de praehistorische steenen wapenen en werk - Books and Journals

DE PRAEHISTORISCHE STEENEN WAPENEN EN WERK-
TUIGEN ULT DEN OOST-INDISCHEN
ARCHIPEL, BESCHOUWD UIT EEN ARCHEOLOGISCH
EN ETHNOGRAPHISCH OOGPUNT.
DOOB
C. M. PLEYTE WZN.
m ta< .EtónojraptóeA Af»je»ni twn A«< iTon. ZoöJ. Öen.
n JVatera
"Anna antiqua, manus, ungues dentesque fuerunt,
Et lapides, et item silvarum fragmina rami.
Posterius ferri vis est, aerisque reperta,
Sod prior aeris erat, quam ferri onguitus usus."
Met deze woorden bezong reeds Lucretius met groote juistheid de
oude toestanden in zijn gedicht //de rerum natura". Hoe dieper de wetenschap
doordringt in de kennis omtrent oude uitgestorvene, en nog op
een zeer lagen trap van ontwikkeling staande volkeren, des te meer
worden deze regelen bewaarheid. Overal waar wij overblijfselen van
een vroegere beschaving aantreffen, zijn deze, of steenen, bf bronzen,
of ijzeren wapenen en werktuigen, en, naarmate de ontwikkeling
hooger was, steeds in deze volgorde. In den laatsten tijd is de aandacht,
meer dan vroeger, op deze voorhistorische overblijfselen gevestigd.
Vooral in den Indischen Archipel houdt men zich tegenwoordig
ijverig bezig met archeologische onderzoekingen. Aan dezen hebben
wij dan ook reeds een groot gedeelte onzer kennis omtrent de Hindoekolonisatie
te danken. Tot nog toe bepaalden deze nasporingen zich
echter voornamelijk tot de oude monumenten; dit is niet voldoende.
Wij moeten nog verder in de geschiedenis van Insulinde teruggaan,
wij moeten de oudste restes nauwkeuriger beschouwen dan tot heden
gedaan is. De steenen werktuigen van weleer, die nu en dan in de
verschillende gewesten uit den bodem werden opgedolven, hebben
ook hunne geschiedenis , die wij moeten trachten te leeren kennen.
Prof. Kern wees reeds op het feit, dat de smeedkunst lang voor de
komst der Hindoes bekend moet zijn geweest. Onder de metalen,
aldus deze Hoogleeraar, komt het eerst ijzer in aanmerking. De
meest gebruikelijke benaming, Javaansch wësi, Alfoersch van de
Minahassa was ei, Maleisch basi, Bataksch bosi, enzoovoorts, i;

C. M. PLEYTE WZN., DE PRAK HISTORISCHE STEENEN ENZ. 587
inheemsch, evenals het Tagalsche ba kal. Niet alleen het erts, ook
de bewerking moet bekend zijn geweest; want in het Fidjisch beteekent
wesi een soort van speer, en wesia hard. Hoe ware dit te
verklaren, indien men het ijzer niet had weten te bewerken, in een
grijs verleden, toen de stam, wiens taal in 't Fidjisch voortleeft,
nog niet van zijn verwanten in den Archipel gescheiden was? Deze
uitkomst wordt zijdelings bevestigd door 't opmerkelijk verschijnsel,
dat de half wilde Igorroten op Luzon en de Dajaks op Borneo in
't bearbeiden van ijzer grooter kunstvaardigheid bezitten dan de
beschaafde Javanen en Maleiers '.
Alvorens onze aandacht tot de praehistorische wapenen en werktuigen
te bepalen, willen wij nog op enkele plechtigheden en gebruiken
uit den cyclus van het familieleven der inlanders wijzen, waarbij
het metaal niet als snijdend werktuig mag worden aangewend.
Zoo wordt bij de geboorte, zoowel bij de minder beschaafden, de
Orang-Bënoewa van Malakka, de Amboneezen, de bewoners van Boeroe
en die der andere eilanden tusschen Celebes en Nieuw Guinea, als bij de
meer ontwikkelde Javanen, Makassaren, Boegineezen enzoovoorts,
een bamboemes tot het doorsnijden van den navelstreng gebezigd ».
Het plechtige haarsnijden, dat eenigeu tijd na de geboorte plaats
heeft, mag evenmin met een schaar of mes volbracht worden. Bij de
Timoreezen bijvoorbeeld geschiedt dit door middel van een scherp
gemaakt riet, in de derde maand nadat het kind ter wereld is gekomen,
terwijl, wanneer wij voor een oogenblik het gebied van den Indischen
Archipel verlaten, wij zien, dat bij de Maoris, op Nieuw Zeeland,
wanneer voor de eerste maal het haar van het kind gesneden wordt,
de grootvader of een priester voor dit heilige werk een mes van
obsidiaan bezigt, en op Tahiti een haaientand daarvoor gebruikt
wordt s. Nog moet hier de besnijdenis genoemd worden. Bekend is het,
' Kern, Over den invloed der Indische, Arabisohe en Europeesohe beschaving
op de volken van den Indischen Arohipel. blz. 18.
* Wij verwijzen voor dit gebruik naar de volgende werken:
Bijdr. T. L. en Vk. v Ned. Ind. 1885, dl. X, blz. 193. Meded. v. h. Ned.
Zend. Gen. dl. XVII, blz. 257. Journ. of the Ind. Arohip. vol. I, blz. 298.
Tijdsch. v. Ned. Iud. 1845, dl. IV, blz. 279. Idem 1843, dl. II, blz. 632. Geneeek.
tijdschr. v. Ned. Indie, dl. XXII, blz. 59. Van Eek, Schetsen van het eiland
Bali, blz. 263. Tijdsohr. v. h. Bat. Gen. v. K. eu W. dl. XIX, blz. 93. Zeitschr.
f. Bfchnol. 1876, blz. 183. Riedel, de sluik en kroesharige raseen tussohen Selebes
en Papua, blz. 23, 73, 135, 175, 236, 265, 303, 326, 355, 391, 417, 449
en 465.
* Wilken, Ueber das Haaropfer und einige andere Trauergebrauohe bei den
Völkeru Indonesien's. Heft II, blz. 93—94. Geciteerd volgens den nSeparatabdruok.il

588 C. M. PLEYTÜ WZN., DE PR.AKHlsTnRTsr.HT.-. STEENEN WAPENEN
dat de oude Israëlieten, die hierin de Egyptenaren tot voorbeeld
gehad hebben, voor deze plechtigheid zich van steenen messen bedienden.
Hetzelfde doen nog heden ten dage de Papoeas van de Maclay-kust,
terwijl de Alfoeren van de Minahassa deze operatie plegen te verrichten
door middel van de tëtëwd, de fijn en dun gesneden buitenkant van
den wulud (bambusa longinodis) '.
Hoe moeten wij nu het gebruik van niet-metalen messen bij deze
verrichtingen verklaren? Het afsnijden van den navelstreng, het
plechtige haarsnijden alsmede de besnijdenis, voor zooverre deze niet
volgens den Mohainmedaanschen ritus plaats heeft, zijn operaties die
reeds uit de grijze oudheid, lang voor dat het metaal bekend was,
dagteekenen. Met de ceremonies aan deze operaties verbonden, nam
men van geslacht tot geslacht ook de werktuigen over, waarmede zij
oorspronkelijk verricht werden (een scherp stuk bamboe of eensteensplinter),
en door den geest van behoud, die alle lager ontwikkelde
lieden beheerscht, zijn, tot den huidigen dag, deze instrumenten in
eere gebleven. — Dit gebruik van niet-metalen werktuigen bepaalt zich
echter, om het hier nog op te merken , niet uitsluitend tot de plechtigheden
en gebruiken in den cyclus van het familieleven. Zoo verhaalt
onder anderen de kundige natuuronderzoeker Wallace, dat, op het
eiland Geram, de sago door de Alfoeren met behulp van een
knuppel, in welks ondereinde zich een scherp stuk kwarts bevindt,
wordt gewonnen ». Ongetwijfeld duidt dit gebruik op een steenperiode,
en is het ook hier het bijgeloof, dat den nakomeling steeds verboden
heeft, dit oorspronkelijke werktuig door een meer doelmatig ijzeren
te vervangen.
Uit de hier aangehaalde daadzaken mogen wij besluiten , dat ook
in den Indischen Archipel, voor dat de bewerking der metalen bekend
werd, een tijdvak geweest is, waarin men algemeen uit ruwen steen
wapens of werktuigen vervaardigde. Dit wordt bevestigd door het feit,
dat men allerwege steenen , in den vorm van wiggen en bijlen geslepen,
gevonden heeft. Wij zullen nu overgaan tot een meer nauwkeurige
beschouwing dezer werktuigen, door achtereenvolgens te vermelden
waar zij gevonden zijn, waarin zij overeenkomen met, of verschillen
van die, welke bij naburige volken worden aangetroffen, welke
vormen en afmetingen zij hebben, om ten laatste na te gaan, welke
' Wilkeu, De besnijdeuis bij de volkeu vau den Iiidisoheu Arohipel. Bijdr. T.
L. eii Vk. v. Ned. Iud. 1885, dl. X, blz. 193, as.
» Wallace, The Malay Archipelago. Vol. II, blz. 118.

ÉN WERKTUIGEN UIT DEN OOST-INDISCHEN ARCHIPEL. 589
de meeningen zijn, die de inboorlingen omtrent den oorsprong dezer
voorwerpen hebben , en wat het gebruik is, dat zij daarvan nog heden
ten dage maken '.
Steenen wapenen en werktuigen treffen wij , eenige eilanden uitgezonderd,
over den geheelen Archipel verspreid aan. Zoowel op Java
en Sumatra als op Celebes en Borneo, de Philippijnen , de Aroe- en
Kei-eilanden, Ceram , de Banda-eilanden , Timor, Flores, Adonare en
Solor, zijn van tijd tot tijd eenige exemplaren gevonden. Het grootste
aantal leverde wel Java, doch daar deze opgave te onbepaald is, zullen
wij dit eiland residentie voor residentie beschouwen. Verreweg de meesten
werden in de Preanger-regentschappen voor den dag gebracht. Uit deze
landstreek ontving het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en
Wetenschappen ongeveer vijftig stuks, het Eijks Museum van Oudheden
alhier een nog grooter aantal. Hierop volgen de residenties
Batavia, Krawang, Cheribon, Banjoemas, Tegal, Bagelen, Samarang,
Madioen en Passoeroean ieder met eenige specimina. Het is uiterst
moeielijk , zekerheid omtrent de juiste vindplaatsen dezer steenen werktuigen
te verkrijgen, daar de inlander dergelijke voorwerpen steeds
met bijgeloovigen eerbied als voortbrenselen van het atmospherisch
vuur beschouwt. Volgens den heer van Limburg Brouwer echter,
worden zij gewoonlijk twee tot twee en een halven voet diep onder
den beganen grond aangetroffen V
In het jaar 1854 wijdde reeds de heer Brumund een hoofdstuk
aan de steenen bijlen en beitels. Hij maakte uit de vondsten, die
toen ter tijde nog gering waren, op, dat de voorhistorische werktuigen
tot westelijk Java, dat is tot de Soendalanden, beperkt waren. Als
reden gaf hij op, dat de Soendaneezen op hunne bergen , welke de natuur
als scheidsmuren tusschen hen en de overige bewoners van het eiland
opwierp, veel minder in den invloed en in de beschaving der Hindoes
gedeeld hebben dan hunne stamverwanten op Midden- en Üost-Java,
en derhalve langer op hunnen oorspronkelijken trap van beschaving
zijn blijven staan ». Uit latere ontdekkingen is evenwel gebleken, dat dit
• Wij hopen hiermede tevens de 17

590 C. M. PLEXTE WZN., DE PBAEHISXOIUSCHE STEENEN WAPENEN
niet het geval is; integendeel, steenen bijlen uit den voortijd komen,
gelijk uit het zooeven medegedeelde kan gebleken zijn, bijna in elk
gedeelte des eilands voor. Wij moeten derhalve aannemen, dat geheel
Java, voor de komst der Hindoes, in een tijdperk verkeerd heeft,
waarin het bewerken van steen, tot verschillende werktuigen, algemeen
was en deze laatsten tot allerlei doeleinden werden aangewend.
Dat zelfs ten tijde dat de Hindoe-beschaving haar hoogsten bloei
bereikt had, de herinnering aan het gebruik van steeuen werktuigen
niet geheel verdwenen was, meenen wij te mogen opmaken uit het
feit, dat op de basreliefs van den Börö-Budur, twee menschelijke
figuren voorkomen, die bezig zijn, met een steenen bijl, een boomstam
te behakken. ' (Plaat VII, fig. 7 en 8.)
Voordat wij thans overgaan tot het geven van een overzicht
van de verschillende vormen en van de afmetingen der steenen
beitels, zullen wij negen hoofdtypen aannemen, waartoe wij de
thans bekende bijlen en beitels terugbrengen. Ten einde zoo kort
en duidelijk mogelijk te zijn, hebben wij deze negen typen afgebeeld
op Plaat I, II en III. Wij onderscheiden derhalve:
Type I. Bijlen, wigvormige, geslepen aan twee vlakken, de
snede aan de beide zijden bijgeslepen.
Type II. Bijlen of dissels, met twee platte vlakken, de snede
aan eene zijde bijgeslepen.
Type III. Bijlen, gebogen disselvormig, overgaande tot den
waaiervormigen dissel.
Type IIIA. Bijlen, als voren, doch smaller.
Type IV. Bijlen, gebogen disselvormig, voor- en achtervlak loopen
in de snede uit.
Type V. Bijlen, gutsvormig, met horizontale boven- en ondervlakken.
Type VI. Bijlen, gutsvormig, met gebogen voor- en achtervlak.
Type VII. Bijlen, gutsvormig, met plat ondervlak, twee zeer
smalle opstaande kanten en een bol bovenvlak.
Type VIII. Bijlen, gutsvormig met plat ondervlak, twee zeer
smalle opstaande kanten en een scherphoekig bovenvlak.
Deze typen-indeeling geldt uitsluitend voor het eiland Java en
is door ons vastgesteld na een nauwkeurige vergelijking der spe-
• Leemans, Sur uu baarelief d'un temple & Java. Congres Intern. d'Anthropol.
et d'arohéolog. préhistoriques. VI> session. Bruxelleü, 1872, pag. 534. Leemans,
De Bórö Boedoer op het eiland Java. Plaat LXVI. ng. 102 en Plaat CLXXIV. A.
fig. 154.

EN WERKTUIGEN UTT BEN OOST-INDISCHEN ARCHIPEL. 591
cimina, die het Bijks-Museum van Oudheden alhier bezit. Door den
heer Van Limburg Brouwer werden de bijlen en beitels van het Bata-
viaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen geordend '.
Wij konden de in die collectie aanwezige exemplaren natuurlijk niet
volgens onze indeeling rangschikken; derhalve waren wij genoodzaakt
den catalogus van dien heer over te nemen, zooveel mogelijk echter
met verwijzing naar ons systeem.
No.
van den
Catalogus.
VERZAMELING VAN HET BIJKS MUSEUM VAN OUDHEDEN.
VINDPLAATS, RESIDENTIE
Batavia
Samarang
Preanger Regentschappen.
Batavia
Samarang
Preanger Regentschappen.
Cheribon
Batavia
Samarang.
Preanger Regentschappen.
Krawang
Batavia
Preanger Regentschappen.
Krawang
Batavia
Preanger Regentschappen.
Batavia
Batavia
Samarang
Preanger Regentschappen.
Krawang
Batavia
Samarang
Preanger Regentschappen.
Passoeroean
Java.
TYPE.
1
1
•1
2
2
2
2
3
3
3
3
3A
3A
3A
4
4
5
6
6
6
6
7
7
7
7
STEENSOORT.
AFMETING.
Grootste Kleinste! | Aantal.
in cM.
10
8.5
6.4
17
13.5
12.3
16
15.5
12.5
14.5
10.5
9.1
10.5
5.5
10
8.5
15.5
13.5
6
12.4
11
13
12.2
7.5
17.3
o
4.8
8
4
6
4.7
7.6
4
4.2
5.8
6.8
6.3
8.9
5.5
4.5
7
5.4
5
7
' V. Limburg Brouwer O. C. blz. 65, ss. Men leze over steeuen bijleu,
op Java gevonden, nog de volgende verhandelingen: Leemans, Over steenen
bijlen op Java, en eenige steenen voorwerpen op Borneo gevonden. Tijdsohr. v. d.
Wis- en Natuurk. Wetensch. Uitgegeven door de lsie klasse van het Kon. Ned.
lust. dl. V, blz. 106. Yates, On the stone wedges of Java, and similar ancient
objeots of stone disoovered in Borneo. Aroheol. Journ. No 42. Vrolik, Berigt over
zes steenen wiggen op Java gevonden. Tijdschr. v d. Wis- en Natuurk. Wetensch.
dl. Ill, Afl. 2. Daubrée, Sur uue oolleotion d'inatruments en pierre déoouverts
dans l'tle de Java. Inst. Imp. de Franoe. Comptes rendus des séances de l'Aoad.
d. sciences, LXVII. Séance du 28 déeembre 1886.
11 2
1
5
4
8
1
34
2
27
1
10
10
1
5
2
2
15
1
6
6
3
5
2
1

592 C. M. PLBYTE WZN., DE PRAEHISTORISCHE STEENEN WAPENEN
No.
van den
Catalogus.
1
1 ^
* 1
VINDPLAATS, RESIDENTIE
Batavia . . . . .
Preanger Regentschappen.
Bagelen
TYPE.
8
8
8
8
STEENSOORT.
AFMETING.
GrooUte Kleinste Aantal
in cM.
24 10.2 8
15 1
22 3
30 I 1
.4amm«vfcmgr. Bij de beschrijving der bijlen hebben wij de opgave der steensoort
achterwege gelaten De wetenschap toch eischt thans meer dan de eenvoudige
opgave van bij voorbeeld kiezel- of vuursteen. Zij verwacht de resultaten van een
microscopisch onderzoek.' Aangezien het onmogelijk is dit onderzoek in te stellen,
zonder een stuk van het voorwerp af te slaan en dit daardoor voorgoed te beschadigen
, konden wij hiertoe niet overgaan. Bovendien, al kenden wij nauwkeurig
de steensoort waaruit de bijlen vervaardigd zijn, dan is de geologische kennis
van de gewesten waaruit zij zijn aangevoerd nog zoo gering, dat het onmogelijk
uit te maken is, of de steen, die ter vervaardiging gediend heeft, werkelijk aldaar
inheemsch is en niet van elders ingevoerd.
No.
van den
Catalogus.
Ba I.
19-26
32
34
55—56
60
Ba III.
1
*/*
13
59
68
C.
7
D.
12
13
VERZAMELING VAN HET BAÏAVIAASCH GENOOTSCHAP VOOR
KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN.
VINDPLAATS, RESIDENTIE TYPE.
Krawang . . . .
Kediri
Batavia (Depok) . .
Krawang . . . .
Krawang . . . .
Djokjokarta . . .
Madioen (Magetan) .
Madioen (Magetan) .
Kediri
Djokjokarta
Bagelen. -
Bagelen (Sapoeran). . .
Bantam (Tjimarga, afd.
Lebak)
1—2
1—2
1—2
1-2
1—2
2—4
2—4
2—4
2—4
6—8
5-8
5—8
STEENSOORT. | AFMETING. Aantal
Jaspis
Jaspis
Jaspis
Vuursteen
Calcedoon
Trachiet
Kiezellei
Jaspis
Jaspis
Cornalijn
Kiezel leisteen
Calcedoon
Lydiet
De determinatie der steensoort van de bijlen uit deze verzameling
blijft, om de hierboven vermelde redenen, geheel voor de verantwoording van den
heer V. Limburg Brouwer.
i Dr. A. B. Meyer, Nephrit und Jadeit, dl. III, ble. 51, toont bij de
beschrijving van een ohloromelanietbijl der Humboldtsbaai, hoe men zulk een
onderzoek moet instellen.
.S
8
1
1
2
1

SN WERKTUIGEN UIT DEN OOST-tNDISCIÏKN ARCHIPEL. 593
Thans zullen wij overgaan tot de beschouwing der op de zoogenaamde
Buitenbezittingen, dat zijn de eilanden buiten Java, gevonden exemplaren
, die wij, wegens hunnen vorm, allen hebben afgebeeld, voor
zooverre zij iii de Rijks-Verzameling te, Leiden aanwezig zijn.
Zoo treffen wij op Plaat III, tig. T, een steen aan in den vorm
van een meslemmet, op verschillende plaatsen met koord omwonden,
1. 11.4; br. 3.3; d. 0.9 cM., afkomstig van Borneo». De heer
Leemans, directeur van het Rijks-Museum van Oudheden, die de
collectie, zeer welwillend, te onzer beschikking stelde, geeft
dezen steen niet op als een werktuig of wapen en, onzes inziens,
terecht. Bij eene nauwkeurige beschouwing kunnen wij geen enkel
spoor van bewerking daaraan ontdekken. De koord zou kunnen
gediend hebben om den steen aan een band te bevestigen, ten einde
hem als amulet om den hals te dragen, doch kan evengoed
het overblijfsel zijn van een snoer waarmede de steen, als zinker,
aan een net bevestigd is geweest. Dit komt ons des te waarschijnlijker
voor, daar de koord getaand is, een bewerking, die, zooals
genoegzaam bekend is, uitsluitend op touwwerk, dat tot het vervaardigen
van netten of vischlijnen moet dienen, wordt toegepast,
Plaat III, fig. II, stelt voor een bijl waarvan beide vlakken gepolijst
zijn en de snede van het eene naar het andere einde vlak
is bijgeslepen; boven en op zijde weinig bewerkt; aan het boveneinde
op zijde van inkepingen voorzien tot het bevestigen aan een steel; 1.
9.5; br. 5—6.2; d. 2.1 cM.; afkomstig van Menado op Celebes.»
Reeds Rumphius, om dit in het voorbijgaan mede te deelen, maakt van
het voorkomen van steenen bijlen op dit eiland gewag. Hij verhaalt dat
zulk een bijltje door Alfoeren van Tomboekoe gevonden werd in een door
den bliksem gespleten palmboom. Drie eigenaars hadden het achtereenvolgens
aan hunne krissen gedragen, waardoor het als het ware
gepolijst was. s Van een ander exemplaar heet het dat het werd aangetroffen,
stekende in een ijzerhoutbooin, op het in de nabijheid
van Celebes gelegen eiland Gapé*, in het jaar 1677. Vooral dit
laatste feit vond Rumphius zeer merkwaardig, hij vereeuwigde het
daarom in het hier volgende jaarversje:
Als Gapes opperheer boog Voor Kabonna stoVt,
Voer Ik Door DonDers kraC'ht In't hart Van 't ijzer-hoVt. *
' Leemans, Beschrijving der Indische Oudheden van het Rijke-Museum van
Oudheden. *B 4.
* Leemans, o. o. *B 27.
* Rumphius, d'Amboinsohe rariteit-kamer, blz. 207. Plaat L, fig. B.
* Gapé of Gapey, een der eilanden van den Bauggaai-arohipel.
BumphiuB, o. c, blz. 208, Plaat L, fig. A.

594 C. M. PLEYTE WZN., DE PRAEHISTORISCHE STEENEN WAPENEN
Van meer belang zijn de op Plaat IV afgebeelde bijltjes. Fig. T
is een smal bijltje, naar beneden breeder uitloopende, zonder snede;
1. 10.5 ; br. 2.6—3.8; d. 1.1; afkomstig van Wai Heroe op Ambon i.
Kg. IT is de teekeniug van een bijltje, dat in of nabij een boom
op het eiland Ai, behoorende tot de Banda-groep, gevonden werd;
1. 5; b. 3—5.8; d. 1.5 cM. ». Fig. TTI—VII stellen vijf bijlen voor
van Timor afkomstig. Fig. Ill is een bijl van het binnen- naar het
buitenvlak bijgeslepen, aan het boveneinde beschadigd; 1. 6.8; br.
4; d. 7 cM. *. Fig. IV. Onderste gedeelte van een bijltje als voren;
de snede van het voor- en achtervlak naar het midden bijgeslepen;
1. 5; br. 4.5; d. 1.2 cM. *. Fig. VII. Bijltje, vervaardigd vaneen
stuk fossiel been; het breedere gedeelte zeer geschonden; de snede
aan de beide vlakken bijgeslepen; 1. 5.5; br. 3.7; d. 1.5 cM. «. Fig.
V. Bijltje aan beide vlakken eenigszins bol; de zeer beschadigde snede
van het eene vlak naar het andere eenigszins plat bijgeslepen; 1. 6.3;
br. 4.9; d. 1.5 cM. «. Fig. VI. Bijltje aan beide zijden beschadigd;
het achterste vlak bol, het voorste meer plat; de snede van het
achter- naar het voorvlak bijgeslepen; 1. 5.9 ;br. 3.7; d. 1.5 cM. ».
Tot zoover de voorwerpen in het Museum van Oudheden alhier
aanwezig. Doch ook het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en
Wetenschappen bezit van de Buitenbezittingen verschillende exemplaren.
Zoo drie bijlen gevonden bij het meer van Tondano (Minahassa,
N. Celebes) No. B/l 40 Lydiet, B/J. 45 Alphaniet, B/S. 70
Jaspis; drie van Waikoessie (Timor) B/S. 25 Kiezelleisteen, B/S. 46
en 47 Alphaniet; zeven van Larantoeka (Flores) Ba. I 15—17 Basalt,
Ba. I 33 Jaspis, B/S. 14 Kiezellei, B/S. 82—83 Melafier; een van
Flores Ba. I 64 Hoornsteen; een van Solor B/S. 67 Jaspis; een van
Adonare D. 6 Kiezellei; een van Palembang D. 10 Jaspis.
Nog hebben wij hier de aandacht te vestigen op een tiental bijlen,
afkomstig uit het Oosten van den Archipel, toebehoorende aan Dr.
J. G. F. Riedel, en door dezen met groote welwillendheid ons ter
beschrijving afgestaan.
In deze verzameling van den Heer Riedel treffen wij ten eerste
twee exemplaren aan, uit het Oostelijke gedeelte van liet eiland
' Leemans, o. o. *B 25.
* Leemans, o. o. *B 29.
* Leemans, o. o. *B 14.
* Leemans, o. o. *B 15.
* Leemans, o. o. *B 16.
* Leemans, o. o. *B 18.
? Leemans, n. o. *B 17.

JAVA.
Pil.

JAVA.
Pl.U.

JMYilENBUlTEiNBEZITTINGEtf. pini.
JAVA.
Type lm
BUTTENBEZITTIXGEN.
ïïg.E.

BUITENBEZITTINGM. PLIV.

BÜITENBEZITTINGEN. COLLECTIE D'RIEDET. .
F JMuJrfer.
"w. gr.
Pl.V.

BUITENBEZITTINGEN. COLLECTIE D" KIEDEL.
fig.6.
Gorotioj-
•- Fig.Z ••-•
2^3*« Garang. J^^L
.Fig.8.
Loeanq Sermata qroep
w.qr
P1.V1.

MEUW-GUINEA. pi.vn.

EN WERKTUIGEN UIT DKN OOST-INDISCHEN ARCHIPEL. 595
Ceram. Het eene (PI. V, fig. 1) is een bijltje van zwarten fijnkorreligen
steen, onregelmatig bewerkt, naar het boveneinde puntig toeloopende;
de snede is aan de voorzijde een weinig bol bijgeslepen;
1. 9.4; br. boven 5, onder 3.5; d. 5 cM. Het andere (PI. V, fig. 2.)
is van geelachtig bruinen steen vervaardigd, tamelijk ruw bewerkt,
en loopt eveneens naar het boveneinde puntig toe; de snede is wigvormig
geslepen; 1. 11.5; br. boven 2, onder 5; d. 3 cM. PI. V,
fig. 3 is een bijltje mede van Ceram, van zwarten fijnkorreligen
steen; beide vlakken zijn eenigzins rond, terwijl de snede van het
voor- naar het achtervlak scherp is bijgeslepen; 1. 3.5; br. 3.5; d.
1 cM. Verder behoort tot de verzameling een bijl, gevonden op de
Watoebela-eilanden, van groenachtigen fijnkorreligen steen; beide
smalle kanten en het achtervlak zijn rechthoekig geslepen; het voorvlak
is eveneens rechthoekig geslepen tot op ongeveer -£ van de
lengte, doch gaat dan met een scherpen hoek in het achtervlak over,
waardoor de snede ontstaat: 1. 9.3; br. 3.3 ; d. 1.5 cM. (PI. V, fig. 4).
Hierop volgt de Goram of Gorong-archipel met twee stuks. Ten eerste
een bijl van groenachtigen fijnkorreligen steen, waarvan de beide
vlakken een weinig bol bijgeslepen zijn en naar boven smaller toeloopen
, terwijl de snede meer breed en wigvormig is; 1. 10 ; br. boven
2, onder 6.5; d. 2.5 cM. (PI. VI, fig. 6). Ten tweede een bijl van
dezelfde steensoort als de vorige; de beide vlakken zijn eveneens
flauw bol bijgeslepen, doch in het voorvlak nabij het boveneinde
bevindt zich nog een eenigszins concave uitholling, die waarschijnlijk
ter meerdere bevestiging van den steel gediend heeft; de snede is
van het achter- naar het voorvlak toe schuin bijgeslepen 1. 7; br.
4.5; d. 1.7 cM. (PI. VI, fig. 7). Het eiland Wetter wordt vertegenwoordigd
door een dissel van zwarten fijnkorreligen steen , waarvan de
vier zijden zeer glad geslepen zijn; het voor- en achtervlak zeer breed,
de zijvlakken veel smaller; de snede is van het achter- naar het
voorvlak schuin bijgeslepen; 1. 7.5; br. 5.2; d. 1 cM. (PI. V, fig.
5). Eindelijk zijn nog twee zeer kleine dissels van de Loeang-Sermata
eilanden te vermelden van lichtgroenen steen, waarvan de sneden
van het achter- naar het voorvlak schuin zijn bijgeslepen; het eene
1. 5.5; br. 3.5; d. 1 cM., het andere 1. 5.5; br. 1.8; d. 1.3 cM.
(PI. VI, fig. 8 en 9).
Wij hebben thans, van de hierboven vermelde bijlen, den vorm,
de afmetingen en vindplaatsen leeren kennen. Kortelijk hebben wij
nu na te gaan, op hoedanige wijze zij vermoedelijk gebruikt werden.
5e Volgr. II. 40

596 C. M. PLEYTE WZN. , DE PRAEHISTOKISCHE STEENEN WAPENEN
Daartoe hebben wij slechts den blik te slaan op de met de bewoners
van den Indischen Archipel verwante Papoeas van Nieuw-Guinea.
Dezen verkeeren toch. nog grootendeels in de steenperiode. Uit hetgeen
wij dus bij hen aantreffen , mogen wij eenigermate besluiten , hoe het
voorheen bij de Indische volken is geweest. Wij hebben daarom
gemeend eenige afbeeldingen der, voor Nieuw Guinea, typische bijlvormen
aan onze verhandeling te moeten toevoegen. Op PI. VII
fig. 1, vindt men een bijl afgebeeld van de Humboldtsbaai, waarvan
het steenen lemmer in een houten koker bevestigd is, welke koker
vervolgens door een gat in den steel is gestoken. PI. VII, fig. 2,
stelt voor een bijl van de Geelvinksbaai, waarvan het lemmer eveneens
aan een stuk hout is bevestigd, terwijl dit laatste aan den steel
vastgemaakt is. PI. VII, fig. 3 is een bijl van Oetanata waarvan
het lemmer eenvoudig door een gat in den steel is gestoken. Op de
Koloniale tentoonstelling, in den Zomer van 1886 te Londen gehouden
, schetsten wij de vormen PI. VII, fig. 5, zijnde een dissel,
waarvan het lemmer in den knievormigen steel, die daartoe vooraf
aan het korte einde gespleten is, is geklemd, en PI. VII, fig. 4,
een bijl, tegelijkertijd dissel, waarvan het lemmer in een gespleten
stuk hout is geklemd, dat daarna door een lossen rotanring aan den
knievormigen steel bevestigd is, waardoor men het lemmer in alle
richtingen draaien kan. Deze laatste twee vormen komen zoowel op
de Zuidoost- als op de Noordoostkust algemeen voor. Ten laatste
vermelden wij nog een soort van schoffel of landbouw-instrument,
waarvan de steen onmiddelijk tegen den houten steel bevestigd is,
eveneens van de Zuidoostkust van genoemd eiland. (PI. VII, fig. 6).
Hoe zulke bijlen gebruikt worden, leert ons v. Miklucho-Maclay,
de russische ethnoloog, die langen tijd op Nieuw Guinea aan de
Astrolabebaai vertoefde. Hij zegt: //Eine solcue Axt kann uur in den
Handen eines geübten Mannes brauchbar und nützlich sein, wird
sie von einem der ungewöhnt ist mit derselben umzugehen, gebraucht
so wird sie leicht gebrochen oder Nichts kommt zu Stande. Das
weiss ich aus eigener Erfahrung und es war nicht Geduld die bei
diesem Versuch fehlte. Die Eingeborenen aber mit ihren leichten,
kaum 5 cM. breite Schneiden, haltenden Aexten können -^ M.
im Durchmesser messende Baumstümme fiillen, und auch ganz feine
Figuren auf ihren Speeren aushauen. Die Papuas benutzen gewühnlich
kleine Aexte, deren Schneide nicht breiter wie 5 cM. misst, aber
eiu jedes Dorf besitzt eine oder mehrere grosse Aexte, deren Schneide
7—9 cM. breit ist, die mit zwei Armen gehandhabt, wahrend die

EN 'WERKTUIGEN UIT DEN OOST-INDISCHEN ARCHIPEL 597
erstere mit dem rechten geführt werden. Die Steine zu den Beilen
werden von den Bergbewohnern erhalten und finden sich nicht im
Ueberfluss so dass ein jeder Erwachsene nur eine gute Axt besitzt,
die grossen Aexte aber werden von den Besitzern als etwas höchst
Werthvolles und Seltenes bewarht". '.
Wanneer wij nu den vorm der bijlen van Nieuw Guinea beschouwen,
zien wij dat er twee hoofdvormen voorkomen, de eigenlijke bijl
en de dissel. Het werktuig, waarvan het lemmer aan één zijde geslepen
is en met den steel in een verschillend vlak ligt, is de dissel.
Deze wordt steeds aangewend bij het vervaardigen van kanos of het
bekappen van boomen, voor huiselijk en ander gebruik. Het werktuig
echter waarvan het lemmer aan beide zijden geslepen is en met den steel
in hetzelfde vlak ligt is de bijl, die zich uitstekend leent tot kloven
en derhalve ook als wapen wordt gebezigd. Wij willen hiermede niet
zeggen dat de dissel nimmer als wapen gebruikt wordt, daar dit
natuurlijk van de omstandigheden afhangt. Wordt een Papoea bij
het behakken van een boomstam verrast door een vijand of eenig
wild gedierte, dan zal hij onmiddelijk zijn dissel ter verdediging
grijpen, doch bij vooraf beraamde stroop- of sneltochten wordt steeds
de bijl medegenomen 2.
Aan de hand van de voorgaande gegevens kunnen wij nu de steenen
werktuigen uit den Indischen Archipel in twee hoofdrubrieken rangschikken,
namelijk dissels en bijlen, waaruit blijkt dat op Java,
evenals op de Buitenbezittingen, voornamelijk bijlen gebruikt werden,
daar wij slechts zelden een echten dissel onder de steenen werktuigen
aantreffen. Hoe de steenen aan een steel bevestigd zijn geweest, leeren
ons ook de bijlen der Papoeas. Wij zien op PI. VIT fig. I en fig. 3—5 ,
dat dit op vier verschillende wijzen plaats heeft. De eenvoudigste
bevestiging geschiedt, door den steen te steken in een gat, in
• V. Mikluoho-Maolay, EthnologiBohe Bemerkuiipen über die Papuafl der Maclayküste.
Nat. Tijdsch. v. Ned. Indië, dl. XXXV, blz. 75, ss. Zie ook Finsch, Original
Mittheilunpen v. d. Ethnol. Abtheil. der Kön. Museen. I Jrg. Heft 2 en 3, blz. 58.
Wij hebben tot nog toe de bijl uitsluitend als werktuig leeren kennen; bij de
Soeaoe-stam aan de Zuid-Oostkust van Nieuw-Guiuea vinden wij haar alleen als
ceremonie wapen in gebruik. Bij hen wordt de bijl "solemnly carried by the Chiefs
as a preliminary to peace; if these axes are accepted, pigs, bananas etc follow
and real peace is secured. A glance at the slight artistic hafting will oonvinoe
anyone that they are not for oleaving timber. On account of their being born in
procession, the name "processional axes" has been given to them." Chalmers and
Wyatt Gill, Works and Adventures in New Guinea, blz. 824.
- Bastian, Indoneaien. Tafelerklarung en PI. I, fig. 4.

598 C. M. PLEYTE WZN., DE PRAJEHISTOttlSCHE STEENEN WAPENEN
den steel aangebracht, fig. 3; daarop volgt het vastbinden van
den steen aan een rechthoekig gebogen steel, fig. 5; hierna het
klemmen van den steen in een gespleten stuk hout, hetwelk aan
het korte einde van den rechthoekig gebogen steel wordt bevestigd,
door middel van om vlechting, fig. 4; en ten laatste het klemmen
van den steen in een gespleten rond stuk hout, hetwelk in een
gat door den steel gestoken wordt, fig. 1. Deze beide laatste wijzen
van bevestiging hebben dit voor boven de beide eerste, dat men
den steen in alle richtingen kan draaien, waardoor het werktuig als
bijl en dissel kan worden gebruikt. Beide soorten worden dan ook
door de bewoners van de Iloodbaai met verschillende namen genoemd.
De werktuigen met een vasten steen heeten lra, die met een draaibaren
Lachela '.
Ten laatste rest ons nog met een enkel woord op te merken, in
welk opzicht de voorhistorische bijlen uit den Oost-Indischen archipel
verschillen of overeenkomen met die, welke in andere streken gevonden
zijn. De meest eenvoudige, de wigvormige bijl, vertoont niets afwijkends,
evenmin de dissel, die wij in de tweede plaats noemden. Ook de
derde en vierde, door ons aangenomen, soorten geven geen aanleiding
tot bijzondere opmerkingen ». De vijfde en de zesde vorm
echter schijnen meer bepaaldelijk tot Achter Indië * en den Indisehen
Archipel beperkt te zijn, terwijl de zevende en achtste categorie
tot dusverre uitsluitend op Java gevonden zijn, en derhalve
als kenmerkend voor dit eiland mogen worden aangenomen.
Tot dusverre maakten wij alleen gewag van bijlen, dissels en wiggen.
In hoeverre er andere steeneii werktuigen in den Oost-Indischen
Archipel gevonden zijn, is nog onzeker. Wel beschrijft de heer
Swaving * vier lanspunten van ruw behouwen vuursteen als van Java
afkomstig, doch berust deze opgave waarschijnlijk op een vergissing «.
* Fin8oh, o. c. blz. 58.
* Vergelijk de Quatrefages, Hommes fossiles et liommes sauvages eii vooral
Evans, Les ages do la pierre.
' Vergelijk de afbeeldingen en beschrijving van den Heer Moura, Le royaume
du Cambodge, dl. I, blz. 135—139, PI. II, fig. 5 en 7.
* Swaving, Berigt en afteekening van eenige steenen wiggen en wapenen. Nat.
Tijdschr. v. Ned. Indië. Jrg. I, 1850, blz. 85. PI. II, fiv. 13 en 14.
* Hoe gemakkelijk zulke vergissingen ontstaan, blijkt duidelijk uit een artikeltje
van Dr. C. Leemans getiteld: Verhandeling over een steenen wig of bijl van
zeldzamen vorm (Verslagen en Mededeelingen d. Kon. Acad. v. Wetensch. Aid
Letterk. 2de reoks, dl. VII), en uit het feit dat eenige jaren geleden uit een terp
bij Wiewerd (Friesland) een sfceenen bijl werd opgedolven die zoozeer van de in
doze stroken gewoonlijk voorkomende soorten afwijkt, dat onmogelijk aan te

EN WERKTUIGEN UIT DEN OOST-INDISCHEN ARCHIPEL. 599
Die vier lanspunten vertoonen toch een groote overeenkomst in vorm
en bewerking met de uit het Noorden van Europa bekende soorten.
Aangezien er nu onder de verzameling van het Bataviaasch Genootschap
verscheidene voorwerpen uit Gelderland en Overijssel voorkomen,
die, ter vergelijking, aan gemeld Genootschap waren geschonken,
is het zeer waarschijnlijk dat de door den heer Swaving beschreven
exemplaren daartoe hebben behoord en abusievelijk onder de op
Java gevonden steenen werktuigen zijn gebracht.
»Wo auch auf unserer Erde priihistorische Steingeriithe gefunden
werden, sei es in Europa, Asien, Afrika oder Amerika, da verbindet
sich mit denselben in den Augen des Volkes eine fast
identische, manchmal in die feinsten Einzelheiten übereinstimmende
Vorstellung. Man wird überrascht den Neger, den Südamerikanischen
Indianer, den Birmanen, den Esthen, den Letten, den Deutschen den
Pranzosen u. s. w. genau in demselben Aberglauben befangen zu
finden, der sich auf die Entstehung und die angeblichen wunderbaren
Eigenschaften der Steinbeile bezieht// '.
Ter bevestiging van deze regelen zullen wij thans nagaan , welke
opvatting de inboorlingen van den Oost-Indischen Archipel omtrent
de voorhistorische steenen werktuigen hebben. De dondersteenen of
donderkeilen in Europa zijn, gelijk bekend is, voorwerpen, meestal
wapenen, van steen vervaardigd, afkomstig uit den tijd toen het
gebruik van het metaal ook in dit werelddeel nog niet bekend was.
nemen was, dat dit voorwerp aldaar gebruikt zou zijn. Na zorgvuldige vergelijking
kwam men dan ook tot de overtuiging, dat gemelde bijl uit West-Indië af komstig
moest zijn; hoe zij in de terp kwam bleef eohter eeu raadsel. Eenigen tijd later bleek
evenwel , dat op genoemde terp een ex-Gouverneur onzer West-Indische Koloniën
gewoond had, na wiens dood men de bijl, waarschijnlijk bij het opruimen van
den boedel, als waardeloos had weggeworpen. Dr. W. Pleyte, Nederl. Oudh.
Friesland, blz. 72, PI. XXXI.
• Andree, Die prahistorisohen Steiugerathe im Volksglauben, blz. I. Rauber,
Urgeschichte der Mensoheu, dl. II, blz. 65. Men zie vooral Carthaillac, L'age
de pierre dans les souvenirs et les superstitions populaires. Als eene merkwaardigheid
vermelden wij hier nog, dat de St. Gertrudiskerk van de Roomsch Katholieke
gemeeute der oude Klerezij te Utrecht een bijl bezit van groenen steen,
waardoor een houten met zilver beslagen steel gestoken is; het Btompe gedeelte
van de bijl is eveneens met zilver bekleed, terwijl van buven een zilveren knop
prijkt; om het midden van den steel zit een zilveren band met de woorden: Nemo
Deos Credat Qui sic Fuerant Ruiouri (sic) Ydola Vana Ruunt Martini CesaSeouri.
Deze bijl wordt gezegd vroeger te hebben behoord bij een Martinusbeeld in de
Mariakerk te Utrecht, terwijl men beweert dat daarmede Bonifaoius gedood zou
zijn. Cat., Teut. v. Kunstvoorwerpen. 1880, blz. 167, ur 802.

600 C. M. PLETTE WZN., DE PRAEHISTOMSCHE STEENEN WAPENEN ]
Eigenlijk dus kunstprodukten, waren zij voorheen, volgens de algemeene
opvatting, dit echter niet. Toen men namelijk omtrent de
herkomst van deze voorwerpen nog niets wist, beschouwde men ze
als voortbrengselen van het atmospherisch vuur, en bestempelde ze
dus met de evengenoemde benamingen van dondersteenen en donderkeilen
». Bij de volken van den Indischen Archipel nn bestaat nog
steeds deze voorstelling. De voorwerpen, bijlen, beitels, wiggen,
enzoovoorts, die hier gevonden worden als overblijfselen van eene
vroegere steenperiode, heeten dan ook donder- of bliksemsteenen,
watu-ing-kilat bij de Alfoeren van de Minahassa, 2 of algemeener
donder- of bliksemtanden, gigi-guntur inliet Maleisch, * h u n t u -
gëlap in het Javaansch, * sait-ni-porhas in het Bataksch, *
isi-gutuinhet Boegineesch ,«gigi-gunturuin het Makassaarsch »
en batu-lintar bij de Maleiers van het schiereiland Malakka ».
Zooals wij uit die benamingen duidelijk zien , bestaat dus algemeen
bij de volken van den Indischen Archipel het geloof, dat de oude
steenen werktuigen van atmospherischen oorsprong zijn. Dit geloof
werd nog versterkt door de vaak voorkomende omstandigheid, dat die
werktuigen in de onmiddelijke nabijheid van boomen in den grond,
of ook wel in de boomen zelven gevonden werden , waarin een bliksemstraal
was, of heette te zijn ingeslagen. Eene meer voor de hand
liggende natuurlijke verklaring, dat die voorwerpen, bij het bewerken
van den bodem of het vellen van de boomen, gebruikt en toevallig
achtergebleven of verloren gegaan zijn, kon bij den eenvoudigen
inlander geen gezag verwerven.
Eumphius, die deze dondersteenen reeds kende, zegt://Hun naam
is in 't Maleitsch gighi gontur (gigi-guntur) want de Indianen
gelooven dat de donder een grooten kop heeft als een Stier, en
dat de dondersteenen zijn de tanden dewelke hij uitspuuwt, als hij
vergramt is, zijnde het donderen anders niet dan het brullen van
den Stieiv. 9 Ook op de Philippijnen bestaat deze voorstelling. De
' Lubbook, Pre-historio times, biz. 427.
* Watu = steeu, kilat = bliksem.
' Gigi = tand, guntur = donder.
* Huntu = tand, gSlap = bliksem.
* Sait = slagtand, porhas = bliksem.
* lei = tand, gutu = donder.
' Gigi = tand', guuturu = donder. Zie voor het voorgaande: Wilken, Het animisme
bij de Volken van den Indischen Arohipel, blz. 134—137.
* Batu = steen, lintar = donder, donderslag.
* BumpbiuB, d'Aruboüisohe rariteitkamer, blz. 207 sa.

EN WEUKTUIGEN UIT DKM OOST-TNDISCHEN ARCHIPEL. 601
Manobo's namelijk houden den donder wfur die Sprache des Blitzes,
den sie in der Gestalt eines abentheuerlichen Thieres verehren;
wenn der Blitz auf die Erde niederftihrt und in die Baume einschlagt,
so soil das Thier nach ihrer Meinung mitunter einen seiner
Zahne darin stecken lassen. Essindalte, eine früheren Periode angehörige
Steinbeile, die in ihrer Gestalt manchen der in unsern
europaischen Pfahlbauten gefundenen ahnlich sehen, und die mitunter
von ihnen in Baumen oder in der Erde steekend, entdekt
werden.// >
Met den vermeenden bovennatuurlijken oorsprong van de steenen
werktuigen, hangt ook het gebruik, dat door de inwoners van den
Oost-Indischen Archipel daarvan gemaakt wordt, grootendeels samen.
"Van het gebruik des dondersteens". aldus weder Rumphius, "zal
ik alleen verhalen, 't welk ik van de Inlanders geleerd hebbe
onbetwist latende wat daarvan voor superstitieus te houden zij.
Vooreerst kan men alle dondersteenen gebruiken voor toetssteenen,
want zij houden het metaal vaster dan de gemeene. De Mooren
zetten hunne krissen daarmede aan tot ze de rechte scherpte bekomen,
zij gelooven, dat ze daarmede alle hardgemaakte vel kunnen doorstooten.
Het grootste gebruik, waarom zij bij allen Indianen zoo
hoog geacht worden is tot het Cabbal (leze: k ë b b a 1, J-*J ) dat is
zich vast en onkwetsbaar maken stout en moedig in den oorlog te
zijn". * Zoo lezen wij ook in de verhandeling van den Heer v.
Schmidt over de zeden en gebruiken van de Oeliassers: "Om zich
onkwetsbaar te maken (kabbal dan salah) nemen zij een stukje
dondersteen en naaien hetzelve, met de daarbij behoorende, aan de
kunst eigenaardige woorden op papier of doek geschreven , in een
stuk lijnwaad en binden dit op den buik of hangen het om den
hals ten einde daardoor het vel een hardheid gelijk die van den steen
te geven// *. Op de Tenimber- of Timorlaut-eilanden, op het eiland
i Somper, Die Philippinen und ihre Bewohner, blz. 61—62. Wij willen hier tor
plaatse nog met een enkel woord wijzen op het feit, dat ook de Maloiere van
Malakka "value very highly the hard polished celt, because they say it has
been used in the aerial warfare, by angels and demons, and has inflicted a
wound on one or more combattante. They adduce this supperstition from the
fact of the several depressions left by the ohipping out of the implement, and
say that these marks wore caused by its oontaot with the body of one of the
demon combattanten. Hale, Stone axes, Perak, Nature vol. XXXII; blz. 626.
* Rumphius, o. c. blz. 210. Dit gebruik herinnert ons tevens de sage van Sigurd
en den Siegstein, en het aanwenden van Siegsteinc in 't algemeen door de Germanen.
Grimm, Deutsche Mythologie, 1844, blz. 1171.
" Von Schmidt, Aanteekeningeu omtrent de zeden, gewoonten en gebruiken van

602 C. M. PLEYTE WZN. , DE PRAEHtSTORISCHE STEENEN WAPENEN
Wetter en in het Westen van Nias vinden wij hetzelfde gebruik
van de steenen werktuigen, respectievelijk dondersteenen, als krijgsamuletten
'.
In de tweede plaats worden de donderkeilen gebezigd als een middel
om regen te verwekken. Zoo plaatsen de Alfoeren van de Minahassa
in tijd van groote droogte zulk een steen, na hem met
gedroogde bladeren omwikkeld te hebben, in een pot met water op
het erf, in de hoop dat hij 's nachts regen aanbrengen zal >. Ook
bij de Niassers worden de dondersteenen aangewend om de wolken
te bezweren '. Nauw verwant hiermede is de beschouwing bij de
volken van Noord Celebes, de Tooe'm-Boeloe's, de Mongondouers,
de Ilolontaloers en Tominiers, dat de dondersteenen een voorbehoedmiddel
zijn tegen het inslaan van den bliksem *.
Ten derde worden de voorhistorische bijlen aangewend als geneesmiddel
en ter afwering van ziekten. In 't algemeen, aldus weder
Eumphius, leggen de Amboneezen de dondersteenen in water, waarna
zij dit drinken of ook wel gebruiken om het lichaam te wasschen ,
ten einde "alle inwendigen brand des lijfs te blusscheii'/ s. Ditzelfde
gebruik heeft zich tot heden op de Tenimber- of Timorlaut-eilanden
bewaard. Nergens evenwel in den geheelen Archipel treedt het geloof
in de bovennatuurlijke kracht van den dondersteen zoo sterk op den
voorgrond, als op het eiland Wetter of Wetar. Verscheidene negarieën
aldaar vereeren gezamelijk eenzelfden steen. Zoo vereeren
de negarieën Mobaesak, Hoeriai, Saoe, Hoeroe, Weloeli, Daer, Mear,
Sesel, Ilihoredo, Ilibatoe, Sapanleoe en Iliwaki, de Sirui, etn steen,
gelijk men beweert, een ilat lanit isin of dondertaud, van ongeveer
0,1 M. lengte en 0,05 M. breedte, plat en zwart van kleur met
witte strepen. Deze Sirui wordt in een daarvoor gebouwd huisje, den
romoodoofumalaluli,als palladium van den stam, in een bamboekoker
met eenig sirih-pinang bewaard, endoorden runteitei, een
de bevolking van Saparoea, Haroekoe en Noesalaoet. Tïjdsohr. v. Ned. Indië,
1843, dl. II, blz. 605.
i Riedel, De kroes- en sluikharige rassen tussohen Selebes en Papua, blz. 208
en blz. 444. v. Eosenberg, Der Malayisohe Arohipel, blz. 1T5.
' Mededeelingen v. het Ned. Zend. Gen., dl. XVIII, blz. 184.
» v. Rosenberg, Verslag omtrent het eiland Nias. Verh. Bat. Gen. v. K. en W.
dl. XXX, blz. 178.
* Riedel, De volksoverleveringen betreffende de voormalige gedaante van Noord-
Gelebes en den oorsprong zijner bewoners. Tijdsohr. v. Nederl. Indie, 1871,
dl. 1, blz. 802.
* Rumphiue, o. c. blz. 211.

EN WERKTUIGEN UIT DEN OOST-INDISCHEN ALCHIPEL. 603
soort van geestelijke, bewaakt. Deze zorgt dat eiken dag de sirih-pinang
verwisseld en de noodige rijst in den etensbak gelegd worden, terwijl de
romoodo door de mannelijke bevolking der negarie moet worden gebouwd
en onderhouden. Heeft nu iemand het voornemen opgevat om bij
ziekte, van de Sirui beterschap af te smeeken, of heerscheu er ziekten
in de negarie, of is er sedert maanden geen regen gevallen, dan begeven
de belanghebbenden zich naar den romoodo en verzoeken den
runteitei voor hen het woord te doen, na hem vooraf een jong
zwart varken , benevens wat rijst en sirih-pinang te hebben aangeboden.
De runteitei plaatst zich alsdan voor de bamboe en zegt,
bijvoorbeeld bij epidemieën, onder het uitstrooien van rijst, ongeveer
het volgende. "O! Sirui, ' neem de pinang, neem de sirihbladeren,
ik heb deze pinang gebracht om te wisselen., ik heb deze sirihbladeren
gebracht om te wisselen, ik breng de ziekte bij u laat deze
voorbijgaan, laat alles beter worden, laat alles recht of gelijk worden
, opdat zij (de negariegenooten) mogen gaan naar den sukunboom
(Artocarpus incisa), daar beneden, opdat zij (de negariegenooten)
mogen gaan naar den kalapaboom, daar beneden, laat de zon schijnen,
opdat wij (negariegenooten) beter worden en eten en drinken kunnen."
Daarna neemt hij de sirih-pinang van den vorigen dag uit de bamboe,
en verdeelt deze onder de menigte als voorbehoedmiddel tegen de
ziekte. Bij groote of langdurige droogte verzamelt de bevolking zich
weder voor den romoodo, terwijl de runteitei het volgende bidt.
//O! Sirui *, neem deze pinang, neem deze sirih bladeren, ik kom u
kennis geven, u Sirui, de kinderen hebben honger (en) dorst, laat
regen komen, hier komen, hier blijven, (zie) de bamboe sterft, de
boomen sterven// ». De sirih-pinang van den vorigen dag wordt weder
verdeeld. De runteitei ontvangt voor zijne moeite een geschenk van
een patola sarong tot twee gouden oorhangers, dat is van/8—ƒ 50
aan waarde. De steen Sirui, waarin volgens het volksgeloof een vrouwelijjce
geest haar verblijf houdt, is afkomstig van Timor. In vroegeren
tijd droomde zekere Maoeiak, dat hij dezen steen op een
bepaalde plaats aan het strand moest gaan zoeken en hem bewaren
' nOh Sirui, mala pua, mala hum roun, ga odi pua üei mai, mai eeluk pua odi
hum roon mai seluk hui-u rooii, uk odi la atau la papeli Hei, tau laa paplala üei,
nok lfilau hali, ru>k mour hali, nok solo hali laa ulu leen, nok sole hali laa ni noo
leen, anin nanur nene, lolo laa uene, nok lalan hali nok naan hali nok nonu
hali. »
^ "Oh Sirui , inala pua ilei, mala huru roon ilei, ga maifleti la goo, goo Sirui
ana-ana ilei raplaa, ï-aproo euri uean mai, nok tau ilei, nok leura ilei, oo ilei
mate, ai ilei mate.".

604 C. M. PLETTE WZN., DE PRAEHISTORISOHE STEENEN EWZ.
en verplegen, ten einde gelukkig te zijn in den oorlog en rijk te
worden. Toen hij, ten gevolge van twisten op Timor met zijn bloedverwanten,
naar Wetter overstak, bracht hij dezen steen mede; derhalve
schijnen de bewoners van de negarieën, die de Sirui vereeren,
van Timor afkomstig te zijn. Vreemdelingen mogen eveneens door
tusschenkomst van den runteitei, den rechtstreekschen afstammeling
van Maoeiak, aan de Sirui offeren. 1
Wij hebben in de voorgaande bladzijden getracht een overzicht
te geven van de praehistorische steenen werktuigen, die in onze
Aziatische koloniën gevonden zijn. Er zijn vele leemten in onze
verhandeling overgebleven, die wij ten gevolge van de weinige gegevens
omtrent deze voorwerpen, niet vermochten aan te vullen.
Misschien doet eene gelukkige vondst ons hieriu later beter slagen.
September 1887.
> Riedel, o. o. blz. 436 en 437.