festival programma oktober november 2011

Gezicht op Olinda uit 1662 door Frans Post (1612-1680).
Collectie Rijksmuseum, Amsterdam.
v Portret van Graaf Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679)
door Jan de Baen (1633-1702). Collectie Mauritshuis, Den Haag.
Onder hen waren de schilders Frans Post
en Albert Eckhout en de astronoom George
Marcgraf. Nadat Nassau de Portugezen
er militair onder had gekregen, paaide
de gouverneur de katholieke en joodse
suikerplantagehouders met een zekere mate
van godsdienstvrijheid en gaf ze het recht om
wapens te dragen. Nassau bouwde een stad
en twee paleizen.
De kiem van de mythe was geboren. Johan
Maurits van Nassau-Siegen (later stadhouder
van Kleef) wordt sindsdien in Brazilië liefdevol
bijgenaamd Maurício o Brasileiro, Maurits
de Braziliaan. Hij is symbool geworden voor
de bestuurder die niet alleen maar zoveel
mogelijk wilde roven, maar tot op de dag van
vandaag de uitzondering vormt op de regel
van corruptie en koloniale uitbuiting.
Zo vertelde de gepensioneerde kolonel
en vrijetijdshistoricus Carlos Cavalcanti,
coördinator van een militair college in Recife,
met passie in zijn stem: “Wij hebben het
idee dat de zeven jaren onder Nassau
veel belangrijker zijn geweest dan de twee
Portugese eeuwen die daarop volgden.
De liefde die Nassau had voor de cultuur.
De wetenschappers en kunstenaars die hij
meebracht. Marcgraf heeft de eerste zonne-
eclips opgetekend, minuten, seconden.
Ze hebben de eerste vuurtoren en de
eerste botanische tuin aangelegd, flora en
fauna vastgelegd. Dus met hem, met de
mensen van Nassau, is er niet alleen een
politiek maar ook een wetenschappelijk en
cultureel initiatief geweest. Hij was een waar
vertrouwensfiguur.”
Recife was bij Nassau’s aankomst in
1637 nog slechts een klein gehucht op
een landtong, een rif, langs de kust van
Pernambuco, gelegen in de uiterwaarden
van de rivieren Capibaribe en Beberibe. Het
Portugese plaatsje Olinda, hoger gelegen
dan Recife, werd een jaar na aankomst in
1631 door de West Indische Compagnie
verwoest. De stenen werden door de
Hollanders versjouwd naar de kust, maar
het ontbrak er aan woonruimte voor de
zesduizend soldaten en wat commercianten.
Vandaar dat Nassau een brug sloeg naar het
eiland Santo Antônio achter de landtong,
waar een heus stratenplan kwam met paleis
Vrijburg met twee karakteristieke torens,
gericht naar zee en het buitenhuis Boa Vista,
mooi uitzicht. Over de rivier Capibaribe kwam
een tweede brug naar het vasteland.
Deze stedenbouwkundige invloed van
Via de Mangrove-express
naar de IJmeerlijn
Het water, de geschiedenis en vergelijkbare
infrastructurele uitdagingen bracht architecten uit
Recife en Amsterdam bij elkaar. Het Amsterdamse
Architectuurcentrum ARCAM en de universiteit van
Pernambuco bedachten het RXA – Recife Exchange
Amsterdam project, en nodigden er onder meer
vertegenwoordigers van Ruimtelijke Ordening van
beide steden bij uit. Flora van Gaalen, woordvoerster
van ARCAM, vertelt over het verloop van het
uitwisselingsexperiment, dat zal uitmonden in een
tentoonstelling tijdens het Amsterdam Brazilië Festival:
“Recife kwam als eerste met een concreet onderwerp
voor discussie: de aanleg van een opgetilde snelweg,
die het verkeer over de mangrove langs de Atlantische
kust naar de zuidzijde van de stad moet brengen.
Dat project is controversieel, net als bij ons de
IJmeerlijn, die ook dwars door een ecologisch gebied
is gepland.” Van de Amsterdamse initiatieven is het
nog niet duidelijk welk project men wil voorleggen.
Van Gaalen: “Zeker is dat in Amsterdam de tijd van
de almachtige planning door de gemeente, vanwege
de crisis, voorbij is. We kijken daarom naar Recife,
waar de overheid veel minder invloed uitoefent op
de stadsplanning. Het private initiatief heeft er veel
meer vrij spel. Wij zullen in Amsterdam dat initiatief
ook op gang moeten brengen. De vraag is hoe. Ander
interessant gegeven is dat in Recife het getijde van de
zee nog zijn gang kan gaan. In Amsterdam is dat met
de aanleg van het IJsselmeer allemaal bedwongen.
Bij IJburg zijn nieuwe gebieden opgespoten, die met
sluizen gecontroleerd zouden gaan worden. De vraag
is ‘waarom eigenlijk?’”
Nassau heeft misschien nog wel de meeste
indruk gemaakt op de Recifenses, die hun
stad het liefste vergelijken met Amsterdam,
liever nog dan met Venetië, evengoed stad
van water en bruggen.
Al geldt ook hier vooral de mythische lading.
Van de Nederlandse huizen en paleizen
(paleis Vrijburg werd in 1780 afgebroken) is
niets overgebleven, behalve wat tekeningen.
Pieter Post, een broer van Frans, ontwierp
vermoedelijk het stadsplan, waarvan de
tekeningen sinds de negentiende eeuw
liggen in het archeologisch, historisch en
geografisch instituut in Recife. Dat zijn
zeventiende-eeuwse landkaarten van de
Braziliaanse gebieden uit de Vingboons Atlas.
Voor architect José Luiz Mota Menezes
is vooral het idéé van de Hollandse stad,
ook wel Mauricéia (Mauritsstad) genaamd,
in Recife levendig gebleven. Menezes
verbouwde in 2001 de aangetroffen resten
van de eerste synagoge van de Amerika’s,
gebouwd onder Nassau’s regime in 1639, in
Recife tot museum.
Het oude Recife is Menezes’ specialiteit:
“Post schetste in zijn ontwerp een
verbindingslijn tussen Recife en het
Lees verder op pagina 29 >
promotiebijlage bij de Volkskrant van 17 september 2011 25