruik' is
dan ook op zijn plaats.
41. Deze studie, deel I, p.97.
2
42. 0. Scholten, 1978 , p.7. In het vermelde proefonderzoek bleek 83% van
alle zinnen die enigerlei informatie over het onderdeel "sociaal- en
financieel-economisch beleid" bevatten, te beschrijven in termen van het
analyse-schema. De codeurs stuitten daarbij niet op extra problemen bij
het analyseren van de verslagen over tweede en derde termijn. Overigens
heeft deze aanpak wel tot gevolg dat - voorzover de regering in tweede
en/of derde termijn bepaalde toezeggingen doet-deze systematisch buiten
de analyse van de verslaggeving vallen.
43. Verwijzing: p. 327/3 wil zeggen: Handelingen Tweede Kamer der Staten-
Generaal, zitting 1978-1979, p.327, derde kolom.
390
44. 0. Scholten, 1978 2
, p.6.
45. De analyseleiding bestond in dit geval uit twee delen: een analyseleiding
'eerste codeur' en een analyseleiding 'tweede codeur'. Dit om te voorkomen
dat één centrale analyseleiding op een al te gekunstelde wijze de

etrouwbaarheid zou verhogen.
46. In het laatste geval betekent dat dat aan één artikel 28 manuren besteed
werden; het betrof een overzichtsartikel van de standpunten van alle politieke
partijen over een aantal thema's uit het debat.
47. De 'openheidscoëfficiënt' kent dezelfde systematiek in berekeningswijze;
het ijkingspunt is hier echter niet een bepaalde verdeling in het parlement,
maar een theoretisch wenselijk geachte verdeling: iedereen evenveel
aandacht.
48. Deze studie, deel III, hoofdstuk 2.
Deze twee motieven sluiten aan bij de gedachtengang zoals Schramm die in
zijn "fraction of selection" ontwikkelde. W. Schramm, 1949; zie ook 0.
Scholten, 1975, p.31 en J.J. van Cuilenburg, J. de Jonge, en G.W. Noomen,
1974, p.83 e.v.
49. Het positief alternatief werd gedefinieerd als "zeer belangrijk/belangrijk".
50. G. Gallup, 1930; zie 0. Scholten, 1975, p.19 e.v.
51. 0. Scholten, 1975, p.18 e.v.
52. R.E. Carter Jr. en Neil McDonald, 1964, p.580 en J.B. Haskins, 1969, p..224.
53. We hebben afgezien van enigerlei weging op dit punt, omdat de vraagstelling
zodanig is dat uitgegaan kan worden van 'zelfweging': gevraagd naar
de belangstelling voor een groot aantal nieuwssoorten, ligt het voor de
hand dat de respondent de mate van belangstelling voor de diverse nieuwssoorten
zal aangeven in verhouding tot de mate van belangstelling voor de
overige nieuwssoorten.
54. J.J. van Cuilenburg, 1977, p.47 e.v. (hij gebruikte overigens de term
'politieke richting').
55. J.J. van Cuilenburg, 1977, p.50.
56. J.J. van Cuilenburg, 1977, p.281.
57. Indien men zegt meer dan één krant te lezen, dan de krant kiezen die voor
de politieke informatie het belangrijkst is, aldus de instructie aan de
enquêteurs.
58. J.J. van Cuilenburg, G.P. Noordzij en J. Kleinnijenhuis, 1980, p.302.
59. Nationaal Kiezersonderzoek, 1977, Codeboek, deel I, p. 56-57 en p. 65 e.v.
60. Voor de fractievoorzitters onder de politici hebben we ook de antwoordmogelijkheid
'ander antwoord' goed gerekend. Dit omdat in die gevallen
het antwoord 'kamerlid' naar alle waarschijnlijkheid voor een aantal respondenten
verwarrend gewerkt heeft.
61. Deze studie, deel I, p. 11.
62. Het positieve alternatief is gedefinieerd als 'belangrijk/zeer belangrijk'.
63. Een Mokken-schaal kent per item slechts de waarden nul en één, zodat het
waardenbereik van de schaal 'openheid' komt te liggen tussen 0 en 4. Gezien
het geringe aantal items en het daaruit voortvloeiende geringe aantal
schaalposities, hebben we er de voorkeur aan gegeven gebruik te maken
van de ruwe scores.
391

Bijlage 1 Opzet én verantwoording diverse steekproeftrekkingen
1. Steekproeven inhoudsanalyse
Ten behoeve van de inhoudsanalyse hebben wij twee steekproeven getrokken uit
de volgende kranten: Algemeen Dagblad, NRC/Handelsblad, de Volkskrant, Trouw,
De Telegraaf, De Waarheid, Nederlands Dagblad, Reformatorisch Dagblad, Het
Parool en Het Vrije Volk.
De eerste steekproef - steekproef A - heeft betrekking op alle artikelen die
in de periode september tot en met december 1978 verschenen zijn in bovengenoemde
'dagbladen. De tweede steekproef - steekproef B - heeft betrekking op
alle in dat tijdvak gepubliceerde (hoofd)redactionele commentaren waarin een
oordeel over één of meer politieke attitude-objecten wordt uitgesproken, alsmede
op alle artikelen met achtergrondinformatie, voorzover in artikelen in
tenminste vijf zinnen een oordeel over één of meer attitude-objecten wordt
uitgesproken.
Populatie A in krant k omschrijven we als de verzameling van alle artikelen
die in de periode september tot en met december 1978 verschenen zijn in
krant k.
Populatie B in krant k omschrijven we als de verzameling van alle
(hoofd)redactionele commentaren alsmede van alle achtergrondinformatie-artikelen
in krant k, voorzover in laatstgenoemde in voldoende mate relevante politieke
attitude-objecten voorkomen. 1
2. Steekproef A
Steekproef A gebruiken we om na te gaan:
1. hoeveel aandacht de onderscheiden dagbladen besteden aan welke onderwerpen;
2. in welke vorm de onderscheiden dagbladen informatie verschaffen;
3. hoe leesbaar de onderscheiden dagbladen zijn;
4. hoeveel aandacht de onderscheiden dagbladen aan niet-parlement gebonden
politiek besteden;
5. hoeveel aandacht de onderscheiden dagbladen aan parlementaire vergaderingen
besteden.
Bij de samenstelling van steekproef A maken wij onderscheid tussen "first
stage" en "secondary stage" eenheden, tussen krantenummers en artikelen binnen
krantenummers. In de eerste fase trekken we aselect-systematisch 18 krantenummers,
zodanig dat alle dagen van de week, met uitzondering van de zevende
dag, in even sterke mate in de steekproef vertegenwoordigd zijn. Dit om de
weekcyclus niet te verstoren: een krant van maandag ziet er qua verdeling van
aandacht over onderwerpen nu eenmaal geheel anders uit dan een krant van zaterdag.
2.1 Trekking van "first stage" eenheden
Per populatie bedraagt het aantal "first stage" eenheden 122. Dat wil zeggen,
het aantal dagen in onze steekproefperiode is 122, het aantal krantenummers
in die periode bedraagt niet meer dan 102. Dit als gevolg van het feit dat op
zon- en feestdagen geen kranten verschijnen. Om technische redenen gaan we bij
de steekproeftrekking uit van het aantal dagen in de steekproefperiode. 2
In totaal willen we 18 krantenummers ofwel 21 dagen trekken, hetgeen resulteert
in een interval van 122/21 = 6. In het eerste interval van zes dagen bepalen
we aselect een begindatum, vervolgens trekken we elke zesde dag. Getrokken
zon- en feestdagen komen uiteraard te vervallen. Voorzover het feestdagen
betreft, worden ze vervangen door aselect getrokken corresponderende dagen.
393

Komen we als gevolg van het aselect bepalen van de begindatum in het eerste
interval, niet op het benodigde aantal van 18 krantenummers, dan trekken we
aselect het ontbrekende aantal bij, zodanig dat elke dag van de week drie
maal in de steekproef valt.
Op deze wijze trekken we voor elk van de tien te onderzoeken dagbladen, 18
"first stage" eenheden ofwel krantenummers.
2.2 Trekking van "secondary stage" eenheden
Tesamen bevatten de getrokken krantenummers nagenoeg 23.000 artikelen. Uiteraard
hebben we niet al die artikelen betrokken in ons onderzoek. Uit elk in
de steekproef vallend krantenummer hebben we weer een steekproef getrokken,
nu van twintig "secondary stage" eenheden ofwel artikelen. Steekproef A bestaat
derhalve uiteindelijk uit 360 artikelen per krant.
Ten behoeve van de analyse 'leesbaarheid' hebben we uit de steekproef van
3600 nogmaals een steekproef getrokken, dit maal bestaande uit 720 artikelen.
Per krantenummer werd uit de twintig reeds getrokken artikelen volkomen aselect
een steekproef van vier artikelen getrokken. Uiteindelijk hebben we
719 artikelen geanalyseerd op 'leesbaarheid'.
Ook voor de analyses 'aandacht voor niet-parlement gebonden politiek' en
'aandacht voor parlementaire vergaderingen', zijn we uitgegaan van de 3600
artikelen uit steekproef A. Om te bepalen of een artikel in aanmerking komt
voor de analyse ' aandacht voor niet-parlement gebonden politiek' ,
beschikten de codeurs over het volgende beslissingsschema.
(1) betreft het een artikel gekenmerkt door de vorm 'uitsluitend informatie'?
nè^^^"^^ ja
(2) betreft het een artikel over 'politiek in het binnenland'?
nee
(3) is er sprake van één of meer nietparlementaire
actoren?
Alleen indien een artikel aan alle drie de genoemde voorwaarden voldeed, kwam
het in aanmerking voor verdere analyse op dit punt.
Uiteindelijk hebben we 317 artikelen geanalyseerd op 'aandacht voor niet-parlement
gebonden politiek'.
Voor analyse op het punt 'aandacht voor parlementaire vergaderingen'
kwamen slechts die artikelen in aanmerking die parlementair nieuws bevatten.
Daarvan is naar onze operationele definitie sprake wanneer de helft van het
aantal alinea's aan te duiden is als berichtgeving over al hetgeen zich af-
394
nee

speelt tussen regering en parlement inzake aankondiging en uitvoering van bestuursmaatregelen
op landelijk niveau, dan wel als berichtgeving over doen
en laten van volksvertegenwoordigers, voorzover als zodanig optredend.
Van de 3600 artikelen uit steekproef A bleken uiteindelijk 105 aan deze definitie
te voldoen.
3. Steekproef B
Steekproef B gebruiken we om na te gaan:
1. wat de politieke opstelling van de onderscheiden dagbladen is;
2. in welke mate de onderscheiden dagbladen beweringen met betrekking tot politieke
attitude-objecten voorzien van motiveringen en contextuele informatie
(gegrondheid);
3. in welke mate de onderscheiden dagbladen zich in hun positieve/negatieve
oordelen over politieke attitude-objecten bedienen van generaliserend taalgebruik.
Bij steekproef B hebben we uitsluitend te maken met "first stage" eenheden
ofwel krantenummers. Binnen deze eenheden zijn alle (hoofd)redactionele commentaren
en artikelen met achtergrondinformatie geanalyseerd, de laatste voorzover
ze voldoen aan de eis dat ze minimaal vijf positieve en/of negatieve
oordelen over één of meer politieke attitude-objecten bevatten. De trekking
geschiedde aselect-systematisch en werd doorgezet tot minimaal dertig artikelen
op gegrondheid en generaliserend taalgebruik konden worden geanalyseerd.
Tabel 2 Aantal krantenummers en aantal geanalyseerde artikelen in steekproef
B
aantal generalise
aantal gebruikte pol itieke rend taalkrant
weken dagen opstelling gegrondheid gebruik
Algemeen Dagblac 1 15 90 137 51 51
NRC/Handelsblad 5 26 69 40 39
de Volkskrant 5 30 69 44 43
Trouw 5 30 64 37 36
De Telegraaf 13 78 103 35 35
De Waarheid 10 56 71 57 38
Ned. Dagblad 10 60 65 45 33
Ref. Dagblad 14 84 73 30 30
Het Parool 6 32 59 34 34
Het Vrije Volk 7 42 61 45 43
totaal 771 418 382
4. Analyse volledigheid/objectiviteit
Voor de analyse 'volledigheid/objectiviteit' hebben we geen steekproef getrokken.
Volledigheidshalve vermelden we deze analyse echter toch in dit hoofdstuk.
Om theoretische redenen hebben we bij deze analyse gekozen voor een onderzoeken
van een gehele populatie. Alle artikelen uit de periode vijf tot en met
veertien october 1978, waarin verslag gedaan werd van de beraadslagingen in
de Tweede Kamer der Staten-Generaal, zijn in het onderzoek opgenomen. In totaal
hebben we 192 artikelen betrokken in de analyse 'volledigheid/objectivi-
395

teit'.
Tabel 3 Aantal op 'vonedigheid/objectiviteit' geanalyseerde artikelen
krant aantal
Algemeen Dagblad 9
NRC/Handelsblad 36
de Volkskrant 16
Trouw 34
De Telegraaf 13
De Waarheid g
Nederlands Dagblad 16
Reformatorisch Dagblad 15
Het Parool 29
Het Vrije Volk 15
totaal 192
5. Steekproef lezersonderzoek
Voor het lezersonderzoek hebben we gebruik gemaakt van een steekproef uit de
nederlandse bevolking van 18 jaar en ouder, zonder voorafgaande garanties dat
van elk van de onderzochte dagbladen een voldoende aantal lezers in de steekproef
aanwezig zou zijn.
Tabel 4 Aantal respondenten lezersonderzoek naar krant
krant aantal
Algemeen Dagblad 135
NRC/Handelsblad 35
de Volkskrant 111
Trouw 55
De Telegraaf 167
De Waarheid 6
Nederlands Dagblad 9
Reformatorisch Dagblad 11
Het Parool 34
Het Vrije Volk 35
totaal 598
De door het NIPO getrokken steekproef is aselect en gestratificeerd naar provincie
en gemeentegrootte overeenkomstig de woningvoorraad. De gegevens zijn
verzameld in de weekpeilingen die het NIPO in april 1979 uitgevoerd heeft. In
het kader van deze weekpeilingen zijn uiteindelijk 598 personen ondervraagd. 4
Deze steekproef is niet representatief voor de hele nederlandse bevolking van
18 jaar en ouder, maar wel voor de bevolking voorzover landelijke dagbladen
gelezen worden. De enquêteurs hanteerden namelijk een selectievraag 5
, gericht
op het selecteren van die mensen die een door ons onderzocht dagblad geregeld
lezen. De steekproef bevat derhalve slechts personen van 18 jaar en ouder die
geregeld een landelijk dagblad lezen. Van de drie richtingsbladen - De Waarheid,
Nederlands en Reformatorisch Dagblad - treffen we zo weinig lezers in de
steekproef aan, dat ze in de profielschets van de lezerskringen buiten beschouwin
moeten blijven. Voor het overige is de analyse steeds gebaseerd op alle
598 respondenten.
396

Bijlage 2 Betrouwbaarheid inhoudsanalyse
1. Inleiding
Betrouwbaarheid heeft betrekking op de mate waarin de codeer-beslissingen van
verschillende codeurs met elkaar overeenstemmen. 6
Om de intercodeur-betrouwbaarheid
te kunnen berekenen hebben we bij elk kenmerk een aantal artikelen
'dubbel' laten coderen, met uitzondering van het kenmerk 'aandacht voor parlementaire
vergaderingen'. Gelet op de verregaande simpelheid van deze analyse
hebben we hier van dubbelcoderen afgezien.
Bij het kenmerk 'volledigheid/objectiviteit' berekenen we de betrouwbaarheid
op basis van dubbelcoderingen van alle geanalyseerde artikelen. Voor de overige
kenmerken volstaan we met een steekproef uit de verzameling artikelen
die reeds één keer qecodeerd was.
2. Betrouwbaarheid: de maatstaven
We maken gebruik van een drietal maatstaven voor het berekenen van intercodeur-betrouwbaarheid.
Schema 1 Gehanteerde betrouwbaarheids-maatstaven
kenmerk betrouwbaarheids-maatstaf
indeling in (hoofd)soorten nieuws Scotts' pi
item-importantie Scotts' pi
leesbaarheid CR 1
aandacht voor niet-parlement gebonden politiek CR
politieke opstelling Pearsons' correlatiecoëfficiënt
generaliserend taalgebruik CR
gegrondheid CR
volledigheid/objectiviteit CR
^ i e O.R. Holsti, 1969, p.142.
Tegen de meest toegepaste formule voor het berekenen van betrouwbaarheid -
CR - wordt als bezwaar aangevoerd dat geen rekening gehouden wordt met 'toeval',
dat wil zeggen met de kans dat codeurs per toeval een zelfde score toekennen.Deze
kans - aldus de redenering - zal groter zijn naarmate het aantal
categorieën of schaalwaarden dat door codeurs moet worden gebruikt, kleiner
is. 7
Vanuit methodisch oogpunt zijn formules waarin rekening gehouden wordt
met toeval, echter alleen zinvol indien het aantal categorieën of schaalwaarden
apriori volledig gedefinieerd is en eindig. Daarvan is in dit onderzoek
alleen sprake bij de kenmerken 'hoofdsoorten nieuws' en 'item-importantie'.
Voor deze kenmerken drukken we de betrouwbaarheid dan ook uit in een maatstaf
die rekening houdt met toeval, te weten Scotts' pi.
Voor de overige kenmerken geldt zulks niet. Vandaat dat we de betrouwbaarheid
waarmee deze kenmerken gemeten zijn berekenen met behulp van de maatstaf 'CR'.
Op de uitzondering - politieke opstelling - komen we nog terug.
3. Betrouwbaarheid: resultaten en interpretatie
3.1 Betrouwbaarheid: interpretatie van resultaten
"Defining an acceptable leve! of reliability is one of the many problems in
content analysis for which there is no single solution", aldus Holsti. 8
Een
397

"single solution" is ook in dit onderzoek niet te geven. Wat bij het éne kenmerk
als een aanvaardbaar niveau van betrouwbaarheid beschouwd kan worden, is
voor een ander kenmerk wellicht onaanvaardbaar laag.
In het algemeen kan gesteld worden dat betrouwbaarheid een functie is van:
1. bekwaamheid en ervaring van de codeurs;
2. de kwaliteit van de gebruikte codeerinstructie;
3. de ambiguïteit van het te analyseren materiaal. 9
Met name het derde punt is van belang bij het interpreteren van betrouwbaarheidscijfers.
Immers: gegeven de bekwaamheid en de ervaring van de codeurs en
rekening houdend met de codeerinstructies voor de diverse kenmerken die telkens
volgens hetzelfde principe zijn opgebouwd - "dichotomous decision me-
1 0
thod" - blijft over de ambiguïteit van het te analyseren materiaal. Voor
sommige kenmerken geldt, dat er in het geheel geen sprake is van ambiguïteit:
het tellen van woorden en zinnen bij voorbeeld laat daar geen ruimte voor. Aan
het andere uiterste van het "bepaalbaarheids-continuüm" vinden we "zorgvuldigheid
van de weergave". In alle redelijkheid kan verschil van mening bestaan
over de vraag of al dan niet sprake is van een zorgvuldige weergave.
Grosso modo dient men bij de interpretatie van betrouwbaarheidscijfers voor
niet of nauwelijks ambigue kenmerken strengere maatstaven te hanteren dan voor
(sterk) ambigue kenmerken. Bij gebrek aan vergelijkingsmateriaal is het niet
mogelijk aan te geven waar de grenzen in concreto liggen, dan wel gelegd behoren
te worden. Duidelijk is slechts dat de kenmerken grote verschillen in
ambiguïteit vertonen, waarbij globaal gesproken gezegd kan worden dat de volgorde
waarin de betrouwbaarheidscijfers voor de diverse kenmerken gepresenteerd
worden, correspondeert met "van minder naar meer ambigue kenmerken".
3.2 Betrouwbaarheid: resultaten
Achtereenvolgens komen aan de orde de betrouwbaarheidscijfers voor indeling
in hoofdsoorten nieuws, itemimportantie, leesbaarheid, aandacht voor nietparlement
gebonden politiek, politieke opstelling, gegrondheid, generaliserend
taalgebruik en volledigheid/objectiviteit.
Tabel 1 Betrouwbaarheid indeling in hoofdsoorten nieuws
krant betrouwbaarheid n
Algemeen Dagblad .84 40
NRC/Handelsblad .85 60
de Volkskrant .78 60
Trouw .71 60
De Telegraaf .85 60
De Waarheid .70 58
Nederlands Dagblad .80 60
Reformatorisch Dagblad .76 60
Het Parool .73 60
Het Vrije Volk .72 59
totaal .77 577
uitgedrukt in Scott's pi
2
aantal dubbel gecodeerde artikelen
Itemimportantie is een samengestelde grootheid, omschreven als de optelsom van
398

de scores die een artikel krijgt voor: de lengte van het artikel, de breedte
van de kop boven het artikel, de plaats van het artikel in de krant, de
plaats op de pagina, en voor het gegeven of een artikel al dan niet een hoofdredactioneel
commentaar is. Voor de afzonderlijke onderdelen ligt de betrouwbaarheid,
berekend over alle kranten, tussen .87 voor de lengte-score en .98
voor de commentaar-score. De onderdelen samenvoegen en de betrouwbaarheid per
krant berekenen, levert het volgende beeld op.
Tabel 2 Betrouwbaarheid itemimportantie
krant betrouwbaarheid 1
Algemeen Dagblad .95 40
NRC/Handelsblad .93 60
de Volkskrant .92 60
Trouw .89 60
De Telegraaf .95 60
De Waarheid .94 58
Nederlands Dagblad .93 60
Reformatorisch Dagblad .93 60
Het Parool .93 60
Het Vrije Volk .91 59
totaal .93 577
uitgedrukt in Scotts' pi
?
aantal dubbel gecodeerde artikelen.
'Leesbaarheid' is opgebouwd uit zins- en woordlengte. Betrouwbaarheid berekenen
we voor deze twee elementen.
Tabel 3 Betrouwbaarheid zins- en woordlengte (leesbaarheid)
betrouwbaarheid 1
betrouwbaarheid
krant zinslengte woordlengte n
Algemeen Dagblad .99 .96 11
NRC/Handelsblad .98 .98 8
de Volkskrant .99 .96 12
Trouw .97 .96 12
De Telegraaf .99 .92 8
De Waarheid 1.00 1.00 8
Nederlands Dagblad 1.00 .97 8
Reformatorisch Dagblad 1.00 .93 7
Het Parool .99 .94 7
Het Vrije Volk .98 .96 8
totaal .99 .96 89
uitgedrukt in CR
aantal dubbel gecodeerde artikelen.
n 2
399

Tabel 4 Betrouwbaarheid niet-parlement gebonden politiek
1 2
krant betrouwaaarheid n
Algemeen Dagblad
NRC/Handelsblad
de Volkskrant
Trouw
De Telegraaf
De Waarheid
Nederlands Dagblad
Reformatorisch Dagblad
Het Parool
Het Vrije Volk
.54
.65
.85
.89
.83
.67
.86
.76
.66
.68
totaal .77 204
uitgedrukt in CR
2
aantal dubbel gecodeerde artikelen.
Deze laatste cijfers geven ons aanleiding tot de volgende opmerkingen:
1. Het betrouwbaarheidscijfer voor het Algemeen Dagblad is uitzonderlijk laag,
de cijfers voor NRC/Handelsblad, Het Parool, De Waarheid en Het Vrije Volk
zijn evenmin onverdeeld positief te beoordelen.
Nadere bestudering van de cijfers bracht aan het licht dat de problemen
zich concentreren rond drie categorieën van actoren: werkgeversorganisatie,
actiegroepen/werkgroepen e.d. en overige maatschappelijke (belangenorganisaties.
Voor deze drie categorieën vinden we - voorzover het gaat om het
Algemeen Dagblad - een betrouwbaarheid van .08; berekenen we de betrouwbaarheid
voor het Algemeen Dagblad met weglating van genoemde drie categorieën,
dan stijgt deze van .54 naar .78.
Hetzelfde verschijnsel - zij het in minder sterke mate - doet zich voor
bij het Reformatorisch Dagblad, Het Parool en Het Vrije Volk. Weglaten van
bedoelde drie categorieën doet de betrouwbaarheid voor het Reformatorisch
Dagblad stijgen van .76 naar .84, voor Het Parool van .66 naar .78 en voor
Het Vrije Volk van .68 naar .78.
2. Deze gegevens duiden er op dat de in het geding zijnde categorieën in deze
kranten moeilijker herkenbaar zijn. De betrekkelijk lage betrouwbaarheidscijfers
voor NRC/Handelsblad en De Waarheid kunnen niet op deze rekening
geschreven worden. Bij deze dagbladen is over de gehele lijn sprake van
een enigszins achterblijvende betrouwbaarheid.
400
De mate van betrouwbaarheid waarmee de analyse 'politieke opstelling' is
uitgevoerd, drukken we uit in de correlatiecoëfficiënt tussen de J-scores
voor onderscheiden politieke attitude-objecten, berekend per artikel voor
eerste en tweede codeur. Aangezien de schaal 'politieke opstelling' uiteindelijk
tot stand komt op basis van de rangorde in J-scores voor kabinet-
Van Agt, CDA en PvdA, 11
zou betrouwbaarheid in dit geval ook uitgedrukt
kunnen worden in de rangcorrelatiecoëfficienten, behorend bij de diverse
1 2
mogelijke combinaties: een artikel is dan betrouwbaar geanalyseerd indien
de rangorde in J-scores voor eerste en tweede codeur met elkaar overeenkomt.
Op grond van het geringe aantal artikelen waarin de verschillende
combinaties van politieke attitude-objecten tegelijkertijd voorkomen, hebben
wij van deze mogelijkheid afgezien.
15
22
19
27
9
32
24
26
11
19

Tabel 5 Betrouwbaarheid analyse "politieke opstelling"
politiek
attitude-object
kabinet-Van Agt
PvdA
CDA
VVD
D'66
PPR
CPN
PSP
gewogen gemiddelde
1
betrouwbaarheid
.78
.78
.78
.75
.81
.97
.95
.58
.79
1 uitgedrukt
2
in correlatiecoëfficiënt
aantal dubbel gecodeerde artikelen waarin desbetreffend politiek attitudeobject
voorkomt
3
wegingsfactor: aantal dubbel gecodeerde
attitude-objecten voorkomen.
artikelen waarin onderscheiden
Gezien het samengesteld karakter van het kenmerk 'gegrondheid', beperken we
het berekenen van de betrouwbaarheid tot die elementen van de maatstaf gegrondheid
die door codeurs moesten worden berekend. Dat wil zeggen dat we de
betrouwbaarheid berekenen voor het aantal geïdentificeerde beweringen, motiveringen
en pseudo-motiveringen.
Tabel 6 Betrouwbaarheid aantal beweringen, motiveringen en pseudomotiveringen
betrouwbaarheid 1
uci.1 uununai uc iu pseudo- 2
krant beweringen motiveringen motiveringen x\
Algemeen Dagblad .91 .78 .78 10
NRC/Handelsblad .91 .81 .71 28
de Volkskrant .89 .78 .62 23
Trouw .89 .85 .67 22
De Telegraaf .84 .77 .63 15
De Waarheid .90 .78 .71 34
Nederlands Dagblad .92 .71 .60 32
Reformatorisch Dagblad .93 .73 .50 16
Het Parool .89 .72 .67 27
Het Vrije Volk .94 .76 .71 20
totaal .91 .77 .67 227
uitgedrukt in CR
2
aantal dubbel gecodeerde artikelen.
Noomen 13
hanteerde destijds de correlatiecoëfficiënt als maatstaf voor betrouwbaarheid,
zodat bovenstaande cijfers niet zonder meer vergelijkbaar zijn met
n
157
80
86
49
21
11
15
4
401

zijn uitkomsten. Passen we dezelfde maatstaf toe, dan kunnen we ten aanzien
van "motiveringen" en met name ten aanzien van "pseudo-motiveringen" een aanzienlijke
toename in betrouwbaarheid constateren.
Tabel 7 Betrouwbaarheid beweringen, motiveringen en pseudo-motiveringen
in 1978 en in 1974
betrouwbaarheid uitgedrukt
categorie in correlatiecoëfficiënt CR
1974 1978 1
beweringen .93 .95 .91
motiveringen .62 .79 .77
pseudo-motiveringen .48 .74 .67
''gewogen gemiddelde van de correlatiecoëfficiënten voor kabinet-Van Agt, CDA
en PvdA; tesamen nemen die ruim 90% van het totaal aantal beweringen, motiveringen
en pseudo-motiveringen voor hun rekening.
Bij "generaliserend taalgebruik" hebben we te maken met een nieuwe dimensie.
Het streven was er dan ook op gericht zoveel mogelijk artikelen dubbel te coderen,
zo enigszins mogelijk bij voorkeur alle. Tijdgebrek heeft er toe geleid
dat we die doelstelling niet gehaald hebben. Uiteindelijk is ruim 40%
van de artikelen dubbel gecodeerd op generaliserend taalgebruik.
Tabel 8 Betrouwbaarheid generaliserend taalgebruik
1 2
krant betrouwbaarheid n
Algemeen Dagblad .63 33
NRC/Handelsblad .71 16
de Volkskrant .73 21
Trouw .17 16
De Telegraaf .24 12
De Waarheid .46 10
Nederlands Dagblad .58 16
Reformatorisch Dagblad .38 15
Het Parool .60 13
Het Vrije Volk .35 13
totaal .55 165
uitgedrukt in CR
aantal dubbel gecodeerde artikelen.
Deze betrouwbaarheidsresultaten zijn grosso modo onaanvaardbaar laag. Het
grootste deel van de 165 dubbelgecodeerde artikelen - 104 om precies te zijn -
is dubbelgecodeerd op de laatste dag van de analyse. Splitsen we de betrouwbaarheidscijfers
uit naar "wel/niet laatste dag dubbelgecodeerd", dan kunnen
we een opmerkelijk verschil in uitkomsten constateren.
402

Tabel 9 Betrouwbaarheid generaliserend taalgebruik uitgesplitst naar
wel/niet laatste dag dubbel gecodeerd
dag betrouwbaarh eid 1
niet laatste dag .73 61
wel laatste dag .40 104
uitgedrukt in CR
2
aantal dubbel gecodeerde artikelen.
Tot slot de betrouwbaarheidscijfers voor "volledigheid/objectiviteit".
Tabel 10 Betrouwbaarheid aantal geïdentificeerde informatie-eenheden
krant betrouwbaarheid''' n 2
Algemeen Dagblad .89 9
NRC/Handelsblad .87 36
de Volkskrant .85 16
Trouw .88 34
De Telegraaf .91 13
De Waarheid .87 9
Nederlands Dagblad .94 16
Reformatorisch Dagblad .90 15
Het Parool .87 29
Het Vrije Volk .88 15
totaal .89 192
uitgedrukt in CR
aantal dubbel gecodeerde artikelen (in dit geval: alle artikelen).
Seleotieomvang in al zijn varianten is gebaseerd op het aantal weergegeven
informatie-eenheden, met dien verstande dat dubbeltellingen tussen artikelen
onderling geëlimineerd worden. Vertekening in al zijn varianten is
eveneens gebaseerd op aantal weergegeven informatie-eenheden, in dit geval
zonder eliminatie van dubbeltellingen tussen artikelen onderling. De in tabel
10 gepresenteerde betrouwbaarheidscijfers kunnen in verband gebracht worden
met deze twee aspecten van "volledigheid/objectiviteit".
In het profiel "volledigheid/objectiviteit" hebben we verder gebruik gemaakt
van "uniciteit", resp. "kanalenbereik". De berekeningen ten grondslag liggend
aan deze begrippen, gaan uit van welke informatie-eenheden precies geïdentificeerd
zijn. De betrouwbaarheidscijfers zoals gepresenteerd in tabel 10 sluiten
daar niet bij aan. Zij laten in het midden of exact dezelfde informatieeenheden
geïdentificeerd zijn door eerste en tweede codeur. Leggen we deze
strengere eis aan, dan resulteren de volgende betrouwbaarheidscijfers.
n c
403

404
Tabel 11 Betrouwbaarheid geïdentificeerde informatie-eenheden
krant betrouwbaarheid
Algemeen Dagblad
NRC/Handelsblad
de Volkskrant
Trouw
De Telegraaf
De Waarheid
Nederlands Dagblad
Reformatorisch Dagblad
Het Parool
Het Vrije Volk
.80
.72
.73
.74
.80
.86
.79
.81
.76
.73
1 2
n
totaal .76 192
1,
uitgedrukt in CR
2 aantal dubbel gecodeerde artikelen (in dit geval: alle artikelen).
Grosso modo betekent dit derhalve dat in 3 van de 4 gevallen codeur 1 en codeur
2 exact dezelfde informatie-eenheid in een artikel identificeren. Gelet
op de moeilijkheidsgraad van de analyse en de strengheid van het gehanteerde
criterium achten wij dat een alleszins acceptabel betrouwbaarheidsniveau. Vergeleken
met de uitkomsten in het proefonderzoek (CR = .59) is sprake van een
aanzienlijke vooruitgang.
Tenslotte de betrouwbaarheidscijfers voor het aspect "onzorgvuldige weergave".
In paragraaf 3 wezen we er reeds op dat met name op dit punt sprake is
van "(on)bepaalbaarheid". Vergeleken met de overige hier gepresenteerde betrouwbaarheidsci
jfers kan het cijfer voor "onzorgvuldige weergave" uitgesproken
laag genoemd worden. Voor het totaal van de populatie vonden we een betrouwbaarheid
van CR = .44. 14
9
36
16
34
13
9
16
15
29
15

Bijlage 3 Het toetsen van modellen in dit onderzoek
De drie tentatieve modellen zijn getoetst met behulp van multiple regressieanalyse.
De toetsing heeft betrekking op 598 respondenten. Zij vormen een representatieve
steekproef uit de populatie "lezers van landelijke dagbladen".
Voorzover respondenten opgegeven hebben meer dan één landelijk dagblad te
lezen, zijn zij in het onderzoek betrokken als lezers van het dagblad dat zij
zelf het belangrijkst vinden voor hun politieke informatie. Dit is van belang
in verband met de noodzaak respondenten scores toe te delen voor inhoudskenmerken
van de krant die zij lezen. Om na te kunnen gaan of inhoudskenmerken
invloed hebben op politieke kennis enz., moet de onderzoeker immers de inhoudskenmerken
behandelen als waren het kenmerken van de lezers van de desbetreffende
dagbladen.
Multicollineariteit - een probleem
Multiple regressie-analyse maakt het - zoals bekend - in principe mogelijk
het effect van de afzonderlijke onafhankelijke variabelen op een afhankelijke
variabele alsmede het totaal effect van alle onafhankelijke variabelen te berekenen.
Wanneer echter twee of meer onafhankelijke variabelen een sterke
samenhang vertonen, ontstaan er problemen. "One of the uses of multiple regression
as an interpretive tooi is to evaluate the relative importance of
the independent variables. The situation is somewhat paradoxical, however.
The more strongly correlated the independent variables are (excluding, however,
of course, extreme multicollinearity which prevents the coefficients
from being calculated at all), the greater the need for controlling the confounding
effect. However, the greater the intercorrelation of the independent
variables, the less the reliability of the relative importance indicated by
the partial regression
1 5
coefficients".
In deze studie werden we met dit probleem geconfronteerd bij het toetsen van
modellen waarin meerdere inhoudskenmerken tegelijkertijd een rol spelen. De
verschillende inhoudskenmerken werden stapsgewijze ingevoerd in de regressievergelijking.
Vergelijking van de beta's voor de inhoudskenmerken, bracht een
zeer wisselvallig en oninterpreteerbaar patroon aan het licht. Een voorbeeld.
1. Betrekken we alleen inhoudskenmerken A en B in de vergelijking, dan blijkt
de beta voor A ên voor B significant.
2. Betrekken we ook inhoudskenmerk C in de vergelijking, dan blijkt de beta
voor A wel, die voor B en C niet significant.
3. Betrekken we tenslotte inhoudskenmerk D ook in de vergelijking, dan blijkt
de beta voor A en voor C niet, die voor B en voor D wël significant te
zijn.
Nadere analyse leerde dat de verschillende inhoudskenmerken van dagbladen op
een enkele uitzondering na, vrij sterk met elkaar samenhangen.
Schema I Correlatiematrix inhoudskenmerken van dagbladen
generaliseaandacht
diversiteit gegrondheid rende taal
interne politieke
diversiteit -.31
gegrondheid +.65
generaliserend
taalgebruik -.19
vertekening -.49
+ .43
-.03 -.41
-.34 -.58 -.04
405

Bij de interactie-termen zijn de correlaties nog aanzienlijk sterker, als gevolg
van het feit dat, indien de interacterende/conditionerende variabele de
waarde 0 heeft, de interactie-term ook de waarde 0 krijgt. Ter illustratie de
correlatiematrix met als interactie-variabele "informatie-oriëntatie".
Schema II Correlatiematrix inhoudskenmerken, interactie-variabele "informatie-oriëntatie"
informatie-oriëntatie x
aan- diver- gegrond- generaliseinformatie-oriëntatie
x dacht siteit heid rende taal
interne politieke
diversiteit +.68
gegrondheid + .92 +.83
generaliserend
taalgebruik +.78 +.76 +.70
vertekening +.74 +.70 +.69 +.76
Correlaties van deze sterkte maken het volstrekt onmogelijk nog op partiële
regressiecoëfficiënten te vertrouwen.
Multicollineariteit - mogelijke oplossingen
Theoretisch staan er een aantal wegen open om de zojuist geschetste problemen
te ontwijken. Elk van die wegen kent haar eigen voor- en nadelen.
Een eerste mogelijkheid bestaat hierin dat uit de set (sterk) samenhangende
onafhankelijke variabelen êén nieuwe variabele geconstrueerd wordt. Vervolgens
kan deze nieuwe variabele dan in plaats van de oorspronkelijke onafhankelijke
variabelen in de regressie-analyse betrokken worden. 16
Voordeel is dat alle oorspronkelijke variabelen een rol blijven spelen, zij
het als het ware "achter de schermen" van de nieuw geconstrueerde variabele.
Nadeel is dat er vanuit gegaan moet worden dat de sterk samenhangende onafhankelijke
variabelen tesamen een schaal vormen. Gesteld al dat de onafhankelijke
variabelen - in casu de inhoudskenmerken van dagbladen - in technische
zin schaalbaar blijken, dan nog blijft de theoretisch vraag wat eigenlijk gemeten
wordt. Het antwoord op die vraag - zo het op dit ogenblik al gegeven
zou kunnen worden - valt ver buiten het bestek van dit explorerend onderzoek.
Reden genoeg om deze weg niet in te slaan.
Een tweede mogelijkheid is slechts één van de onafhankelijke variabelen te
kiezen uit de set (sterk) samenhangende onafhankelijke variabelen, "to repre-
sent the common underlying
1 7
dimension".
De problemen zijn vergelijkbaar met de problemen die mogelijkheid één met
zich meebrengt. Immers, deze werkwijze onderstelt "a common underlying dimension".
Wellicht dat de gemeenschappelijke noemer in dit geval gevonden zou
kunnen worden in het redactionele beleid op het punt van politieke informatieverschaffing.
Uiteindelijk is de wijze waarop dagbladen politieke informatie
verschaffen - tot uitdrukking komendin de onderscheiden inhoudskenmerken - het
resultaat van min of meer bewuste keuzes van een redactie, de uitkomst van een
redactioneel beleid. Maar ook hier geldt dat het uitwerken van de gedachtengang
een speurtocht van theoretisch aard veronderstelt, die uitgaat boven de
mogelijkheden van deze studie. Reden om ook deze mogelijke oplossing onbenut
te laten.
Een derde mogelijke oplossing kan gevonden worden in het verschuiven van het
406

analyse-niveau. Toetsen op het analyse-niveau "lezerskring" in plaats van op
het niveau van de individuele lezer, brengt namelijk een aanzienlijke daling
in de sterkte van de samenhangen tussen inhoudskenmerken met zich mee. Voordeel
is, dat voor alle inhoudskenmerken afzonderlijk nagegaan kan worden in
hoeverre ze van belang zijn, iets bij de eerste en tweede mogelijke oplossing
niet gerealiseerd kon worden. Daar staan achter nadelen tegenover die ons hebben
doen besluiten af te zien van het toepassen van deze mogelijke oplossing.
Het eerste nadeel is dat toetsen op het niveau van de lezerskring verlies
aan informatie omtrent lezers inhoudt. In de toetsing kan de informatie die
respondenten verschaft hebben, niet ten volle benut worden. Immers, de informatie
inzake onderscheiden lezerskenmerken moet gereduceerd worden tot informatie
over een lezerskring-kenmerk, ze moet teruggebracht worden tot één
kengetal voor elke lezerskring. Dat betekent bijvoorbeeld dat alle lezers van
De Telegraaf dezelfde score voor "opleiding" krijgen, bijvoorbeeld de gemiddelde
score van de lezers van De Telegraaf op dit kenmerk. Hoe groter de
spreiding in de diverse lezerskringen op een kenmerk is, des te groter zal het
verlies aan informatie zijn. In het profiel van de lezerskringen wordt zichtbaar
wat dat voor de verschillende lezerskenmerken en lezerskringen in de
praktijk betekent.
Een tweede bezwaar is dat het aantal variabelen in sommige modellen het aantal
analyse-eenheden (n=10) zou overtreffen. In zo'n geval behoort multiple
regressie-analyse niet langer tot de mogelijkheden.
De conclusie moet dan ook luiden dat deze mogelijke oplossing langs twee lijnen
resul teert in verlies aan informatie.
Multicollineariteit - de gekozen oplossing
Uiteindelijk hebben we gekozen voor een oplossing die de nadelen van de verworpen
oplossingen zoveel mogelijk vermijdt, de voordelen zoveel mogelijk behoudt.
We hebben de modellen waarin meerdere inhoudskenmerken een rol spelen,
uiteengelegd in sub-modellen. Elk sub-model bevat een ander inhoudskenmerk.
Het nadeel aan deze werkwijze verbonden is dat het totaal effect van de inhoudskenmerken
gezamenlijk niet kan worden vastgesteld en dat het effect van
inhoudskenmerk A niet kan worden berekend onder constant houden van inhoudskenmerk
B enz.
Daar staat tegenover dat:
- nagegaan kan worden of de inhoudskenmerken elk afzonderlijk van belang zijn
(in principe ook realiseerbaar bij mogelijkheid drie);
- geen verlies aan informatie optreedt, zoals bij mogelijkheid drie;
- geen theoretisch voorwerk verondersteld wordt dat niet verricht is en ook
buiten het bestek van deze studie valt, zoals bij mogelijkheid één en twee
het geval bleek.
Alles afwegende, menen wij dat de uiteindelijk gekozen oplossing de minst
slechte van de geschetste mogelijkheden is.
407

Bijlage 4. Overzicht variabelen en hun waardenbereik
variabele
X 1 opleidingsniveau
X 2 kijkfrequentie Den Haag Vandaag
X 3 kijkfrequentie actualiteitenrubrieken
X 4 leestijd opinieweekbladen
X 5 keuze krant met relatieve aandacht
voor politiek nieuws
X 6 belangstelling voor politiek
nieuws
X 7 politieke kennis
X 8 interactieterm 'krant als bron'/
relatieve aandacht politiek nieuws
X 9 interactieterm 'informatiemotief'/
relatieve aandacht politiek nieuws
X 10 keuze krant gegrondheid
X 11 keuze krant interne politieke
diversiteit
X 12 keuze krant vertekening
X 13 keuze krant generaliserend taalgebruik
X 14 interactieterm 'krant als bron'/
gegrondheid
X 15 interactieterm informatiemotief/
gegrondheid
waardenberei k
0
10
0
3
0
24
0
3.5
0
100
0
4
0
16
alleen lager onderwijs
universitair onderwijs
kijkt zelden of nooit
kijkt (bijna) altijd
kijkt zelden of nooit
kijkt (bijna) altijd
leest geen opinieweekbladen
besteedt meer dan drie uur per
week aan lezen van opinieweekbladen
geen aandacht voor politiek
nieuws
uitsluitend aandacht voor politiek
nieuws
geen belangstelling
zeer veel belangstelling
zeer weinig politieke kennis
zeer veel politieke kennis
indien 'krant als bron' niet belangrijk,
heeft X 8 de waarde
'0'
indien 'krant als bron' belangrijk/zeer
belangrijk, heeft X 8
waardenbereik als bij X 5
indien informatiemotief niet belangrijk,
heeft X 9 de waarde
'0'
indien informatiemotief belangrijk/zeer
belangrijk, heeft X 9
waardenbereik als bij X 5
stellig
zeer gegrond
diversiteit ontbreekt
maximale diversiteit
geen vertekening in berichtgeving
maximale vertekening
generaliserend taalgebruik ontbreekt
maximaal generaliserend
indien 'krant als bron'/informatiemotief
niet belangrijk, hebben
X14/X15 de waarde '0'
indien 'krant als bron'/informatiemotief
belangrijk/zeer belangrijk,
hebben X14/X15 waardenbereik
als bij X 10
409

variabele
X 16 interactieterm 'krant als bron'/
interne politieke diversiteit
X 17 interactieterm informatiemotief/
interne politieke diversiteit
X 18 interactieterm 'krant als bron'/
vertekening
X 19 interactieterm informatiemotief/
vertekening
X 20 interactieterm 'krant als bron'/
generaliserend taalgebruik
X 21 interactieterm informatiemotief/
generaliserend taalgebruik
X 22 openheid
X 24 perceptie politieke opstelling
410
waardenbereik
indien 'krant als bron'/informatiemotief
niet belangrijk, hebben
X16/X17 de waarde '0'
indien 'krant als bron'/informatiemotief
belangrijk/zeer belangrijk,
hebben X16/X17 waardenbereik
als bij X 11
indien 'krant als bron'/informatiemotief
niet belangrijk, hebben
X18/X19 de waarde '0'
indien 'krant als bron'/informatiemotief
belangrijk/zeer belangrijk,
hebben X18/X19 waardenbereik
als bij X 12
indien 'krant als bron'/informatiemotief
niet belangrijk, hebben
X20/X21 de waarde '0'
indien 'krant als bron'/informatiemotief
belangrijk/zeer belangrijk,
hebben X20/X21 waardenbereik
als bij X 13
O = hecht geen belang aan meerdere
meningen voor functioneren democratie
12 = hecht zeer veel belang aan meerdere
meningen voor functioneren
democratie
0 = niet in staat aan te geven bij
welke politieke groep krant het
dichtst staat
1 = wel in staat aan te geven bij
welke politieke groep krant het
dichtst staat

NOTEN BIJLAGE
1. Voor een omschrijving van achtergrondinformatie resp. politiek attitudeobject
zie 0. Scholten, 1978, p.4 resp. p. 69-71.
2. Uitgaande van het aantal krantenummers in de onderzochte periode, zouden
we - gegeven het aantal van 18 te trekken krantenummers - uitkomen op een
interval van 6. Bijgevolg zouden interval en weekcyclus samenvallen, zodat
we - aselect-systematisch trekkend - steeds dezelfde dag zouden trekken.
3. Voor een uitgebreide instructie zie 0. Scholten, 1978, p.98.
4. Indien men opgaf meer dan één krant te lezen, is men voor de analyse ingedeeld
bij de krant die naar eigen zeggen het belangrijkst is met het
oog op politieke informatie.
5. Deze vraag luidde als volgt: "Het NIPO houdt op het ogenblik een onderzoek
over een aantal kranten. () Op deze l i j s t staat een aantal kranten
vermeld. Leest U of leest iemand in dit gezin of huishouden één of meer
van deze dagbladen geregeld? Geregeld wil zeggen: minstens vijf van elke
zes nummers in de week".
6. Zie O.R. Holsti, 1969, p.135 e.v.
7. O.R. Holsti, 1969, p.140.
8. O.R. Holsti, 1969, p.142; vgl. J. Galtung, 1973 (1967), p.70.
9. O.R. Holsti, 1969, p.135.
10. O.R. Holsti, 1969, p.139.
11. Voor De Waarheid is gebruik gemaakt van kabinet-Van Agt, PvdA en CPN.
12. Zie J.J. van Cuilenburg, 1977, p.288.
13. Zie G.W. Noomen, 1977, p.256.
14. We volstaan met een totaalcijfer, dit vanwege de geringe aantallen.
15. N.H. Nie cs, 1975 (1970), p.340.
16. Idem, p. 341.
17. Idem, p.340.
411

AANGEHAALDE LITERATUUR
Afkortingen: AP Acta Politica
JQ Journalism Quarterly
MC Massacommunicatie
POQ Public Opinion Quarterly
Anderson, D.C. en W.W. Sharrock; Biasing the news: technical issues in
'media studies', in: Sociology, 1979.
Atkin, C.K.; Anticipated communication and mass media information seeking,
in: POQ, 1972.
Barbu, Z.; Democracy and dictatorship, 1956.
Bass, A.Z.; Refining the gatekeeper concept, a UN radio case study, in:
JQ, 1969.
Berelson, B.; What missing the newspapers mean, in: P.F. Lazarsfeld e.a.
Communications research, 1948.
Berelson, B.; Democratic theory and public opinion, in: POQ, 1952.
Berelson, B.; Content analysis, 1952 2
.
Berelson, B.; Communication and public opinion, in: W. Schramm, Mass communications,
1960.
Blumler, J.G. en E. Katz; The uses of mass communications, 1974.
Blumler, J.G. en D. McQuail; The audience for election television, in:
J. Tunstall, Media sociology, 1970.
Bonger, W.A.; Problemen der democratie, 1934.
Boukema, P.J.; Overheidssubsidie en persvrijheid, in: De Dagbladpers,
december 1974.
Brand, A.; Toetsing en kritiek, 1976.
Brecht, A.; Political theory, 1959.
Brouwer, M.; Juist tegen leuk, in: H.Daudt e.a., Selectiviteit in de massacommunicatie,
1971.
Budd, R.; Attention score, a device for measuring news-play, in: POQ en JQ,
1964.
Buikhuisen, W., T.R. Drost en T.R.E. Schilt; Het gezicht van de onverdraagzaamheid,
1976.
Burrichter, C; Theoretische Aspekte zur politischen Sozialisation durch das
Fernsehen, in: F. Ronnenberger, Sozialisation durch Massenkommunikation,
1971.
Carey, J.W.; The communications revolution and the professional communicators,
in: P. Halmos, The sociology of mass media communicators,
1969.
Carter, R.E. en N. McDonald; Recognition responses as related to more general
reader-interest claims, in: JQ, 1964.
413

Cartwn'ght, D.P.; Analysis of qualitative data, in: L. Festinger en D. Katz,
Research methods in the behavioral sciences, 1953.
Childs, H.L.; De publieke opinie, 1968 (1965).
Commissie Bedrijfsfonds voor de Pers; Eindrapport Commissie Bedrijfsfonds
voor de Pers, 1972.
Commissie Heroriëntatie Overheidsvoorlichting; Openbaarheid openheid, 1970..
Commission on Freedom of the Press; A free and responsible press, 1947.
Cook, T.E. en P.M. Morgan; Participatory democracy, 1971.
Cuilenburg, J.J. van; Lezer, krant en politiek, 1977.
Cuilenburg, J.J. van, J. de Jonge en G.W. Noomen; De Tijd in vijf dimensies,
1973.
Cuilenburg, J.J. van, J. de Jonge en G.W. Noomen; Tijd-gebonden, 1974.
Cuilenburg, J.J. van, J. Kleinnijenhuis en G.P. Noordzij; Kiezers en issues:
over politiek-inhoudelijke afweging, in: AP, 1980.
Cutlip, S.M.; Content and flow of AP news - from trunk to TTS to reader, in:
JQ, 1954.
Dahl, R.A.; Polyarchy, 1971.
Dahrendorf, R.; Gesellschaft und Demokratie in Deutschland, 1965.
Dahrendorf, R.; Aktive und passive Oeffentlichkeit; über Teilnahme und Initiative
im politischen Prozess, in: W.R. Langenbucher, Zur Theorie
der politischen Kommunikation, 1974.
Daudt, H.; Recente opvattingen over democratie, in: H. Brasz e.a., Democratie
anno 1967, 1967.
Daudt, H. en J. Stapel; Nederlandse oordelen over het parlement, in:
AP 1965/66.
Deetjen, G.; Industriellenprofile in Massenmedien, 1977.
Donner, A.M.; Nederlands staatsrecht, 1977.
Doorn, J.A.A. van en C.J. Lammers; Moderne Sociologie, 1966 (1959).
Douma, W.H.; De leesbaarheid van landbouwbladen. Een onderzoek naar en toepassing
van leesbaarheidsformules, 1960.
Downs, A.; An economie theory of democracy, 1957.
Dröge, F., R. Weissenborn en H. Haft; Wirkungen der Massenkommunikation, 1973.
Dygutsch-Lorenz, I.; Empirische Kommunikatorforschung: Gegenstand-Zielsetzung-Methoden.
Eine mehrdimensionale Standortsbestimmung praktizierter
Forschungstätigkeit, in: M. Bühl en J. Walchshöfer, Politik und
Kommunikation, 1978.
Eemeren, F.H. van, R. Grootendorst en T. Kruiger; Argumentatietheorie, 1978.
Entwistle, H.; Political education in a democracy, 1971.
Fagen, R.R.; Politics and communication, 1966.
Fauconnier, G.; Massacommunicatie - een terreinverkenning, 1973.
Fauconnier, G.; Massamedia en samenleving, 1973 2
.
414

Gallup, G.; A scientific method for determining reader interest, in:JQ, 1930.
Galtung, J.; Theory and methods of social research, 1973 (1967).
Galtung, J.; A rejoinder, in: Journal of Peace Research, 1974.
Galtung, J. en M.H. Ruge; The structure of foreign news. The presentation of
the Congo, Cuba and Cyprus crises in four foreign newspapers, in:
Journal of Peace Research, 1965.
Geiger, Th.; Demokratie ohne Dogma, 1975 (1953).
Geissler, R.; Massenmedien, Basiskommunikation und Demokratie, 1973.
Geissler, R.; Partizipatorisch-pluralistische Demokratie und Medieninhalte,
in: Publizistik, 1979.
Glotz, P. en W.R. Langenbucher; Monopol und Kommunikation, in: Publizistik,
1968.
Glotz, P. en W.R. Langenbucher; Der miszachtete Leser, 1969.
Golding, P.; The mass media, 1974.
Groenman, S.J.; Inspraak in opspraak, in: H. Brasz e.a., Democratie anno
1967, 1967.
Haacke, W.; Publizistik und Gesellschaft, 1970.
Habermas, J.; Strukturwandel der Oeffentlichkeit, 1975, (1962).
Halloran, J.; The effects of television, 1970.
Halloran, J.,Ph. Elliott en G. Murdock; Demonstrations and communication:
a case study, 1970.
Haskins, J.B.; Pre-testing editorial items and ideas for reader-interest,
in: JQ, 1970.
Hauwermei ren, P. van; Het leesbaarheidsonderzoek, 1975.
Hemels, J.; Persvrijheid? Antwoord aan uilen en valken, 1975.
Hoeven, P.J.A. ter; Demokratie en demokratisering, in: A. Hoogerwerf, Verkenningen
in de politiek, 1972.
Holsti, O.R.; Content analysis for the social sciences and humanities, 1969.
Holzer, H.; Massenkommunikation und Demokratie in der Bundesrepublik Deutschland,
1969.
Hoogerwerf, A.; Rationalisering en democratisering van beleid, in: Bestuurswetenschappen,
1973.
Hoogerwerf, A.; Politicologie in Nederland 1948 - 1978, in: AP, 1979.
Instituut voor Toegepaste Sociologie; In antwoord op uw schrijven - een onderzoek
naar gebruik en appreciatie van het Limburgs Dagblad onder 500
abonnees, 1969.
International Press Institute; Press councils and press codes, 1966.
Ippolito, D.S., T.G. Walker en K.L. Kolson; Public opinion and responsible
democracy, 1976.
Irwin, G.A.; De participatie-kringloop, 1979.
415

Irwin, G.A., J. Verhoef en C.J. Wiebrens; De nederlandse kiezer '77, 1977.
416
Janowitz, M.; Professional models in Journalism: the gatekeeper and advocate,
in: JQ, 1975.
Jaspers, K.; Die Atombombe und die Zukunft des Menschen, 1961.
Jones, R.L., V.C. Tröldahl en J.K. Hvistendahl; News-selection patterns from
a state TTS-wire, in: JQ, 1961.
Kammler, J.; Gegenstand und Methode der politischen Wissenschaft, in: W.
Abendroth en K. Lenk, Einführung in die politische Wissenschaft,
1968.
Karl, W.D.; Demokratiebegriff und aussenpolitischer Prozess, 1976.
Katz, E.; Mass communication research and the study of culture, in: Studies
in public communication, 1959.
Keiman, H. en J. Barclay; The F-scale as a measure of breadth of perspective,
in: Journal of Abnormal and Social Psychology, 1963.
Kempers, F.; Selectiviteit in de massacommunicatie, in: H. Daudt e.a., Selectiviteit
in de massacommunicatie, 1971.
Kimball, P.; People without papers, in: POQ, 1959.
Kirsten, C; Nachrichtenangebot und Nachrichtenverwendung. Eine emoirische
Fallstudie zum gatekeeper-Problem, 1969.
Klapper, J.T.; The effects of mass communication, 1960.
Klare, G.; The measurement of readibility, 1963.
Klein Wassink, B.; Tolerantie, in: Rondom het Woord, 1972.
Kooiman, J.; Over de kamer gesproken, 1976.
Korsten, A.F.A.; Leesbaarheid van overheidsbrochures en sociale ongelijkheid,
in: MC, 1976.
Kunczik, M.; Massenkommunikation, 1979 (1977).
Kuypers, G.; Doelen en middelen, een methode voor politicologie, gestencild,
1970.
Kuypers, G.; Grondbegrippen van politiek, 1973.
Kwant, R.C. en D.J. van Houten; Maatschappijkritiek, 1976.
Langenbucher, W.R. en W.A. Mahle; Umkehrproporz und kommunikative Relevanz,
in: Publizistik, 1973.
Lasswell, H.D.; The structure and function of communication in society, in:
L. Bryson, The communication of ideas, 1948.
Lisch, R. en J. Kriz; Grundlagen und Modelle der Inhaltsanalyse, 1978.
Luhman, N.; Vertrauen. Ein Mechanismus der Reduktion sozialer Komplexität,
1973 (1968).
Luhman, N.; Oeffentliche Meinung, in: W.R. Langenbucher, Zur Theorie der
politischen Kommunikation, 1974.

Luhman, N.; Veränderungen im System gesellschaftlicher Kommunikation und die
Massenmedien, in: 0. Schatz, Die elektronische Revolution. Wie gefährlich
sind die Massenmedien?, 1975.
Lijphart, A.; Verzuiling, pacificatie en kentering in de nederlandse politiek,
1968.
Magee, B.; Popper, 1974.
Maletzke, G.; Psychologie der Massenkommunikation, 1963.
Mannheim, K,; Freedom, power and democratie planning, 1951.
Marcuse, H. en K.P. Popper; Sociale revolutie/sociale hervorming, 1971.
McQuail, D.; Towards a sociology of mass communications, 1969.
McQuail, D.; A strategy for the application of content analysis to the
evaluation of press performance, 1978.
Milbrath, L.W. en M.L. Goel; Political participation; how and why do people
get involved in politics?, 1977, (1965).
Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijke Werk; Media en massacommunicatie
in Nederland, 1978.
Mitchell, W.C.; Public choice, 1971.
Mueller, C; The politics of communication, 1973.
Narr, W.D. en F. Naschold; Theorie der Demokratie, 1971.
Nie, N.H. e.a.; SPSS-manual, 1975 (1970).
Noomen, G.W.; Beweren en motiveren, 1977.
NOS; Rondom Holocaust, 1980.
Nota over massamedia-beleid; Nota over het massamedia-beleid, uitgebracht
door de minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk,
1975.
Pausewang, S.; Oeffentliche Meinung und Massenmedien, in: W. Abendroth en K.
Lenk, Einführung in die politische Wissenschaft, 1968.
Peelen, G.J.; Van verlossing tot vertrossing, 1976.
Planken, A.P.J.; Den Haag Vandaag; televisie en de zekerheid van een scheef
beeld, 1980.
Popper, K.R.; The open society and its enemies, deel I, 1966 (1962).
Popper, K.R.; Conjectures and refutations, 1972 (1963).
Prick, L.; Hoe onbegrijpelijk zijn aktualiteitenrubrieken? in: MC, 1976.
Problems of Television Research; A progress report, 1966.
Putten, J. van; Demokratie in Nederland, 1975.
Putten, J. van; Demokratie en openbaarheid van bestuur, in: Civis Mundi,
1975, (2).
Rennen, T.; Leesbaarheid en beluisterbaarheid, 1974.
Robinson, G.J.; Fünfundzwanzig Jahre "Gatekeeper-Forschung": eine kritische
Rundschau und Bewertung, in: J. Aufermann, H. Bohrman en R. Sülzer,
Gesellschaftliche Kommunikation und Information, 1973.
417

Ronnenberger, F.; Leistungen und Fehlleistungen der Massenkommunikation, in:
Publizistik, 1973.
Ronnenberger, F.; Die politischen Funktionen der Massenkommunikation, in:
W.R. Langenbucher, Zur Theorie der politischen Kommunikation, 1974.
Rooij, M.; Enkele opmerkingen over taak en verantwoordelijkheid van de journalist,
1971.
Rooij, M.; De diversiteit in de pers, in het bijzonder de dagbladpers, bijlage
bij Eindrapport van de Commissie Bedrijfsfonds, 1972.
Rooij, M.; Kranten. Dagbladpers en maatschappij, 1974.
Rosengren, K.E.; International news: methods, data and theory, in: Journal
of Peace Research, 1974.
Rosengren, K.E.; Vertekening in het nieuws: methoden en begrippen, in: MC.
1978.
Rücke!, R.R.; Informationsfluss und redaktioneller Entscheidungsprozess, in:
Publizistik, 1969.
Rühl, M.; Politik und öffentliche Kommunikation, in: Publizistik, 1973.
Ruiten, G.A. van; Massamedia en manipulatie, 1971.
Saxer, U.; Die Objektivität publizistischer Information, in: W.R. Langenbucher,
Zur Theorie der politischen Kommunikation, 1974.
Schaafsma, H.; Krant/radio/televisie. Een kritische beschouwing, 1968.
Schaafsma, H.; Voordracht van Schaafsma opgenomen in de gids voor het Studium
Generale 1971 - 1972 van de Rijksuniversiteit te Leiden, 1971.
Schatz, K.; Ansätze zur Gültigkeit der Analysen einseitigen Verhaltens, in:
Publizistik 1976.
Schendelen, M.C.P.M. van; Politieke participatie: een politiek-economisehe
benadering, in: AP, 1973.
Schmidt, M.A.; Tagesberichterstattung in Zeitung und Fernsehen, 1977.
Schneider, A.; Demokratieverständnis und Kirche, 1978.
Schönbach, K.; Trennung von Nachricht und Meinung, 1977.
Scholten, 0.; Doeleinden van lezersonderzoek, 1975.
Scholten, 0.; Codeerinstructie Pers en Parlement, 1978.
Scnolten, U.; Massamedia en democratie, 1978 2
.
Scholten, 0.; Codeerinstructie Pers en Parlement, 1979.
Schramm, W.; The nature of news, in: JQ, 1949.
Schulz, W.; Die Konstruktion von Realität in den Nachrichten medien, 1976.
Schumpeter, J.A.; Kapitalisme, socialisme en democratie, 1967 (1963).
Seymour-Ure, C; The press, politics and the public, 1968.
Siebert, F.S., Th. Peterson en W. Schramm; Four theories of the press, 1963
(1956).
Siepmann, CA. en S. Reisberg; To secure these rights - coverage of a radio
documentary, in: POQ, 1948.
418

Silbermann, A. en U.M. Krüger; Sociologie van de massacommunicatie, 1975.
Sociaal-Wetenschappelijk Instituut, Vrije Universiteit; De nederlandse
kiezers in 1967, 1967.
Stappers, J.G.; Selectiviteit van de communicator, in: H. Daudt e.a., Selectiviteit
in de massacommunicatie, 1971.
Stappers, J.G.; De massamedia in een democratie - vierde macht of waakhond?
in: Civis Mundi, 1975.
Stassen, J.L.; Over democratie, 1969.
Steffani, W.; Parlementarismus ohne Transparenz, 1971.
Stuiber, H.W.; Zu den Funktionen der Massenkommunikation: Politische und
soziale Orientierung als Grunddimension massenkommunikativer
Leistungen, in: M. Rühl en J. Walchshöfer,Politik und Kommunikation,
1978.
Teigeier, P.; Zum Gegenwärtigen Stand der Verständlichkeitsforschung, in:
Publizistik, 1979.
Thompson, D.F.; The democratie Citizen, 1970.
Thorson, T.L.; The logic of demoeraey, 1962.
Vis, J.J.; Parlementaire pretenties, praktijken en problemen, in: H. Daalder,
Parlement en politieke besluitvorming in Nederland, 1975.
Vondeling, A.; Tweede Kamer: lam of leeuw?, 1976.
Werkgroep Nationaal Verkiezingsonderzoek; De nederlandse kiezers in 1971,
in: AP, 1972.
Werkgroep Nationaal Verkiezingsonderzoek; De nederlandse kiezer '77, 1977.
Wildenmann, R. en W. Kaltefleiter; Funktionen der Massenmedien, 1973 (1965).
Wijnen, H.A. van; Aspecten van en kanttekeningen bij het functioneren van het
parlement, in: Socialisme en democratie, 1975.
Wijnen, H.A. van; De politieke journalistiek is het parlement op het hellende
vlak gevolgd, in: Christelijk Historisch Perspectief, 1976.
Zoutendijk, G.; De technisch-wetenschappelijke ontwikkeling en de politieke
besluitvorming, in: Civis Mundi, 1972.
419

OTTO SCHOLTEN
KRANT
EN
DÉMOCRATIE
Massamedia zijn onmisbaar in een parlementaire democratie.
Burgers zijn voor informatie over de politiek aangewezen op
massamedia en politici zoeken maar al te graag de schijnwerpers
van de publiciteit. Vooral krant en televisie zijn verbindende
schakels tussen politiek en bevolking.
In dit boek worden dagbladen aan de tand gevoeld.
Hoeveel aandacht besteden landelijke dagbladen aan politiek
nieuws? Hoe oordelen zij over politieke partijen en maken zij
ook duidelijk waarop hun oordeel rust?
Het boek bevat het verslag van een uitgebreide inhoudsanalyse
van alle landelijke dagbladen, van De Telegraaf tot De Waarheid.
Onderzocht wordt of de landelijke dagbladen afzonderlijk en
als geheel een evenwichtig beeld geven van het politieke gebeuren
en of alle politieke opvattingen aan bod komen.
Naast de inhoud zijn ook de lezers van kranten in het geding.
Hoe groot is hun belangstelling voor politiek nieuws?
Maakt het voor de politieke kennis van de lezer wat uit of hij
het Algemeen dan wel het Nederlands Dagblad leest?
Het centrale thema van dit boek is de vraag welke functie
dagbladen in onze democratie vervullen voor de meningsvorming
van burgers of politieke aangelegenheden.
O. Scholten (1946) is verbonden aan de vakgroep Kommunikatiewetenschap
van de Subfaculteit Politicologie, Vrije Universiteit,
Amsterdam.
ISBN 90.6256.422.4
VU Boekhandel / Uitgeverij
De Boelelaan 1105, 1081 HV Amsterdam
Postbus 7161, 1007 MC Amsterdam
Telefoon 020-44 43 55 - Telex 18191 vuboe nl