De razzia van Rotterdam. 10-11 november 1944 - KNAW

HET VERZAMELEN VAN DE BRONNEN 15
methodologische opzet van het onderzoek evenmin iets zijn veranderd. Het nieuw
verkregen materiaal zou dezelfde voor- en nadelen hebben als het oude. Daarom
besloten wij een schriftelijke enquête in te stellen onder de weggevoerden.
Door deze enquête konden wij een groter aantal personen bereiken. Tevens echter
moesten wij een onvermijdelijke bron van fouten accepteren. Deze ligt in de ontoereikendheid
van de schriftelijke expressie, doordat men aan de ene kant gedwongen
wordt een vraag beknopt te stellen en aan de andere kant haar even beknopt te
beantwoorden. In de schriftelijke enquête zijn zowel vraag als antwoord onherroepelijk.
De geënquêteerde heeft slechts te antwoorden op de gestelde vragen en krijgt
vrijwel geen kans de associaties, die daarbij opkomen, de vrije loop te laten. Voorts
heeft de enquêteur geen gelegenheid, op een onduidelijk antwoord terug te komen
of bij een slecht begrepen vraag een nadere verklaring te geven. Tenslotte is bij de
vragenlijst de observatie van de geënquêteerde onmogelijk. De enquêteur kan zich
dus geen oordeel vormen omtrent de persoon, die de mededelingen verstrekt. Toch
is een zekere kennis op dit punt wel gewenst, hoewel deze ook in een vraaggesprek
altijd oppervlakkig blijft. Zo moesten wij b.v. onderzoeken hoe de stemming der
mannen was in de ruimen der schepen, waarin zij uit Rotterdam werden weggevoerd.
Een melancholische natuur zou daar soms van „opgewekt” kunnen spreken, waar de
meer opgewekte slechts met „gewoon” zou antwoorden. In dergelijke gevallen heeft
het vraaggesprek voordelen, die de schriftelijke enquête ontbeert.
De vragenlijsten vormden echter in ons onderzoek een onmisbare schakel. Het door
ons onderzochte gebeuren droeg immers een massaal karakter. Wij moesten de aanvankelijk
op beperkte schaal verkregen gegevens dus wel controleren en completeren
met een onderzoekingstechniek, waarmee wij een veel groter aantal berichtgevers
inschakelden. Deze werkwijze had in de eerste plaats ten doel de reeds verkregen
resultaten te controleren. Wij maakten dus een lijst, waarop een gedeelte der vragen
overeenstemde met de vragen die in de gesprekken waren gesteld. Pas wanneer de
antwoorden op die vragen zouden kloppen met het reeds gevormde beeld, zou het
onderzoek op deze punten voltooid zijn. Dergelijke controlerende vragen waren:
welke motieven waren voor de betrokken persoon aanleiding om wel of niet te vertrekken?
Hadden de Duitsers op pleinen, straten enz. mitrailleurs of andere vuurwapenen
opgesteld? Hoe traden de Duitsers op tijdens de huiszoeking, tijdens het
oppakken op straat en tijdens het transport door de stad? Welke stemming heerste er
tijdens het transport?
Maar ook moesten wij om het onderzoek aan te vullen bepaalde omstandigheden
reconstrueren, hetgeen alleen mogelijk was indien wij over een massa statistische
gegevens konden beschikken. Deze completering had betrekking op: de verdeling
van de stad in wijken tijdens de razzia; de wijze van wegvoering naar de verzamelplaatsen;
de routes waarlangs de mannen waren weggevoerd. Het verzamelen van
gegevens uit de vragenlijsten op deze punten geschiedde door de heer H. Brouwer,
medewerker van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. De routes, waarlangs
de mannen waren weggevoerd moesten wij kennen, mede om de tijdsduur te bepalen