festival programma oktober november 2011

festival 

programma 

oktober 

november 2011 

met o.a. 

Cultuur: 

het visitekaartje 

van Brazilië 

Braziliaanse 

muziekcocktails 

Verleiden op z’n 

Braziliaans 

brasilfestival.nl 

Promotiebijlage bij de Volkskrant van 17 september 2011

Passie 

voor kleur 

Kleur, passie en energie: het zijn 

eigenschappen die Brazilië en 

AkzoNobel delen. 

Daarom werkt AkzoNobel in Brazilië 

samen met lokale bewoners aan 

‘Let’s Color’ projecten. Met die 

projecten brengen we letterlijk en 

guurlijk kleur terug in dorpen zoals 

Porto Alegre, maar ook in het 

centrum van Salvador de Bahia, 

een UNESCO-werelderfgoed. 

AkzoNobel levert voor deze projecten 

niet alleen de benodigde verf maar 

ook de kennis. 

Tudo de cor para voce! 

www.akzonobel.com

Wanneer komt Brazilië 

hier in het nieuws? Als er 

presidentsverkiezingen 

zijn, of als Brazilianen op 

drift raken tijdens carnaval 

en het WK, of wanneer 

de gemoederen opspelen 

rondom de houtkap in het 

Amazonegebied. Verder 

speelt dit immense land 

met zijn bijna tweehonderd 

miljoen inwoners over het 

algemeen een bescheiden 

rol op het wereldtoneel. Ten 

onrechte, want Brazilië is 

volop in ontwikkeling. 


de rijkdommen van modern Brazilië 

oktober-november 2011 

De laatste tien jaar is er in Brazilië op sociaal-economisch gebied een grote 

vooruitgang geboekt en is de middenklasse – en daarmee het zelfvertrouwen – 

flink gegroeid. Op inventieve wijze gaan de Brazilianen hun landelijke problemen 

te lijf en nemen zij het heft in eigen handen. In meerdere opzichten is het een 

land waar wij, Hollanders, de (levens)kunst van af zouden kunnen kijken, zeker nu 

ons eigen kunstklimaat sterk onder druk staat en nu de veelkleurigheid van onze 

maatschappij steeds minder als een verrijking, maar meer als een last wordt gezien. 

Het Brasil Festival Amsterdam dat hier deze herfst plaatsvindt, toont aan dat het 

ook anders kan: blijmoedig, creatief en soms zelfs risicovol: the bright side of life! 

In navolging van de succesvolle festivals met China en India in het middelpunt, 

komt nu Brazilië volop in de schijnwerpers te staan. Met dit festival, waarin het 

publiek zich kan laven aan Braziliaanse muziek, beeldende kunst, film, dans, 

theater, architectuur, literatuur en zelfs culinaire kunst, wordt getoond hoe divers de 

Braziliaanse cultuur is en hoe zij op handen wordt gedragen door alle lagen van de 

Braziliaanse bevolking. Want in Brazilië is kunst er voor iedereen, voor jong en oud, 

voor de puissant rijken en de straatarmen. Cultuur is er een eerste levensbehoefte. 

En zo hoort het ook. 

Brazilianen zijn geen hokjesdenkers maar mengen ongegeneerd alles wat ze 

mooi vinden. ‘Puurheid is een mythe,’ zegt de beroemde zanger Caetano Veloso. 

Daarmee verwoordt hij iets essentieels voor de Braziliaanse cultuur: eeuwen 

voordat bij ons het gewichtige woord ‘crossover’ ter wereld kwam, werden er in 

Brazilië al Europese, Indiaanse en Afrikaanse culturen vermengd tot een uniek 

geheel. En niemand die er raar van opkijkt wanneer een prestigieus kunstenaar zich 

laat inspireren door anonieme volkskunst van het achterland. 

Kunst is geen zaak voor de elite maar een geestverruimende cocktail waar elke 

Braziliaan van drinkt en er vaak ook het zijne aan toevoegt. Dit festival biedt volop 

de gelegenheid om teugjes van die cocktail te nemen en u door verschillende 

smaaksensaties te laten verrassen. 

Ik wens u een onvergetelijk en inspirerend festival toe! 

Simon Reinink, voorzitter Stichting Brasil Festival Amsterdam 

promotiebijlage bij de Volkskrant van 17 september 2011 3

English summary 

Best of B r a z i l 

The Concertgebouw and partners invite you to 

attend our autumn festival of Brazilian arts and 

culture. This colourful, exciting event features a 

rich sample of art forms from this vibrant Latin 

American country ranging from dance, the 

visual arts, film and architecture to economics, 

gastronomy, theatre and music. 

Brazil is widely known for its football, caipirinhas, 

sambas, carnival and capoeira, but the Brasil 

Festival Amsterdam goes beyond clichés. Brazil 

is currently one of the world’s major growth 

markets and boasts a broad spectrum of 

remarkable culture which has grown out of three 

major traditions – European, Indian and African. 

Music is the best showcase for this dramatic 

fusion. Brazil offers a wide range of different 

styles: bossa nova, samba and Música Popular 

Brasileira in contrast to the innovative Tropicália, 

the emotive choro, Brazilian jazz, the art music 

of composers like Villa-Lobos, contemporary 

music, sultry Brazilectro and the Afro-Brazilian 

maracatu all feature in our wide range of 

performances by major Brazilian artists. 

Brazil is a modern country in which tradition 

and the avant-garde go hand in hand – from 

innovative theatre and cutting-edge design to 

rough street art and jazz of the highest calibre. 

Come and join us and experience for yourself 

all the exciting facets of Brazilian culture at the 

Brasil Festival Amsterdam. 

For locations, programme information and ticket 

sales, please log on to www.brasilfestival.nl. 

4 www.brasilfestival.nl 

Sponsors: 

Subsidiënten: 

Het Brasil Festival Festival Amsterdam wordt mede mogelijk gemaakt door: 

Nederlandse Ambassade in Brasília, Brazilië 

Ambassade van Brazilië in Den Haag 

Nederlands Consulaat-generaal in São Paulo, Brazilië 

Nederlands Consulaat-generaal in Rio de Janeiro, Brazilië 

Ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie 

Ministerie van Buitenlandse Zaken 

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap 

Ministry of External Relations, Cultural Department, Brazilië 

Ministry of Culture, International Affairs, Brazilië 

São Paulo State, Ministry of Culture 

VNO-NCW 

Europalia, Brussel 

Braziliaans Verkeersbureau in Den Haag 

Claudia Toni, São Paulo 

Carlos Sandroni, Recife 

Partners: 

De Volkskrant 

Rede Pulsa Brasil 

Salsa.nl 

Mixed World Music

Inhoud 

6 Cultuur: het visitekaartje van Brazilië 

Brazilianen dragen hun kunstenaars op handen, kunst en cultuur 

zijn er een eerste levensbehoefte. Een slimme constructie van de 

overheid, het bedrijfsleven en het mecenaat staat garant voor een 

rijk en hoogwaardig kunstaanbod, soms zelfs gratis toegankelijk. 

Ineke Holtwijk 

10 Uitzicht op een nieuwe toekomst 

Eindelijk kan er in Brazilië voorzichtig worden gesproken van 

economische stabiliteit. De middenklasse vaart er wel bij, het 

zelfvertrouwen ook. Zelfs voor sommigen uit de sloppenwijken 

liggen hier en daar kansen. Philip de Wit 

14 Elke Braziliaan zijn eigen muziekcocktail 

Al eeuwen voordat men hier sprak van ‘wereldmuziek’ en 

‘crossovers’, werd er in Brazilië muziek gemengd door 

Europeanen, Indianen en Afrikanen. Nog steeds wordt de kunst 

van het mengen beoefend, met vaak verrassende resultaten. 

Armand Serpenti 

20 Kijken en bekeken worden 

Verleiden is in Brazilië een spel dat je slim moet spelen. Getuigt 

de seksuele eetlust er van levensdrift, of is het een traditionele 

overlevingstactiek? Botox is in elk geval onvermijdelijk. 


24 De erfenis van Johan Maurits de Braziliaan 

Amsterdam en Recife hebben een opmerkelijke relatie. In beide 

steden speelt het water een grote rol en daarbij delen ze ook 

hetzelfde stukje geschiedenis, met dank aan Johan Maurits van 

Nassau, bijgenaamd Mauricio o Brasileiro. Stijntje Blankendaal 

26 Brasil Festival Amsterdam: 

beknopt programmaoverzicht 

30 Brasil Festival Amsterdam: 

het complete programma 

49 De festivallocaties in Amsterdam 

51 Kaartverkoop informatie 


6 

Tips uit de Festivalagenda: 

Openlucht galerie K2G, Amstelveen, 

za 1 okt 

Júlia dos Santos Baptista: 

Braziliaanse ‘soul’ in kleur p.47 

Huize Frankendael, za 8 t/m zo 23 okt 

Into the Green (tentoonstelling) p. 35 

IDFA, wo 16 t/m zo 27 nov 

Cinema do Brasil p. 36 

Rio by Night 

Feestelijke opening door prinses Máxima 

Kom op maandag 3 oktober naar de 

spectaculaire openingsavond van het Brasil 

Festival Amsterdam. 

Geniet van een carnavalsparade door de Van 

Baerlestraat vanaf 18.45 uur. De parade - met 

drummers, capoeiradansers, praalwagens, 

carnavalskostuums en lichteffecten zorgt 

voor een bijzondere show die eindigt op het 

Museumplein. 

Daar komt alles samen rond een Braziliaanse 

‘Sambadrome’, gecreëerd door de Brazliaanse 

ontwerper Ronaldo Fraga, in samenwerking 

met de AkzoNobel Art Foundation. Hier zal 

de officiële opening door prinses Máxima 

plaatsvinden. 

Om 20.15 uur start vervolgens het 

openingsconcert met de Assad Family in de 

Grote Zaal van Het Concertgebouw.

Brazilianen koesteren hun kunstenaars 

Is kunst in Brazilië een typisch ‘linkse hobby’? Niks ervan. Het culturele leven bruist er en is er voor 

iedereen. Cultuur is ook het visitekaartje van Brazilië aan de wereld. Mixen, experimenteren en 

improviseren kenmerken de culturele productie. Ooit werd de beroemde zanger Caetano Veloso 

in Amsterdam uitgejoeld omdat hij ook Engelstalig repertoire zong, maar Brazilianen zijn geen 

hokjesdenkers, zij mengen ongegeneerd alles wat ze mooi vinden. ‘Puurheid is een mythe,’ zegt 

Veloso. Daar valt iets van te leren. Door Ineke Holtwijk 

Naast de beroemde mixcultuur is de 

fascinatie voor de eigen oorsprong en 

tradities ook een constante. Het belangrijkste 

symfonieorkest van Brazilië, het Orquestra 

Sinfônica do Estado de São Paulo (OSESP), 

heeft speciaal voor Braziliaanse composities 

een muziekuitgeverij opgericht. In de 

deelstaat Pernambuco laten jonge graffitiartiesten 

zich inspireren door traditionele 

zwart-wit houtsnedes en regionale sages. De 

koloniale kerkjes in Minas Geraís brachten de 

gevierde kunstenares Adriana Varejão ertoe 

om tot gigantische proporties opgeblazen 

Portugese tegels te beschilderen. In São 

Paulo gebruikt het internationaal succesvolle 

designersduo Humberto en Fernando 

Campana lapjespoppetjes die vrouwen op 

het platteland in Noordoost-Brazilië maken 

om er een moderne stoel van te fabriceren; 

Multidão (Menigte) heet de stoel. 

Topontwerpster Bia Lessa raakte 

gefascineerd door de religiositeit van haar 

landgenoten toen ze een tentoonstelling 

over barokbeelden uit kerken maakte. 

Alvorens de bezoekers oog in oog met de 

beelden stonden, liet ze hen daarom door 

een donkere zaal schuivelen met de geluiden 

van een processie om hen heen. Boven 

hen deinde een dak van tienduizenden 

wenslintjes. Vroeger scheurde men een 

stukje van de kleding van heiligen(beelden) 

af in de hoop zo beschermd te zijn tegen 

onheil. 

Het dagelijks leven in Brazilië is voor 

kunstenaars eveneens een mer à boire. 

Neem Marepe, een succesvolle beeldend 

kunstenaar, die opgroeide op het droge 

platteland van Bahia. Hij transformeert 

alledaagse objecten uit zijn jeugd naar zijn 

kunst. Beeldend kunstenaar Vik Muniz 

Verrassend genoeg 

investeert de Braziliaanse 

overheid nauwelijks direct 

in cultuur 

wilde de levenskracht van arme Brazilianen 

vangen. Hij maakte met vuilnissorteerders 

uit Rio de Janeiro liggende ‘schilderijen’ van 

vuilnis, die de sorteerders zelf als mythische 

grootheden afbeeldden. Zijn kunst en de 

dilemma’s bij het werken met de havenots 

van de vuilnisbelt waren onderwerp 

van de documentaire Wasteland, dit jaar 

genomineerd voor een Oscar. 

Het leven van alledag is ook onderwerp van 

grote literatoren die regelmatig een kroniek 

in de krant schrijven, zoals bij ons Arnon 

Grunberg dat in de Volkskrant doet. In het 

verleden deden Machado de Assis, Moacyr 

Scliar, Nelson Rodriguez, Rubem Braga 

en Raquel de Queiroz dat bijvoorbeeld. 

Deze traditie wordt vandaag de dag hoog 

gehouden door onder meer João Ubaldo 

Ribeiro en Luiz Fernando Vérissimo, beide 

bestseller-auteurs. 

Halfgoden 

Een discussie over cultuur als ‘hobby van 

de elite’ zoals die nu in Nederland wordt 

gevoerd, is in Brazilië ondenkbaar. Daar is de 

omgekeerde trend zichtbaar. De regering wil 

dit jaar zelfs een vale cultura, een tegoedbon 

voor cultuur, introduceren voor de laagst 

verdienenden. Men ziet cultuur daar als 

economische motor. 

Cultuur leeft in Brazilië. In de deelstaat 

Pernambuco in het arme noordoosten heeft 

slechts één op de tien gemeenten een 

bioscoop, maar zijn er wel tweeduizend 

muziekgroepen waaronder orkesten. 

Brazilië staat bekend als een land dat niet 

leest, maar de organisatoren van de Nestlé 

Literatuur Biënnale werden wel bedolven 


onder inzendingen en moesten de regels 

aanpassen; per editie lagen er namelijk voor 

de grote literatuurprijs meer dan achtduizend 

werken ter beoordeling. 

Brazilianen zijn trots op hun cultuur en 

koesteren hun kunstenaars met succes. 

Bij Vik Muniz stonden lange rijen voor het 

museum. Regisseurs van tv-soaps zijn 

meestal net zo bekend als de acteurs. 

Iedereen kent dichtregels van Vinicius de 

Moraes uit het hoofd. Concerten van geliefde 

artiesten eindigen steevast in een singsong 

van publiek. Staand zingt men mee en dat 

coupletten lang. 

Stervoetballers zijn halfgoden, maar 

musici komen dicht in de buurt. Toen Tom 

Jobim (componist van onder meer The 

Girl of Ipanema) overleed, werd meteen 

de luchthaven van zijn woonplaats Rio 

de Janeiro naar hem vernoemd. Toen 

zanger Chico Buarque zich vorig jaar in de 

campagne van presidentskandidate Dilma 

Roussef stortte, steeg ze meteen in de 

peilingen. Rio was in rouw toen Paulo Moura, 

een even beminnelijke als begenadigde 

klarinettist en saxofonist, vorig jaar stierf. 

En dit jaar was zijn leven al onderwerp voor 

de carnavalsoptocht. Carmen Miranda 

(zangeres), Jorge Amado (auteur), Iberê 

Camargo (schilder), Luiz Gonzaga (muzikant) 

en nog een handjevol kunstenaars kregen 

mede dankzij de fans hun ‘eigen’ museum 


na hun dood. Zanger Gilberto Gil was enkele 

jaren een (populaire) Minister van Cultuur. 

Nauwelijks overheidsgeld 

Verrassend genoeg investeert de Braziliaanse 

overheid verhoudingsgewijs nauwelijks 

in cultuur. Vijfennegentig procent van het 

geld in de cultuursector komt van bedrijven 

en particulieren, maar indirect is het 

belastinggeld. Bedrijven en particulieren 

kunnen namelijk een percentage van hun 

belastingen kwijtgescholden krijgen als 

zij hetzelfde investeren in cultuur. Zowel 

gemeenten als deelstaten en de centrale 

overheid hebben daarvoor regelingen. De 

bekendste is de landelijke Wet Rouanet. 

Deze anonieme genieën 

zijn Brazilië’s echte 

helden. 

Daardoor zijn er tienduizenden ‘culturele 

loketten’, want ieder bedrijfje neemt de kans 

te baat zo sympathie te generen. 

Hoe ziet het culturele circuit er dan uit? Je 

luistert naar muziek in de HBSC Arena of de 

Citibank Hall. Of je hebt een abonnement bij 

de Petrobras Sinfônica. Als je naar het toneel 

gaat, houd je in de gaten wie genomineerd is 

voor de Prêmio Shell; dat is de belangrijkste 

^ Multidão, stoel van Humberto en Fernando Campana. 

< Liggend schilderij van vuilnis, gemaakt door Braziliaanse 

vuilsorteerders onder begeleiding van de kunstenaar Vik Muniz. 

toneelprijs. Tien tegen een dat je voor de 

voorstellling zelf naar een winkelcentrum 

moet; daar vind je de commerciële theaters. 

De voorstellingen zijn vrije producties, het 

niveau is zeer hoog, de belangstelling groot 

en de infrastructuur belazerd. Je zit dij aan dij 

en in de pauze moet je voor een kopje koffie 

in de rij bij de McDonalds. 

Voor het experimentele werk kom je vanzelf 

uit bij een SESC. De SESC (Serviço Social do 

Comércio) is een netwerk van laagdrempelige 

clubs voor sport, cursussen en cultuur. Ze 

worden betaald via een (door de overheid) 

verplichte afdracht op salarissen in de 

dienstensector. Het systeem bestaat al meer 

dan een halve eeuw. De overheid heeft geen 

directe bemoeienis met de SESC’s en dat is 

volgens velen het geheim van het succes. De 

grote SESC’s hebben vaak prachtige theaters 

waar de kaartjes nog goedkoper zijn dan die 

voor de bioscoop. Er gaat heel veel geld in 

om. De SESC’s in São Paulo hadden vorig 

jaar bijvoorbeeld omgerekend 535 miljoen 

euro te besteden. 

Culturele walhalla’s 

Zin in een tentoonstelling? In het cultureel 

centrum van de staatsbank Banco do 

Brasil zijn er altijd meerdere en ze zijn goed. 

Toegang is gratis. Op een regenachtige 

zaterdag is het CCBB, zoals het genoemd 

wordt, drukker dan een winkelcentrum.

Helaas heeft de (staats)bank slechts drie van 

deze culturele walhalla’s, in heel Brazilië. 

De belangrijkste musea zijn privé. De 

overheid heeft geen geld voor collecties. 

Verzamelaars geven hun collectie in bruikleen 

aan een museum en vaak beschouwen ze 

het daarna een beetje als hun eigen museum. 

Voor de musea is het dus zaak om behalve 

bedrijven ook belangrijke verzamelaars aan 

zich te binden. Zo kreeg het Museum voor 

Contemporaine Kunst (MAC) in São Paulo de 

gigantische collectie van een mecenas die 

ruzie met een museum elders had gekregen. 

Mecenassen zijn er in alle soorten en maten. 

De verzamelaar die nu het meeste furore 

maakt is Bernardo Paz, een ondernemer 

die zijn geld in de ijzer- en staalindustrie 

vergaarde. Paz, het type zenboeddhistische 

hippie, besloot op een enorm terrein dat hij 

bezat in het binnenland van de deelstaat 

Minas Geraís een museumpark te maken. 

In Inhotim, zoals dit prachtige park heet, 

zijn zeventien onder architectuur gebouwde 

paviljoens met spectaculaire kunst. ‘Een 

wonder’, noemde de New York Times het. 

De verlegen Paz is een tikje megalomaan 

en grossiert in grote namen; de mondaine 

verzamelaarster Vilma Eid uit São Paulo 

daarentegen is een praktische idealist. Zij 

hield de zakenwereld voor gezien en is nu 

een van de belangrijkste pleitbezorgers van 

volkskunst in Brazilië. Talenten die ze op 

het spoor komt, haalt ze uit de 

anonimiteit. Sommigen hebben 

nog nooit een voet buiten hun 

dorp gezet en staan opeens in 

de schijnwerpers in haar galerie 

Estação in São Paulo. En ja, ze gaat 

ook een bril met ze kopen of naar 

de dokter. “De verbeeldingskracht 

van armen is oneindig”, zegt een 

stralende Eid. Zij is ervan overtuigd: 

“Deze anonieme genieën zijn 

Brazilië’s echte helden.” 

Ineke Holtwijk is consultant en 

Latijns-Amerika kenner. Ze schreef 

gelauwerde boeken over Brazilië 

en was jaren correspondent 

Zuid-Amerika voor de Volkskrant en 

het NOS-Journaal. 

Zie verder: www.inekeholtwijk.nl 

^ Desempoladeira 4, door Marepe (foto Jörg von Bruchhausen). 

< zanger en componist Gilberto Gil (1942), tevens van 2003 tot 

medio 2008 Minister van Cultuur. 

Oscar Niemeyer 

De bekendste Braziliaanse architect aller tijden 

is Oscar Niemeyer. Meer dan een halve eeuw 

geleden deed hij collega’s wereldwijd versteld 

staan met zijn ontwerpen voor de hoofdstad 

Brasilia. Niemeyer is 103, broos en klein, maar 

hij werkt nog steeds. Dit jaar werd een groot 

cultureel complex in Avilés (Spanje) van zijn hand 

opgeleverd. Spanje had haast, want het had nog 

niks van deze Picasso van de architectuur. ‘El 

Niemeyer’, zoals het complex al in de volksmond 

heet, heeft veel wit en golvende lijnen. Rechte 

lijnen vindt Niemeyer stijf, koud en gemaakt. 

Vrijheid in vorm maar ook de integratie van 

natuur en bouwwerk werden dankzij Niemeyer 

het kenmerk van Braziliaanse architectuur. 

Voor Brasilia ontwierp hij een kerk als handen 

opengespreid naar de hemel; een presidentieel 

paleis dat lijkt te drijven in water; pilaren die als 

witte vleugels uit de vloer omhoog komen; een 

museum dat lijkt op een vogel. Hij fantaseert 

met zijn potlood, bekende de architect toen ik 

hem jaren geleden in zijn kantoor in Rio de 

Janeiro interviewde. Eerst is er de tekening. 

Daarna bedenkt hij een reden waarom een 

wand bijvoorbeeld schuin loopt, want je moet als 

architect een verhaal hebben. 

Hij is een architect van de buitenkant. Begin niet 

over de slechte afwerking. Of dat zijn gebouwen 

te donker, te heet of te gehorig zijn om er prettig te 

kunnen werken of wonen. Niemeyer: ‘Schoonheid 

is de belangrijkste functie van een gebouw. Want 

een gebouw blijft. Functies veranderen. Over 

honderd jaar is dat paleis misschien een school.’ 


Groeiende middenklasse sterkt het zelfvertrouwen van Brazilië 

Nog altijd is Brazilië een land met een ongelijke welvaartsverdeling, 

waarbij de overgrote meerderheid van het bezit in handen is van een 

kleine elite. Toch is dat duidelijk aan het veranderen, dankzij een snel 

groeiende middenklasse. Zelfs armen durven tegenwoordig verder te 

kijken dan de bergen waar hun sloppenwijken tegen zijn gebouwd. 

Ana Beatriz Luna is vijftien jaar. Voor haar 

vriendinnen is zij Bia. Het is een stralende 

ochtend in de strandwijk São Conrado in Rio 

de Janeiro. Bia staat op de bus te wachten 

die haar naar school zal brengen. Ze heeft 

donker krullend haar, lichtbruine ogen, 

draagt een spijkerbroek, Nikes en een T-shirt 

met daarop de naam van haar school. 

Bia is de jongste van een generatie Luna’s 

die ooit uit het noordoosten van Brazilië 

naar Rio trokken in de hoop op een beter 

leven. Anno 2011 is deze hoop nog nooit zo 

realistisch geweest. Bia: “De toekomst voor 

Brazilië ziet er goed uit. Je moet er wel voor 

werken, maar de kansen zijn er zeker.” 

Vlakbij de drukke bushalte zijn peperdure 

appartementenblokken van de Braziliaanse 

middenklasse en elite zichtbaar. Maar Bia 

woont aan de andere kant van de weg. 

Daar ligt, tegen een berg opgebouwd, 

de wijk Rocinha, wellicht de grootste 

sloppenwijk van Latijns-Amerika. “Als ik 

later zelf geld verdien, zou ik graag daar een 

appartement willen kopen.” Haar arm gaat 

omhoog en wijst naar een van de omheinde 

condominiums, waar camera’s en portiers 

ongewenste bezoekers in de gaten houden. 

Vraag Bia Luna wat zij later wil worden, en 

het antwoord zal verrassen. De carrière 

van een meisje uit een arme wijk was 

vroeger altijd voorspelbaar, als zij niet al 

op de middelbare school zwanger raakte. 


Correspondent Philip de Wit peilt de huidige situatie aan de hand 

van gesprekken met een ‘familie modaal’ uit Rio de Janeiro. 

Ze werd schoonmaakster of babysitter bij 

een rijke familie. Ze ging aan het werk als 

caissière of inpakker in een supermarkt. 

Ze kon terecht in de bediening in een 

restaurant of ging reclamefolders uitdelen op 

straat. Het salaris: misschien 250 dollar per 

maand, soms iets meer. En dat voor lange 

werkdagen, meestal ver van huis. 

De toekomst voor 

Brazilië ziet er goed uit. 

“Je moet er wel voor 

werken, maar de kansen 

zijn er zeker.” 

Maar de 15-jarige Bia Luna heeft andere 

plannen. Wat ze wil worden? “Psycholoog”, 

zegt ze zonder blikken of blozen. Mensen 

helpen, een mooier vak bestaat er niet. 

En bovendien ziet zij om haar heen zoveel 

mensen die hulp kunnen gebruiken. Nuchter 

zegt zij: “Iedereen heeft problemen.” 

Psycholoog word je niet zo maar. Daar 

moet je voor studeren. Huiswerk maken na 

school, elke dag weer. Bia doet het allemaal. 

Met de invoering van een quotasysteem 

op basis van positieve discriminatie is het 

sinds 2003 makkelijker geworden voor 

arme scholieren om toegang te krijgen tot 

Olie 

De afgelopen jaren zijn nieuwe 

olievelden gevonden voor de 

Braziliaanse kust. Daarmee staat 

het land voor een nieuw tijdperk. 

De omvangrijke voorraden kunnen 

Brazilië zo maar in de top tien van 

olieproducerende landen lanceren. 

Nu is het nog het vijftiende 

olieproducerende land met 2,6 miljoen 

vaten ruwe olie per dag. Vijf jaar 

geleden is Brazilië overigens voor het 

eerst zelfvoorzienend in olie geworden. 

In totaal heeft het zo’n 12,6 miljard 

vaten aan bewezen reserves (1 procent 

van de mondiale reserves). De nieuwe 

velden kunnen leiden tot een ruime 

verdubbeling, tot 25 à 30 miljard vaten. 

De ontwikkeling van deze 

zogenoemde pre-zout olievelden 

wordt binnen de industrie gezien 

als een technisch hoogstandje. De 

obstakels zijn omvangrijk. Ten eerste 

liggen de velden op een paar honderd 

kilometer van de kust. Vervolgens 

moet de olie worden gevonden op 

een diepte van soms 5.000 tot 6.000 

meter, onder zoutlagen. Honderden 

miljarden zijn met de complexe 

oliewinning gemoeid. Het Braziliaanse 

staatsbedrijf Petrobras heeft dit jaar de 

eerste olie van de pre-zout velden naar 

boven gehaald.


Economisch programma, do 6 okt 2011 

Netherlands-Brasil Business Meet 2011 p. 37 

Contemporary Art Museum in Niterói van Oscar Niemeyer (foto Su Tomesen) 

bepaalde openbare universiteiten. 

Natuurlijk zit een puber als Bia eigenlijk liever 

achter de computer, op Facebook, op Orkut 

(een soort Braziliaanse Hyves), teksten te 

schrijven, te chatten met haar vriendinnen, 

over welke film ze heeft gezien, of over 

de laatste clip van Lady Gaga. “Wij zitten 

allemaal op Facebook”, zegt ze. 

Bia Luna is wellicht het gezicht van het 

nieuwe Brazilië: optimistisch, gemotiveerd, 

technologisch bij de tijd, met vertrouwen 

in zichzelf en in haar land. Het Brazilië van 

2011 is een land waar ook armen durven te 

dromen van betere levens en verder durven 

te kijken dan de toppen van de bergen waar 

hun sloppenwijken op zijn gebouwd. Het is 

een land waar zo’n 30 miljoen mensen de 

afgelopen zeven jaar zijn toegetreden tot de 

opkomende middenklasse. Inmiddels bestaat 

deze groep uit 90 miljoen mensen, de helft 

van de landelijke populatie. 

Van hyperinflatie naar 

begrotingsdiscipline 

Bia Luna werd een jaar geboren nadat de 

Braziliaanse president Fernando Henrique 

Cardoso in 1995 aan de macht kwam. 

Cardoso was de president die het fundament 

voor de economische stabiliteit in het land 

heeft gelegd. 

Brazilië had begin jaren negentig een 

turbulente tijd achter de rug. In die periode 

Openbare Bibliotheek Amsterdam, 

za 1 okt t/m wo 30 nov 

Streets of São Paulo - Foto’s van 

Bas Losekoot p. 39 

kwam het woord begrotingsdiscipline niet 

in de vocabulaire van de overheid voor. 

Hyperinflatie hield het dagelijks leven in een 

wurggreep. In de eerste negen jaar na de 

terugkeer naar de democratie (Brazilië was 

een dictatuur van 1964 tot 1985) kende 

het land drie verschillende munten. In 1994 

bereikte de inflatie een record van meer dan 

2.000 procent. 

Daarmee behoort Bia Luna ook tot de 

generatie die nooit hoge inflatie heeft gekend, 

een karakteristiek die oudere generaties juist 

getekend heeft. Alleen al terugdenken aan 

die onzekere tijden doet bijvoorbeeld Bia’s 

vader Alexandre (32) de koude rillingen over 

de rug lopen. Hij zegt: “Ik was nog jong, maar 

ik herinner me hoe moeilijk iedereen het had 

in die tijd. Elke keer als je geld had, ging je 

er snel iets mee kopen. Je wist maar nooit 

hoeveel het de volgende dag waard zou zijn.” 

Alexandre Luna is een bedachtzame man die 

er met zijn brilletje, poloshirt en spijkerbroek 

uitziet als een student van in de twintig. Hij 

is lid van de Evangelische Kerk, de snelst 

groeiende kerkgemeenschap in het land. 

Zijn kerk ligt aan de voet van de favela. Daar 

leren de mensen vooral dat hard werken een 

deugd is, drinken en roken een zonde is en 

geloof in God tot een beter leven leidt. 

Luna werd volwassen met de real, de 

munteenheid die symbool staat voor de 

economische stabiliteit, in 1994 door 

Foam, vr 2 sept t/m wo 26 okt 

Foam 3h: Breno Rotatori p. 35 

Melkweg, vr. 28 oktober 

Morrinho - Favela’s buitenspel? p. 38 

Ethanol 

Brazilië is een van de voorlopers op het 

gebied van gebruik van biobrandstoffen. 

In de jaren zeventig moest Brazilië zo’n 

80 procent van zijn olie importeren uit het 

buitenland. Om die afhankelijkheid van het 

buitenland te verminderen, introduceerde 

de staat, destijds de militaire dictatuur, een 

nationaal programma dat de productie 

van ethanol moest stimuleren. Een van de 

onderdelen was dat benzine 22 procent 

ethanol moet bevatten. 

Door de jaren heen is Brazilië ethanol, 

gemaakt van suikerriet, blijven produceren. 

In 1974 werd op de Braziliaanse markt de 

Fiat 147 gelanceerd die alleen op ethanol 

reed. Eind jaren tachtig gebruikte de 

overgrote meerderheid van de auto’s 

voornamelijk ethanol. Groeiende ethanoltekorten 

in de jaren negentig brachten 

verandering in dit beeld. Tegenwoordig 

hebben bijna alle auto’s, van Japanse, 

Italiaanse tot Amerikaanse merken, een 

flex-motor. Dat betekent dat ze op benzine, 

ethanol of een mix van beide kunnen rijden. 

Ethanol is doorgaans goedkoper dan 

benzine en in Brazilië wordt deze brandstof 

op zijn goedkoopst geproduceerd. Maar 

wat vooral geldt: de biobrandstof is veel 

schoner. De uitstoot van broeikasgassen is 

90 procent lager dan die van benzine. En 

daarmee loopt Brazilië ver voor op de rest 

van de wereld. 


^ Kinderen in de favela Vila Cruzeiro in het noorden van 

Rio de Janeiro (foto: Su Tomesen). 

> Uitzicht over Rio de Janeiro (foto: Andrew Lenz). 

Fernando Henrique Cardoso ingevoerd toen 

hij nog Minister van Financiën was. In de 

tweede helft van de jaren negentig brachten 

de Braziliaanse deelstaatregeringen hun 

administraties op orde, de noodzaak van 

het handhaven van een strakke begrotingsdiscipline 

werd wettelijk vastgelegd, de 

meeste staatsbanken en andere staatsbedrijven 

werden geprivatiseerd. 

Zelf werd Luna militair na de middelbare 

school, omdat hij zo een stabiel inkomen 

en pensioen zou krijgen. Maar als militair 

werd hij door collega’s met hogere rangen 

aangespoord om te studeren in de avond. 

Het werd rechten. Hij was de eerste van 

zijn familie die naar een universiteit ging, en 

dat terwijl zijn ouders, die van het platteland 

kwamen, amper konden lezen en schrijven. 

Hij haalde zijn bachelors diploma maar zag 

er van af om in de advocatuur te gaan, bij 

gebrek aan startkapitaal voor een eigen 

kantoor. Hij zegt: “Een favelabewoner zal 

niet snel van een bank een lening krijgen 

om een kantoor te openen. Ik heb natuurlijk 

ook niet echt bezit om als onderpand te 

geven. Wat dat betreft moet hier nog wel 

veel veranderen, zodat mensen met weinig 

geld toch makkelijker aan financiering kunnen 

komen.” 

Daarom begon hij een eigen bedrijfje, 

en legt hij bruiloften en partijen voor de 

middenklasse vast op video. Eveneens werkt 

hij in zijn vrije tijd bij een rechtbank in de 

buurt, als vrijwillige bemiddelaar bij juridische 

conflicten. Desalniettemin is hij zich aan het 


Zwart, blank, geel en bruin 

Sinds 1872 houdt Brazilië volkstellingen. De laatste had vorig jaar plaats. Tijdens 

de telling wordt ook aan de mensen gevraagd of ze blank, bruin, zwart, geel 

(Aziatisch) of inheems zijn. Want Brazilië is natuurlijk vooral een mix van rassen 

en kleuren, van blanken, indianen, Afro-Brazilianen, tot Japanners; de grootste 

groep Japanners buiten Japan woont in Brazilië, in totaal anderhalf miljoen 

mensen. 

Uit het onderzoek bleek onder meer dat het aantal bruine Brazilianen sinds 

2000 is gegroeid van 38,4 procent naar 43,1 procent in 2010. Het aantal zwarten 

groeide van 6,2 procent naar 7,6 procent. Het aantal blanken in 2010 was 47,7 

procent van de totale bevolking; tien jaar geleden was dat nog meer dan 50 

procent. 

Wat daarbij opvalt, is dat het aantal arme bruine en zwarte Brazilianen, veelal 

van Afrikaanse afkomst, bijna drie keer zo groot is als de groep arme blanken. 

In de sloppenwijken is dat goed zichtbaar: daar zijn de meeste mensen gekleurd. 

Hoewel Brazilië vaak wordt gezien als de ideale smeltkroes, zijn het meestal 

de blanken, de afstammelingen van Europese herenboeren, handelaren en 

ambtenaren, die de hogere posities bekleden. In de politiek en het zakenleven 

zijn bruine of zwarte leidinggevenden vrij zeldzaam, terwijl bruine en zwarte 

Brazilianen toch bijna de helft van de bevolking uitmaken. 

Een probleem voor de armere, gekleurde bevolking blijft het openbaar 

onderwijs in het land; dat is doorgaans zeer slecht. Vermogende, en dus meestal 

blanke Brazilianen sturen hun kinderen daarom naar particuliere scholen, 

zodat ze zich optimaal kunnen voorbereiden op het toelatingsexamen tot de 

universiteit. Voor scholieren van het openbaar onderwijs is het dus veel lastiger 

om toegang te krijgen tot de universiteit en zo hoger op de maatschappelijke 

ladder te klimmen. 

voorbereiden op een overheidsexamen, 

waardoor hij een baan kan krijgen bij de 

staat, bijvoorbeeld als openbaar aanklager. 

“Dat is voor mij een mogelijkheid om 

in één keer een ander leven binnen 

te stappen”, zegt Luna. “Je krijgt een 

goed salaris, pensioen en een solide 

ziektekostenverzekering.” 

Volwassenwording 

Wat Luna vooral opvalt in het hedendaagse 

Brazilië, is dat de kansen om hoger te 

komen op de maatschappelijke ladder zijn 

toegenomen. Nog altijd is Brazilië een land 

met een zeer ongelijke welvaartsverdeling, 

waarbij de overgrote meerderheid van het 

bezit in handen is van een kleine elite. Maar 

met een groeiende middenklasse is dat 

langzaam maar zeker aan het veranderen. 

Ook in Rocinha is de toegenomen welvaart 

zichtbaar. Er is een Bradesco Bank, er zijn 

drogisten, restaurants waar met creditcard 

kan worden betaald. In de steile kronkelstraatjes 

geven kleine raampjes zicht op 

huiskamers met televisies en dvd-spelers. 

In keukens staan koelkasten en soms zelfs 

een magnetron. 

De economische stabiliteit heeft er voor 

gezorgd dat de Braziliaanse economie de 

afgelopen jaren is blijven groeien; in 2010 

zelfs met 7,5 procent. En toen president 

Cardoso begin 2003 werd opgevolgd door 

de linkse vakbondsactivist Lula, ging de 

laatste gewoon verder op de ingeslagen 

weg. Dat was vanuit politiek perspectief een 

Het regenwoud 

De toekomst, of de bedreiging, van de 

Amazone blijft altijd een terugkerend 

onderwerp in internationale 

milieudebatten. De afgelopen jaren is 

de illegale houtkap in het regenwoud 

behoorlijk afgenomen. Door strenger 

toezicht van de overheid, maar 

eveneens door de afgenomen vraag 

naar grondstoffen als gevolg van de 

internationale kredietcrisis. In het oerwoud 

wordt namelijk vaak gekapt ten behoeve 

van de veehouderij en de sojateelt. Vlees 

en soja zijn producten waar grote vraag 

naar is, in het bijzonder uit Azië. En omdat 

het regenwoud zo omvangrijk is en de 

overheid niet over genoeg middelen 

beschikt om alles goed te controleren, 

blijft illegale ontbossing een terugkerend 

verschijnsel, ook weer de laatste maanden. 

Het bos blijft veel migranten lokken uit 

andere, armere delen van het land die 

er een nieuw leven willen opbouwen. 

Ze hopen er een eigen stukje grond te 

bemachtigen, eigen baas te zijn, zonder te 

hoeven werken voor een grote herenboer 

die het vaak niet zal nalaten ze uit te 

buiten. 

‘Waarom zouden wij geen bomen mogen 

kappen, als we daarmee onze buiken 

kunnen vullen?’, zo luidt hun redenering; 

‘dat hebben ze toch ook in andere delen 

van de wereld gedaan?’ Daar ligt de 

uitdaging voor Brazilië, maar ook voor 

het buitenland: hoe bescherm je het 

regenwoud en ontwikkel je tegelijkertijd de 

economie op duurzame wijze?

teken van de verdere volwassenwording 

van de Braziliaanse democratie. In plaats 

van alles af te breken wat zijn voorganger 

had opgebouwd, zoals traditioneel vaak 

geschiedt in Latijns-Amerika, handhaafde 

Lula Cardoso’s politiek ten aanzien van lage 

inflatie en economische stabiliteit. 

De moeder van Alexandre Luna, de oma 

van Bia, is een grote fan van Lula. Zelf komt 

de 59-jarige Maria Rosana uit Paraíba, in 

het noordoosten van Brazilië. Volgens haar 

heeft Lula’s benoeming veel bij de armere 

Brazilië is echt aan het 

veranderen; 

een vrouw leidt ons land! 

bevolking losgemaakt: “Hij heeft bewezen 

dat het toch mogelijk is voor een voormalige 

fabrieksarbeider om het zo ver te schoppen. 

Hij kwam ook uit het noordoosten, net als 

wij.” 

Lula introduceerde bovendien een speciaal 

sociaal zekerheidsprogramma, de Bolsa 

Familia, waarmee miljoenen Brazilianen 

uit de extreme armoede werden gehaald. 

Tegelijkertijd bleef hij goede vrienden 

met het Braziliaanse bedrijfsleven. 

Het land is vervolgens met zijn grote 

consumentenmarkt steeds aantrekkelijker 

geworden voor buitenlandse investeerders. 

Dit jaar is Lula opgevolgd door Dilma 

Rousseff, de eerste vrouwelijke president 

van Brazilië. “Brazilië is echt aan het 

veranderen”, constateert Maria Rosana: 

“Een vrouw leidt ons land!” 

Maria Rosana heeft altijd als schoonmaakster 

gewerkt en dat doet ze nog steeds, 

in de luxeappartementen op loopafstand 

van de sloppenwijk. Zij zegt: “Ik groeide op 

in een gehucht. Wij renden het huis uit als 

er een vliegtuig over vloog. Dan dachten 

we dat de wereld verging. Het kwam voor 

dat we maar één maaltijd per dag hadden, 

gewoon omdat er niets meer te eten was.” 

Sinds de jaren zestig is Brazilië in rap tempo 

verstedelijkt. Tegenwoordig woont rond 

de 84 procent van de mensen in de grote 

stad. Veel migranten, zoals Maria Rosana, 

trokken weg uit het arme noordoosten 

richting metropolen als São Paulo en Rio de 

Janeiro. Zonder diploma’s op zak vonden 

zij daar laagbetaalde banen, huisvesting in 

sloppenwijken, en waren zij vaak in staat 

om dagelijks eten op tafel te zetten. Voordat 

de grote verhuizing van Maria Rosana 

plaatshad, was het voor haar ondenkbaar 

dat haar leven ooit zou veranderen. 

Maar nu: “Kijk hoe het nu is: mijn zoon 

is videomaker en mijn kleindochter wil 

psycholoog worden!” 

Philip de Wit is Latijns-Amerika 

correspondent van NRC Handelsblad. Hij 

woont met vrouw Ana, dochter Inês en 

zoon António in Rio de Janeiro. 

Bolsa Familia 

In 2003 lanceerde de regering van de 

voormalige president Lula de Bolsa 

Familia (familiebeurs). Dat is een sociaal 

zekerheidsprogramma dat oudere sociale 

programma’s integreert en op brede wijze 

geïntroduceerd is in Brazilië. Het is onder 

meer bestemd voor families met een inkomen 

tot 140 real per maand, zo’n 62 euro. Het 

programma wordt als een succes beschouwd 

en is een van de eerste van een dergelijke 

omvang in een ontwikkelingsland. Om 

toegelaten te worden tot het programma 

zijn de kinderen van de betrokken families 

verplicht om naar school te gaan. Daardoor is 

de aanwezigheid op scholen van kinderen de 

afgelopen jaren in Brazilië flink toegenomen. 

Ook dienen de kinderen te worden 

gevaccineerd. Miljoenen families maken 

gebruik van de Bolsa Familia. 

Critici beschrijven de familiebeurs ook als 

een vorm van assistentialisme waarmee 

de regering kiezers paait. De voorloper 

van de familiebeurs heette de schoolbeurs, 

waarbij het accent op educatie lag. Door 

de naam te veranderen, zo zeggen critici, 

is dat aspect naar de achtergrond geraakt, 

terwijl het doel juist was om mensen minder 

afhankelijk te maken van de staat, door ze 

educatie te geven. Dit jaar is het programma 

verder uitgebreid door de opvolger van Lula, 

president Dilma Rousseff. Zij heeft in juni het 

anti-misère plan gelanceerd, dat tot doel heeft 

mensen die honger lijden te helpen. Deze 

doelgroep bestaat uit ongeveer 16,2 miljoen 

mensen, die leven van inkomens tot 70 real 

per maand. 


Duo Gisbranco, bestaande uit de veelzijdige pianisten Bianca Gismonti en Claudia Castelo Branco. Op 2 oktober spelen zij in Het Concertgebouw. (foto Bruno Castaing) 



Het Concertgebouw, za 1 okt 

Radio Filharmonisch Orkest p. 32 

Openbare Bibliotheek Amsterdam, 

zo 2 okt 

Mrs. Smit and the Boys from 

Brasil p. 39 

Het Concertgebouw, zo 2 okt 

Duo Gisbranco en PianOrquestra 

p. 32 

Het Concertgebouw, ma 3 okt 

Assad Family (openingsconcert 

Brasil Festival Amsterdam) p. 32 

Het Concertgebouw, di 4 okt 

Jazz Orchestra of the 

Concertgebouw & Banda 

Mantiqueira p. 32 

Het Concertgebouw, wo 5 okt 

Toots Thielemans & his Brazilian 

Friends p. 32 

Het Concertgebouw, do 6 okt 

Brazilian Strings p. 33 

Het Concertgebouw, 

do 6 okt & za 8 okt 

Cuarteto Latinoamericano p. 33 

Het Concertgebouw, vr 7 okt 

Antonio Meneses cello en 

Cristina Ortiz piano p. 33 


Kinderconcert: een swingend 

muziekfeest p. 33 

Meer tips op pag. 19 >

Na 500 jaar muziekmixen kan de Braziliaanse identiteit niet meer stuk 

Brazilië is een continent 

binnen een continent. Met zijn 

tweehonderd miljoen inwoners 

biedt het een ongekende 

verscheidenheid aan muzikale 

stijlen. De muziekcultuur is als een 

levend organisme in een kookpot 

waaruit de meest uiteenlopende 

geuren opborrelen; een waar 

feestmaal waar de zelfbenoemde 

‘culturele kannibalen’ van Brazilië 

zich vol overgave op storten. 

Door Armand Serpenti 

‘Sorry dat wij bestaan’ 

“Wat zingen die inboorlingen met een mooie 

nasale helderheid! Dat komt vast door 

het zuivere water dat ze hier drinken”, zo 

roepen de jezuïeten als ze de oorspronkelijke 

bewoners van hun Portugese kolonie 

ontmoeten. In hun bekeringsdrift laten ze hun 

liturgische teksten los op de gouden keeltjes 

van de indianen. Zingend in het Portugees en 

ook nog een beetje in hun eigen taal nemen 

de indianen deel aan de vroegste vorm van 

de mixmuziek die de Braziliaanse klankwereld 

kenmerkt. Het is een cocktail van Europese 

koloniale en immigrantenculturen, Afrikaanse 

muziek, meegebracht door slaven, en een 

zuinig scheutje autochtoon geluid. 

Aanvankelijk mogen de uit Afrika geïmporteerde 

slaven hun muziek blijven maken, 

zoals bij de candomblé, ceremonies waar 

ze met drums en zang hun eigen goden 

aanroepen. De slavenhouders zien het 

De cd Rupestres Sonoros van de band Mawaca is een zeldzaam eerbetoon 

aan de mensen van het oerwoud. Frontvrouw Magda Dourado Pucci: 

“Portugees mag de officiële taal van Brazilië heten, maar wij hebben 

tweehonderd autochtone indianenstammen die 180 talen spreken. Met onze 

cd willen wij aandacht vestigen op deze enorme diversiteit aan sonoriteiten. 

Taal en muziek zijn bij de indianen nauw verstrengeld. De liederen zijn 

verhalend, langgerekt, ritmisch volledig vrij en klinken in een zeer traag 

tempo. Om het contrast met het snelle verwesterde leven minder groot te 

maken, hebben we ze in een sneller tempo getoonzet.” 

De invloed van indianen op de muziek in hedendaags Brazilië is 

verwaarloosbaar. “Indianen waren altijd terughoudend om hun eigen 

muziek aan kolonisten te laten horen”, weet Pucci. “Ze heeft immers vaak 

een magische en mythische lading die geheim moest blijven. Dat vergrootte 

alleen maar de desinteresse van de ‘nieuwe’ Brazilianen voor de muziek 

van de oorspronkelijke bevolking. Het belangrijkste overblijfsel van de 

indiaanse muziek, de taal, de liederen, is de nasale toon ervan. Die hoor je 

nog steeds in het Portugees dat in Brazilië gesproken en dus ook gezongen 

wordt. Enkele instrumenten zijn bewaard gebleven, waaronder de pifano’s 

die ze in het Noordoosten spelen, directe nazaten van indianenfluiten.” Met 

hun muziek scoren de leden van Mawaca goed bij de mensen van de stad. 

Ze weten hen de oren te openen voor de prachtige muziek en verhalen 

van hun autochtone voorouders, die nog steeds als derderangsburgers blij 

moeten zijn dat ze in hun eigen land mogen bestaan. 

als een vorm van vermaak en nostalgie, 

maar gaandeweg rijst hun vrees dat de 

vieringen verhulde bijeenkomsten zijn van 

georganiseerd verzet. Een verbod volgt. 

Maar de slaven paaien hun meesters 

door te doen of ze met hun ceremonies 

niet hun eigen, maar katholieke heiligen 

eren. Candomblé zal in modern Brazilië 

uitgroeien tot een magische magneet die 

zwart én blank aantrekt in een queeste 

naar geluk, gezondheid en muzikale 

inspiratie. Een andere ‘vermommingstruc’ 

bedenken de slaven voor hun capoeira. 

Met schijnbaar onschuldige muziek en dans 

maskeren ze hun fysieke verdedigings- en 

overlevingstactieken die goed van pas 

komen voor vrijheidszoekers. 

Braziliaanse barok 

Ondertussen is de muzikale inbreng van 


Leren musiceren 

Een conservatoriumcultuur zoals wij die kennen bestaat in Brazilië niet. 

Universiteiten vervullen deze rol. “Het gaat er vooral om theorie, minder 

om uitvoering”, vertelt cellist Luiz Hernane Barros de Carvalho. “Maar je 

kunt er gratis studeren.” “Niet iedere muzikant wil naar de universiteit”, 

voegt cultuurkenner Claudia Toni eraan toe. “En niet iedereen die daar 

studeert heeft een gedegen vooropleiding. Zo heb je enerzijds musici 

die nauwelijks theoretisch onderlegd zijn, anderzijds muziektheoretici 

die amper kunnen spelen. Er zijn slechts enkele scholen in São Paulo 

die lijken op jullie conservatoria. Daar leer je zowel klassieke muziek 

als MPB en jazz. Onze privéscholen zijn van een belabberd niveau. 

Natuurlijk zijn er legio sambascholen, maar daar leer je alleen slagwerk 

spelen, geen noten lezen. In het binnenland kun je de praktijk leren 

in brassbands. Wij hebben vooral veel goede drummers, blazers en 

gitaristen in Brazilië. Aan strijkers hebben we hier echt een gebrek. 58% 

van de strijkers in het São Paulo Symfonieorkest, de top in Brazilië, is 

buitenlands.” 

de Europese kolonialen ook niet gering. 

Naast militair en profaan muziekrepertoire 

klinkt tot medio achttiende eeuw vooral 

vocale kerkmuziek. De uit Bahia afkomstige 

componist en organist Caetano de Mello 

Jesus introduceert de in Lissabon populaire 

Italiaanse barokstijl en breekt een lans voor 

de gelijkzwevende stemming. Helaas heeft 

weinig vroeg-Braziliaans gecomponeerd 

materiaal de tand des tijds doorstaan, maar 

de architectonische hoogstandjes uit die tijd – 

zoals de oude binnenstad van Salvador in de 

deelstaat Bahia – getuigen nog altijd van een 

rijk cultureel leven. 

“Terwijl in Europa de barok tanende was, 

floreerde ze eind achttiende eeuw in Brazilië”, 

stelt de Braziliaanse muziekdeskundige 

Claudia Toni. “Vooral Minas Gerais, de streek 

die door ontdekking van bodem-schatten 

velen uit Brazilië en Europa aantrok, werd ook 

een magneet voor musici die aan het werk 

konden in de rijk gedecoreerde kerken.” 

Portugese strenge voorschriften drukken 

Candomblé zou 

uitgroeien tot een 

magneet die zwart én 

blank aantrekt in een 

queeste naar geluk, 

gezondheid en muzikale 

inspiratie. 

officieel een stempel op de religieuze 

muziekpraktijk: klassieke stijlen noch 

begeleide koorzang worden getolereerd. 

Maar muzikantenbloed kruipt waar het niet 

gaan kan, dus het klassieke idioom sijpelt 

toch door in het sacrale repertoire. Een 

definitief antwoord op de barok klinkt vanuit 

Rio de Janeiro waar de Portugese koning 


Dom João VI in 1808 met hof en huishouding 

neerstrijkt. De muziekminnaar neemt musici 

en een omvangrijke muziekbibliotheek mee. 

Hofcomponist Francisco Manuel da Silva 

sticht er een conservatorium. Al snel bruist 

er een opera- en koorcultuur. De scheiding 

tussen kerken theatermuziek begint door 

elkaar te vloeien met komische opera’s en 

symfonische orkestmuziek als kleurrijke 

ingrediënten. 

Choro en música 

erudíta 

Rond de afschaffing van 

de slavernij in 1888 klinkt 

in het mondaine Rio 

een mix van Europese 

en Afro-Braziliaanse 

muziek en dans. Hieruit 

ontwikkelt zich onder 

meer de choro, de eerste 

populaire stadsmuziek. 

Het is virtuoze muziek 

waaraan later de snellere 

samba schatplichtig zal 

zijn. Alfredo da Rocha 

Viana, beter bekend 

onder zijn artiestennaam 

Pixinguinha, verrijkt de 

choro in de twintigste 

eeuw met jazzharmonieën 

en introduceert het genre 

in Parijs. 

Heitor Villa-Lobos, kopstuk 

van de música erudíta (de 

Braziliaanse verzamelterm 

voor klassieke muziek), 

duidt de choro als 

‘de incarnatie van de 

Braziliaanse ziel’. 

“Villa-Lobos was een 

van de eersten die de 

populaire muziek en 

volksmuziek van Brazilië verbindt met 

een Europees neoklassiek idioom”, weet 

gitarist Caio Amon. “Hij was kind van een 

tijd waarin kunstenaars een Braziliaanse 

identiteit zochten. Villa-Lobos vertelde hoe 

hij de binnenlanden introk, gevangen werd 

genomen door indianen en hun melodieën 

leerde. Onzin. Hij ging gewoon naar de 

bibliotheek. Het was dichter en musicoloog

Mário de Andrade die talloze veldregistraties 

maakte.” 

Als reactie op deze muziekstroming, 

aangeduid als nationalisme, ontstaat medio 

twintigste eeuw de movimento música viva, 

‘beweging van de levende muziek’. De stijl 

richt zich op avantgardistische experimenten 

zoals de Europese twaalftoonsmuziek. “Maar 

uiteindelijk blijft de música erudíta na Villa- 

Vergeleken met 

Europese componisten 

weten hun Braziliaanse 

vakbroeders veel meer 

over de populaire muziek 

van hun eigen land. 

Lobos opvallend conservatief”, stelt Amon. 

“Al verwijzen de harmonieën niet zelden naar 

die van samba en bossanova. Vergeleken 

met Europese componisten weten hun 

Braziliaanse vakbroeders veel meer over de 

populaire muziek van hun eigen land.” 

Kookpot vol muziek 

Ondertussen wordt in de krottenwijken, de 

favela’s van Rio, een nieuw genre geboren: 

de samba. Dit overbekende genre is te 

beschouwen als een kind van choro- en 

candomblé-ritmes. In het frequent door 

musici bezochte huis van een candomblépriesteres 

klinkt in 1917 de eerste sambahit 

Pelo Telefone. Er verschijnen de eerste 

sambagroepen die daarmee de opmaat 

vormen voor de sambascholen. 

“Samba is veel méér dan carnavalsmuziek 

uit Rio, het is een waaier aan stijlen”, weet 

Carlos Asfora, Braziliaans vice-ambassadeur 

in Nederland. “Als president Getúlio Vargas 

de samba in de jaren dertig symbool maakt 

Van sambaschool tot woonschool? 

In haar boek Kannibalen in Rio doet voormalig Zuid-Amerika-correspondent Ineke Holtwijk verslag van 

criminele besmetting van het carnaval in Rio. Een samenvatting: Sambascholen hebben veel geld nodig, onder 

meer voor bekostiging van kostuums en praalwagens die de jaarlijkse carnavalsparades sieren. Geldschieters 

zijn bicheiros, gokbazen van een populaire loterij waarin wekelijks miljoenen omgaan. Door te investeren 

in sambascholen – sociale bindmiddelen in de favela’s – worden ze de helden van de wijk. Hier wonen de 

meeste klanten van hun loterij en tevens huist er de grootste concentratie kiezers. Met hun infiltraties weten 

de bicheiros hun voorkeurskandidaten de gemeenteraad binnen te loodsen en maken zo een dubbelslag. 

Bovendien is het commerciële carnaval ideaal voor witwaspraktijken. Bicheiros kopen juryleden om die de 

winnaar onder de paraderende scholen kiezen. Tel daarbij onderlinge sabotage, diefstal van kostuums voor de 

zwarte markt en intimidaties van de sambacomponisten aan het adres van de schoolvoorzitters: die bepalen 

immers wiens liedje tijdens de processie klinkt. De toondichters delen in de muziekrechten. 

“Er is een flink overheidsoffensief gaande tegen deze infiltraties”, weet cellist Luiz Hernane Barros de Carvalho. 

“Er zijn initiatieven om alle sambascholen in Rio op één terrein samen te brengen, om er meer controle op te 

hebben: van sambaschool tot woonschool. Ook financiering via de lei rouanet biedt uitkomst. Dat is een wet die 

het mogelijk maakt om via de overheid culturele sponsorgelden bij bedrijven los te krijgen. Deze kunnen dat in 

mindering brengen op hun inkomstenbelasting. Heel aantrekkelijk voor bedrijven om hun naam te verbinden 

aan zo’n wereldvermaard fenomeen als het carnaval van Rio. 

voor een Braziliaanse multiculturele identiteit, 

wordt het genre ook door de middenklasse 

omarmd. Die verlangt echter een meer 

melodische en minder luide variant van de 

sloppensamba. Dat wordt de samba-canção, 

een genre van dik aangezette, sentimentele 

liederen.” 

“Samba domineert het carnaval in Rio,” 

vervolgt Asfora. “Maar samba is meer dan 

carnaval en carnaval meer dan samba. Ik 

raad iedereen aan om carnaval te vieren in 

Pernambuco en Bahia, het door Afrikaanse 

invloeden gedomineerde noordoosten van 

Brazilië. Daar beleef je een echt straatfeest, 

minder formeel dan in Rio en met minder 

blote billen-commercie. Je hoort er een 

staalkaart van populaire genres, zoals 

forró: ritmische muziek, een bron van de 

^ Salvador de Bahia, 

percussie op het plein 

van de muziekschool 

(foto Visa Image, 

Hollandse Hoogte). 

atletisch gedanste lambada. Of frevo: 

razendsnelle dansmuziek voortgekomen uit 

capoeira. En maracatú: in Afro-Braziliaanse 

religie wortelende zang en dans. Als de 

maracatú-groepen met hun grote basdrums 

langstrekken, dreunen de beats tot diep in 

je onderbuik. Ook klinkt er veel Axé, nieuwe 

mixmuziek met Afro-Caraïbische invloeden.” 

Eind jaren vijftig van de vorige eeuw steekt er 

weer een nieuwe muzikale wind op. Vanuit 

en als reactie op de samba-canção ontstaat 

de bossanova. Het ‘Treur niet, wees blij met 

je mooie vrouwen en stranden’-genre kent 

drie zwaargewichten: tekstdichter Vinicius 

de Moraes en de musici-componisten João 

Gilberto en Tom Jobim. 

Caio Amon: “Aan Gilberto dankt de 

bossanova de gitaargestuurde beat. Zijn 

manier van zingen, met een beetje vals 

klinkende noten zoals in de jazz, wordt 

karakteristiek voor de bossanovavocalen. 

De klassieke kant van de bossanova is 

aan Jobim toe te schrijven. Een oplettende 

luisteraar kan in zijn bossanova’s een Chopinachtige 

kwaliteit horen.” 


< Tom Jobim. 

>> Platenhoes van 

de bossanovahit 

The Girl from 

Ipanema, in 1962 

internationaal 

doorgebroken 

dankzij Stan Getz 

& Astrud Gilberto. 

De Braziliaanse muziekcultuur is als een 

levend organisme in een kookpot waaruit 

de meest uiteenlopende geuren opborrelen. 

‘Cultureel kannibalisme’ wordt de ironische 

kreet van de muzikale omnivoren. Zijn het 

eerst Villa-Lobos cum suis die deze hybride 

producten aan de wereld opdissen, zo’n 

vier decennia later zullen de exponenten van 

wat tropicália wordt genoemd er hun eigen 

bijtende saus overheen gieten. 

Tropicália 

Mede door de introductie van televisie winnen 

rock-’n-roll en pop terrein op de bossanova. 

Muziekwedstrijden worden kijkcijferhits. 

Censuur van de militaire machthebbers 

drukt nog even geen stempel waardoor ook 

protestzangers aan de competities kunnen 

deelnemen, samen met een nieuwe lichting 

singer-songwriters die zich schaart onder de 

parapluterm MPB: Música Popular Brasileira. 

Het zijn haast allemaal mannen, met 

uitzondering van zangeres Elis Regina, het 

passionele tegenwicht van de onderkoelde 

bossanova. 

In 1967 maken de kijkers van de 

muziekshows kennis met tropicália, een 

beweging die de Braziliaanse muziek radicaal 

wil veranderen. Leidende figuren zijn – 

naast theatermakers, schrijvers, filmers en 

performanceartiesten – de singer-songwriters 

Gilberto Gil en Caetano Veloso. De vrienden 

komen vanuit Salvador in het noordoosten 

naar Rio om korte metten te maken met de 

houdgreep van deze miljoenenstad op de 

muziek van hun land. 

De muziek is luid en 

rauw, de teksten over 

drugs, dealers en pooiers 

omstreden 

Met controversiële teksten keren zij zich 

tegen de militaire dictatuur (1964-1985) en 

tegelijkertijd tegen de dogmatiek van elitair 

links, dat hen veroordeelt voor hun gebruik 

van westerse ‘kapitalistische symbolen’, zoals 

de elektrische gitaar en hun verwijzingen naar 

de muziek van popgroepen als The Beatles, 

popart en de glamourkitsch van Carmen 

Miranda, de Braziliaanse Hollywood-ster 

uit de jaren veertig. Een geval van cultureel 

kannibalisme, want: “Wij aten bijna alles”, 

stelt Veloso in zijn boek Tropical Truth. Als 

de overheidscensuur scherp gaat snijden 

in anti-militaire culturele uitingen worden Gil 

en Veloso het land uitgezet. Beiden zullen 

later gerehabiliteerd terugkeren en Gil wordt 

zelfs Minister van Cultuur, de eerste zwarte 

minister van Brazilië. 

Nu samba is doorgedrongen tot de 

mainstream en samen met onder meer 

bossanova en MPB in de betere buurten

Het genre Gismonti 

In 1976 komt de eerste plaat van Egberto Gismonti uit in Europa: Dança das Cabeças. “Beste 

popplaat van het jaar”, roepen de Britse critici, “beste volksmuziekplaat van het jaar”, stellen 

hun Amerikaanse collega’s, “een meesterwerk in de hedendaagse klassieke muziek”, klinkt 

het in Duitsland. “Door zijn veelzijdigheid is de Braziliaanse componist, gitarist en pianist niet 

te labelen”, stelt gitarist en producer Gustavo Pazos. (Zijn we jazz nog vergeten.) “Zijn muziek 

ademt de populaire en volksmuziek van noordoost-Brazilië, economisch arm, muzikaal 

puissant rijk en divers”, vervolgt Pazos. “Maar het oeuvre van een van de invloedrijkste 

toondichters uit Latijns-Amerika van de afgelopen veertig jaar overschrijdt geografische en 

culturele grenzen.” 

Gismonti’s gitaarspel is verbluffend. Hij is opgeleid als pianist maar autodidact als gitarist. 

De meerstemmige mogelijkheden van de piano weet hij kunstig te transponeren naar de 

gitaar. Hij ontwikkelde zijn eigen typen met tien, twaalf, veertien snaren. Geboren in Rio met 

Libanees-Palestijnse roots leerde hij in Parijs orkestreren en arrangeren bij Nadia Boulanger 

en Jean Barraqué, een leerling van Arnold Schönberg. Terug in Brazilië vond hij zijn liefde bij 

de choro van Rio. De muzikale veelvraat slokte legio genres en lokale stijlen op. Hij woonde 

een tijd bij de Xingu-indianen in het Amazonegebied om hun klankwereld te proeven en 

experimenteerde met jazzkopstukken als Jan Garbarek en Herbie Hancock. In zijn vlegeljaren 

ontketende hij een felle pennenstrijd: ‘Hij maakt kunst!’ ‘Nee hij is van het volk!’ Gelukkig zegt 

muziek, de abstractste van de schone kunsten, zoveel meer dan de mooiste woorden. 

za 19 nov, Tropentheater Egberto Gismonti & Lundi Bleu: Sertões Veredas 

klinkt, gonst in de krottenwijken van de 

grote steden een ander geluid. In Rio is 

dat funk. Megafeesten, georganiseerd 

door drugsbaronnen, zijn het toneel 

voor georganiseerde gevechten tussen 

rivaliserende bendes. De muziek is luid en 

rauw, de teksten over drugs, dealers en 

pooiers omstreden. In de favela’s van São 

Paulo klinkt zwarte hiphop, een reactie op 

de rock die er vooral bij blanke jongeren 

populair is. Salvador sleept zich voort op 

reggaebeats; groot gemaakt door Gil en 


Het Concertgebouw, wo 12 , do 13, vr 14 en 

zo 16 okt 

Koninklijk Concertgebouworkest p. 33 

Tropentheater, do 13 okt 

Velha Guarda da Portela p. 45 

Theater De Roode Bioscoop, vr 14, za 15 en 

zo 16 okt 

Nelson Latif en gasten p. 42 

Noorderkerk, za 15 okt 

Música Clássica Brasileira p. 38 


Combattimento Consort Amsterdam p. 33 

Paradiso, zo 16 okt 

Arthur Verocai & Kindred Spirits Ensemble 

& Legendary Movie Orchestra p. 41 

Bimhuis, zo 16 okt 

Teresa Cristina p. 30 

vermengd met lokale sambastijlen heerst er 

nu sambareggae, een stijl die in 1990 aan 

de wereld werd gepresenteerd door Paul 

Simon die op het album The Rhythm of the 

Saints samenspeelt met de plaatselijke groep 

Olodum. 

Recife is sinds de jaren negentig in de ban 

van mangue beat, ontstaan uit rock, hiphop 

en maracatú. Artiesten als DJ Dolores scoren 

hoog door heel Brazilië en daarbuiten. Zo 

is het noordoosten, de wieg van muzikaal 

Brazilië, nog altijd het kloppend hart dat de 

Het Concertgebouw, di 18 okt 

Mehinaku p. 33 

Openbare Bibliotheek Amsterdam 

wo 19 & zo 30 okt 

Swing mee met de Swingende Giraffen 

p. 39 

Bimhuis, wo 19 okt 

Trio Corrente p. 30 

Het Concertgebouw, do 20 okt 

João Luiz gitaar & Douglas Lora p. 34 

Bimhuis, do 20 okt 

Letieres Leite & Orkestra Rumpilezz p. 30 

Het Concertgebouw, vr 21 okt 

Ceumar en Krasz Collective p. 34 

^ Egberto Gismonti. 

Een Nederlandse kennis, een jolige rentenier, 

legde eens uit wat het verschil was tussen 

Uruguay en Brazilië. Hij woonde afwisselend 

in beide landen. Als hij tijdens een feestje 

in Uruguay op de tafel sprong om een 

dansje te doen, keek iedereen besmuikt een 

andere kant op: ‘Wie is die gek?’ In Brazilië 

daarentegen klonk er steevast applaus. 

Mensen moedigden hem juist aan. 

Uruguay, het bedaagde bankenparadijs met 

rijke pensionados, is als Nederland. Doe 

maar gewoon, dan doe je al gek genoeg. 

Nee, dan Brazilië. Sfeertje bouwen? Vamos 

nessa! We gaan ervoor. Spontaniteit wordt 

toegejuicht. Niemand zal je ooit openlijk 

afvallen. Brazilianen zoeken juist altijd 

toenadering. 

Bij Club Med, een internationale keten van 

meer dan honderd luxe vakantieresorts met 

vermaak, zijn ze daarom blij met Braziliaanse 

gasten. “Iedere keer als we een groep 

Brazilianen in onze hotels hebben wordt 

de sfeer meestal beter; alles wordt vrolijker 

en zwoeler”, aldus Jean Michel Landau, 

jarenlang directeur van de keten. 


Verleiden is in Brazilië een 

spel dat je slim moet spelen 

Veel draait om relaties in Brazilië. “Het 

leven is de kunst van het ontmoeten”, 

schreef dichter Vinicius de Moraes. Je blijft 

nooit lang buitenstaander in Brazilië. Je 

wordt ingesponnen in een web van warme 

aandacht. Iedereen wil je vriend zijn en alles 

Je blijft nooit lang 

buitenstaander in Brazilië. 

Je wordt ingesponnen 

in een web van warme 

aandacht. 

voor je doen. Abraços (omhelzingen) en 

caricias (liefkozingen) komen snel. Aardig zijn 

en aardig gevonden worden is belangrijk. 

Niemand wil koel lijken. 

Maar men zal ook ongegeneerd een beroep 

op je doen als het zo uitkomt. Er is een 

blijmoedig, bijna speels opportunisme. 

Kansen grijp je. Dat kan tot van alles leiden. 

In Rio de Janeiro kun je zelfs een flirt opdoen 

in de file; er worden heel wat zwoele blikken 

gewisseld tussen automobilisten in de 

avondspits. 

Instrument voor genot 

Dat cineaste Heddy Honigmann uitkwam 

op Brazilië voor een film over de liefde 

met ervaren en dus oudere mensen was 

logisch. Seks is niet iets waar Brazilianen 

zich voor schamen. Honigmann gebruikte de 

erotische gedichten van de literator Carlos 

Drummond de Andrade als opstapje voor de 

gesprekken. De dichter schreef over vrijen 

onder de douche of over zijn jonge geliefde 

die naakt door huis liep. Zonder enige 

aarzeling haakten de Braziliaanse bejaarden 

daarop aan en vertelden ze hun eigen 

erotische herinneringen voor de camera. 

Seks is een bewijs van levenslust. Wat 

in Nederland gefronste wenkbrauwen 

oplevert, is in Brazilië gewoon. Dat een man 

voortdurend aan zijn gulp zit of in zijn zak 

knijpt bijvoorbeeld. Of dat je in gezelschap, 

in een restaurant of wachtkamer heftig 

tongzoent met je geliefde. En bijna naakt

Wie niet ten onder wil gaan in de Braziliaanse samenleving zal altijd zijn 

vriendelijkste gezicht op moeten zetten. Dit blijmoedige opportunisme komt voort uit de 

maatschappelijke chaos waarin het credo luidt: ‘vandaag win je, morgen verlies je.’ 

Leven met de dag, drang naar plezier en een haast onverzadigbare sexuele eetlust 

weerspiegelen die mentaliteit. Een behandeling met Botox lijkt daarbij onvermijdelijk. 

Door Ineke Holtwijk 

– in bikini of zwembroek – in de bus zitten 

is niet raar. Het lichaam zien Brazilianen als 

een instrument voor genot; als het even kan 

wordt het dus getoond. 

Bij ons draait het om de kleren, in Brazilië 

gaat het om het lichaam. Je hebt dan ook 

modes in hoe het lijf eruit moet zien. Twintig 

jaar geleden waren kleine borsten in. Nu zijn 

grote borsten mode. En ze worden steeds 

groter. Er zijn meer dan vierduizend erkende 

plastisch chirurgen om deze wensen te 

realiseren. Kleding gebruiken wij om zwakke 

onderdelen van ons lichaam te verhullen; in 

Brazilië moeten kleren juist het lichaam laten 

uitkomen. De broek is strak, zodat je het 

slipje goed kunt zien. De minirok is in Brazilië 

nooit uit de mode geweest. 

De wensdroom van verrassend veel vrouwen 

uit de middenklasse is een behandeling door 

een plastische chirurg. Op sleutelen aan jezelf 

rust geen taboe. Net zo min overigens als op 

het dragen van een tanga als je een maatje 

meer of hoogbejaard bent. Zoiets als het 

bikini-complex - de veertigplusser die zich 

verschuilt onder lappen en alleen te water 

durft in badpak - is in Brazilië onbekend. 

Buikje? Kwabben als zadeltassen op het 

dijbeen? Sinaasappelhuidje? Evengoed 

paradeert het allemaal vol in het zicht langs 

de branding of op straat. Men laat het lekker 

hangen, zowel vrouwen als mannen. 

Opvallen en verleidelijk 

zijn waren de enige 

mogelijkheden voor 

vrouwen om uit het 

slavenverblijf te komen. 

Exhibitionisme 

Bekeken worden bewijst dat je aantrekkelijk 

bent. Neem danslerares Sandra, één brok 

vrouw in een minijurk die twee maten te klein 

is. Op de dansvloer weet ze alle blikken te 

vangen. Ze heeft haar armen hoog in de 

lucht, draait, laat haar kont trillen, schudt 

de weelderige haarbos en laat haar handen 

liefkozend over haar heupen traag naar 


ROC van Amsterdam, diverse data in oktober 

Salsadansen en dineren op de Hotelschool 

p. 41 

Melkweg, di 11 t/m do 13 okt 

Dansmakers Amsterdam: Brasil Double 

Bill p. 38 

Melkweg, do 20 t/m zo 23 okt 

Dansmakers Amsterdam: Touch it! van 

Gabriella Maiorino p. 38 

DeLaMar, za 29 en zo 30 okt 

Balé da Cidade de São Paulo p. 35 

Straatbeeld van São Paulo (Rua 25 de Marco/Lodeira Porto Geral). (foto Ben Mendes)

Lula, Dilma en Botox 

De opstand in Libië bracht de Braziliaanse plastisch chirurg 

Liacyr Ribeiro (70) uit Rio ertoe zijn grote geheim te vertellen: hij 

had medio jaren negentig kolonel Moammar Gaddafi ‘verjongd’. 

Ribeiro had hem aan nieuw haar geholpen; een ooglidcorrectie 

uitgevoerd en vet rond de jukbeenderen ingespoten. 

Dat de dictator uitkwam bij een Braziliaan is logisch. Braziliaanse 

plastisch chirurgen hebben wereldfaam. Na de Verenigde Staten is 

Brazilië de grootste markt met meer dan 1.800 plastische chirurgieoperaties 

per dag. Daarnaast is er Botox, het anti-rimpelserum. 

Ieder half jaar wat prikjes en klaar ben je. In Brazilië is het bijna zo 

gewoon als naar de kapper gaan. 

gedicht en meer. Het is het mooiste dat ik 

voorbij zag komen.” 

Veel Brazilianen geloven dat de mix van 

indianen, Afrikanen en Portugezen een 

verklaring is voor het exhibitionisme in hun 

land. Maar ook de slavernij wordt vaak als 

reden aangevoerd. Opvallen en verleidelijk zijn 

waren de enige mogelijkheden die vrouwen 

hadden om uit het slavenverblijf te komen. 

Het blijmoedige opportunisme heeft zeker 

te maken met de permanente chaos. In 

een onzekere samenleving ben je je veel 

meer bewust van de tijdelijkheid der dingen: 

vandaag win je, morgen verlies je. Brazilianen 

zijn genieters: ‘drink, dans en wees gelukkig’, 

zou dan ook hun motto kunnen zijn. De 

drang om plezier te maken is groot. En die 

zie je terug in de sexuele eetlust. 

Volgens een recent onderzoek in elf Midden- 

en Zuid-Amerikaanse landen hebben 

Brazilianen de meeste seksuele partners in 

hun leven; ze associëren seks vaker met 

genot; ze zijn vaker ontrouw en Braziliaanse 

vrouwen experimenteren meer met een 

vibrator dan vrouwen in de andere landen. 

Het bevestigt het beeld uit eerdere 

onderzoeken: Brazilianen denken er meer 

aan, doen het meer en er mag ook meer. En 

het opportunisme laat zich ook in de seksuele 

mores gelden: zolang niemand het ziet of 

weet, kan je ver gaan. ‘Tussen vier muren kan 

alles gebeuren’ is een populair gezegde. 

Explosieve recepten 

Eros is overal. Zelfs in de bierreclames en 

de familieprogramma’s zondagmiddag op 

televisie. Daar zijn diepe decolleté’s en billen 

die onderuit de hotpant piepen magneten 

voor de kijkcijfers. Het zal niet verwonderen: 

Braziliaanse kinderen zijn er vroeg bij. Uit 

een enquête onder schoolkinderen een paar 

jaar geleden bleek dat de meesten voor hun 

tiende al getongzoend hadden. De meeste 

jongens hebben als ze dertien zijn ‘het’ al een 

keer ‘gedaan’. Bij de meisjes is dat zestien. 

De keerzijde is dramatisch: een op de tien 

van de pubers is dan ook al moeder. 

Op de site van het blad Nova Cosmopolitan 

kunnen jonge echtgenotes ‘explosieve 

recepten’ lezen over hoe je man op 

temperatuur te krijgen. ‘Hoe maak je je man 

wild zonder je handen te gebruiken?’ Een 

De drang om er beter uit te zien, drijft de meeste patiënten. Vrouwen 

willen slanker (vet wegzuigen), gladder en grotere borsten. De 

verlanglijst van de heren: gladder (gezicht), een bredere onderkaak 

en steviger borstpartij (siliconen inspuiten). 

De voorhoede wordt gevormd door actrices en televisiepresentatrices. 

De vraag is niet ‘of’ maar ‘hoe vaak’. De koningin 

van de maakbaarheid is presentatrice Hebe Camargo. Deze 

Mies Bouwman van Brazilië is tachtig-plus maar lijkt hooguit 55. 

Waterstofperoxideblond, minirok met geweldige renpaardenbenen, 

gelifte billen, decolleté, gladde wangen en stuiterend van energie. 

Politici zijn ook goede klanten. Zij ontkennen de ingreep altijd. 

Maar dat Lula, Brazilië’s ex-president, en ook Dilma, zijn opvolgster, 

Botoxklantjes zijn is zeker. De foto’s voor en na spreken voor zich. 

^ Jonge goden van Copacabana, Rio de Janeiro (foto John Maier Jr/Lonely Planet Images). 

< TV-ster Hebe Camargo. Ze is nu tachtig-plus, oogt als 55. Met dank aan de plastische chirurgie 

(foto Sergio Savarese). 

vaste rubriek is ‘het standje van de week’ 

met sterren voor zowel de moeilijkheidsgraad 

als het genotsniveau. 

De serieuze dagbladen laten het onderwerp 

evenmin liggen. Folha de São Paulo, Brazilië’s 

grootste krant, nodigde in het verleden al 

eens vijftien bekende dichters uit om een 

ode op de vagina te schrijven voor haar 

prestigieuze culturele bijvoegsel op zondag. 

En in de Braziliaanse literatuur is erotiek al 

meer dan een eeuw ‘hot’. Neem Machado 

de Assis, beschouwd als een van de grootste 

negentiende-eeuwse auteurs ter wereld. Hij 

creëerde Don Casmuro die fantaseert over 

overspel van zijn mooie echtgenote met zijn 

beste vriend. Terwijl wij in Nederland brave 

streekromans lazen, genoten de Brazilianen 

van wulpse personages als Gabriela en Dona 

Flor, creaties van de volksschrijver Jorge 

Amado. Dona Flor hertrouwde na de dood 

van haar man, maar bleef dromen van seks 

met de overleden echtgenoot. ‘De waarheid 

is dat Brazilianen totaal gefascineerd zijn 

door seks,’ concludeert antropoloog Roberto 

DaMatta. 


Amsterdam en Recife hebben een opmerkelijke relatie. In beide steden 

speelt het water een grote rol, beide steden delen ook een stukje 

van dezelfde geschiedenis. In het Rijksmuseum zijn momenteel de 

Braziliaanse werken van de zeventiende-eeuwse schilder Frans Post 

te zien. Architecten van het Amsterdamse ARCAM en Braziliaanse 

vakgenoten uit Recife wisselen ervaringen en ideeën uit rondom 

stedenontwikkeling en architectuur. Nederland ontdekt Brazilië, maar 

Brazilië heeft de ogen al heel lang gericht op zijn verleden met de Lage 


Landen. En dat vooral dankzij één man. Door Stijntje Blankendaal 

Johan Maurits 

de Braziliaan 


Rijksmuseum, di 20 sept t/m ma 21 nov 

Johan Maurits en Frans Post: twee 

Nederlanders in Brazilië p. 41 

Tropenmuseum, di 11 okt 

Documentaire ‘Doce Brasil Holandês’ 

p. 43 

ARCAM, vr 14 okt t/m za 26 nov 

rXa - Recife Exchange Amsterdam 

p. 30 

I love Maurício de Nassau, stond in 1997 

als graffiti gekalkt op een muur in een 

volkswijk van Recife. Ik bestudeerde toen, als 

student geschiedenis, de Hollandse periode 

(1630-1654) in Brazilië. Of beter gezegd 

de mythevorming rondom de persoon van 

Johan Maurits van Nassau-Siegen, een 

Duitse achterneef van Willem van Oranje. 

“De beste gouverneur die we ooit gehad 

hebben”, vertelde een hotdogverkoper op 

straat, alsof Nassau nog recentelijk had 

meegedaan aan de verkiezingen. 

Het verhaal gaat als volgt. Graaf Johan 

Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679) 

werd in 1636 door de West Indische 

Compagnie (WIC) uitgezonden naar de 

kolonie in Brazilië, die zeven jaar eerder 

was buitgemaakt op de Portugezen. 

Nassau moest er orde op zaken stellen. 

De Portugezen weigerden namelijk hun 

suikermolens te laten draaien voor de 

Nederlandse overheersers en voerden vanuit 

het binnenland een guerilla-oorlog tegen de 

calvinistische bezetting van Pernambuco, een 

provincie aan de noordoostkust van Brazilië. 

Geïnspireerd door de verlichte vorsten uit 

zijn tijd, nam Nassau behalve soldaten ook 

kunstenaars en wetenschappers mee.

Gezicht op Olinda uit 1662 door Frans Post (1612-1680). 

Collectie Rijksmuseum, Amsterdam. 

v Portret van Graaf Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679) 

door Jan de Baen (1633-1702). Collectie Mauritshuis, Den Haag. 

Onder hen waren de schilders Frans Post 

en Albert Eckhout en de astronoom George 

Marcgraf. Nadat Nassau de Portugezen 

er militair onder had gekregen, paaide 

de gouverneur de katholieke en joodse 

suikerplantagehouders met een zekere mate 

van godsdienstvrijheid en gaf ze het recht om 

wapens te dragen. Nassau bouwde een stad 

en twee paleizen. 

De kiem van de mythe was geboren. Johan 

Maurits van Nassau-Siegen (later stadhouder 

van Kleef) wordt sindsdien in Brazilië liefdevol 

bijgenaamd Maurício o Brasileiro, Maurits 

de Braziliaan. Hij is symbool geworden voor 

de bestuurder die niet alleen maar zoveel 

mogelijk wilde roven, maar tot op de dag van 

vandaag de uitzondering vormt op de regel 

van corruptie en koloniale uitbuiting. 

Zo vertelde de gepensioneerde kolonel 

en vrijetijdshistoricus Carlos Cavalcanti, 

coördinator van een militair college in Recife, 

met passie in zijn stem: “Wij hebben het 

idee dat de zeven jaren onder Nassau 

veel belangrijker zijn geweest dan de twee 

Portugese eeuwen die daarop volgden. 

De liefde die Nassau had voor de cultuur. 

De wetenschappers en kunstenaars die hij 

meebracht. Marcgraf heeft de eerste zonne- 

eclips opgetekend, minuten, seconden. 

Ze hebben de eerste vuurtoren en de 

eerste botanische tuin aangelegd, flora en 

fauna vastgelegd. Dus met hem, met de 

mensen van Nassau, is er niet alleen een 

politiek maar ook een wetenschappelijk en 

cultureel initiatief geweest. Hij was een waar 

vertrouwensfiguur.” 

Recife was bij Nassau’s aankomst in 

1637 nog slechts een klein gehucht op 

een landtong, een rif, langs de kust van 

Pernambuco, gelegen in de uiterwaarden 

van de rivieren Capibaribe en Beberibe. Het 

Portugese plaatsje Olinda, hoger gelegen 

dan Recife, werd een jaar na aankomst in 

1631 door de West Indische Compagnie 

verwoest. De stenen werden door de 

Hollanders versjouwd naar de kust, maar 

het ontbrak er aan woonruimte voor de 

zesduizend soldaten en wat commercianten. 

Vandaar dat Nassau een brug sloeg naar het 

eiland Santo Antônio achter de landtong, 

waar een heus stratenplan kwam met paleis 

Vrijburg met twee karakteristieke torens, 

gericht naar zee en het buitenhuis Boa Vista, 

mooi uitzicht. Over de rivier Capibaribe kwam 

een tweede brug naar het vasteland. 

Deze stedenbouwkundige invloed van 

Via de Mangrove-express 

naar de IJmeerlijn 

Het water, de geschiedenis en vergelijkbare 

infrastructurele uitdagingen bracht architecten uit 

Recife en Amsterdam bij elkaar. Het Amsterdamse 

Architectuurcentrum ARCAM en de universiteit van 

Pernambuco bedachten het RXA – Recife Exchange 

Amsterdam project, en nodigden er onder meer 

vertegenwoordigers van Ruimtelijke Ordening van 

beide steden bij uit. Flora van Gaalen, woordvoerster 

van ARCAM, vertelt over het verloop van het 

uitwisselingsexperiment, dat zal uitmonden in een 

tentoonstelling tijdens het Amsterdam Brazilië Festival: 

“Recife kwam als eerste met een concreet onderwerp 

voor discussie: de aanleg van een opgetilde snelweg, 

die het verkeer over de mangrove langs de Atlantische 

kust naar de zuidzijde van de stad moet brengen. 

Dat project is controversieel, net als bij ons de 

IJmeerlijn, die ook dwars door een ecologisch gebied 

is gepland.” Van de Amsterdamse initiatieven is het 

nog niet duidelijk welk project men wil voorleggen. 

Van Gaalen: “Zeker is dat in Amsterdam de tijd van 

de almachtige planning door de gemeente, vanwege 

de crisis, voorbij is. We kijken daarom naar Recife, 

waar de overheid veel minder invloed uitoefent op 

de stadsplanning. Het private initiatief heeft er veel 

meer vrij spel. Wij zullen in Amsterdam dat initiatief 

ook op gang moeten brengen. De vraag is hoe. Ander 

interessant gegeven is dat in Recife het getijde van de 

zee nog zijn gang kan gaan. In Amsterdam is dat met 

de aanleg van het IJsselmeer allemaal bedwongen. 

Bij IJburg zijn nieuwe gebieden opgespoten, die met 

sluizen gecontroleerd zouden gaan worden. De vraag 

is ‘waarom eigenlijk?’” 

Nassau heeft misschien nog wel de meeste 

indruk gemaakt op de Recifenses, die hun 

stad het liefste vergelijken met Amsterdam, 

liever nog dan met Venetië, evengoed stad 

van water en bruggen. 

Al geldt ook hier vooral de mythische lading. 

Van de Nederlandse huizen en paleizen 

(paleis Vrijburg werd in 1780 afgebroken) is 

niets overgebleven, behalve wat tekeningen. 

Pieter Post, een broer van Frans, ontwierp 

vermoedelijk het stadsplan, waarvan de 

tekeningen sinds de negentiende eeuw 

liggen in het archeologisch, historisch en 

geografisch instituut in Recife. Dat zijn 

zeventiende-eeuwse landkaarten van de 

Braziliaanse gebieden uit de Vingboons Atlas. 

Voor architect José Luiz Mota Menezes 

is vooral het idéé van de Hollandse stad, 

ook wel Mauricéia (Mauritsstad) genaamd, 

in Recife levendig gebleven. Menezes 

verbouwde in 2001 de aangetroffen resten 

van de eerste synagoge van de Amerika’s, 

gebouwd onder Nassau’s regime in 1639, in 

Recife tot museum. 

Het oude Recife is Menezes’ specialiteit: 

“Post schetste in zijn ontwerp een 

verbindingslijn tussen Recife en het 

Lees verder op pagina 29 > 


september 

Foam 

vr 2 sept t/m wo 26 okt 

Foam 3h: Breno Rotatori 

Genre: fotografie p. 35 

Caramundo 

za 10 sept t/m ma 10 okt, 

diverse buitenlocaties in 

Amsterdam 

R.U.A. - Reflexo on 

Urban Art, Amsterdam 

Genre: streetart p. 46 

Rijksmuseum 

di 20 sept t/m ma 21 nov 

Johan Maurits en Frans 

Post: twee Nederlanders 

in Brazilië 

Genre: expositie, beeldende 

kunst p. 41 

Tropentheater 

di 27 sept, 14.00 en 20.30 uur 

The Year My Parents 

Went on Vacation 

Genre: film p. 45 

Westergasfabriek 

vr 30 sept t/m zo 2 okt 

R.U.A. Streetart Expo 

Genre: expositie, streetart 

p. 46 


vr 30 sept, vanaf 20.00 uur 

R.U.A. Streetart Party 

Genre: streetart, muziek 

p. 46 

oktober 

ROC van Amsterdam 

diverse data in oktober, 18.00 

uur, Restaurant Elements 

Braziliaans dineren met 

muzikale omlijsting 

Genre: culinair p. 41 


diverse data in oktober, vanaf 

17.00 uur 

Salsadansen en dineren 

op de Hotelschool 


The College Hotel 

za 1 okt t/m zo 30 nov 

Proef Brazilië! 


Openbare Bibliotheek 

Amsterdam 

za 1 okt t/m wo 30 nov 

Streets of São Paulo - 

Foto’s van Bas Losekoot 

Genre: fotografie p. 39 

Het Concertgebouw 

za 1 okt, 14.15 uur 

Radio Filharmonisch 

Orkest 

Genre: klassieke muziek p. 32 


Amsterdam 


Bibliobios 

Genre: jeugd, film p. 39 

programma o 

Tropentheater 

zo 2 okt, 14.00 uur 

Teatro Munganga: Orixás 

en de schatkist van de 

oorsprong 

Genre: jeugd, theater p. 45 

Tropenmuseum 


Lezing ‘Candomblé in 

Bahia’ 

Genre: lezing p. 43 


Amsterdam 


Mrs. Smit and the Boys 

from Brasil 

Genre: muziek p. 39 



Duo Gisbranco en 

PianOrquestra 

Genre: klassieke muziek, 

populair p. 32 

Museumplein 

ma 3 okt, vanaf 18.45 uur 

Feestelijke opening 

door prinses Máxima 

p. 31 


ma 3 okt, 20.15 uur 

Assad Family 

Openingsconcert Brasil 

Festival Amsterdam 

Genre: wereldmuiek, populair, 

klassieke muziek p. 32 


di 4 okt, 20.15 uur 

Banda Mantiqueira & 

Jazz Orchestra of the 

Concertgebouw 

Genre: jazz 

p. 32 


wo 5 t/m zo 9 okt 

Africa in the Picture en 

Afrikaanse diaspora in 

Brazilië 



wo 5 okt, 12.30 uur 

Leo van Doeselaar, 

Maarschalkerweerdorgel 




Toots Thielemans & his 

Brazilian Friends 


Tropentheater 


Cine Brasil: Beyond 

Ipanema 



do 6 okt, 20.15 uur 

Brazilian Strings 


wereldmuziek, populair p. 33 



Cuarteto Latinoamericano 


Tropentheater 


Cine Brasil: Fordlândia 



vr 7 okt, 20.15 uur 

Antonio Meneses cello & 

Cristina Ortiz piano 

Genre: wereldmuziek, 

klassieke muziek p. 33 

Theater De Roode Bioscoop 

vr 7 t/m zo 9 okt, 20.30 uur 

Theatergroep Flint: 

Midden op de Weg 

Genre: theater, jazz p. 42 

Tropentheater 

vr 7 okt, 20.30 uur 

Cine Brasil: Bikini 

Revolution 


Huize Frankendael 

za 8 - zo 23 okt 

Into The Green 

Genre: expositie, architectuur, 

beeldende kunst, culinair, 

overig p. 35 


Amsterdam 


Bibliobios 



za 8 okt 

Jantar de arte (art dinner) 






Tropentheater 


Cine Brasil: Simonal 



zo 9 okt, 13.30 en 15.30 uur 

Kinderconcert: een 

swingend muziekfeest 

Genre: jeugd, muziek p. 33 

Tropenmuseum 


‘May I Enter’ 

Genre: film, documentaire 

p. 43 


Amsterdam 

di 11 okt, 14.00 – 16.00 uur 

De Boekverfilming: Orfeo 

Negro 


Tropenmuseum 

di 11 okt, 14.00 uur 

‘Doce Brasil Holandês’ 


p. 43 

Melkweg 

di 11 t/m do 13 okt, 20.30 uur 

Dansmakers Amsterdam: 

Brasil Double Bill 

Genre: dans p. 38 


wo 12, do 13, vrij 14 en zo 16 

okt, 20.15 uur 

Koninklijk 

Concertgebouworkest 

Genre: klassieke muziek 

p. 33 

Tropentheater 

do 13 okt, 20.30 uur 

Velha Guarda da Portela 

Genre: wereldmuziek p. 45 

ARCAM 

vr 14 okt t/m za 26 nov 

rXa - Recife Exchange 

Amsterdam 

Genre: architectuur, expositie, 

debat p. 30 


vr 14 t/m zo 16 okt, 20.30 uur 

Nelson Latif en gasten 

Genre: wereldmuziek, jazz 

p. 42

overzicht Informatie 


Amsterdam 

za 15 okt, 16.00 uur 

Bibliobios 


De Balie 

za 15 okt, 20.00 uur 

“Waxing Brasil” 

Genre: debat, lezing, muziek 

p. 30 


za 15 okt 



Noorderkerk 

za 15 okt, 14.00 uur 

Música Clássica 

Brasileira 



zo 16 okt, 11.00 uur 

Combattimento Consort 

Amsterdam 


paradiso 

zo 16 okt, 20.15 uur 

Arthur Verocai 


Bimhuis 

zo 16 okt, 20.30 uur 

Teresa Cristina 



di 18 okt, 20.15 uur 

Mehinaku 



Amsterdam 

wo 19 okt, 15.00 uur 

Swing mee met de 

Swingende Giraffen! 

Genre: muziek, jeugd p. 39 

Bimhuis 

wo 19 okt, 20.30 uur 

Trio Corrente 



do 20 okt, 20.15 uur 

Brasil Guitar Duo: 

João Luiz gitaar 

Douglas Lora gitaar 


populair p. 34 

Bimhuis 

do 20 okt, 20.30 uur 

Letieres Leite & Orkestra 

Rumpilezz 


Melkweg 

do 20 t/m zo 23 okt, 20.30 

uur 


Touch it! 



vr 21 okt, 20.15 uur 

Ceumar zang/gitaar/ 

percussie 

Krasz Collective 



vr 21 t/m zo 23 okt, 20.30 uur 

Martin Fondse en gasten 


p. 42 


Amsterdam 

za 22 okt, 16.00 uur 

Bibliobios 



za 22 okt, 20.15 uur 

Nieuw Ensemble en 

Camerata Aberta 



zo 23 okt, 11.00 uur 

Radio Kamer Filharmonie 

en Groot Omroepkoor 


Lloyd Hotel & Culturele 

Ambassade 

ma 24 okt t/m wo 30 nov 

Tentoonstelling Zotia 

emigreert: Brazilië 

Genre: expositie p. 37 

Tropentheater 

di 25 okt, 14.00 en 20.30 uur 

Cine Brasil: Central do 

Brasil 



Ambassade 

do 27 okt, 20.00 uur 

Lloyd Time Brasil 

Genre: lezing p. 37 

Bimhuis 

vr 28 okt, 23.30 uur 

Alessandro Penezzi & 

Alexandre Ribeiro 


Melkweg 

vr 28 okt, 19.00 uur 

Morrinho 

Genre: documentaire, 

discussie 

p. 38 

DeLaMar 

za 29 okt, 20.00 uur 

Balé da Cidade de São 

Paolo 



Amsterdam 

zo 30 okt, 15.00 uur 

Swing mee met de 

Swingende Giraffen! 

Genre: muziek, jeugd p. 39 

DeLaMar 

zo 30 okt, 20.00 uur 

Balé da Cidade de São 

Paolo 



ma 31 okt, 20.15 uur 

Toninho Ferragutti 

accordeon & Alessandro 

Kramer accordeon 


en kaartverkoop: 


november 

Stadsschouwburg 

Amsterdam 

za 5 nov, 20.00 uur 

Enrique Diaz - 

Seagull-Play 

Genre: theater p. 42 

Stadsschouwburg 

Amsterdam 

zo 6 nov, 20.00 uur 

Enrique Diaz - 

Seagull-Play 

Genre: theater p. 42 

IDFA 

wo 16 t/m zo 27 nov 

Cinema do Brasil 


p. 36 

Tropentheater 

za 19 nov, 20.30 uur 

Egberto Gismonti & 

Nederlands Kamerorkest: 

Sertões Veredas 


p. 45 


Ambassade 

vr 25 nov, 20.00 uur 



promotiebijlage bij de Volkskrant van 17 september 2011 

Festival- 

activiteiten 

buiten 

Amsterdam 

Openlucht galerie K2G, 

Amstelveen 

za 1 okt t/m do 22 dec 


Braziliaanse ‘soul’ in 

kleur 

Genre: beeldende kunst, 

expositie p. 47 

Universiteitsbibliotheek 

(Universiteit Leiden) 

zo 2 okt, 13.00-18.00 uur 

Europalia-Brasil in 

Leiden: Brazilië, 

constructie en 

desconstructie van het 

heden 

Genre: lezing, expositie 

p. 47

vastenland. Die noemen wij in de 

stedenbouw een ‘kunstmatige weg’. En hij 

ontwierp twee bruggen. Zoals in Amsterdam 

verbond hij een centraal kanaal via een 

aantal verkavelingen aan een kleine haven, 

waar een groot deel van de arme bevolking 

kon wonen. Hij ontwierp dus een geheel 

nieuwe stad!” 

Met het vertrek van de Hollanders had 

Mauricéia een blijvende erfenis kunnen 

worden. “Maar”, verklaart Menezes: 

“Ze werd al door de Hollanders zelf, uit 

noodzaak om de stad te verdedigen, 

afgebroken. Er zijn nu nog slechts 

verwijzingen in de Portugese straatnamen 

te vinden. De meest concrete verwijzing 

naar de Hollandse periode is trouwens de 

definitieve vestiging van de bevolking in 

Wij hebben het idee dat 

de zeven jaren onder 

Nassau veel belangrijker 

zijn geweest dan de 

twee Portugese eeuwen 

die daarop volgden 

Recife.” 

Onder de Portugezen was Recife slechts als 

haven van Olinda bedoeld. Menezes: “Voor 

de Hollanders gaven de logistieke faciliteiten 

voor de suikerhandel aan het water juist de 

doorslag. De stad (vandaag met anderhalf 

miljoen inwoners) heeft zich getransformeerd 

tot een stad van de zee, terwijl Olinda op de 

heuvels slechts heel langzaam is herbouwd.” 

Nassau werd in 1644 (‘op eigen verzoek’) 

ontslagen door de WIC, vanwege zijn te royale 

uitgavenpatroon (vooral in zijn pogingen om 

meer grond te veroveren) en de tegenvallende 

suikeropbrengsten. De (slaven-)handel met 

Portugal en later met Brazilië, dat in 1822 

onafhankelijk werd, bleek lucratiever te zijn 

dan het onderhouden van een kolonie. 

Maar als mythe is Nassau ongetwijfeld 

gebleven. Onvergetelijk zijn de tranen van 

Mariete Borges, verantwoordelijk voor het 

historisch erfgoed van Recife en Olinda, die 

spontaan opwelden toen ze terugdacht aan 

haar ontmoeting met Nassau’s portret in het 

Mauritshuis in Den Haag: “Ik beeld me in dat 

het een man van hoog beschaafd niveau was. 

Magisch.” 

Stijntje Blankendaal werkt sinds tien jaar 

als journaliste vanuit Brazilië voor onder meer 

Dagblad Trouw, De Groene Amsterdammer 

en Onze Wereld. Haar woonplaats is São 

Paulo. 

^ ‘De vliegende koe’ van Recife van kunstenares 

Tereza Costa Rêgo. 

> Straat in Olinda (foto Flora van Gaalen). 


De kunstenaars van Recife en Olinda 

Na de kunstenaars van Nassau hebben Recife en Olinda hun eigen kunstenaars 

voortgebracht. Zoals Tereza Costa Rêgo (80). Rêgo’s vrouwelijke, sensuele naakten hebben 

het decor van het carnaval van 2011 in Recife geïnspireerd. De kunstenares wilde er ook 

haar schilderij van ‘De vliegende koe’ bij. Die vertegenwoordigt voor haar het beste van 

Recife. In dit schilderij is de koe zwanger van de stad. ‘Een koe laten vliegen’ was destijds 

de belofte van Nassau, in ruil voor geld van de bevolking om een brug van Recife naar het 

eiland Santo Antônio te bouwen. Het beest werd gemaakt van papier maché. Na afloop 

van de stunt werd een echte geslacht en gebarbecued. 

De schilder Montez Magno, die zich nadien meer op Mondriaan richtte, maakte in de jaren 

tachtig een serie stillevens, geïnspireerd door de vruchten van Eckhout, aangevuld met 

een ei of een muis. Anderen lieten zich door de Nederlandse luchten van Post beïnvloeden. 

Gina Alves Dias, die in 2009 overleed, had de eindstrijd in 1648 tussen ‘de Brazilianen’ 

en ‘de Hollanders’ op het slagveld van Guararapes tot onderwerp van haar laatste 

grote doeken. Er staken bloemen uit de geweerkolven; wat Gina betreft waren de blonde 

mannen gebleven. 

In 1654 gaf Johan Maurits de schilderijen van Albert Eckhout als relatiegeschenk weg aan 

de koning van Denemarken. Die bevinden zich vandaag de dag in het Nationaal Museum 

van Kopenhagen. De koning van Frankrijk kreeg de schilderijen van Frans Post. De 

grootste collectie Frans Post ligt tegenwoordig in Brazilië. Zeventien werken hangen in het 

private museum van verzamelaar Ricardo Brennand in Recife.

Investeren in Brazilië nu 

aantrekkelijker dan ooit 

Brazilië staat sterk in de belangstelling bij internationale 

investeerders, in verschillende sectoren. Wilt u investeren 

in agro-industrie? Grondstoffen? Of in de energiemarkt? 

Brazilië is booming! Mede door de politieke en 

economische stabiliteit en de komende evenementen 

zoals de wereldkampioenschappen voetbal in 2014 en de 

Olympische Spelen in 2016, is Brazilië nu aantrekkelijker 

dan ooit als afzetmarkt voor uw producten of diensten. 

In onze vestigingen in Nederland en Brazilië 

staan wij voor u klaar met een team van Brazilië 

specialisten. Met uitgebreide internationale 

projectervaring en een gedegen kennis van de 

lokale cultuur en de weten regelgeving. 

Wij begeleiden u graag op het gebied van audit, 

tax en advisory en spreken uiteraard beide talen. 

Dankzij ons wereldwijde netwerk, 

onze connecties met lokale partijen 

én met overige internationale 

investeerders kunnen wij uw investering 

in de Braziliaanse high growth market 

samen met u tot een succes maken. 

Voor meer informatie: 

Rob Wilmink 

+31(0)26 389 9747 

kpmg.nl/brazil

RECiFE (foto: Meriam de Lange) EDDu gRAu 

vr 14 oktober t/m za 26 november 2011, 

di t/m za 13.00-17.00 uur 

Gratis toegang 

rXa - Recife Exchange Amsterdam 

De stad en het water: de historische 

band tussen Recife en Amsterdam 

doorgetrokken naar de toekomst 

ARCAM presenteert de resultaten van 

een kennisuitwisseling tussen Braziliaanse 

en Nederlandse architecten omtrent 

de toekomst van de steden Recife en 

Amsterdam. 

Recife, een stad in het noordoosten van 

Brazilië en net als Amsterdam een waterstad, 

was in de zeventiende eeuw de hoofdstad 

van ‘Nieuw-Holland’. De historische band 

is nog altijd zichtbaar in het stratenplan van 

het oude centrum en een serie forten langs 

de kust. Hoe gaan de steden om met hun 

erfgoed en met de problemen, maar ook 

met de kansen die het water biedt? Wat zijn 

de overeenkomsten en verschillen tussen 

de manier waarop in beide steden wordt 

gewerkt aan een duurzame toekomst en hoe 

kunnen ze elkaar inspireren? 

De expositie wordt op 14 oktober geopend 

met een seminar. 

Volg het project via de rXa blog: 

http://recifeamsterdam.blogspot.com/ 

Genre: architectuur, expositie en debat 

ARCAM, architectuurcentrum 

Amsterdam 

Prins Hendrikkade 600, 1011 VX Amsterdam 

020-6204878 

www.arcam.nl 


za 15 oktober 2011, 20.00 uur 

€ 10,- 

“Waxing Brasil” 

Een kritische beschouwing met aansluitend 

feest over een opkomende grootmacht” 

Terwijl de wereldwijde economie onder druk 

staat, zijn er gelukkig ook nog booming 

economieen. Een daarvan is Brazilie. Een land 

met een economische groei van jaarlijks bijna 

10 procent. Bovendien maakt het land nog 

steeds veel warme gevoelens los bij een hoop 

Nederlanders. Het land is alles wat Nederland 

niet is. Temperamentvol, gevaarlijk en 

sensueel. Denk hierbij aan de hypergevaarlijke 

favela’s, het stomende carnaval en het 

typische Braziliaanse temperament. Maar wat 

is er eigenlijk precies aan de hand in deze 

nieuwe reus? En hoeveel is waar van al die 

cliches. 

In het kader van het Brasil Festival belicht De 

Balie in een dynamisch programma de voors 

en tegens van modern Brazilie. 

Met onder andere: Ellen Sluis (onderzoeker 

veiligheid Rio de Janeiro), Eddu Grau 

(muzikant, activist), DJ Zerkalo en vele 

anderen. Genre: debat, lezing, muziek. 

De Balie 

Kleine Gartmanplantsoen 10, 

1017 RR Amsterdam 

020-5535151 

www.debalie.nl 

Kaartverkoop: U kunt 24/7 kaarten bestellen 

via www.debalie.nl. 

Telefonisch reserveren kan op werkdagen 

tussen 16.00 en 17.00 via tel.nr. 020- 

5535100. 

De kassa is alleen geopend bij programma’s 

waarbij kaartverkoop plaatsvindt. De kassa 

is dan vanaf 18:00 geopend. Gereserveerde 

kaarten moeten drie kwartier voor aanvang 

opgehaald zijn, daarna vervalt uw reservering. 

zo 16 oktober 2011, 20.30 uur 

€ 22,- (CJP/Studenten/Stadspas € 18,- 

Studenten Conservatorium € 15,-) 

Teresa Cristina 

Zangeres Teresa Cristina uit Rio’s bruisende 

en muzikale wijk Lapa 

Teresa Cristina zang 

João Calado cavaquinho/muzikale leiding 

Bernardo Dantas gitaar 

Bruno Cunha percussie/zang 

Mestre Trambique percussie 

Alexandre Caldi blaasinstrumenten 

André Mercelino 

Zangeres Teresa Cristina werd ontdekt in 

Lapa, de wijk in Rio de Janeiro die bekend 

staat om haar bruisende en muzikale 

nachtleven. Tegenwoordig reist Teresa de 

hele wereld over en deelt ze het podium met 

beroemdheden uit de Braziliaanse muziek, 

onder wie Caetano Veloso, Seu Jorge en 

Marisa Monte. i.s.m. Europalia International 

Genre: muziek 

wo 19 oktober 2011, 20.30 uur 

€ 20,- (CJP/Studenten/Stadspas € 17,- 

Studenten Conservatorium € 14,-) 

Trio Corrente 

Funky groovejazzversies van Braziliaanse 

evergreens door Trio Corrente 

Fabio Torres piano/Fender Rhodes 

Paulo Paulelli elektrische bas/contrabas 

Edu Ribeiro drums 

Trio Corrente geeft een funky draai aan tijdloze 

Braziliaanse songs. Van Jobim tot Pixinguina: 

zeer diverse klassiekers worden met Fender 

Rhodes, drums, elektrische bas en contrabas 

omgetoverd naar groovejazz in de geest 

van Miles Davis en John Coltrane. De drie 

groepsleden zijn bekende musici uit de scene 

van São Paulo. Genre: muziek

TEREsA CRisTinA (foto: Washington Post) openingsavond 

do 20 oktober 2011, 20.30 uur 

€ 22 (CJP/Studenten/Stadspas 

€ 18,- Studenten Conservatorium € 15,-) 

Letieres Leite & Orkestra Rumpilezz 

Diepe Afro-Braziliaanse ritmes in 

spetterende bigbandbezetting 

Het twintigkoppige Orkestra Rumpilezz is 

een spetterend Brasil-jazzorkest dat Afro- 

Braziliaanse ritmes uit Bahia vertaalt in 

spannende bigband jazz. Het orkest, met 

vijftien houtblazers en vijf percussionisten, 

won onlangs de Prêmio da Música Brasileira, 

de belangrijkste muziekprijs in Brazilië, 

in de categorieën Beste Nieuwkomer en 

Beste Instrumentale Groep. i.s.m. Europalia 

International. Genre: muziek 

vr 28 oktober 2011, 23.30 uur 

€ 12,- (CJP/Studenten/Stadspas 

€ 10,- Studenten Conservatorium € 8,-) 

Alessandro Penezzi & Alexandre 

Ribeiro 

Multi-instrumentalist Alessandro Penezzi en 

klarinettist Alexandre Ribeiro improviseren 

met choro 

De Braziliaanse gitarist Alessandro Penezzi 

speelt bijzondere instrumenten, waaronder 

zevensnarige gitaar, violão tenor (tenorgitaar), 

cavaquinho (sopraangitaar), mandoline en 

fluit. Penezzi is gefascineerd door de choro, 

een oude Braziliaanse muziekvorm met 

veel ruimte voor improvisatie. Net als zijn 

duopartner, klarinettist Alexandre Ribeiro, 

werkt hij veel samen met jazzorkesten. 

i.s.m. Europalia International 

Genre: muziek 

BIMhuis 

Piet Heinkade 3, 1019 BR Amsterdam 

020-7882188 

www.bimhuis.nl 

Kaartverkoop: www.bimhuis.nl 

Telefonisch: 020-7882188, ma t/m vr 

15.00-18.30 uur én op concertavonden. 

Op maandag 3 oktober 2011 organiseert AkzoNobel - in 

samenwerking met Het Concertgebouw - de spectaculaire 

opening van het Amsterdam Brasil Festival. 

’s Werelds grootste verfonderneming viert op deze avond de kracht 

van kleur met een Rio de Janeiro-stijl carnavalsparade door de Van 

Baerlestraat vanaf 18.45 uur. De parade, met drummers, capoeiradansers, 

praalwagens, carnavalkostuums en lichteffecten die 

zorgen voor een bijzondere show, eindigt op het Museumplein. Daar 

komen de praalwagens en artiesten samen rond een Braziliaanse 

‘sambadrome’, gecreëerd door de Braziliaanse ontwerper Ronaldo 

Fraga, in samenwerking met de Akzonobel Art Foundation. 

De festiviteiten bereiken hun hoogtepunt tijdens de officiële 

opening, die voltrokken zal worden door Hare Koninklijke Hoogheid 

prinses Máxima, gevolgd door een overweldigende show van 

muziek, dans en vuurwerk. 


DuO gisBRAnCO (foto André de Toledo sader) 

za 1 oktober 2011, 14.15 uur, Grote Zaal 

Rang 1 € 36,50; Rang 2 € 31,50 

nTR ZaterdagMatinee: 

Radio Filharmonisch Orkest 

Een middag met Villa-Lobos, Milhaud en 

stravinsky 

James gaffigan dirigent 

isabelle van Keulen viool 

Villa-Lobos - Rudepoema (ork. Rijnvos) 

Milhaud - Le boeuf sur le toit, op. 58 

Stravinsky - Le sacre du printemps 

Het Brasil Festival trapt officieus af met een 

ZaterdagMatinee die gedeeltelijk in het teken 

staat van Latijns-Amerikaanse klanken. Zo 

was Darius Milhaud secretaris van diplomaat 

en dichter Paul Claudel toen deze in Rio de 

Janeiro als gezant werkte. Het volksliedje 

Le boeuf sur le toit werd de basis voor het 

gelijknamige ballet. En zo schreef de Braziliaan 

Heitor Villa-Lobos zijn pianowerk Rudepoema 

voor zijn vriend, pianist Arthur Rubinstein. 


zo 2 oktober 2011, 20.15 uur, Kleine Zaal 

€ 28,- 

Duo Gisbranco & PianOrquestra 

Een explosie van Braziliaans pianovuur 

De meest opvallende verschijningen in het 

Brasil Festival. De jonge pianistes Bianca 

Gismonti en Claudia Castelo Branco behoren 

tot een nieuwe generatie musici die met 

veel creativiteit en smaak de Braziliaanse 

muziekwereld weten te vernieuwen. En het 

PianOrquestra, een ensemble van vijf pianisten 

en percussionisten die samen één vleugel 

bespelen, betimmeren en bekloppen het 

instrument alsof het geen piano is. 

Genre: klassieke muziek, populair 


AssAD FAMiLy 

ma 3 oktober 2011, 20.15 uur, Grote Zaal 

Rang 1+ € 44,-; Rang 1 € 39,-; Rang 2 € 29,-; 

Rang 3 € 25,-; Rang 4 € 19,- 

Feestelijke opening met kleurrijk 

familiekwintet 

Assad Family 

Odair Assad gitaar 

sérgio Assad gitaar 

Badi Assad zang/gitaar 

Clarice Assad zang/piano 

Carolina Assad zang 

PianOrquesta 

De officiële opening van het Brasil Festival 

Amsterdam met de Assadfamilie. De 

wereldberoemde gitaristen Sérgio en Odair 

Assad vormen al jaren een spraakmakend 

klassiek gitaarduo. Ze arrange-ren zelf, geven 

compositieopdrachten en laten in hun spel en 

repertoirekeuze hun Braziliaanse vaderland 

rijkelijk doorschemeren. Hun jongere zus Badi 

Assad werd ook opgeleid tot klassiek gitariste, 

maar ging met veel succes de kant van singersongwriter 

op. Het PianOrquestra verzorgt 

het voorprogramma. Genre: klassieke muziek, 

wereldmuziek, populair 

di 4 oktober 2011, 20.15 uur, Grote Zaal 

Rang 1+ € 54,-; Rang 1 € 49,-; Rang 2 

€ 39,-; Rang 3 € 29,-; Rang 4 € 19,- 

Banda Mantiqueira & Jazz Orchestra of 

the Concertgebouw 

De Braziliaanse jazzscene 

Henk Meutgeert dirigent 

nailor Proveta dirigent 

Banda Mantiqueira is een uniek gezelschap in 

het Braziliaanse muzikale veld. In een land waar 

ritme en vocale muziek de boventoon voeren 

als het om populaire muziek gaat, weet deze 

bigband zich sinds 1991 te handhaven. Het 

gezelschap is uitgegroeid tot een begrip. In 

samenwerking met het Jazz Orchestra of the 

Concertgebouw geeft het orkest een indruk 

van de Braziliaanse jazzscene. Genre: jazz 

wo 5 oktober 2011, 12.30 uur, Grote Zaal 


Lunchconcert: 

Leo van Doeselaar Maarschalkerweerdorgel 

Orgelmuziek met een Brasilian touch 

Het lijkt misplaatst: Brazilië en orgelmuziek. 

Toch kent Brazilië, zoals meer Latijns- 

Amerikaanse landen, een rijke orgelcultuur. 

De Spaanse en Portugese overheersers 

namen hun rooms-katholieke cultuur mee 

en importeerden orgels uit Europa om die 

cultuur voort te zetten. De Brazilianen gaven 

er hun eigen draai aan, wat boeiend repertoire 

opleverde. Rooms-katholieke orgelmuziek met 

een latin touch. Genre: klassieke muziek 

wo 5 oktober 2011, 20.15 uur, Grote Zaal 

Rang 1+ € 60,-; Rang 1 € 55,-; Rang 2 € 45,-; 

Rang 3 € 35,-; Rang 4 € 25,- 

Toots Thielemans & his Brazilian Friends 

Toots Thielemans hoeft niet meer voorgesteld 

te worden. Deze Belgische grootmeester 

maakte van de mondharmonica een volwaardig 

jazzinstrument. Hij heeft ook nauwe banden 

met Brazilië en nam verschillende platen en 

CD’s op met Braziliaanse muziek, waarvan The 

Brasil I& II Project de meest bekende zijn. Daar 

ontmoete hij ook zijn muzikale vrienden waar hij 

het podium mee zal delen: Eliane Elias, Oscar 

Castro-Neves, Airto Moreira en Marc Johnson. 

Genre: muziek, jazz

BAnDA MAnTiquEiRA (foto: gabriel Boieras, silvio Aurichio) 

do 6 oktober 2011, 20.15 uur, Grote Zaal 

Rang 1+ € 44,-; Rang 1 € 39,-; Rang 2 € 29,-; 

Rang 3 € 25,-; Rang 4 € 19,- 

Brazilian Strings 

yamandu Costa gitaar 

Duo siqueira Lima 

Armandinho guitarra baiana (5-snarige gitaar)/ 

mandoline 

Alessandro Penezzi gitaar 

De gitaar is misschien wel het Braziliaanse 

volksinstrument bij uitstek. Geen bossanova 

zonder het zwoel zuchtende ritme van nylon 

snaren. Ook als solo-instrument is de violão, 

zoals de klassieke zes- of zevensnarige gitaar 

in Brazilië wordt genoemd, wijd verbreid. Na 

grootheden als Baden Powel en Antonio Carlos 

Jobim is er met Yamandu Costa, Alessandro 

Penezzi en het Duo Siqueira Lima een virtuoze 

jongere generatie opgestaan. Samen met 

snarenveteraan Armandinho brengen zij de 

Braziliaanse geest tot leven. Genre: klassieke 

muziek, populair, wereldmuziek 

do 6 en za 8 oktober 2011, 20.15 uur, 

Kleine Zaal 

€ 50,- 


Al 30 jaar de top van de Latijns-Amerikaanse 

kamermuziek 

o.a. Villa-Lobos - Vierde strijkkwartet 

Mignone - Tweede strijkkwartet 

Al dertig jaar behoort het Cuarteto 

Latinoamericano tot de absolute top van 

de Zuid-Amerikaanse kamermuziekwereld. 

Het viertal is van alle markten thuis, maar 

staat vooral bekend als vertolker van Latijns- 

Amerikaans repertoire. De opnamen van 

de kwartetten van Heitor Villa-Lobos vielen 

geregeld in de prijzen. Genre: klassieke muziek 

vr 7 oktober 2011, 20.15 uur, Kleine Zaal 

€ 45,- 

Antonio Meneses cello 

Cristina Ortiz piano 

Mooie dans van volksmuziek met klassiek 

o.a. Guarnieri - Eerste sonate 

Vianna - Schumanniana; Dança de negros; 

Seresta; Corta-Jaca 

Villa-Lobos - O canto do cisne negro; Tweede 

bachiana brasileira 

Antonio Meneses was de laatste cellist die deel 

uitmaakte van het fameuze Beaux Arts Trio. 

Na de opheffing van het ensemble in 2008 

concentreert de Braziliaanse musicus zich weer 

meer en meer op het grote cellorepertoire. Hij 

is inmiddels een belangrijk pleitbezorger van 

het werk van zelden gehoorde Braziliaanse 

componisten. Samen met landgenote en 

pianiste Cristina Ortiz brengt hij een mooie 

dans tussen klassiek en volksmuziek. Genre: 

klassieke muziek, wereldmuziek 

zo 9 oktober 2011, 13.30 en 15.30 uur, 

Kleine Zaal; € 18,- 

Kinderconcert vanaf 6 jaar: 

Een swingend muziekfeest 

Lilian Vieira zang 

Matthias Hafner percussie 

Kees gelderblom violão (7-snarige gitaar) 

Vincent spitters percussie 

Marijn van der Linden cavaquinho (4-snarige 

ukelele) 

Juliana Braga dans 

Een swingend muziekfeest in Braziliaanse 

sferen voor kinderen. Stilzitten is niet mogelijk! 

Lilian Vieira, bekend als de charismatische 

zangeres van de formatie Zuco 103, laat 

ons tijdens dit concert kennismaken met de 

Braziliaanse dansstijl Samba de Gafieira. De 

Gafieira is het beste te vergelijken met de Tango 

uit Brazilië en is een echte volksdans, ontstaan 

in de arbeidersbuurten van Rio de Janeiro 

in de jaren 30 van de vorige eeuw. Speciaal 

voor het Brasil Festival brengen Lilian en haar 

muzikanten vrolijke kinderliedjes in Gafieira stijk, 

LiLiAn ViEiRA (foto: Arkady Mitnik) 

begeleid door een danspaar. Dans gezellig mee! 

Genre: jeugd, muziek 

wo 12, do 13, vr 14 en zo 16 oktober 2011, 

20.15 uur, Grote Zaal 

Rang 1+ € 95,-; Rang 1 € 77,50; Rang 2 € 60,-; 

Rang 3 € 45,-; Rang 4 € 22,50 

Koninklijk Concertgebouworkest 

Iván Fischer dirigent 

Nelson Freire piano 

grootste Braziliaanse pianist van nu 

Milhaud - La création du monde, op. 81, Le 

boeuf sur le toit, op. 58 

De Falla - Nachten in de tuinen van Spanje 

Ravel - Pavane pour une infante défunte; Boléro 

Ook het Koninklijk Concertgebouworkest is 

deze maand in Latijns-Amerikaanse sferen. 

Samen met de Braziliaanse pianist Nelson Freire 

speelt ‘het beste orkest ter wereld’ de vrolijk 

swingende latinritmen van Darius Milhaud en de 

aanstekelijke Spaanse kleuren van Manuel de 

Falla en Maurice Ravel. Een ritmische reis naar 

de basis van veel Braziliaanse dansen onder 

leiding van de briljante en onconventionele 

dirigent Iván Fischer. Genre: klassieke muziek 

zo 16 oktober 2011, 11.00 uur, Grote Zaal 

Rang 1 € 22,50; Rang 2 € 19,- 

Het Zondagochtend Concert: 

Combattimento Consort Amsterdam 

Vergeten parels uit de Braziliaanse Barok 

Jan Willem de Vriend dirigent 

Alisa Kolosova mezzosopraan 

o.a. anoniem - Recitativo e Ária para José 

Mascarenhas 

Aria’s van Händel 

Vivaldi - Concert in g, RV 439‚‘La notte’ 

J.S. Bach - Tweede orkestsuite in b 

Barokmuziek uit Brazilië? Het bestaat. De 

eerste kolonisten namen hun eigen muziek 

en hun eigen gewoonten mee, en lokale 

componisten gingen met de voorbeelden van 

Händel en Vivaldi aan het werk. Het anonieme 

Recitativo e Ária para José Mascarenhas uit 

1759 is een van de oudste bewaard gebleven 


CRisTinA ORTiZ 

Braziliaanse barokwerken. Barok met een 

vleugje latin. Genre: klassieke muziek 

di 18 oktober 2011, 20.15 uur, Kleine Zaal 

€ 28,- 

Mehinaku 

indiaanse tradities in een wervelende show 

Brazilië is niet alleen maar samba en 

bossanova. Ook de inheemse bevolking, de 

vele indianenstammen, brengen hun eigen 

muziek in. Of het nu gaat om rituele muziek 

of muziek ter ontspanning, elke stam heeft 

een eigen traditie, een eigen geluid. De vocale 

muziek en dans van stammen als de Mehinaku 

representeert in een wervelende show een 

kleurrijk deel van het geheel. 

Genre: wereldmuziek 

do 20 oktober 2011, 20.15 uur, Kleine Zaal 

€ 28,- 

Brasil Guitar Duo: 

o.a. João Luiz gitaar 

Douglas Lora gitaar 

Wereldniveau: virtuoos, swingend, ontroerend 

en zinnestrelend 

Dat de gitaar zo’n beetje het hoofdinstrument 

van de Braziliaanse muziek is, blijkt ook uit de 

vele uitmuntende gitaarduo’s die het land rijk 

is. Mede door het succes van de gebroeders 

Assad is er weer een jongere generatie 

gitaarduo’s opgestaan, zoals het duo João 

Luiz en Douglas Lora, die elke liefhebber van 

gitaarmuziek en Latijns-Amerikaanse muziek 

gezien en gehoord moet hebben. Virtuoos, 

swingend, op momenten ontroerend, maar 

altijd spectaculair en zinnenstrelend. Genre: 

klassieke muziek, populair 

vr 21 oktober 2011, 20.15 uur, Kleine Zaal 

€ 28,- 

Ceumar zang/gitaar/percussie 

Krasz Collective 

Choro, Chopin en Villa-Lobos: de ziel van de 


vervolg 

iVAn FisCHER 

Braziliaanse muziek 

‘De choro is de ziel van de Braziliaanse muziek’, 

aldus Heitor Villa-Lobos. Hij heeft gelijk. Wat 

de tango is voor Argentinië is de choro voor 

Brazilië. De componist maakte de swingende 

klaagzang, ontstaan uit de samenvoeging van 

de Europese walsen en polka’s en Afrikaanse 

ritmen, aan het begin van de twintigste eeuw 

wereldberoemd door de choro te vermengen 

met de lyriek van Chopin. Onder anderen de 

Braziliaanse folkzangeres Ceumar gaat nu in 

samenwerking met westerse strijkers verder op 

zoek naar de wortels van deze ‘essentie van de 

Braziliaanse muziek’. Genre: wereldmuziek 

za 22 oktober 2011, 20.15 uur, Kleine Zaal 

€ 28,- 

Nieuw Ensemble & Camerata Aberta 

Hedendaagse Braziliaanse muziek 

Arie van Beek dirigent 

Camerata Aberta is een soort Nieuw Ensemble 

van Brazilië. De musici zetten zich in om de 

‘intensiteit en de uitbundigheid van Brazilië 

te laten horen’, aldus artistiek leider Sergio 

Kafejian. Het ensemble uit São Paulo werkt 

niet alleen veel samen met hedendaagse 

Braziliaanse componisten, het speelt ook veel 

nagenoeg vergeten twintigste-eeuws werk van 

landgenoten. Camerata Aberta werkt voor dit 

overzicht van de hedendaagse Braziliaanse 

muziek samen met het Nieuw Ensemble. 


zo 23 oktober 2011, 11.00 uur, Grote Zaal 

Rang 1 € 22,50; Rang 2 € 19,- 

Het Zondagochtend Concert: 

Radio Kamer Filharmonie & Groot 

Omroepkoor 

Heitor Villa-Lobos: tussen volksmuziek en 

modernisme 

Celso Antunes dirigent 

Villa-Lobos - Oratorium ‘Vidapura’; Noneto 

(Impressão rápida de todo o Brasil); Tiende 

choro ‘Rasga o coracao’ 

De Braziliaanse chef-dirigent van het Groot 

CELsO AnTunEs 

Omroepkoor dirigeert drie werken van de 

Braziliaanse componist Heitor Villa-Lobos. 

Diens Noneto en Tiende choro behoren tot zijn 

meest karakteristieke werken: een perfecte mix 

van Braziliaanse volksmuziek en modernisme. 

Zijn jeugdwerk, het oratorium Vidapura, klinkt 

dit weekend voor het eerst in Nederland. 


ma 31 oktober 2011, 20.15 uur, 

Kleine Zaal 

€ 28,- 

Toninho Ferragutti accordeon 

Alessandro Kramer accordeon 

De Braziliaanse accordeon centraal 

Alexandre Ribeiro klarinet 

gian Correa gitaar 

Roberta Valente percussie 

Henrique Araújo cavaquinho (4-snarige ukelele) 

neymar Dias contrabas/viola caipira 

(10-snarige gitaar) 

Een dansende accordeon en wat percussie. 

Er klinkt een baião of een xote en het is feest. 

Forró, dé dansmuziek uit het noordoosten van 

Brazilië, is sinds de jaren vijftig in het hele land 

een hit. Vooral dankzij accordeonist en zanger 

Luiz Gonzaga werd deze Braziliaanse stijl van 

spelen een begrip. Inmiddels houden virtuoze 

Braziliaanse accordeonisten als Toninho 

Ferragutti en Alessandro Kramer de traditie 

levend door deze Braziliaanse volksmuziek te 

vermengen met jazz en meer. 

Genre: wereldmuziek 


Concertgebouwplein 10, 1071 LN Amsterdam 

020-5730573, www.concertgebouw.nl 

Kaartverkoop: 0900-6718345 (€ 1,- per 

gesprek), dagelijks van 10.00-17.00 uur. 

Openingstijden kassa: ma t/m vr 13.00-19.00 

uur, za en zo 10.00-19.00 uur. Vanaf 19.00 uur 

uitsluitend voor kaarten voor de avond zelf. 

Indien er ’s avonds geen concert plaatsvindt, 

sluit de kassa om 17.00 uur.

za 29 en zo 30 oktober 2011, 20.00 uur, 

Wim Sonneveld Zaal 

€ 44,- / € 39,- / € 34,- / € 29,- 

Balé da Cidade de São Paulo 

sensuele, poëtische en opwindende 

dansvoorstelling van wereldniveau 

Het Balé da Cidade de São Paulo maken 

met hun warmte, sensualiteit, poëzie en pure 

dansdrift elke voorstelling tot een opwindend 

feest voor de ware dansliefhebber. Dit 

befaamde dansgezelschap presenteert 

tijdens dit bezoek aan Nederland een 

topprogramma met klassieke muziek, 

Braziliaanse ritmes en techno voor moderne 

choreografieën. Genre: dans 

DeLaMar 

Marnixstraat 402, 1017 PL Amsterdam 

0900-3352627 (35 cpm) 

www.delamar.nl 

Telefonische kaartverkoop: dagelijks 

10.00-22.00 uur. 

Openingstijden kassa: dagelijks 12.00- 

18.00 uur. Van 16.00-20.15 uur uitsluitend 

voor kaartverkoop van de betreffende 

avondvoorstelling(en). 

vr 2 september t/m wo 26 oktober 2011 

€ 8,- (Studenten/65+ € 5,50; Stadspas/CJP 

€ 4,-; Fan, club, fund, ICOM, 

Museumjaarkaart/I Amsterdam City Card, 

kinderen tot 12 jaar gratis toegang) 

Foam 3h: Breno Rotatori 

De jeugdherinneringen, familiealbums en 

associaties van fotograaf Breno Rotatori 

In het kader van het Brasil Festival toont 

Foam het werk van de jonge Braziliaanse 

fotograaf Breno Rotatori. Rotatori 

fotografeert en maakt video’s geïnspireerd 

op zijn dagelijkse omgeving. Op intuïtieve 

wijze maakt hij poëtische verhalen die 

door hun speciale kleur en lichtgebruik 

de kijker meenemen naar een dromerige 

wereld. Rotatori zoekt in zijn werk naar de 

scheidingslijn tussen realiteit en fictie. 

Genre: fotografie 

Foam 

Keizersgracht 609, 1017 DS Amsterdam 

020-5516500 

www.foam.org 

Openingstijden: dagelijks 10.00-18.00 uur, 

do en vr 10.00-21.00 uur 

BALé DA CiDADE DE sãO PAOLO 

za 8 en 15 oktober 2011 

Driegangendiner (vooraf reserveren via 

info@frankendaelfoundation.nl) € 29,- 


Culinaire kunst met het oog op een betere 

toekomst 

De Youth Food Movement is een wereldwijd 

netwerk van studenten van allerlei 

studierichtingen, jonge consumenten 

en jonge professionals die met elkaar 

veranderingen teweegbrengen op het gebied 

van voedselproductie en voedselconsumptie. 

Tijdens een ‘eat-in’ op Huize Frankendael 

koken chefs uit Brazilië en Nederland samen. 

Daarbij werden zij vooraf geïnspireerd door 

het werk van een aantal kunstenaars uit beide 

landen. Het diner vindt plaats in alle kamers en 

salons van het huis en geeft toegang tot 250 

mensen. Genre: culinair 

za 8 t/m zo 23 oktober 2011, dagelijks 

10.00-17.00 uur, daarna t/m 9 november op 

zondagen en op afspraak 10.00-17.00 uur 


Into the Green (tentoonstelling) 

Alledaagse voorwerpen komen tot leven bij 

Alexandre da Cunha 

Kunstenaars uit Brazilië en Nederland zetten 

elk op eigen wijze aan tot het nadenken over 

een duurzame en bewuste omgang met 

onze leefomgeving en de (her)waardering 

van het alledaagse. Het gebruik van 

gerecycled materiaal en een voorliefde voor 

ambachtelijkheid staan hierbij centraal. Een 

bijzondere rol is weggelegd voor geuren en 

kruiden. De deelnemende kunstenaars zijn o.a. 

Alexandre da Cunha, Martina Florians, Renata 

de Andrade en het collectief Grondvormen. 

Curator: Madelon van Schie. Genre: 

architectuur (erfgoed), beeldende kunst, 

culinair, multimedia 


Middenweg 72, 1097 BS Amsterdam 

020-4233930 

www.frankendaelfoundation.nl 

www.huizefrankendael.nl 

Het diner is vooraf te reserveren via 

info@frankendaelfoundation.n 

WERK VAn BREnO ROTATORi 

WERK 1345041010 VAn ALExAnDRE DA CunHA 

(foto: Pablo León de la Barra) 


Bus 174 VAn JOsE PADiLHA 

wo 16 t/m zo 27 november 2011 

Pathé Tuschinski, Pathé de Munt, de Brakke 

Grond, Openbare Bibliotheek Amsterdam 

€ 10,- 

Cinema do Brasil 

Van engagement tot fictie: de Braziliaanse 

documentaire anno nu 

In het kader van het Brasil Festival Amsterdam 

besteedt IDFA aandacht aan de ontwikkeling 

van de Braziliaanse documentaire in het 

afgelopen decennium. Kenmerkend voor deze 

ontwikkeling is de variëteit in stijlen en thema’s: 

van politiek geëngageerd tot documentaires 

waarin de grens tussen fictie en documentaire 

wordt onderzocht. IDFA vertoont een selectie 

van het werk van zowel bekende meesters als 

José Padilha, João Moreira Salles en Eduardo 

Coutinho als dat van jong en veelbelovend 

talent. 

De Braziliaanse cultuur speelt ook een rol in 

de vaste programmaonderdelen van IDFA 

en op het online documentairekanaal IDFA 

TV. Bovendien wordt er tijdens het festival 

een speciaal debat met Braziliaanse makers 

georganiseerd. Genre: film, documentaire 

33 (Kiko Goifman, 2003) 

Regisseur Kiko Goifman besluit op zijn 33ste 

op zoek te gaan naar zijn biologische moeder 

en wordt daarbij geholpen door twee privédetectives, 

zijn adoptiemoeder en zijn vrouw. 

A Night in 67 (Renato Terra & Ricardo Calil, 

2010) 

Een unieke kijk op de historische editie van 

het belangrijkste muziekfestival van Brazilië 

uit 1967, met bijzondere optredens van onder 

anderen de toen nog onbekende Caetano 

Veloso en Gilberto Gil. 

Behave (Maria Ramos, 2007) 

De film volgt het proces van een 

aantal minderjarigen in het Braziliaanse 


BEHAVE VAn MARiA RAMOs 

strafrechtssysteem: jongens en meisjes uit 

kansarme gezinnen staan terecht voor diefstal, 

drugshandel en zelfs moord. 

Born to Be Blind (Roberto Berliner, 2003) 

Bijzonder vormgegeven portret van drie blinde 

zusters uit het Braziliaanse Campina Grande, 

die overleven door te zingen. 

Bus 174 (José Padilha, 2002) 

Meeslepend verslag van een dramatische 

buskaping in Rio in 2000 is tegelijkertijd het 

verhaal van de gijzelnemer, die als zoveel 

kinderen onder extreem gewelddadige 

omstandigheden opgroeide. 

Citizen Boilesen (Chaim Litewski, 2009) 

Via het levensverhaal van zakenman Henning 

Boilesen toont deze onthullende documentaire 

de nauwe banden van de zakenwereld met het 

leger tijdens het militaire regime in Brazilië. 

Corumbiara: They Shoot Indians, Don’t 

They? (Vincent Carelli, 2009) 

In 1985 kwam een bloedbad in de wetteloze 

regio Corumbiara aan het licht, waarna het 

onderzoek naar een aantal moordpartijen op 

Indianen in de streek werd gestart. De film, 

die een periode van twintig jaar beslaat, 

gaat over de zoektocht naar bewijzen en de 

getuigenissen van de overlevenden, die zich 

doodsbenauwd voor de blanken in de bossen 

schuilhielden. 

Drifter (Cao Guimarães, 2007) 

Drifter gaat over het verband tussen wandelen 

en denken. Het toont een plek van constante 

veranderlijkheid, vergankelijke gedachten, 

voorbijgaande geluiden en beelden, en het 

leven als een reis. 

Here We Are, Waiting for You (Marcelo 

Masagão, 1999) 

‘Documentaire-herinnering’ over de twintigste 

eeuw, en de mensen die daarin leefden. 

I Am Cuba, the Siberian Mammoth 

(Vicente Ferraz, 2004) 

Cast- en crewleden bespreken op Cuba de 

productie en ontvangst van het herontdekte 

meesterwerk Soy Cuba van Michael Kalatozov 

uit 1964, een co-productie tussen Rusland en 

Cuba. 

Intermissions (João Moreira Salles, 2004) 

Intermissions werpt een blik achter de schermen 

van de verkiezingscampagne van Luíz 

Inácio Lula da Silva, die als 35ste president 

Brazilië een nieuw politiek tijdperk in leidde. 

Santiago (João Moreira Salles, 2006) 

Documentaire van João Moreira Salles over 

en met materiaal uit de enige film die hij nooit 

afmaakte: die over de flamboyante en erudiete 

familiebutler Santiago. 

Secrets of the Tribe (José Padilha, 2010) 

Wat gebeurt er als Westerse anthropologen 

afdalen naar de Amazone en van een van de 

laatste afgezonderde stammen op aarde, de 

Yanomami, de meest gefilmde en bestudeerde 

stam van de wereld maken? De film bestudeert 

de botsing van deze twee groepen en rakelt de 

ooit begraven geheimen op. 

Retrospectief Eduardo Coutinho 

Verder presenteert IDFA een bijzonder 

retrospectief van werk van documentairegrootmeester 

Eduardo Coutinho: The Mighty 

Spirit (1999), Master, a Copacabana Building 

(2002), Metal Workers (2004) en Playing (2007). 

IDFA 

020-6273329 

www.idfa.nl 

Het volledige programma met vertoningsdata 

en tijden is vanaf 3 november te vinden op 

www.idfa.nl. Hier kunt u ook meer informatie 

vinden over kaartverkoop, festivallocaties en 

talkshows.

ma 24 oktober t/m wo 30 november 2011, 

ma t/m zo 10.00-18.00 uur 


Rondleidingen voor groepen van max. 30 pers € 50,- (voor 

reserveringen: zie contactinformatie) 

Tentoonstelling Zotia Emigreert: Brazilië 

Jeugdtentoonstelling over het Poolse meisje Zotia, die 

naar Brazilië emigreert met haar vader en daar op een 

Braziliaanse koffieplantage gaat werken. Het verhaal speelt 

in de jaren dertig en is gebaseerd op de geschiedenis van 

Lloyd Hotel als landverhuizerhotel. Genre: expositie 

do 27 oktober 2011, 20.00-22.00 uur 



Maria Teresa Leal presentatie 

Maria Vargas, studente aan het Amsterdam Fashion 

Institute en medewerkster Housekeeping van Lloyd Hotel 

& Culturele Ambassade, stelde een prachtig boekje 

samen over een hotelgaste die haar intrigeerde. Dit was 

de Braziliaanse Maria Teresa Leal, die in Rio de Janeiro 

een coöperatie voor vrouwen heeft opgezet, Coopa Roca. 

Genre: lezing 

vr 25 november 2011, 20.00 uur 



Filmvertoning Caixeiras do Divino 

Over vrouwelijke priesters die de festiviteiten verzorgen 

rond de devotie van de Heilige Geest, een zeer populair 

katholiek ritueel in Brazilië. Zij spelen op trommels, een 

ritueel dat van generatie op generatie wordt doorgegeven. 

Alleen in de noordoostelijke staat Maranhão zijn de 

priesters vrouwen. Historica en filmmaakster Marise Gloria 

Barbosa maakte over dit fenomeen een documentaire van 

100 minuten. Genre: film 

Lloyd Hotel & Culturele Ambassade 

Oostelijke Handelskade 34 

1019 BN Amsterdam 

020-5613636 

www.lloydhotel.com 

Investing in a joint future 

gekoppeld aan het culturele festival zal er tijdens 

het Brasil Festival Amsterdam een economisch 

programma plaatsvinden, in samenwerking met het 

Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en 

innovatie, het Ministerie van Buitenlandse Zaken, het 

Ministerie van infrastructuur en Milieu, VnO-nCW, 

de Ambassade van Brazilië en de sponsors van het 

Brasil Festival Amsterdam: Akzonobel, KPMg en 

Rabobank. Het economische programma heeft tot 

doel de economische betrekkingen tussen nederland 

en Brazilië te bevorderen. 

Brazilië behoort tot één van de snelst groeiende markten 

ter wereld en biedt tal van investeringsmogelijkheden. De 

handelsbetrekkingen tussen nederland en Brazilië kennen een 

lange historie: in 2012 wordt het 400-jarig jubileum gevierd. niet 

alleen vanuit historisch perspectief, maar ook vanuit de actualiteit 

is er een sterke band met een mooi toekomstperspectief: 

nederland is de op één na grootste investeerder in de 

Braziliaanse economie en neemt de vierde plaats in op de lijst van 

Braziliaanse export. De netherlands-Brasil Business Meet, op 

6 oktober 2011 in Het Concertgebouw, biedt zowel nederlandse 

als Braziliaanse bedrijven de mogelijkheid om de onderlinge 

relaties te bestendigen en te versterken. 

Tijdens de netherlands-Brasil Business Meet (nBBM) zullen 

vooraanstaande sprekers, zoals Minister Maxime Verhagen, Hans 

Wijers (CEO Akzonobel), Berry Marttin (Lid RvB Rabobank) en 

Rob Wilmink (voorzitter Advisory Board Dutcham), hun visie op 

de groei van de Braziliaanse economie en de daarmee gepaard 

gaande business opportunities belichten. specifieke sectoren 

als logistiek en infrastructuur zullen aan bod komen, maar ook 

thema’s als contingency planning en innovatie in de Food & Agri 

value chain zullen de revue passeren. 

Zie voor meer informatie www.nbbm2011.nl 


MADingA 

di 11 t/m do 13 oktober 2011, 20.30 uur 

€ 8,- (€ 7,- korting; € 5,- studenten) 


Brasil Double Bill 

Multidisciplinaire zoektocht naar de roots van 

capoeira, en metafysisch onderzoek over de 

impact van het dansende lichaam 

Mandinga van Christiane da Cunha 

Christiane da Cunha concept, regie, motion art 

Anani Dodji sanouvi regie, choreografie, dans 

Totti Angola dans en co-choreografie 

Leyna Marika Papach muziekcompositie 

igor Dobricic dramaturgisch adviseur 

Dansmakers Amsterdam productie 

Wat beïnvloedt de vorming van een 

bewegingsuiting? Welke ruimte en beelden 

schuilen hierachter? Mandinga verkent de 

gelaagdheid van tekeningen, animatie, video en 

beweging om visueel een wereld te creëren die 

intrinsiek verbonden is aan de Afro Braziliaanse 

bewegingscultuur. 

Genre: dans, beeldende kunst 

You must van Fernando Belfiore 

Fernando Belfiore choreografie en dans 

Tian Rotteveld muziek 

ivo Dimchev dramaturgie/advies 

Dansmakers Amsterdam productie 

In deze tijden waarin tijd en geld is en ruimte 

privé is, geeft dans ons geen hoop maar een 

lichte verschuiving, een verscherpte blik op het 

anders zien. Door anders te zien de macht en 

anders te handelen en door anders te handelen 

maken we een verschil. 

Genre: dans 


MúSICA TEMPRANA 

do 20 t/m zo 23 oktober 2011, 20.30 uur 

€ 14,- (€ 12,- korting; € 5,- studenten) 


Touch it! van gabriella Maiorino 

Braziliaans-nederlandse dansontmoeting 

nucleo do Dirceu dans/muziek 

Valentina Campora, yvonne Wenske en 

samir Calixto dans 

Touch it! is een uitwisselingsproject tussen 

choreograaf Gabriella Maiorino en het 

Braziliaans collectief Nucleu do Dirceu. Het 

vertrekpunt van Touch it! is het genot of 

ongemak dat ‘aanraking’ brengt door middel 

van een specifieke culturele achtergrond. 

De relaties tussen lichamen, de taboes, de 

codes en de gebaren die het aanraken in de 

ene cultuur wel acceptabel en in de andere 

onacceptabel maken. 

Genre: dans 

vr 28 oktober 2011, 19.00 uur 

€ 7,- (€ 6,- korting) 

Morrinho 

Favela’s buitenspel? door Latin American 

Film Festival i.s.m. Melkweg Cinema 

Braziliaanse documentaire Morrinho en 

discussie over de huidige rol van het leger 

en de politie in de favela’s van Rio de 

Janeiro. Gastsprekers zijn Marjon van Royen 

(correspondent NOS) en Kees Koonings 

(hoogleraar Brazilië-studies CEDLA en 

docentonderzoeker). 

Genre: documentaire, discussie 

Melkweg 

Lijnbaansgracht 234a, 1017 PH Amsterdam 

020-5318181 

www.melkweg.nl 

www.ticketservice.nl 

Kaartverkoop: www.melkweg.nl. 

Kassa: dagelijks vanaf 16.30 uur geopend. 

Telefonisch: 020-5318181, 12.00-16.00 uur. 

za 15 oktober 2011, 14.00 uur 

€ 20,- / € 18,- (CJP/Stadspas/Vrienden Nkc) 

Música Clássica Brasileira 

Kleurrijke, folkloristisch getinte klassieke 

muziek uit Brazilië, Peru en Andalusië 

Música Temprana 

Adrián Rodríguez van der spoel dirigent 

Hollands Vocaal Ensemble 

Fokko Oldenhuis dirigent 

Werken voor koor, solisten en orkest van o.a. 

Lobo de Mesquita, de Orejón y Aparicio, de 

Curitiba, Villa-Lobos en Nobre 

De achttiende-eeuwse Braziliaanse componist 

Emérico Lobo de Mesquita schreef in een 

barokke, Italiaanse stijl, evenals José de Orejón 

y Aparicio, kapelmeester in Lima. Andere 

verrassende ontdekkingen in dit kleurrijke 

programma zijn de feestelijke, folkloristisch 

getinte koorwerken van Antonio Caballero en 

Esteban Rodondo. Componisten als Henrique 

de Curitiba, Heitor Villa-Lobos en Marlos Nobre 

lieten zich in de twintigste eeuw inspireren 

door de verschillende culturele wortels van 

Brazilië en gingen op zoek naar een nationale 

Braziliaanse identiteit. Genre: klassieke muziek 

Noorderkerk 

Westerstraat 187, 1015 MA Amsterdam 

020-6204415 

www.noorderkerkconcerten.nl 

Kaartverkoop: www.noorderkerkconcerten.nl of 

Telefonisch: 020-6204415. 

Per e-mail: info@noorderkerkconcerten.nl

MRS. SMIT AND THE BOYS FROM BRASIL 

za 1, 8, 15 en 22 oktober, 16.00 uur 

Centrale Bibliotheek, Annie M.G. Schmidt 

Theater 


Bibliobios 

Tijdens het Brasil Festival kun je op de 

jeugdetage kijken naar kinderfilms die spelen 

in Brazilië en/of iets met Brazilië te maken 

hebben. Voor kinderen van 9 t/m 12 jaar. 

Genre: jeugd, film 

zo 2 oktober 2011, 15.00 uur, Centrale 

Bibliotheek, Theater van ’t Woord 

€ 5,- (OBA-pas/Stadspas € 3,75) 

Mrs. Smit and the boys from Brasil 

swingende Braziliaanse muziek onder leiding 

van Femke smit 

De swingende start van het OBA Brasil Festival 

met deze band bestaande uit studenten 

van het Conservatorium van Amsterdam 

onder leiding van Femke Smit. Mrs. Smit 

and the boys from Brasil maakt muziek 

waar heupen van gaan zwaaien en billen 

van gaan draaien. Vier jaar geleden vonden 

deze conservatoriumstudenten elkaar in de 

samba en bossanova. Zonder ervaring, maar 

met liefde hebben zij zich op deze zwoele 

muziekstijl gestort. Nu spelen ze alsof ze 

nooit anders hebben gedaan. Geïnspireerd 

door artiesten als João Bosco, Djavan maar 

natuurlijk ook Antonio Carlos Jobim, hebben 

ze hun eigen weg gevonden, met speelse 

arrangementen, een akoestische sound en 

veel ruimte voor improvisatie. Bij een concert 

van Mrs. Smit and the boys from Brasil waan 

je je op een zonnig strand met een caipirinha 

in de hand en de geluiden van de jungle op 

de achtergrond. Zeg nou zelf, dat wil toch 

iedereen? Genre: muziek 

STREETS OP SÃO PAULO - BAS LOSEKOOT 

di 11 oktober 2011, 14.00-16.00 uur, 

Centrale Bibliotheek, Theater van ’t Woord 

€ 5,- (met OBA-pas of Stadspas, ANBO leden 

en vrienden van EYE en Cineville € 3,75) 

De Boekverfilming: Orfeo Negro 

Filmklassieker Orfeo negro: Orpheus en 

Euridice tegen Braziliaanse achtergrond 

i.s.m. EYE filminstituut. 

Verfilming van het toneelstuk Orfeu da 

Conceição van Vinicius de Moraes, dat weer 

een adaptatie is van de Griekse legende 

van Orpheus en Eurydice. Camus vertaalde 

dit naar de moderne tijd door het verhaal 

te situeren in een favela in Rio de Janeiro 

tijdens het carnaval. Met wereldberoemde 

soundtrack: Manhã de Carnaval en Samba 

of Orpheus werden bossa nova-klassiekers. 

Winnaar Gouden Palm en Oscar Beste 

Buitenlandse Film. 

Regie: Marcel Camus (FR/BR/IT, 1959) 

Portugees gesproken, Nederlands ondertiteld, 

107 min, kleur. 

Genre: film 

wo 19 oktober & zo 30 oktober 2011, 

15.00-15.45 uur, Centrale Bibliotheek, Theater 

van ’t Woord 

€ 5,- (met OBA-pas of Stadspas € 3,75) 

Swing mee met de Swingende Giraffen! 

Kinderliedjes met latin swing: salsa, samba, 

merengue en bolero 

De Swingende Giraffen spelen Nederlandstalige 

kinderliedjes met latin swing. De 

teksten gaan vooral over dieren en spreken 

daardoor tot de verbeelding van kinderen 

tot 8 jaar. De ritmes variëren van Cubaanse 

salsa, Braziliaanse samba, merengue tot 

bolero of zelfs New York blues. De kinderen 

worden direct bij een optreden van de Giraffen 

betrokken. Ze worden uitgenodigd mee te 

doen met gebaren, mee te zingen, te dansen 

of soms zelfs mee te spelen op een percussie- 

instrument. Zo ontstaat een levendig en 

beweeglijk optreden dat 45 minuten duurt. 

Genre: muziek, jeugd 

za 1 oktober t/m wo 30 november 2011, 

Centrale Bibliotheek, Fotogalerij 

Geopend: dagelijks 10.00-22.00 uur 


Streets of São Paulo, Brazilië 

Foto’s van Bas Losekoot 

Fotograaf Bas Losekoot in são Paulo: stad 

van contrasten 

Op 23 mei 2007 vierde de wereld het begin 

van het Urban Millennium. Op deze datum 

leefden er wereldwijd meer mensen in de stad 

dan op het platteland: 3,3 miljard mensen op 

drie procent van het aardoppervlak. In dat 

jaar fotografeerde Bas Losekoot de straten 

van São Paulo, Brazilië. Een stad van grote 

economische verschillen, waar miljonairs 

naast daklozen leven. Deze serie richt zich op 

hoe iedereen, arm of rijk, op zoek is naar een 

betere toekomst. 

Genre: fotografie 

Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA) 

Oosterdokskade 143, 1011 DL Amsterdam 

020-5230900 

www.oba.nl/agenda 

Openingstijden: ma t/m zo 10.00-22.00 uur 

Kaartverkoop: www.oba.nl/agenda of via de 

receptiebalie op de begane grond. Telefonisch: 

020-5230900. 


De grootzakelijke markt in 

Brazilië swingt. 

Samen met de Rabobank. 

Rabobank. Sponsor van ‘The Netherlands - Brasil Business Meet 2011: Investing in a joint venture’. 

De bankiers van de Rabobank staan bekend om hun ideeën. Over fusies en overnames, het optimaliseren van werkkapitaal of hoe je 

risico’s het beste kunt managen. Ideeën die leiden tot essentiële adviezen voor klanten die wereldwijd zaken willen doen. Bijvoorbeeld 

in een booming economy als Brazilië. Het zijn deze ideeën die er voor hebben gezorgd dat de Rabobank een leidende bank is geworden 

binnen de grootzakelijke markt. Frisse ideeën, kleurrijke ideeën die altijd gebaseerd zijn op ultieme kennis van de markten en een 

duurzame hechte samenwerking met lokale netwerken. Want een hechte band tussen klant en bankier is onmisbaar als je samen grote 

zaken wilt waar maken. Zakendoen op wereldniveau, via uw eigen Rabobank. Dat is het idee. 

www.rabobank.nl/wholesale 

Een wereldspeler die zichzelf blijft. 

Rabobank. Een bank met ideeën. 

BBCCOM_Volkskrant Magazine 220x280 Brasil.indd 1 26-08-11 12:34

ARTHUR VEROCAI 

zo 16 oktober 2011, zaal open 19.30 uur, 

aanvang 20.15 uur 

€ 15,- (plus lidmaatschap) 

Arthur Verocai & Kindred Spirits 

Ensemble en Legendary Movie 

Orchestra 

Jazz, Braziliaanse muziek, funk en 

elektronica van levende legende Verocai 

Arthur Verocai, in 1945 geboren in Rio de 

Janeiro, is met slechts één album op zijn 

naam in kleine kring een grote legende 

geworden (TV on the Radio schijnt groot 

fan te zijn). De componist, die een klassieke 

opleiding kreeg, experimenteerde met jazz, 

funk, elektronica, Braziliaanse muziek en folk, 

op een manier die bijna veertig jaar later nog 

steeds diepe indruk maakt. Verocai’s titelloze 

album verscheen in 1972, maar kreeg pas in 

2002 een vervolg, met het zelf uitgebrachte. 

In de tussentijd verdiende hij zijn brood als 

uiterst succesvol componist van muziek voor 

reclames en tv-series. In 2007 verscheen een 

nieuw album, waarop Verocai zijn muzikale 

genialiteit opnieuw bevestigt. 

Genre: muziek 

Paradiso 

Weteringschans 6-8, 1017 SG Amsterdam 

020-6264521 

www.paradiso.nl 

FRANS POST - PERNAMBUCO RESTAURANT ELEMENTS 

di 20 september t/m ma 21 november 

2011, Philipsvleugel Prentenkabinet 

Geopend: dagelijks 09.00-18.00 uur 

€ 12,50 (t/m 18 jaar/Museumjaarkaart/ 

Vriendenpas gratis toegang) 

Johan Maurits en Frans Post: twee 

Nederlanders in Brazilië 

Brazilië door de ogen van nederlandse 

kolonisten in de zeventiende eeuw 

Johan Maurits was van 1637 tot 1644 

gouverneur van Nederlands-Brazilië. In 

zijn gevolg bevonden zich kunstenaars, 

wetenschappers en ingenieurs die de 

nieuwe wereld voor hem in kaart brachten. 

Kunstenaar Frans Post legde de militaire 

veroveringen vast, maar schilderde eveneens 

de exotische flora en fauna. Zijn tekeningen 

vormden de basis voor een wetenschappelijk 

boek dat Casper Barlaeus in opdracht van 

Johan Maurits maakte en dat nog altijd één 

van de belangrijkste boeken over Brazilië is. 

De presentatie toont werk van Post en enkele 

tijdgenoten, evenals een unieke perkamenten 

voorstelling van het Braziliaanse paleis van 

Johan Maurits. Genre: expositie 

Rijksmuseum 

Jan Luykenstraat 1, 1071 CJ Amsterdam 

020-6747000 

www.rijksmuseum.nl 

Kaartverkoop en openingstijden: dagelijks 

9.00-18.00 uur 

Diverse data in oktober, 18.00 uur, 

Restaurant Elements 

Bel voor data, prijzen en reserveringen: 

020-5791666 

Braziliaans dineren met muzikale 

omlijsting in Restaurant Elements 

De studenten van de Hotelschool verzorgen 

op verschillende dagen in oktober een 

Braziliaans diner in Restaurant Elements aan 

de Roelof Hartstraat 6-8 in Amsterdam (op 

loopafstand van Het Concertgebouw, indien 

gewenst als theatermenu). Studenten van 

de opleiding Artiest zullen tijdens de diners 

muzikale optredens verzorgen. Kijk op www. 

heerlijkamsterdam.nl voor alle informatie! 

Genre: culinair 

Diverse data in oktober, vanaf 17.00 uur 

Bel voor data, prijzen en reserveringen: 

020-5791666 

Salsadansen en dineren op de 

Hotelschool 

Tijdens een anderhalf uur durende workshop 

maakt u kennis met deze Zuid-Amerikaanse 

dans. De workshop wordt afgesloten met een 

viergangendiner in stijl! 

Op andere dagen verzorgt de Hotelschool een 

heerlijk Braziliaans viergangenmenu. Kijk voor 

extra informatie op www.heerlijkamsterdam.nl. 



Da Costastraat 60, 1053 ZP Amsterdam 

020-5791600 

Restaurant Elements 

Roelof Hartstraat 6-8, 1071 VH Amsterdam 

www.heerlijkamsterdam.nl 


sEAguLL-PLAy 

za 5 en zo 6 november 2011, 20.00 uur, 

Rabozaal 

vanaf € 28,50 (Stadsschouwburgpas / CJP 

€ 30,- / 24,50) 

Enrique Diaz 

Seagull-Play (nederlandse première) 

Op het verkeerde been: Tsjechovs De 

Meeuw door Enrique Diaz 

i.s.m. Europalia 

De Braziliaanse theatermaker Enrique Diaz 

maakte een voorstelling gebaseerd op 

Tsjechovs toneelklassieker De Meeuw. Maar 

niets is wat het lijkt. Diaz laat het verhaal 

helemaal ontsporen. Acteurs stappen uit hun 

rol, personages krijgen dubbelgangers, er 

wordt gegoocheld met vreemde rekwisieten 

en er worden scènes uit andere stukken 

gespeeld. In een razendsnel tempo spelen de 

acteurs met onze verwachtingen. 

Genre: theater 

Stadsschouwburg Amsterdam 

Leidseplein 26, 1017 PT Amsterdam 

020-6242311 

www.ssba.nl 

Kaartverkoop: www.ssba.nl 

Telefonisch: 020-6242311, dagelijks 12.00- 

18.00 uur. 

Openingstijden kassa: 12.00 uur tot aanvang 

voorstelling, indien geen voorstelling tot 18.00 

uur. Op zon- en feestdagen: vanaf twee uur 

voor aanvang voorstelling. 


vr 7, za 8 en zo 9 oktober 2011, 20.30 uur 

€ 17,50 (prijswijzigingen voorbehouden) 

Theatergroep Flint: Midden op de Weg 

spannend Latijns-Amerikaans muziektheater 

met de poëzie van Drummond de Andrade 

Felix Strategier spel, zang en accordeon 

Wolter Wierbos trombone 

Nelson Latif gitaar en cavaquinho 

Joeri de Graaf gitaar 

Alan ‘Gunga’ Purves percussie 

Met Midden op de Weg brengt Theatergroep 

Flint een hommage aan de poëzie van de 

fenomenale Braziliaanse dichter Carlos 

Drummond de Andrade (1902-1987). Andrade 

is één van de belangrijkste Zuid-Amerikaanse 

dichters van de vorige eeuw. Door de 

samenwerking met de Braziliaanse gitarist 

en cavaquinhospeler Nelson Latif ontstaat 

er spannend muziektheater met een Latijns- 

Amerikaanse inslag. Naast Nelson Latif zijn 

van de partij Felix Strategier (artistiek leider van 

Flint), Joeri de Graaf, Alan ‘Gunga’ Purves en 

Wolter Wierbos. De voorstelling is grotendeels 

Nederlandstalig met korte Braziliaanse 

intermezzi. Genre: theater, jazz 

vr 14, za 15 en zo 16 oktober 2011, 

20.30 uur 


Nelson Latif en gasten 

Drie keer nelson Latif: choro en jazz, bebop 

en Braziliaanse syncope, en flamenco 

Trio Baru cavaquinho, akoestische gitaar en 

percussie 

Daniel Miranda 7- en 10-snarige gitaar 

Cláudio Vinícius & Fernando Txaí 10-snarige 

gitaar, piano en kalimba 

ulisses Rocha akoestische gitaar 

Carlinhos Antunes gitaren, kora, cuatro en 

zang) 

Theatergroep Flint spel en gitaar 

De Braziliaanse muzikant Nelson Latif geeft 

drie verschillende concerten samen met 

bevriende muzikanten. Nelson Latif komt uit de 

generatie musici van São Paulo van de jaren 

tachtig. Tijdens zijn opleiding lag het accent 

op choro en jazz. Vandaaruit heeft Nelson een 

unieke eigen stijl op de gitaar ontwikkeld. Zijn 

melodische lijnen zijn sterk beïnvloed door 

de bebop en de Braziliaanse syncopische 

ritmes. Maar ook de virtuoze techniek van de 

flamenco vormt een belangrijk deel van de stijl 

van Latif. De gastmuzikanten zijn: Trio Baru, 

bestaande uit Bosco Oliveira en Nelson Latif en 

Rafael dos Santos: Luli e Lucina: Brazilaanse 

singer-songwriters; Daniel Miranda: gitarist uit 

Brazilië; Cláudio Vinícius & Fernando Txaí met 

Música Sagrada; Carlinhos Antunes: veelzijdige 

componist en muzikant; Ulisses Rocha: 

componist en gitarist uit Brazilië en tot slot 

Theatergroep Flint uit Amsterdam. 


vr 21, za 22 en zo 23 oktober 2011, 

20.30 uur 


Martin Fondse en gasten 

Martin Fondse presenteert jong Braziliaans 

en nederlands talent 

In een serie van drie after concerts ontvangen 

pianist Martin Fondse en klarinettist Claudio 

Puntin en Braziliaanse musici en gaan een 

verrassende muzikale ontmoeting met hen 

aan. Houd de website in de gaten. 

Martin Fondse heeft sinds enkele jaren een 

speciale band met Brazilië en speelde onder 

anderen met het Orquestra Tom Jobim, Andre 

Mehmari, Simone Sou, Clube da Música 

Atibaia en Douglas Lora, en componeerde 

muziek voor moderne-dansgroep Cisne Negro 

uit São Paulo. 

Claudio Puntin speelde in het verleden onder 

andere met de groep van Hermeto Pascoal. 


Theater de Roode Bioscoop 

Haarlemmerplein 7h, 1013 HP Amsterdam 

020-6257500 

www.roodebioscoop.nl 

Kaartverkoop: www.roodebioscoop.nl en aan 

de kassa op de avond zelf. 

Openingstijden: de kassa en de foyer openen 

een uur voor aanvang van de voorstelling.

TRIO BARU 

za 1 oktober t/m zo 30 november 2011, 

dagelijks 9.00-0.45 uur 

Proef Brazilië! 

Beleef culinair Brazilië in het restaurant en 

de bar/lounge van The College Hotel 

The College Hotel is een intiem, warm en 

luxe boutiquehotel in het chique Amsterdam 

Zuid midden in het Amsterdamse Fashion & 

Museum District. Het hotel – gewaardeerd 

met vier sterren – staat onder leiding van een 

ervaren staf, ondersteund door studenten 

van het ROC van Amsterdam. De studenten 

hebben voor het Brasil Festival een aantal 

gerechten en dranken geselecteerd, die zij u 

graag laten proeven. Binnen de muren van 

een prachtig gerestaureerd negentiendeeeuws 

schoolgebouw trakteert The College 

Hotel u op een onvergetelijke ervaring: om te 

overnachten, te vergaderen, te lunchen, te 

dineren of te ontspannen in de bar/lounge. 

Restaurant en bar/lounge: driegangen 

lunchmenu à € 32,- en Ladies lunch à € 25,- 

Restaurant, geopend om 18.00 uur: 

tweegangen theatermenu € 40,-; driegangen 

dinermenu € 45,- 

Bar/lounge: The College Jazz goes Brazilian, 

zondag 30 oktober en zondag 27 november 

van 17.00 tot 19.00 uur. 


The College Hotel 

Roelof Hartstraat 1, 1071 VE Amsterdam 

020-5711511 

www.thecollegehotel.nl 

MAY I ENTER DOCE BRASIL HOLANDêS 


€ 7,50 (excl. museumentree) (museumbezoek 

€ 9,- (diverse kortingsmogelijkheden)) 

Lezing ‘Candomblé in Bahia’ 

in trance door de Orixas: inkijk in de Afro- 

Braziliaanse candomblé-religie 

Hoofddocumentalist Friedie Hellemons 

vertelt over zijn onderzoek in Bahia, Brazilië 

naar Candomblé. Candomblé is een Afro- 

Braziliaanse religie, ontstaan in de tijd van 

de slavernij. Het heeft elementen van het 

rooms-katholicisme, maar als basis traditionele 

West-Afrikaanse geloofsvoorstellingen. 

Friedie Hellemons laat u in woord en beeld 

kennismaken met deze religie, waarbij trance 

– het bezeten kunnen raken door de orixas, de 

Afrikaanse godheden – een grote rol speelt. 

Genre: lezing 


€ 7,50 (excl. museumentree) (museumbezoek 

€ 9,- (diverse kortingsmogelijkheden)) 

Documentaire ‘May I Enter’ 

Filmische zoektocht naar Afro-Braziliaanse 

religie candomblé 

Regie: Koštana Banovic, Nederland/Brazilië, 

2010, 57 min., Portugees gesproken, 

Nederlands ondertiteld 

May I Enter is een artdocumentaire over het 

Braziliaanse geloof candomblé. Persoonlijke 

belevenissen van dit geloof en de zoektocht 

van de filmmaker Koštana Banovic binnen 

dit geloof staan centraal. Het oorspronkelijk 

Afrikaanse geloof laat een ‘andere’ omgang 

met de werkelijkheid zien en hanteert andere 

grenzen van acceptatie en communicatie dan 

die wij in het Westen kennen. Koštana Banovic 

is aanwezig voor een nagesprek. 

Zie www.mayienter.nl. Genre: film, 

documentaire 

di 11 oktober 2011, 14.00 uur 

€ 7,50 (excl. museumentree) 

Documentaire ‘Doce Brasil Holandês’ 

Maurits van nassau: de beste burgemeester 

die Recife ooit heeft gehad? 

Regie: Monica Schmiedt, Brazilië, 2010, 

52 min, Portugees/Engels gesproken, Engels 

ondertiteld. 

Deze documentaire onderzoekt de nostalgie 

rond de Nederlandse inval en korte kolonisatie 

van Noordoost Brazilië. In de zeventiende 

eeuw vielen de Nederlanders Brazilië binnen 

met de bedoeling het te koloniseren. Het 

bleef bij een periode van 24 jaar waarvan 

zeven onder de heerschappij van Maurits van 

Nassau. Hij stichtte Mauritsstadt, nu Recife. 

Sommige hedendaagse inwoners beschouwen 

deze Nederlander als de beste burgemeester 

die de stad ooit had. Hoe kan dit? Monica 

Schmiedt nam die vraag als uitgangspunt 

voor haar film ‘Doce Brasil Holandês - Sweet 

Dutch Brasil’. Zij volgt de speurtocht van twee 

historici, de Braziliaanse Kalina Vanderlei en 

de Duitse Sabrina van der Ley, naar deze 

‘Nassovian Nostalgia’. Verbonden door 

dezelfde achternaam gaan zij op zoek in 

de stad – waar eens de naam Wanderley 

voorkwam. Genre: film, documentaire 

Tropenmuseum 

Linnaeusstraat 2, 1092 CK Amsterdam 

020 568 82 33 

www.tropenmuseum.nl 

Reserveringslijn: 020-5688233 

Openingstijden: dagelijks 10-17 uur. 

(per 1 september 2011 ’s maandags gesloten). 



3 oktober 

Assad Family 

Feestelijke opening 

met kleurrijk 

familiekwintet 


Banda 

Mantiqueira/ 

JOC 

Brazilian Jazz 


Toots 

Thielemans 

& his Brazilian 

Friends 

kijk voor meer concerten op 

concertgebouw.nl/brasil 

Jouw 

internationale 

carrière 

begint 

vandaag 

• Haarverzorging 

• Schoonheids- en Voetverzorging 

• Allround Grime 

• Mode 

• Jan des Bouvrie College 

Start 1 okt 2011 

Start 1 feb 2012 

Hotstone massages 

verzorgen in Japan? 

Exotische coupes 

leren knippen in 

combinatie met visagie? 

Op internationaal niveau 

interieurs restylen? 

Acteurs grimeren op 

Broadway? Creaties 

maken voor de International 

Fashion Week? 

Als de wereld jouw 

werkterrein is, kies dan 

voor een (inter)nationale 

mboopleiding aan het 

ROC van Amsterdam. 

Kijk op www.rocva.nl voor alle korte én langere opleidingen! 

Extra informatie nodig? Kom op 8 december tussen 15.00 en 17.30 uur 

naar onze voorlichtingsmiddag. 

Voor meer Brasil Festival 

nieuws en playlists op 

onze Spotify- en YouTube-kanalen, 

ga naar: 

www.mixedworldmusic.com 

Wekelijkse Nieuwsbrief met complete 

agenda ontvangen? 

www.mixedworldmusic.com/nieuwsbrief 

ad brasilian 02.indd 1 02-08-2011 13:20:43 

112450_10-BFA_Adv96x254.indd 1 01-09-11 13:31

THE YEAR MY PARENTS WENT ON VACATION BEYOND IPANEMA 

di 27 september 2011, 14.00 uur en 20.30 

uur, Kleine Zaal 

€ 9,-; kortingsprijs € 8,- 

The Year My Parents Went on Vacation 

Voetbal en de dictatuur 

Regie: Cao Hamburger, Brazilië, 2007, 

105 min., Portugees/Jiddisch gesproken, 

Nederlands ondertiteld. 

Het WK Voetbal van 1970 en de dictatuur in 

Brazilië spelen een subtiele rol in dit verhaal 

over Mauro, wiens leven radicaal verandert 

als zijn ouders – politieke dissidenten – hem 

achterlaten bij zijn opa. Genre: film 

zo 2 oktober 2011, 14.00 uur, Kleine Zaal 

€ 6,- (t/m 13 jaar), € 10,- (14+); vanaf 7 jaar 

Teatro Munganga: Orixás en de 

schatkist van de oorsprong (première!) 

ga mee op reis naar de fantastische wereld 

van de Orixás 

João is als baby geadopteerd door een 

Nederlands echtpaar. Hij is van Braziliaanse 

afkomst, maar daar is hij nooit mee bezig 

geweest. Tot op een dag zijn ouders hem een 

schatkist geven. De inhoud daarvan voert hem 

mee op een reis naar de fantastische wereld 

van de Orixás in Brazilië. De cultuur van de 

Orixás is ooit via de slavenhandel van 

Afrika in Brazilië terechtgekomen. In Brazilië 

ontstond de candombléreligie en ook de 

muziek is sterk beïnvloed door de Afrikaanse 

roots. Een voorstelling vol Afro-Braziliaanse 

muziek en dans van Teatro Munganga. 

Genre: jeugd, theater 

do 13 oktober 2011, 20.30 uur, Kleine Zaal 

€ 21,- / kortingprijs € 18,- incl. pauzedrankje 

Encontros: Velha Guarda da Portela 

‘Velha Guarda’ betekent ‘Oude Garde’. De 

groep opgericht in 1970 door oude leden 

van de Portela Samba School met als doel 

om oude traditionele samba’s die vergeten 

dreigden te worden te redden. Veel beroemde 

Braziliaanse muzikanten hebben methen 

gespeeld zoals Paulinho da Viola, Gilberto Gil, 

Beth Carvalho en Marisa Monte. Voor iedereen 

die de echte wortels van de moderne samba 

wil horen. 

Genre:wereldmuziek 

za 19 november 2011, 20.30 uur, Grote Zaal 

€ 28,- / kortingsprijs € 24,- 

Egberto Gismonti & Nederlands 

Kamerorkest: Sertões Veredas 

Muzikale reis door Brazilië met de briljante 

gitarist Egberto gismonti 

Braziliaanse muziek gespeeld door een 

Europees kamerorkest - dat is geen alledaags 

geluid. Maar Egberto Gismonti’s suite Sertões 

Veredas is dan ook een uitzonderlijk werk. De 

Braziliaanse roots van deze pianist, gitarist 

en componist zijn onmiskenbaar, maar de 

muziek is op een manier gearrangeerd die zijn 

klassieke opleiding en fascinatie voor Europese 

‘serieuze’ muziek verraden. In dit zevendelige 

werk neemt het Nederlands Kamerorkest 

de luisteraar mee op een reis door Brazilië. 

Allerlei cultuurhistorische aspecten worden 

verwerkt in een wonderlijke opeenvolging van 

Indiaanse thema’s, Beethovens classicisme, 

een verklanking van de Braziliaanse moderne 

architectuur, de stijl van de Cinema Novo en 

een eerbetoon aan de Braziliaanse componist 

Heitor Villa-Lobos. Na de pauze volgt een solorecital 

van Gismonti. 


Diverse data, 20.30 uur, Kleine Zaal 

€ 9,- kortingsprijs € 8,- 

Cine Brasil 

wo 5 oktober 2011 

Beyond Ipanema 

Documentaire over Braziliaanse muziek 

do 6 oktober 2011 

Fordlândia 

Documentaire over verlaten stad in het 

Braziliaanse regenwoud. 

vr 7 oktober 2011 

Bikini Revolution 

Documentaire over de bikini. 

za 8 oktober 2011 

Simonal - Ninguém Sabe O Duro Que Dei 

Documentaire over Braziliaanse zanger Wilson 

Simonal 

di 25 oktober 2011 

Central do Brasil 

Indringende Braziliaanse roadmovie. 

Deze film wordt zowel om 14.00 als 20.30 uur 

vertoond. 


Tropentheater: 

Kleine Zaal: Linnaeusstraat 2, Amsterdam 

Grote Zaal: Mauritskade 63, Amsterdam 

020-5688500; www.tropentheater.nl; 

Kaartverkoop: dagkassa ma t/m vr 12.00- 

18.00 uur, za 14.00-18.00 uur, vanaf een uur 

voor aanvang van de voorstelling. 

Telefonisch: 020-5688500. 


R.U.A. 2009 RAMON 

vr 30 september t/m zo 2 oktober 2011, 

12.00-20.00 uur, Zuiveringshal West 


R.U.A. Streetart Expo 

In antwoord op de vraag of streetart en 

graffiti ook in een galerie of op een doek 

thuishoren, houdt Caramundo een expositie 

die aansluit op de expositie in de openlucht 

(zie p. 31). Tenminste vijftig werken van 

gerenommeerde Braziliaanse en Europese 

kunstenaars die veelal op straat werken, 

zullen tussen 30 september en 2 oktober 

in de Westergasfabriek te zien zijn. De 

werken worden geveild op 29 september in 

de Zuiveringshal van de Westergasfabriek. 

Tijdens de expositie zal er gelegenheid zijn om 

workshops te volgen en om live painting te 

doen. Genre: expositie, streetart 

do 29 september 2011, 18.00-23.00 uur, 

Zuiveringshal West 

Op uitnodiging (geïnteresseerden kunnen zich 

aanmelden via info@caramundo.org) 

R.U.A. Streetart Expo - Officiële 

Opening en Veiling 

De Westergasfabriek staat in september en 

oktober in het teken van Braziliaanse streetart 

en urban culture. Brazilië staat erom bekend 

met de jaren in de grote steden een levendige 

streetartcultuur van hoge kwaliteit te hebben 

ontwikkeld. Vele jonge autodidacten hebben 

zich vanuit de straten en viaducten opgewerkt 

tot hoogwaardige kunstenaars die wereldwijd 

exposeren in galeries en musea. Caramundo 

heeft een unieke selectie kunstwerken van 

Braziliaanse streetartists verzameld. Deze 

werken worden samen met een selectie 

werken van Europese streetartists in de 

Westergasfabriek geëxposeerd. 


De officiële opening vindt plaats op 29 

september, waarop de werken ook geveild 

worden. De veiling is besloten en speciaal voor 

genodigden. Met een deel van de opbrengst 

betaalt Caramundo de deelnemende 

kunstenaars. De organisatie steunt hiermee 

de kunstzinnige ontwikkeling en professionele 

carrière van de artiesten. Een deel van 

oprbengst van de veiling gaat naar een sociaal 

educatief kunstproject in Rio de Janeiro en 

een deel wordt ingezet om de derde editie van 

R.U.A. in een andere stad elders ter wereld te 

organiseren met als doel kunst overal en voor 

iedereen gratis toegankelijk te maken. 

Genre: streetart 

vr 30 september 2011, vanaf 20.00 uur, 

Theater MC / Toko MC 

€ 8,- 

R.U.A. Streetart Party 

Op 30 september gaat de expositie in de 

Zuiveringshal West open voor publiek. De 

opening zal in de avond gevierd worden met 

een spetterend feest in Theater MC / Toko 

MC met Braziliaanse fusion, hip hop en funk 

voortgebracht door DJ’s en live muziek. VJ’s 

zullen Toko MC met experimentele beelden 

uit urban Brazilië ombouwen tot een heuse 

Braziliaanse concrete jungle. (Volledige line-up 

bekend in augustus). Genre: muziek 

wo 5 oktober t/m zo 9 oktober 2011, 

Bioscoop het Ketelhuis 

€ 8,50 / CJP € 7,50 / 3-rittenkaart € 17,- 

Africa in the Picture en Afrikaanse 

diaspora in Brazilië 

Africa in the Picture (AITP) is een filmfestival 

dat film vertoont van Afrikaanse filmmakers 

en filmmakers met Afrikaanse wortels uit 

Noord- en Zuid Amerika, Europa, de Caraïben 

en Suriname. Het is een platform voor een 

modern Afrika en is hiermee een belangrijke 

aanjager van kunst en cultuur vanuit een nog 

altijd onderbelicht deel van de wereld. Het 

festival is dé ontmoetingsplaats voor een 

R.U.A. 2009 GAIS 

cultureel divers publiek, filmliefhebbers en 

professionals, niet alleen uit Nederland, maar 

uit de hele wereld. 

In het kader van het Brasil Festival zal AITP 

tijdens zijn veertiende editie speciale aandacht 

besteden aan de Afrikaanse diaspora in 

Brazilië. De Braziliaanse bevolking heeft 

voor meer dan 85% Afrikaanse roots. I.s.m. 

Caramundo (Camera Mundo onafhankelijk 

Braziliaans Film Festival) is er een bijzondere 

filmselectie gemaakt die de hedendaagse 

stedelijke cultuur in Brazilië in beeld brengt. 

(Het volledige programma is bekend in 

augustus). Genre: film

R.u.A. OnEsTO 

za 10 september t/m ma 10 oktober 

2011, diverse buitenlocaties in Amsterdam 


R.U.A. - Reflexo on Urban Art, 

Amsterdam 

Tien Braziliaanse kunstenaars op 

uitnodiging van Caramundo 

Er is geen cultureel Braziliaans evenement 

compleet als er geen aandacht wordt 

geschonken aan de straatkunst en graffiti 

die Brazilië voortbrengt. R.U.A. is een 

levensgrote streetart- en graffiti-expositie 

in de openlucht, aangebracht op blinde 

muren van grote panden in de stad en gratis 

toegankelijk voor iedereen. In september 

zullen tien Braziliaanse graffitikunstenaars 

op uitnodiging van Caramundo tien panden 

verspreid over de stad tot levensgrote 

kunstwerken omtoveren. De expositie is van 

tijdelijke aard en te bezichtigen aan de hand 

van een uitgestippelde route die bezoekers 

per fiets, wandelend of met het openbaar 

vervoer gemakkelijk kunnen volgen. Een 

kaart van de route is vanaf september te 

downloaden op www.caramundo.org. 

Genre: streetart 

Stichting Caramundo 

Postbus 92271, 1090 AG Amsterdam 

06-24261180 

www.reflexonurbanart.org 

www.caramundo.org 


Polonceaukade 27 (kantooradres) 

1014 DA Amsterdam 

020-5860710 

www.westergasfabriek.nl 

(viaduct onder de A9), Amstelveen 

za 1 oktober t/m do 22 december 2011 


Cores para a ponte 


Braziliaanse ‘soul’ in kleur 

Beeldend kunstenares Júlia verwierf in korte 

tijd erkenning in Brazilië en Nederland. Werk 

van haar sierde vorig jaar 6 miljoen Braziliaanse 

postzegels voor de vijftigste verjaardag van 

de hoofdstad Brasilia, haar geboorteplaats. 

Dit jaar exposeert zij in de Amstelveense 

openluchtgalerie K2G - het Keizer Karel viaduct 

van de A9. Daar tonen haar Favelas, Medusas 

en Cirandas, met hun uitbundige ritme, 

beweging, kleuren en poëzie, een pure ziel van 

Brazilië met internationale allure. 

Genre: beeldende kunst 

Openluchtgalerie K2G 

Júlia dos Santos Baptista 

Barend van Dorenweerdelaan 2 

1181 BK Amstelveen 

06-41346040 

julia@juliadossantosbaptista.com 

www.juliadossantosbaptista.com 

www.k2g.nl 

WERK VAN JúLIA DOS SANTOS BAPTISTA, DETAIL 


zo 2 oktober 2011, 13.00-18.00 uur, 

Conferentiezaal 


Europalia-Brasil in Leiden: 

Brazilië, constructie en desconstructie 

van het heden 

Portugees gesproken 

met Flora Süssekind (Fundação Casa de Rui 

Barbosa, curator literatuur Europalia), Marianne 

Wiesebron (Universiteit Leiden), Susana 

Scramim (Universidade Federal de Santa 

Catarina), Sara Brandellero (Universiteit Leiden), 

Ana Chiara (Universidade do Estado do Rio 

de Janeiro), Maria Salete Borba (Universidade 

Federal de Santa Catarina), Marilene Nagle 

(Universiteit Leiden), Raul Antelo (Universidade 

Federal de Santa Catarina) 

Brazilië, tijdens de Tweede Wereldoorlog 

gezien als land van de toekomst, heeft een 

bijzondere weg bewandeld door te komen, 

in het heden, tot de desconstructie van de 

definities van het moderne. Deze grote vitaliteit 

van Brazilië zal nader worden belicht aan de 

hand van internationale betrekkingen, kunst en 

cultuur. Dit zal worden toegelicht tijdens een 

colloquium, met begeleidende tentoonstelling. 

Genre: lezing, tentoonstelling 

Universiteitsbibliotheek 


Witte Singel 26-27, 2311 BG Leiden 

071-5272063 

m.l.wiesebron@hum.leidenuniv.nl 


“ Rauw en vol 

levenSluSt” (Elsevier) 

De Braziliaanse choreograaf Guilherme Botelho 

zorgde met Sideways Rain voor een hit op de 

internationale dansfestivals. Exclusief in de 

Stadsschouwburg Amsterdam. 

SidewayS Rain 

aliaS / GuilheRme Botelho 

zo 2 & mA 3 oktoBER, 

20.00 uuR 

StADSSchouwBuRG AmStERDAm 

www.SSBA.nl 

48 www.brasilfestival.nl

De festivallocaties in Amsterdam 

1 7 14 20 

ARCAM, 

Architectuurcentrum Amsterdam 

Prins Hendrikkade 600 

1011 VX Amsterdam 

www.arcam.nl 

2 De Balie 

Kleine Gartmanplantsoen 10 

1017 RR Amsterdam 

www.debalie.nl 

3 BIMhuis 

Piet Heinkade 3 

1019 BR Amsterdam 

www.bimhuis.nl 

4 Het Concertgebouw 

Concertgebouwplein 10 

1071 LN Amsterdam 

www.concertgebouw.nl 

5 DeLaMar 

Marnixstraat 402 

1017 PL Amsterdam 

www.delamar.nl 

6 Foam 

Keizersgracht 609 

1017 DS Amsterdam 

www.foam.org 

24 

4 

5 

2 16 

13 

19 

17 


Middenweg 72 

1097 BS Amsterdam 

www.huizefrankendael.nl 

IDFA 

8 Pathé Tuschinski, 

Reguliersbreestraat 26, Amsterdam 

9 Pathé de Munt, Vijzelstraat 15, 

Amsterdam 

10 De Brakke Grond, Nes 43, 

Amsterdam 

11 Openbare Bibliotheeek 

Amsterdam, Oosterdokskade 143, 

Amsterdam 

www.idfa.nl 

12 Lloyd Hotel & Culturele 

Ambassade 

Oostelijke Handelskade 34 

1019 BN Amsterdam 

www.lloydhotel.com 

13 Melkweg 

Lijnbaansgracht 234a 

1017 PH Amsterdam 

www.melkweg.nl 

14 

18 21 

9 

6 

20 

10 

8 

11 15 

Noorderkerk 

Westerstraat 187 

1015 MA Amsterdam 

www.noorderkerkconcerten.nl 

15 Openbare Bibliotheek 

Amsterdam (OBA) 

Oosterdokskade 143 

1011 DL Amsterdam 

www.oba.nl 

16 Paradiso 

Weteringschans 6-8 

1017 SG Amsterdam 

www.paradiso.nl 

17 Rijksmuseum 

Jan Luykenstraat 1 

1071 CJ Amsterdam 

www.rijksmuseum.nl 

18 ROC van Amsterdam 

Restaurant Eleements, Roelof 

Hartstraat 6-8, Amsterdam 

www.heerlijkamsterdam.nl 

19 Stadsschouwburg Amsterdam 

Leidseplein 26 

1017 PT Amsterdam 

www.ssba.nl 

1 

3 

22 23 

12 

7 


Haarlemmerplein 7h 

1013 HP Amsterdam 

www.roodebioscoop.nl 

21 The College Hotel 

Roelof Hartstraat 1 

1071 VE Amsterdam 

www.thecollegehotel.nl 

22 Tropenmuseum 

Linnaeusstraat 2 

1092 CK Amsterdam 

www.tropenmuseum.nl 

23 Tropentheater 

Kleine Zaal: Linnaeusstraat 2, 

Amsterdam 

Grote Zaal: Mauritskade 63, 

Amsterdam 

www.tropentheater.nl 

24 Westergasfabriek 

Polonceaukade 27 

1014 DA Amsterdam 

www.westergasfabriek.nl 


Jouw 

internationale 

carrière 

begint 

vandaag 

• Hotelschool, Horeca 

• Koken en Gastheerschap 

• Toerisme en Recreatie 

• Brood- en Banketbakken 

Start 1 okt 2011 


Start 1 feb 2012 

Een hotel managen in 

Rio? Koken in Dubai? 

Een reis begeleiden 

in de Alpen of banketbakken 

in New York? 

Het kan! 

Als de wereld jouw 

werkterrein is, kies dan 

voor een (inter)nationale 

mboopleiding aan het 

ROC van Amsterdam. 

Kijk op: www.rocva.nl of www.horecapunt.com voor alle korte en 

lange opleidingen! Extra informatie nodig? Bel: 020 - 579 16 00 of kom 

op 8 december tussen 15.00 – 17.30 uur naar onze voorlichtingmiddag. 

BALÉ DA CIDADE 

DE SÃO PAOLO 

BRAZILIAANSE DANSERS VAN WERELDNIVEAU 

RESERVEER NU OP DELAMAR.NL 

OF BEL 0900 - 33 52 627 (35 CPM) 

ZA 29 & ZO 30 OKTOBER 

EEN FEEST VOOR DE WARE DANSLIEFHEBBER 

Topprogramma met moderne 

choreografi eën op klassieke muziek, 

Braziliaanse ritmes en techno 

Deze voorstelling is onderdeel van het Brasil Festival 

JE ZIET MEER IN HET 

brasserievanbaerle.nl

Colofon 

Coverfoto: 

Salvador 2001, capeoiraschool. Man en vrouw 

dansen samba (foto: Robert Rizzo, Hollandse 

Hoogte) 

Organisatie Brasil Festival Amsterdam: 

Bestuur Stichting Brasil Festival Amsterdam: 

Simon Reinink (voorzitter) 

Thérèse van Schie (secretaris) 

Jaap van Baasbank (penningmeester) 

Productie: Bubo Damen 

Marketing & Communicatie: Claire Reeves 

PR: Maddy Bergsma 

Uitgever festivalkrant: 

Stichting Brasil Festival Amsterdam i.o.v. 


Hoofd/eindredactie: Saskia Törnqvist 

Redactie: Lonneke Tausch, Anneloes Brand 

Redactionele bijdragen: 


Philip de Wit 

Armand Serpent 

Stijntje Blankendaal 

Fotografie: 

André de Toledo Sader 

Antônio Cruz/ABr 

Andrew Lenz 

Arkady Mitnik 

Bas Losekoot 

Ben Mendes 

Flora van Gaalen 

Gabriel Boieras 

John Maier 

Jörg von Bruchhausen 

Meriam de Lange 

Pablo León de la Barra 

Raimondas 

Robert Rizzo, Hollandse Hoogte 

Sergio Savarese 

Silvio Aurichio 

Su Tomesen 

Visa Image, Hollandse Hoogte 

Washington Post 

Vormgeving: Leander Lammertink/wernerstudio.nl 

Coördinatie: Claire Reeves 

Advertenties: Roos van der Donk 

Druk: EPC 

Wij zijn er helaas niet in geslaagd om de herkomst 

van alle illustraties te achterhalen. Wij nodigen 

daarom eventuele rechthebbenden uit contact met 

ons op te nemen. 

Kaartverkoop 

De kaartverkoop van de 

activiteiten van het Brasil 

Festival Amsterdam vindt 

plaats bij de betreffende 

instelling waar de activiteit 

plaatsvindt. 

Contactgegevens staan bij 

elk programma vermeld. 

Via www.brasilfestival.nl kunt 

u online kaarten bestellen. 

Hier vindt u ook actuele 

informatie over alle 

programma’s op de 

verschillende locaties. 

Programma onder voorbehoud. 


Flamenco / Merengue / Salsa 

DE MOOISTE DANSMUZIEK 

Binnen 24 uur 

geleverd 

VKshop.nl® is de officiële webwinkel van 

5 CD’s + DVD 

29, 95 

Zwoele zomeravonden, tijd om de dansschoenen aan te trekken! 

Deze set bevat vijf onweerstaanbare cd’s met zinderende eigentijdse merengue, de top 

van de eigentijdse fl amenco en aanstekelijke salsa. Bovendien als extra: een instructie-dvd voor beginnende 

en gevorderde salsadansers. 

Slechts € 1,95 

per bestelling

festival programma oktober november 2011

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?