DE DRIE CULTUREN - Hogeschool voor Wetenschap & Kunst

DE DRIE CULTUREN
Prof. dr. Rudi Laermans, Centrum voor Sociologisch Onderzoek K.U.Leuven
Lezing ter gelegenheid van de academische zitting van de Hogeschool voor Wetenschap & Kunsten over
‘Kunsten en architectuur, Vlaams Parlement, 25 oktober 2011
Ik kan niet zomaar voor de vuist weg de Tweede Wet van de Thermodynamica uitleggen en behoor daarom volgens C.P
Snow tot het gilde van de literaire intellectuelen. Die kunnen wel met groot gemak een beroemde regel van Shakespeare
debiteren, maar hebben nauwelijks benul van het mogelijke pendant van de zin ‘Something is rotten in the state of
Denmark’ binnen de natuurwetenschappen. Het voorbeeld komt uit de beroemde lezing The Two Cultures die Snow in
1959 gaf. Daarin beklaagt hij met grote retorische verve de groeiende kloof tussen de literair-humanistische en de
natuurwetenschappelijke cultuur. Ook literati vinden het vanzelfsprekend dat na een druk op de knop het licht aangaat –
maar over het begrip elektriciteit kunnen ze doorgaans niets zinnigs ten berde brengen. Ze malen daar gewoonlijk niet om
daar de natuurwetenschappen niets noemenswaardig zouden hebben te melden over de diepe raadsels van la condition
humaine – over het ongrijpbare van emoties, de relativiteit van culturele of sociale mores, of de vraag naar de zin van het
leven. Juist daarover gaat het in de theaterstukken van Shakespeare, de gedichten van Rilke, of de kortverhalen van
Kafka. Snow wist overigens waarover hij het had, want hij was in beide culturen thuis. Hij was eerst docent fysica in
Cambridge, maakte vervolgens als adviseur carrière binnen de overheid, en schreef in zijn vrije tijd romans. Die
spreidstand karakteriseerde hij vier jaar na zijn oorspronkelijke lezing, in het weerwoord op de vele kritieken die ze had
uitgelokt, enigszins terloops als de aanzet tot een derde cultuur. Zo bekeken mengt een toekomstige third culture het
beste uit de twee gevestigde cultuurstromen binnen de moderniteit. Die idee krijgt al meteen wat meer contour wanneer je
ze koppelt aan het bekende onderscheid tussen alfa-, beta-, en gammawetenschappen. Dat doet bijvoorbeeld de Duitse
cultuursocioloog Wolf Lepenies in zijn boek Die Drei Kulturen, waarin de menswetenschappen als een derde kenniscultuur
met academische geloofsbrieven worden geanalyseerd. Er bestaan daarnaast uiteraard nog andere typisch moderne
culturen, zoals de massacultuur, maar zij maken geen aanspraak op een vorm van ware kennis en spelen dan ook geen
directe rol binnen het hoger onderwijs.
De derde cultuur van de menswetenschappen is afwisselend een ruimte van dialoog en conflict tussen de twee
kennismodellen van de humanities en de positieve wetenschappen. Ofwel is de mensenwereld als een tekst of boek en
vormt daarom het deskundig begrijpen of interpreteren van de betekenissen van bijvoorbeeld psychische symptomen of
sociale veranderingen de belangrijkste praktijk; ofwel functioneert diezelfde wereld als een quasimachine en moet hij
worden bestudeerd als een complexe configuratie van allerhande materiële elementen of variabelen die elkaar causaal
beïnvloeden conform zekere mechanismen die optreden met een berekenbare waarschijnlijkheid. Op het eerste gezicht
zitten de architectuur en de kunsten langs de kant van het eerste kennismodel, dus van de humanities en haar
interpretatief paradigma. Er valt inderdaad veel te zeggen voor de stelling dat ze als kenniscultuur primair onderzoek doen
naar de mogelijke betekennissen van wonen en stedelijkheid (de architectuur), van de noties van beeld en visuele
representatie (de diverse visuele kunsten), van klanken en hun combinaties (de muziekpraktijk), of van allerhande soorten
objecten waarmee we, functioneel of anderszins, relaties binnen de alledaagse leefwereld aangaan (de designpraktijk, die
ik als een volwaardige kunstdiscipline beschouw). Sinds de avant-garde, en nog meer sinds de conceptuele kunst, gaat
het daarbij ook nogal eens over de betekenis van de notie van kunst zélf. De professionele hedendaagse architectuur- en
kunstbeoefening is inderdaad vaak sterk zelfreflexief, wat haar publieke leesbaarheid niet meteen verhoogt. Tegelijk blijft
het doorgevoerde betekenisonderzoek maar zelden beperkt tot de gangbare opvattingen over kunst of over de primaire
media waarmee de diverse esthetische disciplines werken. De architectuur en kunsten focussen via specifieke beelden,
klankcombinaties of objecten doorgaans ook op meer particuliere betekenissen als bijvoorbeeld mannelijkheid en
vrouwelijkheid, lijden en kwetsbaarheid, of – in een heel andere sfeer – gezelligheid en amusement. Het dominante geheel
aan opvattingen of betekenissen, dus een cultuur in antropologische zin, levert daarbij de grondstof aan, die vervolgens
kritisch wordt bewerkt doorheen de productie van nieuwe artefacten.
vzw Hogeschool voor Wetenschap & Kunst
Koningsstraat 328 - B-1030 Brussel - tel. +32 2 250 15 11 - fax +32 2 218 58 39 - administratie@wenk.be - www.wenk.be

Pagina
2 van 3
Binnen de kunsten en architectuur gaan betekenisonderzoek en betekenis(re)creatie dus gedurig hand in hand,
wat hen drastisch doet verschillen van de humanities en de hermeneutische of interpretatiegerichte menswetenschappen.
Romans bestuderen verschilt van het schrijven daarvan, ook al vereist die laatste praktijk veel reflectie. In het geding is
een eigenstandige vorm van pragmatisch onderzoek of, kortweg, actieonderzoek. Daarbinnen wordt het onderzoeksobject
niet enkel gekend door het afstandelijk te analyseren maar het tevens binnen het afgebakende kader van bijvoorbeeld een
ontwerp of een film, en in tweede orde bijvoorbeeld een verhaal, actief te (her)maken. Het onderscheid tussen fictie en
non-fictie lijkt mij daarbij van eerder ondergeschikt belang. Doorslaggevend is veeleer de wisselwerking tussen de
spreekwoordelijke wolk van betekenissen waarmee een architect of kunstenaar aan de slag gaat en haar actieve
bewerking met het oog op specifieke betekeniseffecten. De uitvoerende kunstpraktijk illustreert deze interactie bijzonder
trefzeker. Een violist ontdekt en exploreert de betekenisrijkdom van een partituur deels al lezende, maar vooral toch al
doende, door tegelijk spelenderwijs en gedisciplineerd haar mogelijke zeggingskracht af te tasten. In de direct scheppende
ontwerp- of kunstpraktijk toont de symbiose tussen onderzoek en creatief handelen zich het sterkst bij het aanmaken van
een compositie, in de brede (Deleuziaanse) zin van een consistentievlak. Componeren is construeren of assembleren: je
werkt met de bestaande betekenissen van een woontype, een figuratief beeld of een object, én je herordent die met het
oog op een nieuwe orde, waarbij eventueel ook nieuwe betekenissen ontstaan. Daarbij kan je wel terugvallen op
voorbeelden of good practices, maar de eigenheid van je compositie vereist tevens een hink-stap-sprong voorbij de logica
van het abstracte model of de imitatie. Dat had Claude Lévi-Strauss trouwens al goed begrepen toen hij in de inleiding van
La pensée sauvage het zogenaamde wilde denken van de ‘bricolleur’ onderscheidde van de modelmatige aanpak van de
ingenieur. De traditie van het modernisme heeft die laatste tevergeefs proberen te simuleren met haar geloof dat ook
bijvoorbeeld de schilder- of architectuurpraktijk zou kunnen worden gegrondvest in meer elementaire, transhistorische
kleur- of vormwetten.
De modernistische droom ligt al lang aan scherven, maar de modernistische beweging blijft een belangrijk
moment in het expliciteren en codificeren van de architectuur- en kunstpraktijk. Precies daarin lag haar bijdrage aan de
moderniteit. Sinds Max Weber weten we dat de moderniteit inderdaad in het teken staat van een almaar toenemende
rationalisering van sociale of culturele praktijken die voorheen op een impliciet, per traditie overgeleverd weten berustten.
Een manier van doen krijgt zo een meer reflexief of doordacht karakter, wat eventueel in meer algemene procedures,
recepturen of methoden resulteert. Voor de kunst- en architectuurpraktijk opent de lopende academisering van het
onderzoek ongetwijfeld een nieuwe, tevens institutioneel ingebedde fase van rationalisering. ‘Actieonderzoek’ blijft de
regel, maar de modus daarvan verandert wanneer de verwachting van explicitering sterker gaat doorwegen en tevens
academische maatstaven spelen. De ervaringen met het interpretatief model in de humanities en de menswetenschappen
leren evenwel dat het verhelderen en systematiseren altijd een niet verder rationaliseerbare rest oplevert. Het trefzekerste
voorbeeld is juist de praktijk van het begrijpen of verstaan van betekenissen. Aankomende literatuurwetenschappers
krijgen een uitgebreide bagage in ‘correct lezen’ mee, en antropologen in spe leren welke methoden en procedures een
etnografisch onderzoek meer betrouwbaarheid en geldigheid kunnen verlenen. De aangeleerde regels blijven echter
vuistregels die de contingentie van beslissingen veel minder sterk inperken dan harde onderzoekstechnieken of -
protocollen. Wie op een systematische manier literatuurgeschiedenis of veldwerk bedrijft, weet zijn resultaten te
verantwoorden – maar in laatste instantie domineert een beregelde en zelfreflexieve subjectiviteit die de individualiteit van
de onderzoeker nooit helemaal uitschakelt, integendeel.
De academisering van het kunst- en architectuuronderzoek is ontegenzeglijk gebaat bij een grondige
kennisname van de uiteenlopende wijzen waarop het interpretatief kennismodel binnen de humanities en
menswetenschappen gestalte heeft gekregen. Tegelijk valt er het nodige af te dingen op hun reductie tot alleenlijk een
vorm van hermeneutisch cultuuronderzoek. Net als de menswetenschappen, maar uiteraard daarvan verschillend, vormen
de architectuur en kunsten veeleer een derde kenniscultuur. Haar eigenheid ligt juist in de nogal aparte manier waarop
daarbinnen met betekenissen wordt omgegaan. Zowel de scheppende als de uitvoerende kunst- of architectuurpraktijk
mondt immers uit in een artefact dat altijd ook zintuiglijk, en niet enkel argumentatief of discursief, moet overtuigen.

Pagina
3 van 3
Precies daarom spreken we, in lijn met de oorspronkelijke betekenis van het woord aisthesis, van esthetische werken.
Betekenisonderzoek is binnen de architectuur en kunsten dan ook onlosmakelijk verbonden met het actief analyseren en
exploreren van de materiële kenmerken van de gebruikte betekenisdragers. De betekenissen die een bouwwerk of
schilderij oproept, evenals de intensiteit of zeggingskracht waarmee het dat doet, zijn een directe afgeleide van de
materiële compositie, dus van het gebruik en de behandeling van specifieke materialen. Betekenisonderzoek komt daarom
voor een architect of artiest nogal eens neer op het verkennen van de materiële eigenschappen van, bijvoorbeeld, verf of
digitale videobeelden. Dat brengt hem op het terrein van wetenschap en techniek: de kunstenaar krijgt te maken met
harde oorzaken en gevolgen, met objectieve wetmatigheden die enkel veranderbaar zijn door weer andere causale
relaties in rekening te brengen. Ook ‘zuivere’ architecten zijn daarom, net als nogal wat hedendaagse kunstenaars, een
klein beetje ingenieur. Ze assembleren een nieuwe betekenisconfiguratie, maar ze doen dat binnen media waarvan de
materiële kenmerken hen tot een andere denkwijze en aanpak verplichten dan de louter interpretatieve die de creatieve
ontwerppraktijk doordesemt. Op een vergelijkbare manier moet de uitvoerende kunstenaar gedurig de fysieke
eigenschappen van zijn instrument – en dat omvat nogal eens het eigen lichaam – in rekening brengen. De architectuur en
kunsten vormen dus effectief een eigenstandige third culture die ook gedurig leert van de positieve wetenschappen, in de
eerste plaats via de vertaling van ‘harde kennis’ in nieuwe materiële of technische mogelijkheden. Daarmee is meteen ook
gezegd dat deze derde cultuur kan gebaat zijn bij meer directe dwarsverbindingen met de academische wereld van
laboratoria en computerwhizzkids.
Architectuur en kunsten zijn creatieve cultuurgenres, disciplines waarbinnen gangbare betekenissen al
componerend of uitvoerend worden bevraagd en herijkt. Ze doen aan actief cultuuronderzoek, en ze betrekken daarin
doorgaans de materiële eigenschappen van de gebruikte dragers of symbolen van betekenissen. Volgens een nog altijd
heersend romantisch cliché zou daarbij de onpeilbare subjectiviteit van de kunstenaar de doorslag geven. Indien je echter
de totale architectuur- en kunstpraktijk verdisconteert zie je een gedurig pendelen tussen subjectiviteit, impliciete en
expliciete regels of standaarden, en de objectieve kenmerken van het gebezigde medium of de gehanteerde materialen.
Die praktijk bestaat kortom uit een actief én samengesteld handelen dat zowel subjectieve beslissingen als sociale
conventies en objectieve gegevenheden omvat: de architect of kunstenaar vaart koers op zowel een tot intuïtie verdicht
weten als op gedeelde normen en de reflexieve exploratie van door natuurwetten verhelderde mogelijkheden. Hun
academisering brengt de architectuur en kunsten in een nieuwe constellatie die hen in de eerste plaats uitnodigt tot het
verder expliciteren van deze hybride identiteit. Tegelijk houden ze de gevestigde alfa-, beta- en gammawetenschappen
zelf altijd ook een spiegel voor. Wie daarin kijkt, wordt eraan herinnerd dat ieder weten, van welke aard ook, in het nietweten
haar begin en grens ervaart. Dat is de niet-rationaliseerbare rest die we in het geslaagde artistieke artefact
stomverbaasd bewonderen en waarover we tegelijk maar niet uitgepraat raken. Kunst is, net als filosofie, een poging om
zich te verhouden tot dit niet-weten binnen een praktijk die tegelijk een apart soort van kennis oplevert over de cultuur of
samenleving die ons omringt.