Pramoedya Ananta Toer, Sang Pemula In - Books and Journals

W. Wertheim
Een vergeten pionier van het Indonesisch ontwaken. Naar aanleiding van: Pramoedya Ananta
Toer, Sang Pemula
In: Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 142 (1986), no: 4, Leiden, 453-469
This PDF-file was downloaded from http://www.kitlv-journals.nl

W. F. WERTHEIM
EEN VERGETEN PIONIER VAN HET
INDONESISCH ONTWAKEN
NAAR AANLEIDING VAN: PRAMOEDYA ANANTA TOER,
SANG PEMULA, JAKARTA 1985.
1. In de houding van het Nederlands koloniaal bewind tegenover het
opkomend Indonesisch nationalisme viel van het begin af een duidelijke
ambivalentie te onderkennen. Niemand die deze ambivalentie pregnanter
heeft getekend dan de jurist mr. P. H. Fromberg. In een artikel in De
Gids van 1914 over de 'De Inlandsche beweging op Java' vergeleek hij
de houding van Gouverneur-Generaal Idenburg met die van Tartarin,
de opsnijer die een ambivalente mengeling vertoont van Don Quixote en
Sancho Panza, uit de bekende roman van Alphonse Daudet. Deze
Tartarin keerde, na een reis door Noord-Afrika, terug in zijn geboortedorp
Tarascon in de Provence, aangegaapt door zijn dorpsgenoten -
want een kameel liep gedwee achter hem aan! Geruststellend en trots
riep hij de verbaasde omstanders toe: 'C'est mon chameau!' Maar een
eindje verderop werd de kameel balsturig en dreigde schade aan te
richten in de velden. De boeren vroegen Tartarin angstig: 'Is die kameel
van jou?' Tartarin ging hem toen met stenen gooien en riep verontwaardigd:
'Mais non, pas du tout!'
Zo was het ook met de houding van de regering tegenover de sinds
kort opgerichte Sarekat Islam, schrijft Fromberg. In een circulaire uit
1913 verklaarde zij:
'deze ontwaking van het zelfbewustzijn bij den Inlander behoeft
geen grond op te leveren voor wantrouwen en bezorgdheid; integendeel,
zij moet worden beschouwd als het eerste resultaat van
de sedert jaren gedane pogingen tot opheffing van de Inlander, als
de onmisbare eerste stap in de richting der ontwikkeling.'
'Oui, c'est mon chameau.'
Maar werd de Sarekat Islam ongezeggelijk, maakte hij bokkesprongen,
en schreef de Europese pers vinnig dat SI moest worden uitgelegd als
Salah Idenburg (de schuld van Idenburg), dan verkondigde de regering:
'Alle buitensporigheden moeten worden tegengegaan en zoo noodig
met kracht worden onderdrukt'. 'Est-ce que ce chameau est a vous?'
'Non, non, pas du tout!' 1
Toch luidde de visie van Fromberg op de houding van de regering,
kort samengevat, aldus:

454 W. F. Wertheim
'dat deze volksbeweging, deze poging tot volksemancipatie, niet,
gelijk de traditie zou medegebracht hebben, als een "wijd vertakte
samenzwering" of als een uiting van "oplaaiend fanatisme" onderdrukt
of doodgedrukt is geworden. Integendeel is de Indische
regeering, ingelicht door mannen als Hazeu en Rinkes, haar met
sympathie tegemoet getreden.'
En tot nu toe is dit de overheersende visie gebleven van de historici, die
zich met de Sarekat Islam beweging bezighouden. Deze lijn zet zich tot
vandaag toe voort: in het inleidend hoofdstuk tot zijn recent Amsterdams
proefschrift over de beginjaren van de Sarekat Islam schrijft
Korver:
'De voor dit onderzoek meest waardevolle delen van het gebruikte
bronnenmateriaal zijn de rapporten van de adviseurs voor
Inlandse zaken, D. A. Rinkes en G. A. J. Hazeu. . . . Deze personen
behoorden ... tot de voorstanders der ethische politiek. Zij
stonden derhalve welwillend tegenover een emancipatiebeweging
als de Sarekat Islam, die ookrnaar opheffing van de Indonesische
bevolking streefde . . . Hun rapporten geven dan ook een indruk
van grote kennis van zaken en objectiviteit. Het beeld dat in de
komende bladzijden van de Si-beweging zal worden gegeven is tot
op grote hoogte hun beeld van de beweging.' (Korver 1982:16.)
Een heel ander beeld van de rol van de Indische regering in de beginjaren
van de Sarekat Islam, onder de landvoogdij van Idenburg, rijst op
uit een kort geleden in druk verschenen belangrijke historische studie
van de hand van de Indonesische romanschrijver Pramoedya Ananta
Toer. 2 Speciaal Dr. Rinkes komt er uit te voorschijn als de Tartarin de
Tarascon, die stenen gooit naar de ongezeggelijke kameel - en pas
wanneer hij het beest getemd heeft en er bovenop is gaan zitten, aait hij
hem over zijn kop en verkondigt vol trots: 'Oui, c'est mon chameau!'.
2. De studie van Pramoedya Ananta Toer is een biografie van een
belangrijke, maar weinig bekende figuur uit het begintijdperk van de
Indonesische nationale beweging: de journalist Raden Mas Tirto Adhisoerjo.
In de meeste geschiedenisboeken over de nationalistische beweging
in Nederlands-Indië in het begin van deze eeuw - zo ook in de
Amsterdamse dissertatie van Korver over de Sarekat Islam - wordt zijn
naam alleen terloops vermeld als oprichter van een Islamistische handelsvereniging
in Batavia of Buitenzorg, die min of meer als een voorloper
kan worden beschouwd van de in 1912 opgerichte Sarekat Islam.
Iets uitvoeriger over hem was Robert van Niel in zijn The Emergence of
the Modern Indonesian Elite, maar zijn biografische gegevens bevatten
een aantal vergissingen. 3 Mij is maar één studie bekend, waarin Tirto
Adhisoerjo in een juist historisch kader wordt geplaatst: Heather
Sutherland's The Making of a Bureaucratie Elite. Daarin wordt Tirto
Adhisoerjo ook vermeld als oprichter, al in 1906, van de Sarekat Prijaji,

Pramoedya Ananta Toer, Sang Pemula 455
in zekere zin een voorloper van Budi Utomo; en vooral als een invloedrijke
journalist, met een uitgebreide lezerskring onder de lagere bestuursambtenaren
via zijn blad Medan Prijaji (Sutherland 1979:57-9).
De biografie door Pramoedya Ananta Toer heeft in sterke mate het
karakter van een goed gedocumenteerde poging tot rehabilitatie van
Tirto Adhisoerjo; tevens maakt hij aannemelijk hoe het komt dat deze in
de geschiedschrijving over de opkomst van het Indonesisch nationalisme
in feite een 'non-person' is geworden, en ook onder de voortzetters van
het Indonesisch nationalistisch streven een vrijwel vergeten figuur. De
houding van de Nederlands-Indische regeerders — en misschien ook van
vele traditionele Indonesische gezagsdragers - tegenover recalcitrante
en onafhankelijke geesten onder de gekoloniseerden heeft hier alles
mee te maken.
In 1965 was Pramoedya met behulp van zijn studenten aan de Urecauniversiteit
te Jakarta met zijn historisch onderzoek naar de levensloop
van Tirto Adhisoerjo, en naar de koloniale samenleving omstreeks de
eeuwwisseling, al een eind gevorderd — mede ten behoeve van de reeks
historische romans, op de figuur van Tirto geïnspireerd. Maar de politieke
omwenteling van oktober 1965, en de daarop gevolgde gevangenschap
van Pramoedya gedurende 15 jaar (zonder enige vorm van proces)
doorkruiste zijn projecten op een drastische manier - al heeft hij, steunend
op zijn fenomenaal geheugen, tijdens de latere jaren van zijn
gevangenschap de romanserie wel degelijk, eerst mondeling en daarna
schriftelijk, kunnen voltooien. Maar de afwerking van de biografie van
Tirto was, na Pramoedya's vrijlating eind 1979 uit het concentratiekamp
in Buru, nog altijd aan tal van handicaps onderhevig — gewezen politieke
gevangenen zoals Pramoedya worden door het Suharto-regime nog
steeds als paria's behandeld en hebben geen vrijheid van beweging.
Maar de grootste handicap voor dit werk was wel, niet alleen dat bij zijn
gevangenneming in 1965 zijn boekerij en kartotheek met unieke historische
documentatie waren vernietigd, maar ook dat een aantal heel
belangrijke tijdschrift-jaargangen, die hij vóór oktober 1965 tot zijn
beschikking had en die zijn documentatie wezenlijk hadden kunnen
aanvullen, verloren bleken te zijn gegaan en nergens ter wereld meer
aanwezig bleken. Zo ontbreken twee complete jaargangen van Medan
Prijaji, uit de jaren waarin dit van een weekblad in een dagblad was
omgezet. Ondanks de hulp, die Pramoedya in de afgelopen jaren van
verschillende kanten en vooral ook uit Nederland heeft ontvangen om
de documentatie nog zo compleet mogelijk te maken, blijft de biografie
hierdoor toch noodzakelijkerwijs gapingen vertonen.
Niettemin is het uiteindelijk totstandgekomen manuscript Sang Pemula
een bewonderenswaardige prestatie, die wel eens tot ingrijpende
wijzigingen zou kunnen leiden in de gangbare visie op de opkomst van de
nationale beweging in de periode na de eeuwwisseling.

456 W. F. Wertheim
3. In een particuliere brief aan Abraham Kuyper schrijft Gouverneur-
Generaal Idenburg op 1 juni 1913 over de Sarekat Islam: 'Een organisatie
die een heel volk zou omvatten, zou in de hand van een slecht doch
bekwaam man een groot gevaar kunnen worden". 4 Het lijkt mij heel
aannemelijk dat Idenburg hiermee op één bepaalde figuur doelde: Raden
Mas Tirto Adhisoerjo, de eigenlijke stichter van de Sarekat Islaml
Idenburg's adviseurs waren er in geslaagd hem ervan te overtuigen, dat
Tirto zulk een 'slecht doch bekwaam man' was. Van der Wal's bronnenpublikatie
bevat tal van aanwijzingen in die richting. 5
Het merkwaardige is, dat ten tijde van het bewind van Idenburg's
voorganger, Gouverneur-Generaal Van Heutsz, Tirto Adhisoerjo in
regeringskringen helemaal niet zo slecht stond aangeschreven. In zijn
loopbaan had hij al een sterke neiging tot onafhankelijkheid getoond —
zo had hij aanbiedingen voor ambtelijke betrekkingen, waarvoor hij op
grond van zijn afkomst uit de regentenadel en westerse opleiding (een
medische vakopleiding aan de Dokter Djawa School te Batavia, die hij
niet afmaakte) voorbeschikt leek, steeds afgeslagen. En bij zijn journalistieke
werkzaamheid in het gewone spreek-Maleis had hij niet geaarzeld
op te komen voor slachtoffers van ambtelijke onrechtvaardigheid
bedreven door hoge Europese ambtenaren. Maar tegenover het Koninklijk
Huis en diens vertegenwoordiger in de kolonie, de Gouverneur-
Generaal, stond hij loyaal. En van die kant werden in het bijzonder zijn
activiteiten ten bate van de vrouwenemancipatie gewaardeerd. Zo had
het door hem uitgegeven, en mede onder redaktie van zijn vrouw staand,
om de veertien dagen verschijnend, blad Poetri Hindia een schenking
ontvangen van de Koningin-Moeder. Dit werd in de kop van het blad vol
trots vermeld, evenals het feit dat de echtgenote van de Gouverneur-
Generaal op het blad geabonneerd was.
Maar met de komst van Gouverneur-Generaal Idenburg veranderde
de sfeer. Tirto werd in 1910 vanwege een persdelict ('belediging' van
een aspirant-controleur, die hij in zijn blad Medan Prijaji had beschuldigd
van onrechtmatig optreden tegenover de dorpsbevolking) door de
rechter voor twee maanden naar de Lampongs (Zuid-Sumatra) verbannen.
6 Op grond van zijn 'forum privilegiatum' vanwege zijn familierelaties
was zijn zaak berecht door de rechter voor Europeanen (Raad.van
Justitie) en trad deze straf van verbanning in de plaats van vernederende
dwangarbeid 'in of buiten de ketting' - in die jaren een gebruikelijke
straf voor 'gewone Inlanders'. Tirto liet zich door deze ballingschap niet
intimideren. Hij publiceerde een serie brieven uit de Lampongs over zijn
ervaringen tijdens de twee maanden ballingschap, eerst in een ander
blad, en liet ze daarna in Medan Prijaji herdrukken - daarin spaarde hij
zijn kritiek op de misstanden, die hij in de Lampongs was tegengekomen,
niet. 7 Door zijn kritische publikaties kreeg hij, naast tal van bewonderaars,
nogal wat vijanden onder de bestuursambtenaren die hij aanviel,
zowel van het Inlands als van het Europees bestuur (B.B. vertaalde hij

Pramoedya Ananta Toer, Sang Pemula 457
wel eens als 'Buaja Besar', grote boef!) - maar ook onder particulieren.
In eerste instantie had Tirto, met de oprichting van Sarekat Prijaji, en
met zijn weekblad Medan Prijaji, zich gericht op een ledenbestand en
een lezerskring onder het lagere bestuurskorps. Maar toen de Sarekat
Prijaji niet levensvatbaar bleek, kwam hij al spoedig tot de conclusie dat
in feite de van de overheid onafhankelijke middenstand, de 'kaoem
mardika', als de vooruitstrevende groep binnen de Indonesische samenleving
beschouwd mocht worden, op welke de hoop voor de toekomst
van het volk gevestigd diende te zijn. In dit licht moeten wij ook Tirto's
initiatief zien om in het jaar 1909 de Sarekat Dagang Islamiah (Het
Islamitisch Handelsverbond) op te richten. De nadruk hierbij gelegd op
de Islam kan verklaard worden uit de sterke oriëntatie op de Islam onder
de Indonesische opkomende handelsmiddenstand.
Maar Tirto bedoelde met deze vooruitstrevende 'kaoem mardika' niet
alleen de inheemse middenstand: ook de vreemde oosterlingen (in die
jaren nog officieel aangeduid met de term 'met inlanders gelijkgestelden'),
die bovendien nog onderworpen waren aan het discriminerende
wijk- en passenstelsel, rekende hij, als mede-gekoloniseerden, tot de
opkomende 'kaste' van middenstanders. Daarom lag het voor hem voor
de hand ook een aantal ontwikkelde figuren uit de Indo-Arabische
minderheid bij de oprichting en zelfs bij de leiding van de SDI te
betrekken.
Ook de Chinese handelaren zag Tirto niet als concurrenten, maar als
potentiële bondgenoten. Vanaf de eeuwwisseling waren vooral veel
jongere Chinezen in Indonesië sterk betrokken bij de Aziatische emancipatiestromingen
en ideeën, die zich zowel uit China als uit Japan over
de archipel verspreidden. Tirto was sterk getroffen door het initiatief
van de Chinezen in Indonesië, die onafhankelijk van de regering scholen
over de hele archipel oprichtten; maar ook had hij bewondering voor
een grootscheepse boycot, die Chinese handelaren in Soerabaya, aangestoken
door de revolutionaire geest, die vanuit China kwam overwaaien,
tegen Europese bedrijven op touw zetten. Tirto toonde deze
bewondering in zijn journalistieke werk, en wijdde zelfs een beschouwing
aan het bekende slachtoffer van dit type acties, de gehate Ierse
rentmeester kapitein Boycott, wiens naam daarmee door zijn pachters
vereeuwigd werd.
4. Het valt dus te begrijpen dat ook het Westerse bedrijfsleven in de
kolonie de grote invloed van Tirto's journalistieke activiteit, vooral via
Medan Prijaji met zijn oplage van 2000 exemplaren (een aantal dat in
die jaren maar weinig Europese bladen in de kolonie bereikten), als een
bedreiging ging zien. Terwijl in vroegere jaren verschillende bedrijven
graag advertenties in Tirto's bladen en tijdschriften plaatsten en hem van
papier en andere benodigdheden voorzagen en krediet verleenden,
trokken ze inde jaren 1911-1912, toen Tirto als hoofdredacteur van een

458 W. F. Wertheim
veel gelezen dagblad het toppunt van zijn invloed en aanzien als journalist
had bereikt, plotseling de klandizie in en weigerden het blad
verder materiaal en kredietfaciliteiten te verschaffen. Ook in de kring
van Indo-Europeanen had Tirto vijanden, zoals bleek toen de jonge
journalist Dominique Berretty met een terreurgroep, die zich De Zweep
noemde, Tirto eens in zijn redactiekantoor overviel, met de eis een
bepaalde publikatie in te trekken - en toen Tirto weigerde, werd hij met
een zweep bewerkt. 8
Ook onder de Indonesische bestuursambtenaren maakte hij vijanden;
vooral toen hij ter gelegenheid van de installatie van een pas benoemde
patih in Bandoeng in 1910 een toespraak hield, waarvan de strekking
was om te betogen dat de middenstanders, de 'kaoem mardika', in
capaciteiten, beschavingspeil en intelligentie niet de minderen waren
van de Javaanse aristocratie, die in de laatste tijd een duidelijke achteruitgang
in geestelijk niveau had getoond!
1912 werd voor Tirto een kritiek jaar. In de afgelopen jaren had hij,
dronken van zijn successen, bepaald te veel hooi op zijn vork genomen,
door naast het dagblad en het vrouwenblad ook nog te proberen enkele
andere periodieken van de grond te krijgen. 9 Hij had zijn mogelijkheden
om in een koloniale samenleving als criticus van de overheid en haar
dienaren op te treden, overschat, en toen hij eenmaal in de problemen
raakte, bijvoorbeeld door zijn tijdelijke verbanning naar de Lampongs,
kon hij zijn staf van medewerkers niet meer geheel in de hand houden,
waardoor weieens artikelen verschenen, die hij met zijn grotere journalistieke
ervaring zou hebben tegengehouden. En ook zijn financiële
positie werd steeds wankeler — en waarschijnlijk niet alleen door de
boycot die hij ditmaal van de zijde van Westerse ondernemingen en
banken moest ondergaan, maar stellig ook door eigen onervarenheid op
economisch gebied.
In de afgelopen jaren was Tirto wat al te royaal omgesprongen zowel
met zijn werkkracht als met zijn hulp en juridische adviezen, die hij gratis
placht te verstrekken. De Semarangse journalist S. de Vries, redacteur
van het progressieve dagblad Locomotief, schreef over hem in een van
de zeer schaarse necrologieën, die na zijn dood in 1918 verschenen:
'Wat tien, een honderdtal zijner landgenoten niet vermocht tot
stand te brengen, deed Tirto Adi Soerja geheel zelfstandig, waarbij
hij over een verbazende werkkracht beschikte. Te allen tijde
arbeidde hij aan den vooruitgang van zijn ras, doch de resultaten
van zijn werk stelde hij ter beschikking van het algemeen, zoodat
de overledene rijkdom niet heeft mogen kennen . . . Duizenden
werden door hem geholpen ten koste van zich zelf, niet alleen
geringe lieden doch ook radja's en prijajies en altijd bleek deze
hulp niet vergeefs.' (De Vries 1919:88).
Edelmoedig - maar dat was niet de manier om een onderneming zakelijk
te leiden!

Pramoedya Ananta Toer, Sang Pemula 459
Maar een heel belangrijke rol bij zijn ondergang speelde ongetwijfeld
ook de tegenwerking die hij nu ondervond van de kant van de overheiden
volgens Pramoedya's interpretatie ligt hierin de wortel van de catastrofe,
die hem van 1912 tot zijn vroegtijdige dood in 1918 te wachten
stond.
5. Wij komen nu tot de beslissende fase in Tirto's leven: de oprichting
in 1912 van de Sarekat Islam. De geschiedschrijvers vermelden Tirto
Adhisoerjo met zijn Sarekat Dagang Islamiah (Verbond van Moslimse
Handelaren) gewoonlijk alleen maar terloops in dit verband, maar beschouwen
Hadji Samanhoedi, een batikhandelaar uit Solo, als de
eigenlijke oprichter. Maar bij Indonesische leiders uit die jaren of in de
periode kort na Tirto's dood in 1918, zoals Tjipto Mangoenkoesoemo,
Mas Marco Kartodikromo en Mohammad Hatta, was het geen punt
van.twijfel dat de eigenlijke oprichter van de Sarekat Islam niemand
anders was dan Tirto Adhisoerjo, en dat Samanhoedi oorspronkelijk
alleen voorzitter was van de op Tirto's initiatief opgerichte lokale afdeling
van de Sarekat Dagang Islamiah in Solo! Dit is ook de voorstelling
van zaken die, in een geheime brief van 11 augustus 1912, aan
Gouverneur-Generaal Idenburg was gegeven door de Resident van
Solo G. F. van Wijk. 10 Maar in zijn brief aan de Gouverneur-Generaal
van 24 augustus 1912, namens de Adviseur voor Inlandse Zaken
Hazeu geschreven naar aanleiding van deze brief van de Resident van
Solo, meent de Adjunct-Adviseur Dr. D. A. Rinkes de juistheid van de
mededeling van de Resident 'met eenige beslistheid te kunnen ontkennen'.
Volgens Rinkes was de Sarekat Islam opgericht op initiatief
van Javaanse handelaren in Solo, en was de bewering van Tirto dat hij
de stoot tot de oprichting had gegeven, een voorstelling die berustte op
'allerlei verdraaiingen' (vgl. Van der Wal 1967:87). Het is deze voorstelling
van zaken door Rinkes, die de visie van het Nederlands-Indisch
gouvernement op de ontstaansgeschiedenis is blijven beheersen, en die
tot in het proefschrift van Korver onze geschiedschrijving is blijven
domineren. 11
Pramoedya wijst er op, dat in het bewuste advies van Dr. Rinkes een
aantal feitelijke onjuistheden voorkomen. Niet alleen staat vast, dat
Tirto Adhisoerjo al in 1911 vanuit Buitenzorg een propagandareis heeft
gemaakt naar verschillende grote steden op Java, waaronder Solo —
plaatsen die centra waren van inheems handelskapitaal — om er de
oprichting van afdelingen van de Sarekat Dagang Islamiah te stimuleren.
De afdeling Solo kwam onder leiding van Hadji Samanhoedi te staan,
met wie Tirto al sedert jaren contact had. Bijzonderheden daarover
berichtte ook Mohammad Hatta, die er ook op wees dat het in de
bedoeling lag dat die vereniging een 'nationaal-democratisch' karakter
zou krijgen. Het was ook Tirto die, aldus Hatta, al in november 1911 de
statuten formuleerde voor de vereniging, die voortaan Sarekat Islam zou

460 W. F. Wenheim
komen te heten. Zou Dr. Rinkes werkelijk van deze feiten niet op de
hoogte zijn geweest?
Later in 1912 verstrekte Tirto aan Samanhoedi een mandaat om de
leiding van de Sarekat Islam van hem over te nemen, omdat hij van plan
was een grote propagandareis te maken, niet alleen over Java, maar ook
naar andere delen van de archipel en zelfs naar het buitenland. In elk
geval staat vast dat hij toen naar Kediri, Madioen en Soerabaja reisde om
ook daar propaganda voor de vereniging te maken.
6. Maar het advies van Rinkes (namens Hazeu) van 24 augustus 1912 is
ook om een andere reden opvallend. Ik volg nu even niet het betoog van
Pramoedya, maar probeer op grond van onderzoek van oorspronkelijke
bronnen de betrouwbaarheid van Rinkes' verslaggeving te toetsen.
Niet alleen kan de schrijver van de brief, die ook in het verleden over
de persoon van Tirto in negatieve zin had gerapporteerd, geen woorden
genoeg vinden om het karakter van Tirto zo ongunstig mogelijk voor te
stellen ('leugenachtige brutaliteit', 'imponerende oplichterstalenten',
'wankele geweten', 'notoire oplichter'). Maar terwijl de briefschrijver
door informanten ('uit verschillende bron', zegt hij zelf) kennelijk vrij
goed van de faits et gestes van Tirto op de hoogte werd gehouden, en ook
vermeldt dat de executoriale verkoop van zijn boedel 'dezer dagen' zou
plaats vinden en tevoren 'in de dagbladen geadverteerd stond' (Van der
Wal 1967:91, 92), verzuimt Rinkes er aan toe te voegen dat twee dagen
tevoren, op 22 augustus 1912, Tirto, waarschijnlijk krachtens een vonnis
van de landraad (voor civiele zaken kon Tirto geen aanspraak maken op
een 'forum privilegiatum') te Buitenzorg wegens schulden in gijzeling
was gesteld! Zo groot was de afstand van Buitenzorg naar Batavia-ook
met de toen beschikbare vervoermiddelen - niet, dat Rinkes van deze
voor zijn advies toch héél wezenlijke ontwikkeling onkundig zal zijn
gebleven!
Evenmin vermeldt hij in zijn brief, dat al op 27 juli van dat jaar een
strafproces tegen Tirto was aangespannen bij de Raad van Justitie te
Batavia wegens 'laster door een verspreid drukwerk jegens twee ambtenaren,
bij herhaling gepleegd', op grond van een voor enige Indonesische
bestuursambtenaren beledigend artikel in Medan Prijajivan meer
dan een jaar tevoren (17 mei 1911). Het bevel van dagvaarding dateerde
alweer van 22 augustus 1912. Op 24 december van datzelfde jaar werd
Tirto veroordeeld 'tot straf van wegzending naar een oord van ballingschap
voor den tijd van zes maanden' (de strafverzwaring wegens 'herhaling'
sloeg op de veroordeling en verbanning naar de Lampongs in
1910). 12 Zijn verbanning naar Ambon vond overigens pas plaats nadat
Tirto uit zijn gijzeling in Buitenzorg was ontslagen - en uit een brief van
de Procureur-Generaal bij het Hooggerechtshof aan de Gouverneur-
Generaal weten wij, dat hij zich op 21 april 1913 nog steeds in Buitenzorg
in gijzeling bevond. Blijkbaar had geen van zijn verwanten, allen

Pramoedya Ananta Toer, Sang Pemula 461
bestuursambtenaren, zich geroepen gevoeld om hem door betaling van
zijn schulden uit de gijzeling te bevrijden. 13
Overigens bestond, aldus de Pocureur-Generaal in zijn brief, op dat
moment de N.V. Medan Prijaji. waarvan Tirto directeur was, 'volgens
zijn zeggen nog'. Een opmerking, die een merkwaardig licht werpt op
Rinkes' mededeling aan de Gouverneur-Generaal eerst in een brief uit
februari 1912 over "het failleren der betrokken Naamloze Vennootschap",
en in zijn latere brief van 24 augustus 1912 datTirto's "vennootschap
reeds lang in liquidatie was'! Als toch één functionaris van een
eventueel faillissement op de hoogte had moeten zijn, was het wel de
Procureur-Generaal bij het Hooggerechtshof - te meer daar faillissementen
in de Staatscourant en in de pers werden gepubliceerd! Wijst de
mededeling van de Procureur-Generaal, waarin hij zich opTirto's eigen
mededelingen beroept, er niet op dat noch het door Rinkes beweerde
faillissement van de N.V., noch de "liquidatie' ervan al vroeg in 1912,
met de feiten klopte?
En wat de politieke instelling van Dr. Rinkes betreft — uit een passage
in een later, zeer uitvoerig, advies van Rinkes (van 13 mei 1913) over de
Sarekat Islam kan enige twijfel worden geput, of hij evenveel begrip had
voor de 'Inlandse beweging' als de toenmalige Adviseur voor Inlandse
Zaken Hazeu en Gouverneur-Generaal Idenburg. Men moet het volgende
zinnetje op het puntje van zijn tong proeven:
'Natuurlijk acht ik de beweging in haar geheel ook volstrekt niet
toe te juichen; het zou veel aangenamer zijn geweest, voor den
algemeenen toestand hier te lande, indien de S.I.lieden te Solo,
Soerabaja en elders zich rustig hadden gehouden, en de inlanders
niet tot inzicht van hetgeen zij hunne achteruitzetting noemen,
waren gekomen.' 14
7. Toen Tirto uit zijn ballingschap in de Molukken op Java terugkeerde,
was hij geestelijk een gebroken man. Pramoedya meent in wat Tirto in
1912 en volgende jaren overkwam, een duidelijk patroon te kunnen
onderkennen: volgens zijn interpretatie was het ook de bedoeling van
Rinkes, Tirto uit de Indonesische samenleving volledig uit te schakelen,
door ook zijn reputatie onder zijn landgenoten onherstelbaar aan te
tasten. Hierbij is het, volgens mij, van ondergeschikt belang of Dr.
Rinkes als Adjunct-Adviseur voor Inlandse Zaken zelfstandig optrad en
alleen formeel zijn brieven namens de Adviseur Hazeu verstuurde, dan
wel of hij in opdracht van de Adviseur - die ook geen gunstig oordeel
over Tirto had -optrad. Daar Hazeu al in het begin van 1912 naast zijn
adviseurschap tevens in de functie van Directeur van Onderwijs en
Eredienst was benoemd, is het aannemelijk dat hij de 'Inlandse Zaken'
vanaf dat jaar meer en meer aan zijn adjunct overliet, die hem ook
spoedig — zij het tijdelijk tot Hazeu's terugkeer van Europees verlof— als
Adviseur zou opvolgen. Het is óók van minder belang of Rinkes werke-

462 W. F. Wertheim
lijk overtuigd was van de juistheid van zijn berichtgeving, en daarbij
mogelijk gemanipuleerd werd door informanten, die tot de persoonlijke
vijanden van Tirto konden worden gerekend. 15
In elk geval kon Rinkes bij zijn strategie gebruik maken van Tirto's
grootste zwakte: een zekere zelfoverschatting (qui trop embrasse mal
étreint), naast een volkomen gebrek aan ervaring in economische zaken,
waardoor hij licht in de verleiding kon komen tot naar Westerse maatstaven
inderdaad ernstig 'frauduleus' gedrag — een zwakte overigens die
Tirto met nogal wat Indonesiërs, die zich in die jaren in de nationale
beweging en journalistiek stortten, gemeen had!
Belangrijker is, dat volgens Pramoedya's interpretatie Rinkes met
zijn beleid en berichtgeving ten opzichte van de Sarekat Islam een heel
bepaalde bedoeling had: het ging er om, de Sarekat Islam volkomen los
te maken van de door hem als gevaarlijk bestempelde invloed van de
felle onafhankelijke journalist, met zijn scherpe openlijke kritiek op tal
van misstanden. De Sarekat Islam moest, aldus de regeringsvisie, onder
toezicht van de overheid uitgroeien tot een 'loyale' organisatie, die de
leiding van de Westerse deskundigen zou aanvaarden: de kameel die
braaf achter Tartarin de Tarascon zou aanlopen!
Hadji Samanhoedi bleek, door zijn gebrek aan organisatorische ervaring,
een veel plooibaarder figuur dan Tirto Adhisoerjo. Maar toch miste
Samanhoedi de kwaliteiten om aan een snel groeiend lichaam als de
Sarekat Islam leiding te geven. Tenslotte vond Rinkes een geschikte
opvolger in Raden Oemar Said Tjokroaminoto, die zijn grote spreektalent
en charisma onder de Moslemse bevolking paarde aan een bereidheid
in Rinkes zijn leidsman te erkennen. De manier waarop Rinkes -
eenmaal tot Adviseur benoemd - op tal van massavergaderingen Tjokroaminoto
ter zijde stond en zelf toespraken tot de aanwezigen hield
(Korver 1982:31, 32) heeft tot spottende opmerkingen in het orgaan
van de Solose afdeling van de S.I., Sarotomo, aanleiding gegeven. In een
in dat blad opgenomen, enigszins cryptisch stukje ter gelegenheid van
Rinkes' vertrek met Europees verlof in 1916, dat in Pramoedya's biografie
volledig wordt afgedrukt, staat te lezen: 'Er zijn zelfs heel wat
mensen die denken dat de heer dr. R. al Algemeen Voorzitter van de S.I.
is geworden'. Rinkes had het zover gebracht, dat hij zichzelf al kon
verbeelden boven op de kameel van Tartarin te zitten!
8. Maar op de achtergrond van het beleid van de regeringsadviseurs
speelde, aldus Pramoedya, nog een meer verborgen politieke doelstelling.
Van Tirto Adhisoerjo was bekend dat hij, in zijn streven naar
samenbundeling van de Indonesische middenstanders (de 'kaoem mardika')
de Chinezen niet als vijanden of concurrenten, maar als potentiële
bondgenoten beschouwde - al zou hij hen, daar zij niet de Islamitische
godsdienst beleden, niet op dezelfde wijze als de Arabieren binnen de
organisatie van de Sarekat Islam betrekken.

Pramoedya Ananta Toer, Sang Pemula 463
Maar in het jaar 1912, waarin overigens door de beroering, die als
gevolg van de Revolutie in China onder de Chinezen in Indonesië
ontstaan was, conflicten tussen hen en de inheemsen makkelijk konden
uitbreken, zien wij dat speciaal in Solo, waar Samanhoedi zijn batikbedrijfhad,
het al inde tweede helft van het jaar-toen Tirto goed en wel
in gijzelingschap was opgeborgen — tot hevige uitbarstingen tussen de
twee bevolkingsgroepen kwam. 16
Pramoedya legt een verband met een passage in de particuliere brief
van Idenburg aan Abraham Kuyper van 1 juni 1913. De Gouverneur-
Generaal schrijft daarin over de Sarekat Islam:
"Wat hier geschiedt is eenige jaren geleden ook in Br. Indië geschied.
Tot in details is er overeenstemming. Maar in een groot
punt is er verschil: de beweging in Br. Indië was anti-Engelsch:
Engelsche goederen werden geboycot; het Engelsche bestuur
werd verdacht gemaakt; haat tegen Engeland werd gepredikt.
Hier is de beweging tot nu toe - ook daar waar het religieuze
karakter het meest op den voorgrond treedt - zeer bepaald niet
anti-Nederlandsch. Loyaliteit tegenover Nederland wordt herhaaldelijk
op den voorgrond geplaatst: - de leiders der vereeniging
vragen raad aan Dr. Hazeu en Dr. Rinkes, de adviseurs der
Regeering voor inlandsche zaken. En zoo moeten wij het zien te
houden: de strijd moet op economisch, niet op politiek terrein
worden gevoerd.'
En in de daaropvolgende zin wordt niet alleen de angst van de Europeanen
voor de snelle groei van de Sarekat Islam genoemd, maar ook die
van de Chinezen, "die zich na hun parmantig gedrag van verleden jaar
niet zoo heel rustig gevoelen' (Van der Wal 1967:243-4). Pramoedya
interpreteert "de strijd op economisch gebied' als een strijd, die volgens
Idenburg's wens in de eerste plaats tegen de Chinezen zal gaan. Zijn
vraag is: moest Tirto Adhisoerjo daarom uit de leiding van de Sarekat
Islam en van de nationale beweging verwijderd worden?
Over het algemeen kunnen wij stellig wel een zekere parallelie constateren
tussen de ethische politiek van na 1900, en een tegen het
Chinese zakenleven gericht beleid. Mr. Fromberg, die ik al aan het begin
van deze bespreking aan het woord liet, schreef in zijn uitvoerige beschouwing
uit 1911 over De Chineesche beweging op Java:
"Vooral toen wat men noemt de ethische politiek haar intrede
hield, had men het een tijd lang op Chineezen gemunt. Men had
zich in het hoofd gezet dat zij een hinderpaal opleverden voor de
economische opheffing van den Inlander ... Er waren ambtenaren
die zich inbeeldden dat plagen van Chineezen beschermen van
den Inlander was.'(Vgl. Fromberg 1926:406.)
Maar in de gepubliceerde officiële en particuliere correspondentie van
Gouverneur-Generaal Idenburg uit die jaren heb ik geen aanwijzingen

464 W. F. Wertheim
kunnen vinden voor zulk een bewust tegen de Chinezen gericht beleid.
Wel schreef hij aan D. Fock, over de 'Inlandse beweging':
'Oorsprong en hoofddoel van die beweging is economisch: men
wil door aaneensluiting op handels- en nijverheidsgebied onder de
voogdij van den Chinees uit.' Maar hij zag wel degelijk in 'dat de
Sarekat islambeweging van Aziatisch-religieusen aard is. Zij vond
ontegenzeggelijk een goed bereiden bodem. Dat bewust worden
van zichzelf, van- eigen kracht zal zeer vermoedelijk allereerst
leiden tot het innemen van een zelfstandige positie tegen het
inlandsch bestuur.' (Vgl. Van der Wal 1967:165 (brief aan Mr.
Fock), 158 (brief aan Minister van Koloniën de Waal Malefijt).)
Maar het blijft wel degelijk mogelijk, dat Rinkes in zijn adviezen het
anti-Chinese element in de Sarekat /s/am-beweging bewust heeft ondersteund.
9. Met zijn biografie van Tirto Adhisoerjo heeft Pramoedya niet alleen
een boeiende lectuur geleverd, maar ook een uit historisch oogpunt zeer
waardevolle prestatie volbracht. Toen Pramoedya's studie tot stand
kwam, kon hij nog geen kennis dragen van de knappe en doorwrochte
Londense dissertatie van Ahmat "B. Adam, totstandgekomen onder
leiding van Dr. Ruth McVey, waarin de opkomst van de Indonesische
pers, in verband met het ontwaken van een Indonesisch nationaal bewustzijn,
uitvoerig wordt weergegeven. De periode, waarover het proefschrift
handelt, strekt zich uit van 1855 tot 1913. De dissertatie is
gedateerd september 1984, en is tot dusver niet gepubliceerd.
Tegen het eind van zijn dissertatie bespreekt Dr. Adam het weekblad
Medan Prijaji en het is opvallend dat zijn oordeel over dit blad en zijn
hoofdredacteur tot op grote hoogte overeenkomt met het beeld dat door
Pramoedya wordt getekend:
'The Medan Prijaji, which was printed in tabloid format, could be
said to be the first full-fledged indigerious weekly newspaper in
Java. It was to act as an organ for the educated native Indonesians
and to serve as a forum for the native readers to express their views
and to discuss issues relating to native welfare, ranging from native
education to socio-political questions such as criticism against
corrupt prfyayi and inefficiënt government officials who exploited
the orang kecil (masses) through abuse of power (. . .) Tirto's
unrestrained criticism of both Dutch and native officials and his
very nationalistic sentiments demonstrated the political orientation
of this weekly (...) Thus the Medan Prijaji could be said to be
the successor of the Bintang Hindia as a nationalist organ for the
indigenous people. However, it was committed to the defence of
native interests against the exploitation and injustice of corrupt
native rulers and corrupt government officials. The Medan Prijaji
was also bolder in its criticism of the Dutch colonial system as

Pramoedya Ananta Toer, Sang Pemula 465
evident from the swift legal actions taken by the authorities against
the chief editor, Tirto Adhi Soerjo, who more than once was
prosecuted for breaking the colonial Press Laws which among
others proscribed criticism of government officials and respectable
figures such as the senior priyayi.' 17
Opgemerkt moet worden dat Dr. Adam zich, anders dan Pramoedya,
niet kritisch uitlaat over de adviezen van Dr. Rinkes, en diens oordeel
over Tirto's gedrag op financieel gebied min of meer lijkt over te nemen.
In ieder geval kunnen wij nu, achteraf, stellen dat in de adviezen van
Idenburg's raadgevers Hazeu en Rinkes, ondanks hun ethische opvattingen,
toch nog duidelijke koloniale trekken te onderkennen vallen.
Niet alleen beschouwen zij Tirto's gedrag op zakelijk en financieel
terrein naar Westerse maatstaven grofweg als 'frauduleus' en als 'oplichters-praktijken',
zonder ook maar enigszins oog te hebben voor het feit
dat Tirto niet zijn eigen financieel voordeel zocht, maar verwezenlijking
van zijn nationale idealen. Ook de veroordeling van Tirto's journalistieke
werk als 'smaad en laster' (vgl. b.v. Van der Wal 1967:78) was
waarschijnlijk niet vrij van koloniale vooroordelen. In zijn journalistieke
stijl werd Tirto duidelijk beïnvloed door de ook in menig Europees
koloniaal dagblad gebruikelijke scherpe toon, gepaard gaande aan persoonlijke
aanvallen - bekend is dat Tirto, die een poosje onder de
kleurige maar hondsbrutale Karel Wijbrands het journalistieke vak had
geleerd, sterk door diens voorbeeld werd beïnvloed. Dat Tirto enige
malen wegens 'laster' of 'smaad' door koloniale rechters werd verbannen,
zegt op zichzelf nog weinig over de juistheid van deze kwalificatie.
Immers, volgens het in die tijd nog geldende Wetboek van Strafregt voor
Inlanders in Nederlandsch Indië (Stbl. 1872 np. 85), art. 282 e.vv., werd
als schuldig aan laster, en dus aan 'valse' aantijging, iedereen beschouwd
die niet via een 'wettig' bewijs kon aantonen dat de aantijging juist was
(dus omkering van de bewijslast). Art. 284 voegde er aan toe: 'Als wettig
bewijs wordt alleen aangemerkt hetgeen voortvloeit uit eene geregtelijke
uitspraak of eene andere authentieke akte'.
Deze bepalingen, naast 'Het gewrocht der duisternis' (het Drukpersreglement
van 1856, met ook nog een speciale strafbepaling tegen laster
of smaad tegenover ambtenaren of 'gestelde magten') waren voldoende
om de overheid de kans te geven elke kritiek op ambtenaren als 'laster'
of 'hoon' aan te merken.
Toch acht ik het mogelijk, dat Pramoedya de mens Tirto Adhisoerjo
in zijn beschrijving toch enigszins heeft geïdealiseerd, ook al heeft hij wel
degelijk oog voor diens zwakke kanten. Maar als een uiting van een
streven naar rechtvaardigheid, naar eerherstel voor een ware pionier
van de nationale bewustwording onder de Indonesiërs en naar een
'revisie' van de nationale geschiedschrijving is Sang Pemula een belangrijke
aanwinst.

466 W. F. Wertheim
10. Behalve als hoofdfiguur in Pramoedya's biografisch geschrift Sang
Pemula, heeft Tirto ook model gestaan voor Minke, de hoofdpersoon in
de bekende serie historische romans over de kolonie tijdens de eeuwwisseling.
Wie het in 1986 verschenen Voetsporen heeft gelezen, zal in Sang
Pemula veel bekends aantreffen - vooral in de latere hoofdstukken van
de roman, die de activiteiten van Minke op nationalistisch en journalistiek
terrein beschrijven. Maar tegelijk zal de lezer van Sang Pemula dan
ontdekken, dat de voorafgaande delen van de serie, Aarde der Mensen,
en Kind van alle Volken, met wat bekend is van Tirto Adhisoerjo maar
weinig gemeen hebben. Hetzelfde geldt ook nog Voor de eerste helft van
Voetsporen, hoewel de mislukte studie van Minke aan de Dokter Djawa
School (later STOVIA) wel met de feiten klopt. De drie totnutoe
verschenen delen zijn, zoals ook Pramoedya zelf steeds heeft benadrukt,
geconcipieerd als romans, als fictie. Historische romans zijn zij alleen in
zoverre, dat de toestanden in de kolonie zowel als de gebeurtenissen en
ontwikkelingen in de omringende Aziatische landen omstreeks de
eeuwwisseling, door Pramoedya met grote kennis van zaken zijn beschreven.
En, zoals in 1981 was gebeurd met de eerste twee delen van de
romanserie, zijn nu ook Jejak Langkah (Voetsporen) en Sang Pemula in
mei 1986 door de Jaksa Agung tot verboden lectuur verklaard. De door
de autoriteiten daarvoor gegeven argumentatie is volstrekt belachelijk.
Beide boeken zouden uitgaan van het beginsel van 'klassenstrijd' en
gebaseerd zijn op het 'socialistisch realisme', een type literatuur dat bij
communisten in zwang is, en daardoor elementen zou bevatten die de
'openbare orde zouden kunnen verstoren'. Allereerst is er in Voetsporen
geen 'voetspoor' van socialisme en klassenstrijd te bespeuren - het enige
conflict waar de roman om draait is het koloniale conflict tussen overheerser
en overheerste.
Maar nog véél gekker is het, de term 'socialistisch realisme', een term
die uitsluitend gebruikt wordt voor een bepaald soort vooral in de
Sowjet-Unie in zwang zijnde belletrie en schilderkunst, toe te passen op
een zuiver historisch werk - een op documenten gebaseerde biografie.
Van socialisme is in deze levensgeschiedenis van Tirto al helemaal geen
sprake - en wat zou een historisch werk anders moeten zijn dan realistischl
Voor een realistische historische studie over een belangrijke figuur uit
de periode van het nationaal ontwaken zou Pramoedya veeleer een
ere-doctoraat aan een Indonesische universiteit verdienen! Maar te
vrezen val dat, na dit officiële verbod, geen Indonesische universiteit het
zal aandurven, op deze manier tegen dit jongste 'gewrocht der duisternis'
in te gaan.
Daarom ligt hier een opdracht aan de Nederlandse universiteiten: een
erkenning van Pramoedya Ananta Toer niet alleen als schrijver van
wereldformaat en als knap historicus, maar ook als een moedige dissi-

Pramoedya Ananta Toer, Sang Pemula 467
dent die ondanks alle tegenslagen en officiële tegenwerking op creatieve
wijze blijft doorwerken.
Uit de biografie van Tirto Adhisoerjo, maar ook uit de serie historische
romans, èn uit Tempo Doeloe (1982), de door Pramoedya uitgegeven
en becommentarieerde bloemlezing van omstreeks de eeuwwisseling
in het Maleis verschenen korte verhalen - uit alles blijkt dat hij een
kenner is van de Nederlandse koloniale geschiedenis rondom 1900, zoals
wij er in ons land maar weinigen kennen.
NOTEN
1 Vgl. Fromberg 1926:540; overgenomen uit De Gids, 1914, afl. 10, pp. 23 e.v.
2 Pramoedya Ananta Toer, Sang Pemula, 1985; een Nederlandse vertaling van de
biografie verschijnt dezer dagen onder de titel De Pionier. In de Nederlandse uitgave
zijn de meeste aan de Indonesische tekst toegevoegde geschriften van de hand van
Tirto Adhisoerjo weggelaten.
3 Van Niel 1960:89 ff. Zo heeft Tirto nooit de OSVIA (bestuursopleiding) bezocht, en
evenmin bij het Gouvernement gediend. Waarschijnlijk is ook onjuist, dat Samanhoedi
hem als organisator had uitgekozen - het omgekeerde was eerder het geval.
4 Van der Wal 1967:243; de correspondentie tussen Idenburg en Kuyper over de
Sarekat Islam is ook opgenomen in De Bruijn en Puchinger 1985.
5 Een ongunstig oordeel over het karakter van Tirto Adhisoerjo vinden wij al in een
geheim advies van Hazeu als Adviseur voor Inlandse Zaken aan Gouverneur-Generaal
Idenburg van 28 januari 1910, dus van vóór de tijd dat Dr. D. A. Rinkes als
medewerker van Hazeu werd aangesteld. Hazeu noemt in die brief Tirto Adhisoerjo
'de beruchte redacteur van de "Medan Prijaji'"' (Van der Wal 1967:63). De nog veel
scherpere uitspraken in adviezen, ondertekend door Rinkes, komen in het vervolg ter
sprake.
6 Overigens had Tirto Adhisoerjo al eerder een, ook in Sang Pemula vermelde, reis
ondernomen, naar de Molukken. Volgens het zeer gedegen, aan de Londense School
of Oriental and African Studies verdedigde, tot dusver ongepubliceerde, proefschrift
van Ahmat B. Adam, 1984, p. 209, zou Tirto op grond van een rechtzaak (een
beschuldiging van verduistering) gedwongen zijn geweest naar de Molukken te vertrekken.
Maar van een verbanning bij rechterlijk vonnis door een strafrechter (landraad?)
wordt in officiële documenten, voorzover mij bekend, niet gesproken, ook niet
in latere vonnissen wegens persdelicten.
De reis naar de Molukken (eind 1904) heeft voor Tirto's positie kennelijk geen
nadelige gevolgen gehad: hij trouwde met een 'Prinses van Batjan' - hetgeen in de
toekomst zijn aanspraken op een 'forum privilegiatum' in strafzaken versterkte!
7 Een Nederlandse vertaling van deze 'Souvenirs uit het verbanningsoord' wordt ook,
als typerend voor Tirto's journalistieke stijl, als bijlage opgenomen in de Nederlandse
uitgave van Pramoedya's biografie.
8 Bekend is dat Berretty als directeur van Aneta in de jaren twintig een tijd lang een
geïllustreerd weekblad heeft uitgegeven onder de naam De Zweep\ Koch beschrijft de
inhoud van het 'schendblad' als 'beneden peil' (Koch 1960:191 e.v.).
Bij de overval op het kantoor van Medan Prijaji werd Berretty vergezeld door de
procureur-zaakwaarnemer (pokrol-bamboe in het Maleis) Juste Brunsveld van Hulten.
Volgens de dissertatie van Dr. Ahmat Adam kwam het conflict voort uit een
zakelijk geschil tussen Tirto en Brunsveld van Hülten, die als aandeelhouder in de N.V.
Medan Prijaji, uit onvrede met het financieel beheer, beslag had willen leggen op de
bezittingen van de vennootschap, waarop Tirto hem in zijn blad had aangevallen.

468 W. F. Wertheim
9 Tot die bladen behoorden b.v. het maandblad Soeloeh Keadilan (dat rechtskundige
voorlichting verschafte), Pewarta S.S. (bestemd voor spoorwegpersoneel), Soeara
B.O. W. (voor personeel van Openbare Werken) en Soeara Pegadaian (voor pandhuispersoneel).
10 Vgl. Van der Wal 1967:84; opnieuw door de Resident bevestigd in zijn brief van 11
nov. 1912 (Van der Wal 1967:96); vgl. verder Tjipto Mangoenkoesoemo 1927:9-10;
Marco Kartodikromo 1918. Hatta's bevestiging ontleent Pramoedya aan de gestenografeerde
tekst van een door deze gehouden lezing.
11 Korver 1982:16, 37 noten. Als voornaamste uitzondering kan genoemd worden het
bekende werk van Petrus Blumberger, De nationalistische beweging in Nederlandsch-
Indië, dat gebaseerd is op officiële documenten; vgl. pp. 56/57.
12 De volledige tekst van het vonnis van de Raad van Justitie te Batavia is door de
regering in Buitenzorg naar het Ministerie van Koloniën op 11 januari 1913 per
mailrapport no. 366/13 verzonden.
13 De brief van de Procureur-Generaal van 21 april 1913, gericht aan de Gouverneur-
Generaal, is meegestuurd met het mailrapport van 7 mei 1913, no. 496/25.
14 Van der Wal 1967:214. Wel schrijft Rinkes verderop in zijn advies: 'Natuurlijk zal men
nimmer de historische fataliteit kunnen afwenden, doch wel mogelijk is het, als men
haar dan toch moet aanvaarden, zulks te doen met grandeur en met nobele geste' (Van
der Wal 1967:219). Overigens schrijft Idenburg in een privé-brief aan Kuyperop4 juli
1913: 'met deze adviezen stemt Dr. Hazeu geheel in' (Van der Wal 1967:297).
15 Interessant is in dat verband een passage uit een brief aan de Gouverneur-Generaal
van H. A. Voet, ambtenaar toegevoegd aan de adviseur voor inlandse zaken, van
21 februari 1916, welke handelt over Tirto's medewerker en 'vriend' Raden Gunawan
(vgl. Van der Wal 1967:456); er staat niet alleen vermeld dat Gunawan tevoren als
koeliewerver had gefungeerd, maar ook de volgende opmerking: 'Te rechter tijd wist
hij zijne relaties met Tirto adi Soerjo te verbreken en moet hij zich na diens verwijdering
op slinksche wijze in het bezit gesteld hebben van het hotel Samirono, dat aan
dezen of de Medan Priaji behoorde'.
16 Van der Wal 1967:97 (brief van Res. Van Wijk); vgl. ook Korver 1982:19.
17 Adam 1984:211-12. De vergelijking met het door Clockener Brousson en Abdul
Rivai geredigeerde, in Nederland uitgegeven Bintang Hindia is des te interessanter nu
aan dat blad veel aandacht wordt besteed in het kort geleden verschenen deel I van In
het land van de overheerser (1986), in de bijdrage van Harry A. Poeze. Het spreekt
vanzelf, dat kritiek op het regeringsbeleid voor een kritische journalist in de kolonie
zelf nog veel riskanter was dan voor een Indonesiër, die een blad in het moederland
redigeerde.
BIBLIOGRAFIE
Adam, Ahmat B., 1984, The Vernacular Press and the Emergence of Modern Indonesian
Consciousness (1855-1913), Ongepubliceerd proefschrift SOAS, Londen.
Bruijn, J. de, en G. Puchinger, 1985, Briefwisseling Kuyper-Idenburg, Franeker: Wever.
Fromberg, 1926, Mr. P. H. Fromberg's Verspreide Geschriften, Leiden: Leidsche Uitg. Mij.
Koch, D. M. G., 1960, Batig Slot: Figuren uit het oude Indië, Amsterdam: De Brug -
Djambatan.
Korver, A. P. E., 1982, Sarekat Islam 1912-1916: Opkomst, bloei en struktuur van
Indonesië 's eerste massabeweging, Diss. Univ. v. A'dam, Amsterdam: Historisch Seminarium
van de Universiteit van Amsterdam.
Marco Kartodikromo, 1918, 'R. M. Tirto Adhi Soerjo', Sinar Hindia 12/12/1918.
Niel, Robert van, 1960, The Emergence of the Modern Indonesian Elite, Den Haag: Van
Hoeve.
Petrus Blumberger, J. Th., 1931, De nationalistische beweging in Nederlandsch-Indië,
Haarlem: Tjeenk Willink.

Pramoedya Ananta Toer, Sang Pemula 469
Poeze, H. A., 1986, 'Van enkeling tot groep', in: H. A. Poeze (ed.), In het land van de
overheerser!, pp. 23-90, Dordrecht/Cinnaminson: Foris [KITLV, Verhandelingen 100.]
Pramoedya Ananta Toer, 1985, Sang Pemula, Jakarta: Hasta Mitra. [De Nederlandse
versie, De Pionier, verschijnt voorjaar 1987 te Amsterdam: Manus Amici, vert.
Marianne Termorshuizen.]
Sutherland, Heather, 1979, The Makingofa Bureaucratie Elite: The Colonial Transformation
of the Javanese Priyayi, Singapore: Kleinemann.
Tjipto Mangoenkoesoemo, 1927, 'Naar aanleiding van de Relletjes', Publikatie Algemeene
Studieclub in Bandung.
Vries, S. de, 1919, Necrologie Tirto Adi Soerja in Maandblad van den Nederlandschen
Journalistenkring 268, 16/4/1919.
Wal, S. L. van der, 1967, De opkomst van de nationalistische beweging in Nederlands-Indië,
1900-1942, Groningen: Wolters. [Bronnenpublikatie betr. de gesch. v. Ned.-Indië 4.]