Natie, identiteit en nationalisme - Open Universiteit Nederland

Natie, identiteit en nationalisme
Leereenheid 4
Natie, identiteit en nationalisme
W. Melching
Inhoudsopgave
1. Inleiding
2. Periodisering en karakterisering van het nationalisme
3. Het romantisch nationalisme (1770-1815)
4. Eenwording en afscheiding: het klassieke nationalisme (1815-1919)
4.1. De ontwikkeling van het nationalisme tot aan de Eerste Wereldoorlog
4.2 De Eerste Wereldoorlog
4.3. Het cultureel nationalisme in de negentiende eeuw: the invention of tradition
5. Het nationalisme tijdens het interbellum en de Tweede Wereldoorlog
5.1. Betekenis van het nationalisme voor de binnen- en buitenlandse politiek
5.2. Nationalisme in de internationale politiek
5.3. Nationalisme en de totalitaire ideologieën
5.4. De Tweede Wereldoorlog
6. Tanende populariteit en wederopleving van het nationalisme na de Tweede Wereldoorlog
6.1. Het nationalisme in de periode 1945-1989
6.2. Europa na 1989
7. Conclusie
Noten
1

Veranderende grenzen
2
1. Inleiding
Een natie kan worden beschouwd als een groep mensen die een aantal specifieke kenmerken
gemeen hebben, zoals het grondgebied waar zij wonen, de taal die zij spreken en de
mythologie van het verleden dat zij cultiveren. Vaak komen hier een gemeenschappelijke
godsdienst en etnische herkomst bij. Aan het gevoel tot dezelfde natie te behoren ontleent een
groep mensen haar nationale identiteit. In eerste instantie is dit gevoel vooral te herleiden tot
een gemeenschappelijke erfenis die als basis dient voor cultureel nationalisme. Dit gevoel van
een gemeenschappelijke nationale identiteit wordt vaak verbonden aan een politieke
beweging. In dat geval spreken wij van nationalisme.
Het nationalisme is in tegenstelling tot andere politieke stromingen nauwelijks een
uitgewerkte politieke theorie, al heeft het wel sinds zijn ontstaan een belangrijk bestanddeel
van verschillende politieke overtuigingen gevormd. Het nationalisme maakte op enigerlei
wijze deel uit van alle grote ideologieën van de negentiende en twintigste eeuw. Dit maakt het
nationalisme tot een problematisch begrip. Het nationalisme fungeerde in de periode
1933-1945 als de ideologie van de Duitse nationaal-socialisten. Evenzeer diende het in 1821
als drijfveer voor de Griekse vrijheidsstrijders en vormde het na 1945 de rechtvaardiging van
de dekolonisatieoorlogen. Momenteel wordt het nationalisme zelfs gepropageerd als dé
oplossing voor het morele en politieke bankroet van de voormalige communistische staten in
Oost-Europa.
Nationalisme kan in de politieke arena alleen functioneren wanneer het een verbinding
aangaat met een politieke stroming of daarvan een onderdeel wordt. Daardoor heeft het
nationalisme een kameleontisch karakter: het neemt de kleur aan van de politieke opvattingen
waarmee het zich verbindt. 1 Door de koppeling met verschillende ideologieën kan
nationalisme zowel een stabiliserende als een destructieve werking hebben. Dit alles maakt
het noodzakelijk de veranderende betekenissen van `het nationalisme' in een historisch
perspectief te zetten.
In dit hoofdstuk zal nader worden ingegaan op de ontwikkeling van het nationalisme en
zijn verschillende verschijningsvormen. Deze ontwikkeling zal daarbij in verschillende
periodes worden ingedeeld (par. 2). Uiteraard moet een dergelijke periodisering flexibel
worden opgevat. Het tempo waarin het nationalisme zich heeft ontwikkeld verschilde van land
tot land. Bovendien bestonden er zelfs binnen één land verschillende vormen en interpretaties
van het nationalisme naast elkaar.
Nadat de hoofdlijnen zijn uitgezet, wordt dit algemene beeld voor elke periode
gedetailleerd in een afzonderlijke paragraaf: het romantisch nationalisme van de jaren
1770-1815 (par. 3), het klassieke nationalisme uit de periode 1815-1919 (par. 4), het
nationalisme tijdens het Interbellum en de Tweede Wereldoorlog (par. 5) en het nationalisme
na 1945 (par. 6). Tenslotte volgt een samenvattende paragraaf met enkele conclusies.

Natie, identiteit en nationalisme
2. Periodisering en karakterisering van het nationalisme
Rond 1770 kwamen onder invloed van de vernieuwingen in het politieke denken en de
Romantiek de eerste ideeën over nationalisme tot ontwikkeling. 1989 was het jaar van de val
van de Berlijnse Muur en de ineenstorting van de naoorlogse ordening in Europa. Het einde
van de Koude Oorlog is het begin van een nieuwe fase in de Europese geschiedenis. De gehele
periode 1770-1989 kan aan de hand van ontwikkelingen het nationalisme in een drietal
periodes worden onderverdeeld.
De periode 1770-1815 was de fase van het romantisch nationalisme. In aansluiting op de
Romantiek zoals die in de kunsten opkwam, werd ook door politieke denkers als de Duitse
filosoof Herder de blik op het verleden gericht. In hun opvatting maakte de band met het eigen
verleden elk volk uniek: de Volksgeist en de cultuur hadden hun wortels in dit verleden. Het
verleden had daarnaast ook een politieke betekenis. Ooit waren de oorspronkelijke eenheid en
vrijheid van volken verloren gegaan. Het nationalisme zou deze mythische vrijheid en eenheid
van de naties moeten herstellen. In deze periode verschijnen de theoretische werken van
auteurs zoals Rousseau, Herder en Fichte. Deze `vaders' van het nationalisme formuleerden de
kernpunten van nationalistische theorieën zoals de betekenis van de gemeenschappelijke taal,
geschiedenis èn toekomstverwachting. Dit waren volgens genoemde auteurs de voornaamste
argumenten om als `volk' aanspraak te kunnen maken op het predikaat `natie'.
Vanaf 1815 werd het nationalisme ook een politieke kracht van toenemende betekenis.
Het streven naar eenwording en de oprichting van eigen nationale staten bereikte in 1919, het
jaar van de Vrede van Versailles, een voorlopig hoogtepunt. Deze periode zou omschreven
kunnen worden als de klassieke fase van het nationalisme. Afscheidings- en
eenwordingsbewegingen waren overal in Europa actief en het nationalisme ontwikkelde zich
al snel tot één van de meest dynamische politieke krachten. De grote Turkse en Oostenrijks-
Hongaarse rijken kregen te maken met afscheidingsbewegingen. De Griekse
Onafhankelijkheidsoorlog van 1821 was het startsein voor de ontmanteling van deze
multinationale rijken. Typerend voor dit klassieke nationalisme was het Italiaanse en Duitse
streven naar een eigen staat. Een voorlopig hoogtepunt in deze periode werd bereikt rond 1870
toen zowel het staatkundig verdeelde Duitse als het Italiaanse volk ieder kans zagen een eigen
nationale staat op te richten. In 1919 vormde het zelfbeschikkingsrecht het uitgangspunt voor
de afwikkeling van de Eerste Wereldoorlog. De oprichting of heroprichting van een aantal
nationale staten, zoals Tsjechoslowakije, Joegoslavië en Polen, was het resultaat. 1919 kan
daarmee worden beschouwd als een voorlopige afsluiting van deze fase van het klassieke
nationalisme.
3

Veranderende grenzen
4
In de periode na 1919 heeft het nationalisme een belangrijke rol gespeeld in zeer
uiteenlopende politieke processen. Het bijzondere van het nationalisme na 1919 is dan ook
gelegen in de uiteenlopende functies die het heeft vervuld. Nog meer dan voor de negentiende
eeuw geldt voor de twintigste eeuw dat het in feite onmogelijk is om over `het' nationalisme te
spreken. Wel kunnen in het twintigste-eeuwse nationalisme enkele stromingen worden
onderscheiden, die vaak naast elkaar bestonden. Deze kunnen omschreven worden als
racistisch, neo-klassiek en etnisch nationalisme. Onder invloed van extremistische denkers uit
het einde van de negentiende eeuw, zoals Paul Lagarde en Julius Langbehn, nam in Duitsland
en Italië het nationalisme een agressieve, chauvinistische en zelfs racistische wending. Het
nationalisme van Hitler en zijn National-Sozialistische Deutsche Arbeiterpartei (nsdap), dat
gekenmerkt wordt door het overspannen nationalisme van het völkische denken en
antisemitisme, kan worden omschreven als racistisch nationalisme.
In Mussolini's Italië stond niet zo zeer het racisme centraal, maar veel meer de kracht van
de fascistische staat. Mussolini's nadruk op het heroveren van de verloren gegane gebieden, de
zogenaamde irredenta, en de opbouw van een koloniaal rijk, maakte dat het fascisme sterk
leunde op het negentiende-eeuwse nationalisme. Het nationalisme van de Italiaanse fascisten
zou dan ook kunnen worden omschreven als neo-klassiek. Deze vorm van nationalisme vond
navolging bij dictators en sympathisanten van het fascisme in heel Europa.
Het etnisch nationalisme kwam met name na 1945 in de koloniën tot volle bloei. Met

Natie, identiteit en nationalisme
verwijzingen naar de invloedrijke werken uit de romantische periode werd getracht het verzet
tegen het moederland samen te binden. Het nationalisme in de Derde Wereld is van een geheel
eigen aard omdat het twee functies vervult: het dient als verzetsideologie tegen de koloniale
mogendheden en tegelijkertijd als samenbindende kracht in de vaak multiculturele of tribale
samenlevingen. Aangezien in de meeste voormalige koloniën de dominante groep probeert de
`nationale identiteit' te monopoliseren, zou deze vorm van nationalisme omschreven kunnen
worden als etnisch nationalisme.
Aan de hand van de voornaamste politieke en sociale ontwikkelingen in Europa in de periode
1770-1989 zal in dit hoofdstuk een overzicht worden gegeven van de betekenis van het
nationalisme in de Europese geschiedenis. Uitgangspunt van dit overzicht is een viertal
vragen. In welke mate heeft het nationalisme een rol gespeeld in de stabilisering en
destabilisering van de Europese staten? Welke betekenis had het nationalisme voor
revolutionaire stromingen als het fascisme, nationaal-socialisme en communisme? Heeft het
nationalisme ook na de catastrofe van de Tweede Wereldoorlog nog enige invloed gehad in
Europa of maakte de regionale en Atlantische samenwerking op economisch, politiek en
militair gebied er een einde aan? Tot slot zal de vraag aan de orde komen naar de betekenis
van het nationalisme in de actuele ontwikkelingen. Sinds de ineenstorting van het Sovjetimperium
zijn vormen van nationalisme zeker weer een vitale kracht in Midden- en Oost-
Europa.
3. Het romantisch nationalisme (1770-1815)
Over de oorsprong van het nationalisme bestaat een zekere consensus. Onder invloed van de
toenmalige politieke actualiteit en de Romantiek ontwikkelden met name Duitse theoretici
vanaf het einde van de achttiende eeuw de idee dat verschillende etnische groepen in Europa
als volkeren konden worden beschouwd. De opkomst van nieuwe opvattingen over
volkssoevereiniteit, met name verwoord door de Franse filosoof Rousseau, was een
belangrijke stimulans voor nieuwe ideeën over de plaats van de natie in de politiek. Was
voordien de legitieme vorst nog het centrum van de politiek, de nieuwe opvattingen plaatsten
het volk in het middelpunt van de politieke macht. In de Amerikaanse Revolutie van 1776, die
uitmondde in de Grondwet van 1787, en de Franse Revolutie van 1789 werden deze theorieën
voor een belangrijk deel in de praktijk gebracht.
De tweede bron van inspiratie voor de nationalistische denkers was de Romantiek. De
Romantiek bestond voor een belangrijk deel uit een verzet tegen het rationalisme van de
Verlichting. Terwijl de Verlichting de nadruk legde op universele, algemeen geldende
principes, was de Romantiek individualistisch georiënteerd. Deze individualisering was,
volgens denkers als Herder, evenzeer van toepassing op de verschillende etnische en
linguïstische groepen in Europa. Voor de Duitse Romantici was dit nieuwe denken tevens een
verzet tegen de Franse dominantie op het gebied van kunst, cultuur en filosofie. Zoals elk
individu zijn eigen karakteristieke eigenschappen heeft, zo zou ook elk Volk in Europa over
eigen unieke kwaliteiten en een eigen unieke cultuur beschikken. Deze kwaliteiten komen
volgens de Romantiek met name tot uiting in de taal, gewoonten, de geschiedenis en in het
5

Veranderende grenzen
6
`volkskarakter'. De bron van al deze eigenschappen was niet altijd even duidelijk. Zo was
Herder ervan overtuigd dat onder andere de natuur en het klimaat van grote betekenis waren
voor de vorming van het nationale karakter.
Deze ideeën over de natie waren vooralsnog uitingen van cultureel nationalisme. Pas toen
de opvattingen over de uniciteit van de verschillende Kulturnationen in Europa werden
verbonden aan het streven naar de oprichting van een eigen staat kreeg het nationalisme een
specifiek politieke betekenis. Zoals de Britse filosoof en antropoloog Ernest Gellner heeft
opgemerkt is er sprake van politiek nationalisme door het streven naar een volledige
congruentie van `de natie' en `de staat'. Een groot aantal Europese landen was vanuit het
perspectief van de nationalistische bewegingen een `gevangenis der volkeren'. Een blik op de
kaart van Europa rond 1815 leert dat ten gevolge van dit streven het nationalisme een
explosieve politieke lading zou kunnen krijgen.
Voordien was het woord `natie' een tamelijk neutrale aanduiding voor een groep burgers
die aan dezelfde wetten diende te gehoorzamen. Nog tijdens de Amerikaanse
Onafhankelijkheidsstrijd kon simpelweg worden opgemerkt dat door het afkondigen van een
grondwet de Amerikaanse natie automatisch tot stand was gebracht. Het gemeenschappelijke
wettelijke kader maakte de Amerikanen tot leden van dezelfde politieke natie. De natie in de
betekenis van een groep van staatsburgers onder een gemeenschappelijk bestuur is een typisch
produkt van de tradities van de Renaissance en de Verlichting. Onder invloed van de
nationalistische denkers uit de Romantiek wordt het begrip `natie' omgevormd tot een mythe.
De burgers ontlenen hun identiteit veeleer aan deze mythe dan aan hun staatsrechtelijke
positie. Een natie is in deze opvattingen meer dan een staatsrechtelijke overeenkomst.
Bovendien is het lidmaatschap van deze natie alleen door geboorte te verwerven: het is een
lotsbeschikking. Het begrip `natie' krijgt zo een mythisch karakter: de natie staat boven de
individuele burger, die er tegelijkertijd een essentieel bestanddeel van is. Belangrijke
onderdelen van deze nationale mythe en de nationale identiteit zijn, zoals reeds eerder
vermeld, de gemeenschappelijke voorouders, de geschiedenis, de taal, de gewoonten en de
toekomstverwachting.
Ook nadat het nationalisme zich had ontwikkeld tot een politieke factor door het streven
naar een eigen staat, bleef de sterke nadruk op de gemeenschappelijke culturele erfenis een rol
van betekenis spelen. In de praktijk zijn deze twee componenten van het nationalisme niet los
van elkaar te zien. Het culturele nationalisme geeft samenhang aan het politieke streven en
zonder de politieke actie is het culturele nationalisme een weinig krachtige beweging. Het is in
deze context niet geheel zonder betekenis dat Herder zijn loopbaan begon als
literatuurtheoreticus en verzamelaar van oude Duitse liederen. Soms schrokken
nationalistische voormannen er niet voor terug hun opvattingen van een groots verleden kracht
bij te zetten met vervalsingen van `oeroude' volksgezangen, zoals de legendarische Ossianvervalsing
(1776) een centraal bewijsstuk in de aanspraken van de Schotse nationalisten
vormde. 2
De Britse socioloog Anthony Smith heeft het nationalisme kort maar krachtig samengevat
als `a political ideology with a cultural doctrine at its centre'. Een dergelijk politiek en
cultureel nationalisme streeft in zijn meest extreme vorm naar een `monoculturele' staat: de
burgers zijn allen afkomstig uit hetzelfde volk en geen van de volksgenoten hoeft als
minderheid binnen het gebied van een andere staat te leven. In feite was èn is er geen staat in

Natie, identiteit en nationalisme
Europa die aan deze criteria voldoet.
4. Eenwording en afscheiding: het klassieke nationalisme (1815-1919)
4.1. De ontwikkeling van het nationalisme tot aan de Eerste Wereldoorlog
De problemen rondom natie en nationalisme die in de loop van de negentiende en twintigste
eeuw tot heftige conflicten zouden leiden, zijn in een tweetal categorieën onder te brengen. In
de eerste plaats is er het probleem van de volkeren die verdeeld over verschillende staten
leven. In feite kan men hier weer twee soorten onderscheiden. Het Italiaanse en het Duitse
volk leefden verdeeld binnen de grenzen van op zich soevereine staten. Andere volken leefden
als minderheid verdeeld over verschillende staten. Dit was bijvoorbeeld het geval met het
Poolse volk na de derde Poolse deling in 1795. Polen leefden onder Duits, Oostenrijks en
Russisch bewind.
Het tweede probleem vloeit voort uit de multiculturele samenstelling van enkele grote
rijken: de Oostenrijks-Habsburgse Dubbelmonarchie, het Turkse rijk en in mindere mate het
tsaristische Rusland. In deze staten waren vele etnische groepen onder één centraal gezag
samengebracht. De geleidelijke verzwakking van deze rijken, en met name van het
Oostenrijkse en Turkse rijk, viel samen met de opkomst van het nationalisme. De Griekse
opstand van 1821 kan worden beschouwd als het beginpunt van de ontmanteling van deze
rijken.
De eerste samenhangende theorieën over het nationalisme ontstonden in Duitsland. Onvrede
met de Franse dominantie in cultuur en politiek leidde tot de constatering dat de Duitse natie
door haar verdeeldheid verzwakt was. De vernedering van de nederlagen van de Duitse staten
en staatjes tegen de Franse legers in de jaren van de Franse Revolutie leek deze analyse te
bevestigen. Als belangrijkste oorzaak werd de politieke verdeeldheid gezien. De Franse
bezetting had het einde betekend van tientallen kleine Duitse staatjes, maar in 1815 waren er
binnen het territorium van het voormalige Heilige Roomse Rijk nog altijd zo'n veertigtal
soevereine staatjes.
De remedie tegen deze verdeeldheid was cultureel georiënteerd: bewustwording van de
gemeenschappelijke Duitse cultuur zou kunnen leiden tot een politieke aaneensluiting van de
verdeelde natie. Dit programma had een groot revolutionair potentieel en was vooral populair
bij studenten, kunstenaars en intellectuelen. De herinneringen aan de Franse bezetting en de
daaropvolgende bevrijdingsoorlogen tegen Frankrijk werden levend gehouden en vormden de
basis voor de politieke eisen van de nationalisten: eenheid en een krachtige staat om de Duitse
natie te beschermen. Vanaf omstreeks 1800 kreeg de Duitse cultuur nieuwe impulsen. De
Duitse middeleeuwen en de Griekse oudheid werden het middelpunt van een cultus. Dit
programma werd zelfs zichtbaar in de neo-klassieke architectuur van Schinkel in Berlijn en in
de restauratie van gotische gebouwen. De onderwijshervormingen in Pruisen onder leiding
van Von Humboldt moesten van Berlijn een Athene aan de Spree maken. Nadrukkelijk werd
gekozen voor het Griekse voorbeeld om de kracht van een politiek machteloze maar cultureel
hoogstaande beschaving te benadrukken. Dit in tegenstelling tot de machtspolitiek van het
7

Veranderende grenzen
8
Romeinse Rijk.
Gezien de afwijzende houding van de adellijke elites in de verschillende staten en staatjes
kwam het herhaaldelijk tot politieke maatregelen tegen de nationalistisch geïnspireerde
intellectuelen. Het nationalisme stond immers op gespannen voet met de besluiten van het
Congres van Wenen (1815), waar juist het legitieme bezit van de Europese vorsten en vorstjes
was bekrachtigd door de grote Europese mogendheden. Onder de dekmantel van culturele en
sportieve evenementen werd het eenheidsgevoel geritualiseerd met feestelijke bijeenkomsten
op historische plekken en gymnastiekoefeningen van de Turnvereine. In de revolutionaire
jaren 1848-1849 werd de roep om eenwording zelfs verbonden aan een democratisch
programma. De Duitse eenwording zou met behulp van een grondwet en met steun van
Pruisen, de machtigste Duitse staat, tot stand moeten worden gebracht.
De mislukking van de revolutie van 1848 was het begin van een periode van bezinning op
de methoden en doelstellingen van de nationalisten. In de loop van de jaren vijftig kwam een
opmerkelijke coalitie tot stand tussen het romantische nationalisme en Realpolitiker zoals de
Pruisische kanselier Bismarck. De drijfveer van deze coalitie was het gedeelde optimisme
over het potentieel van de Duitse economie. In navolging van Groot-Brittannië moest een
sterke staat worden gevestigd op basis van een bloeiende economie. Deze samenwerking gaf
het nationalisme een nieuw elan en een specifieke richting. Naast de Rijn, gotische
kathedralen en het eikeblad werden ook de spoorwegen, wetenschap en techniek onderdelen
van de Duitse mythe. 3
De eenwording zoals die uiteindelijk tot stand werd gebracht onder leiding van Bismarck
is terug te voeren op de nationalistische sentimenten, die vooral leefden onder de liberale
burgerij, en de mogelijkheden van een nauwere economische samenwerking tussen de
verschillende Duitse staatjes.

Natie, identiteit en nationalisme
De Pruisische machtspolitiek maakte uiteindelijk van een economische unie een politiek
samenwerkingsverband. Een serie korte oorlogen tegen de buurlanden Denemarken (1864),
Oostenrijk (1866) en Frankrijk (1870-71) bracht de afronding van het eenheidsstreven.
Duitsland was een federatie geworden, maar met een sterk centraal gezag van een keizer,
tevens koning van Pruisen.
Met de Italiaanse eenwording van 1861 en de Duitse eenwording van 1871 leken de klassieke
theorieën van het nationalisme hun kracht te hebben bewezen.
9

Veranderende grenzen
10
Volkeren bleken in staat te zijn de politieke en zelfs culturele en religieuze grenzen te
overwinnen en de eenheid van politische en kulturelle Nation te vestigen. Dit voorbeeld
werkte inspirerend op de verschillende afscheidingsbewegingen op de Balkan en in Centraal-
Europa; het verzet tegen de Oostenrijkse en Turkse dominantie nam in hevigheid toe. In
navolging van het model van de Italiaanse en Duitse nationale beweging werden
herinneringen aan het glorieuze verleden gewekt. Onder leiding van een actieve culturele elite,
van kunstenaars, geleerden en niet te vergeten onderwijzers, werden volkeren zoals Serven,
Tsjechen, Slowaken en Bulgaren tot nationaal bewustzijn opgevoed.
Een belangrijke stimulans voor deze nationale bewegingen was de buitenlandse steun.
Niet geheel zonder eigenbelang stond een grote mogendheid als Rusland aan de kant van de
groepen die het nationalisme propageerden. Het panslavisme, de beweging die naar meer
eenheid onder Slavische volkeren streefde, werd door Rusland aangemoedigd, ook al om de
macht van Turkije en Oostenrijk verder te ondermijnen. Al in 1878 werden de eerste
successen geboekt. Met Russische steun wisten de vorstendommetjes Montenegro en Servië
zich onafhankelijk te maken. Ook andere volkeren op de Balkan veroverden, eveneens met

Natie, identiteit en nationalisme
Russische steun, een vorm van autonomie of zelfstandigheid.
De verhouding tussen Oostenrijk-Hongarije en de jonge staatjes aan zijn zuidgrens kwam
onder druk te staan. Een handelsoorlog tussen Servië en Oostenrijk, ook wel bekend als `de
varkensoorlog' van 1906 was de aanloop tot een reeks van Balkan-crises in de daaropvolgende
jaren. De ineenstorting van de Turkse staat ten gevolge van een revolutie in 1908 betekende
een verdere verscherping van de tegenstellingen op de Balkan. Uiteindelijk zou een van de
hiermee samenhangende incidenten, een moordaanslag op de Oostenrijkse kroonprins, de
onmiddellijke aanleiding worden tot de Eerste Wereldoorlog.
4.2 De Eerste Wereldoorlog
De Eerste Wereldoorlog wordt wel beschouwd als de nationalistische oorlog par excellence.
De woelingen op de Balkan, de overspannen verwachtingen in Duitsland aangaande een Griff
nach der Weltmacht, het Franse revanchisme en de heftige propaganda in de deelnemende
landen lijken dit oordeel te bevestigen. Niet alleen in Duitsland, maar ook in Engeland,
Frankrijk, Italië en andere landen vierden het nationalisme en het oorlogsenthousiasme
hoogtij. Dit oorlogsenthousiasme is wel verklaarbaar. De Europese staten hadden, in Europa
zelf, al een lange periode van vrede gekend. Oorlogen werden alleen nog in de koloniën
gevoerd en door de matige bewapening van de plaatselijke bevolking waren deze koloniale
oorlogen tamelijk succesvol verlopen. De les van de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865),
11

Veranderende grenzen
12
die als de eerste moderne oorlog kan worden beschouwd vanwege de introductie van moderne
wapens zoals het machinegeweer en de grote aantallen slachtoffers, was blijkbaar aan de
Europeanen voorbijgegaan. 4
Al in de jaren negentig was, mede uit economische overwegingen, in Europa een
bewapeningswedloop gaande. Dit maakte de internationale situatie bepaald niet stabieler.
Bovendien duurde een oorlog in de regel vrij kort. Met andere woorden: de Eerste
Wereldoorlog werd in eerste instantie gezien als een noodzakelijk kwaad, het diplomatieke
steekspel moest tijdelijk ondersteund worden met enig serieus wapengekletter. Het waren de
omvang van de legers en de kracht van het moderne wapentuig die de Eerste Wereldoorlog
een nieuwe dynamiek gaven. In plaats van een beheerst conflict groeide de oorlog uit tot een
Armageddon en luidde hij het einde van een tijdperk in.
De onafhankelijkheidsverklaringen en de erkenning van het zelfbeschikkingsrecht tijdens de
vredesonderhandelingen te Parijs (1918-1919) resulteerden in een herschikking van de kaart
van Europa. 5 Met name de Amerikaanse president Wilson, een groot voorstander van het
zelfbeschikkingsrecht, verwachtte zo de bron van toekomstige conflicten te hebben
verwijderd. Maar een onmiddellijk gevolg was het ontstaan van weer nieuwe minderheden.
De meeste nationale staten in Europa, en zeker nieuw gevormde staten zoals
Tsjechoslowakije, Joegoslavië, het herrezen Polen en het vergrote Italië, hadden ook na 1919
omvangrijke etnische minderheden binnen hun grenzen. Een consequent doorgevoerd
zelfbeschikkingsrecht zou echter onherroepelijk hebben geleid tot een totale versplintering
van Centraal- en Zuidoost-Europa. Dit maakte dat er in de betreffende landen naast de
beweging in de richting van een eigen nationale staat, een tendens bestond een agressieve of
repressieve minderhedenpolitiek te voeren.
Een mogelijke oplossing voor deze paradoxale bijwerking van het
zelfbeschikkingsbeginsel lag in de stichting van een federatie. Die keuze werd in 1919
gemaakt door Tsjechoslowakije en Joegoslavië. Overigens was een repressieve politiek jegens
nationale minderheden eerder regel dan uitzondering in het Europa van de jaren twintig en
dertig. De minderhedenpolitiek kon op haar beurt weer uitgroeien tot een bron van conflicten
tussen buurlanden. In de regel woonden immers aan beide zijden van de grens omvangrijke
minderheidsgroeperingen. Daardoor zijn er bijvoorbeeld in de jaren twintig en dertig grote
spanningen ontstaan tussen Duitsland en Polen. Typerend in dit verband is de opkomst van de
`Habsburgse mythe' bij Oostenrijkse literatoren zoals Joseph Roth. Deze schrijvers
ontvluchtten de werkelijkheid van het agressieve nationalisme door een nostalgische
idealisering van de veronderstelde tolerantie van de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie.
4.3. Het cultureel nationalisme in de negentiende eeuw: the invention of tradition
Volgens sommige historici heeft het nationalisme zich in West-Europa heel anders ontwikkeld
dan in Midden- en Oost-Europa. Staten aan de Noordzeekust en de Atlantische Oceaan, zoals
Groot-Brittannië, Frankrijk en Nederland, zouden al in de vroeg-moderne tijd beschikt hebben
over duidelijke en stabiele grenzen. Daarom zou in deze landen al zo vroeg een zeker
nationaal bewustzijn tot ontwikkeling zijn gekomen. In Midden- en Oost-Europa hebben, in
deze visie, deze eigenschappen zich pas in de loop van de negentiende en twintigste eeuw

Natie, identiteit en nationalisme
ontwikkeld. Door deze eigen ontwikkeling zijn Midden- en Oost-Europa dan ook het toneel
geweest van vele nationalistische conflicten. Hierbij moet de kanttekening worden gemaakt
dat de meer gewelddadige conflicten zich inderdaad in hoofdzaak in Midden- en Oost-Europa
hebben afgespeeld. Maar ook in de stabiele, `Atlantische' staten hebben het nationalisme en
het nationalistisch bewustzijn in de negentiende en twintigste eeuw een grote rol gespeeld.
Hoewel Frankrijk al vroeg tamelijk zekere grenzen en een dominante elitecultuur kende,
was in de provincie nog lang geen sprake van een `Frans nationaal gevoel'. Het dialect was
belangrijker dan het Frans en de lokale of regionale sentimenten waren aanzienlijk sterker dan
de loyaliteit jegens de natie. 6 Dwars door de kunstmatige grenzen van de departementen die in
1790 definitief werden vastgesteld, liepen vroeg-moderne grenzen van dialecten, gewoonten
en plaatselijke culturen.
Groot-Brittannië kent tot op de dag van vandaag spanningen tussen de samenstellende
delen. Deze vroeg gestabiliseerde natie neemt nog steeds met maar liefst vier nationale teams
deel aan belangrijke sportmanifestaties. Ook in Nederland, dat al sinds het midden van de
zeventiende eeuw in het bezit is van tamelijk onveranderlijke grenzen, zijn de nationale
bewustwording en de vorming van een nationale identiteit langdurige processen geweest.
Veelvuldig is in historisch onderzoek gewezen op het belang van de cultivering van de
nationale identiteit. 7 Deze begint rond 1800, onder invloed van de Franse Revolutie en de
napoleontische oorlogen, en bereikt een hoogtepunt in de periode 1850-1914. Juist in de
negentiende eeuw ondergingen de Europese samenlevingen een snelle en fundamentele
transformatie van agrarische gemeenschap naar industriële massasamenleving. In de plaats
van de traditionele banden met de dorpsgemeenschap, het agrarisch bedrijf en de religie
kwamen de loyaliteit aan de natie en de nationale identiteit. Het nationalisme en het creëren
van een nationale mythe konden zo een stabiliserende invloed uitoefenen op samenlevingen
die een dergelijke diepgaande en snelle metamorfose doormaakten.
Auteurs als Hobsbawm en Cannadine hebben erop gewezen dat in deze periode veel
`eeuwenoude' tradities werden `uitgevonden'. De oeroude Schotse kilt, de rituelen rondom
koninginnedag, nationale feestdagen en helden, ja zelfs de `oorspronkelijke' talen van landen
als Noorwegen en Ierland zijn van tamelijk recente origine. Dit culturele nationalisme, en met
name de `uitgevonden traditie' (the invention of tradition), was een belangrijke factor in de
stabilisering van de moderne samenleving zoals die opkwam in de loop van de negentiende
eeuw. Hobsbawm wijst er overigens terecht op dat de `massaproduktie' van deze `tradities'
buitengewoon succesvol was, hetgeen erop duidt dat de bevolking hiervoor ontvankelijk was. 8
De nationale mythe uitte zich op uiteenlopende manieren, maar altijd speelde de
idealisering van het eigen verleden een grote rol. Centraal stond iedere keer weer het
benadrukken van de historische, natuurlijke en daardoor organische band van de bevolking
met haar verleden, met het vorstenhuis en met de volksgemeenschap. De uitbouw van de
nationale mythe kon op velerlei wijzen worden vormgegeven. Belangrijke ingrediënten waren
de verering van helden en heersers uit heden en verleden, feesten, de nationalisering van de
geschiedschrijving, de vorming van een zekere consensus over het culturele erfgoed, aandacht
voor de eigen taal, trots op de koloniale bezittingen en niet te vergeten de bouw van nationale
monumenten. Uiteraard speelde het onderwijs een belangrijke rol in deze overdracht van
nationale waarden, te meer daar in de meeste Europese landen juist in deze tijd de leerplicht
werd ingevoerd. Het versterken van het nationale bewustzijn werd een onderdeel van het
13

Veranderende grenzen
14
zogenaamde beschavingsoffensief: de opvoeding van de `lagere' sociale klassen tot ware
staatsburgers.
Een markant voorbeeld van nationale heldenverering is de Bismarck-cultus. Na het
overlijden van de IJzeren Kanselier werden binnen korte tijd in minstens 700 Duitse steden en
dorpen Bismarck-monumenten opgericht. Erg geliefd was de vuurzuil ofwel Bismarck-Turm:
een korte stompe zuil waarop op hoogtijdagen een vreugdevuur kon worden aangericht. Een
net van vuren zou zo heel Duitsland overspannen. Ook in Nederland was de herdenking van
`grote doden' een geliefde bezigheid. Gezien de vaak gespannen verhouding tussen de
verschillende religieuze richtingen werd in eerste instantie de voorkeur gegeven aan
kunstenaars en grote zeehelden uit de Gouden Eeuw. In 1907 werd Michiel de Ruyter als
eerste niet-vorstelijke persoon in Nederland op een postzegel afgebeeld. 9 Een fraaie
combinatie van de herwonnen trots op het koloniale rijk en de herdenking van een recente
held was de grote aandacht voor de in 1924 overleden generaal Van Heutsz. In de tien jaar na
zijn dood werden in totaal maar liefst vijf monumenten ter zijner nagedachtenis gebouwd!
Het nationale feest, al in de Franse Revolutie in zwang, was het nationale ritueel bij
uitstek in deze periode. Veldslagen en andere hoogtepunten uit een ver of minder ver verleden
boden een geschikte aanleiding. In Frankrijk werd in 1880 voor het eerst de bestorming van de
Bastille gevierd. De jonge Derde Republiek probeerde zo, bij ontstentenis van een monarch,
haar politieke stamboom wat te versterken. De politieke herdenking met het karakter van een
volksfeest bleek een doorslaand succes.
In Nederland werden met groeiend enthousiasme de vorstelijke verjaardagen gevierd.
Vooral de populariteit van de jonge Wilhelmina was een stimulerende factor. Vaak namen
deze goed georganiseerde feesten de plaats in van de rauwere volksfeesten en kermissen. Na
de mislukte revolutiepoging van Troelstra vond op 18 november 1918 op het Haagse
Malieveld een zorgvuldig geregisseerde `spontane' aanhankelijkheidsbetuiging plaats waarbij
koningin Wilhelmina en prinses Juliana aanwezig waren. In Duitsland werd tussen 1871 en
1918 enthousiast het Sedanfest gevierd om de herinnering aan de cruciale overwinning op
Frankrijk in 1871 levend te houden.
Dat de geschiedbeoefening in dit alles een belangrijke plaats inneemt spreekt voor zich.
In deze periode zien we een professionalisering van de historische wetenschap, hetgeen blijkt
uit de inrichting en openstelling van nationale en plaatselijke archieven, monumentale
bronnenuitgaven, de instelling van leerstoelen en de grote aandacht voor het
geschiedenisonderwijs op school. 10 Met behulp van de geschiedwetenschap en de
kunstgeschiedenis werd getracht de `ware volksaard' van een natie te beschrijven. Dit
gebeurde niet altijd in propagandistische termen. Zo zijn belangrijke delen van het oeuvre van
Johan Huizinga subtiele pogingen om vast te stellen waarin de Nederlandse cultuur verschilde
van die van de omringende beschavingen. 11 Behalve de vastlegging van het `officiële'
verleden ontstond in deze tijd ook een grote belangstelling voor folklore. Etnografen trokken
naar het platteland om de erfenis van de oorspronkelijke volkscultuur vast te leggen. Dat de
niets vermoedende dorpsbewoners vaak een handje moesten worden geholpen bij het
vastleggen van hun `eeuwenoude' gewoonten en gezangen, maakte de populariteit van dit
soort wetenswaardigheden niet kleiner.
Ook kunstenaars en hun produkten kregen een plaats in het nationale pantheon, met als
resultaat een intensieve cultus rond `nationale' kunstenaars. In Duitsland viel Friedrich

Natie, identiteit en nationalisme
Schiller deze eer te beurt. In Nederland werd, met wat minder succes, geprobeerd rondom de
figuur Vondel een dergelijke cultus te creëren. De eerste pogingen hiertoe zijn de herdoping
van een Amsterdams park en de oprichting van een monument in 1867. 12 Dit was het startsein
voor een schier eindeloze stroom Vondelherdenkingen.
In de jaren twintig van de vorige eeuw ontstonden de eerste voor het publiek
toegankelijke musea met `nationale' collecties. De privé-collectie van het Mauritshuis te
's-Gravenhage was al in 1822 publiek toegankelijk. In Nederland ging de canonisering van de
nationale kunst vergezeld van de herontdekking van Rembrandt. Gelijktijdig met de
inhuldiging van koningin Wilhelmina in 1898 vond te Amsterdam de eerste grote Rembrandttentoonstelling
plaats. Via Busken Huet, Huizinga en de glorie van de zeventiende-eeuwse
schilderkunst werden de uniciteit van de Nederlandse beschaving en het `nationale karakter'
aangetoond.
In 1885 kreeg Nederland zijn belangrijkste nationale kunsttempel: het Rijksmuseum in
Amsterdam. Vaak is de bouw van een nationaal museum het onderwerp van heftige debatten
geweest. Juist in dergelijke projecten kon immers de nationale volksaard zichtbaar worden
gemaakt. Hetzelfde geldt natuurlijk ook voor andere prestige-objecten, zoals de voltooiing van
de Dom in Keulen en de herbouw van de afgebrande Houses of Parliament. Dat stijlen als
neo-renaissance, neo-romantiek en natuurlijk neo-gotiek bij deze monumentale projecten
favoriet waren, moge voor zich spreken.
Na 1914 richtten de monumentale architectuur en de nationale discussies hierover zich
voornamelijk op de bouw van oorlogsmonumenten. Een treffende combinatie van de
verheerlijking van het heroïsche verleden en de poging de band met de natie te versterken zijn
de oorlogsmonumenten die in geen enkele Franse plaats ontbreken. Vaste elementen hierin
zijn: de Marianne-figuur, het monogram RF van de Republiek en de alfabetische lijst van
gevallenen. Alfabetisch, omdat in de eendrachtige strijd voor het vaderland de rangen en
standen zijn komen te vervallen. 13 Voor de nationale identiteit krijgen dergelijke lieux de
mémoire (herinneringsplekken) een grote betekenis. 14
Een van de steunpilaren van de nationale identiteit is de gemeenschappelijke taal. Een
algemeen gebruikte standaardtaal bestond in de negentiende eeuw in geen enkel Europees
land. In de provincie en in de grote steden werden dialecten gesproken, die zelfs van dorp tot
dorp verschilden. De standaardtaal werd alleen gesproken door een kleine elite, die zich
tevens frequent van het Frans bediende, óók voor de onderlinge communicatie. We zien in de
verschillende Europese landen pogingen om door middel van codificatie en onderwijs een
standaardtaal te creëren. In Nederland werd in 1882 een project gestart om te komen tot een
veelomvattend woordenboek der Nederlandse taal. Door de leerplicht, de opkomst van de pers
en later de radio werd een algemeen beschaafde standaardtaal geïntroduceerd. Indien nodig
werd een standaardtaal uitgevonden. Klassiek voorbeelden zijn de volstrekt kunstmatige
herleving van het Gaelic in Ierland en de moeizame codificatie van het Noors. 15
Volgens veel onderzoekers werden de inspanningen voor de versterking van de nationale
identiteit gekoppeld aan het zogeheten `beschavingsoffensief'. De overheid en de elites
signaleerden een `sociaal probleem'. Met name in de grote steden was sprake van een snel
groeiend proletariaat. Onderwijs, sociale woningbouw en gezondheidszorg werden ingezet om
deze proletariërs te `verheffen' en op te voeden tot volwaardige staatsburgers. Dit offensief
werd aanzienlijk versterkt door de koppeling van het nationalisme aan het opvoedingsideaal.
15

Veranderende grenzen
16
De `nationale deugden' werden door middel van het onderwijs en de opkomende media zoals
tijdschriften en later ook film en radio geprofileerd en overgedragen. Een belangrijke rol in dit
proces speelden de sportbeoefening, de jeugdbeweging en niet te vergeten de opleiding van
dienstplichtige soldaten. 16
De Amerikaanse historicus George Mosse heeft er in verschillende werken op gewezen
dat ook de obsessie betreffende zedelijkheid en zedelijkheidswetgeving een belangrijke rol
speelde in de vorming van de nationale identiteit. 17 Veel Europese landen kregen rond 1900
een nieuwe wetgeving op het gebied van de zedelijkheid. Homoseksualiteit, abortus en
geboortenregeling dienden te worden uitgebannen omdat ze een aanslag waren op het
fundament van de samenleving: het gezin. In feite werd het gezin beschouwd als de natie op
microniveau. De vader diende zich als een streng doch rechtvaardig heerser te gedragen; de
echtgenote en kinderen waren zijn trouwe onderdanen. Verspilling van seksuele energie
buiten dit gezinskader werd beschouwd als een ondermijning van de nationale weerbaarheid.
Overigens had dergelijke propaganda opmerkelijk weinig succes: in geheel West-Europa
daalde vanaf omstreeks 1900 het geboortencijfer spectaculair.
De vroeg-moderne, agrarische wereld onderging een complete metamorfose onder invloed van
techniek en industrialisatie. De wereld veranderde in de jaren tussen 1870 en 1920 meer dan
in de 500 jaar daarvoor. 18 In dit proces van snelle en radicale veranderingen hadden het
cultureel nationalisme en the invention of tradition een grote invloed op de vormgeving en
zingeving van het politieke leven.
De radicale veranderingen veroorzaakten een gevoel van onzekerheid; de bezinning op de
nationale identiteit was onder meer een reactie op deze veranderingen. In een wereld die leek
te bezwijken onder de nieuwe speed of time bood de concentratie op het eigen verleden en het
nationale karakter houvast. Met name de historiserende levenshouding is karakteristiek voor
deze periode. Merkwaardigerwijs vond deze `zelf-archeologisering' plaats in een tijd die juist
werd gekenmerkt door een grote vooruitgang in wetenschap en techniek.
Met een zekere ruimhartigheid werd het verleden ingeschakeld om de verwarrende
actualiteit te overmeesteren. Het anachronisme en de esthetiek van de schoolplaat werden
hierbij niet geschuwd: de grote helden uit het verleden stonden in één rechte genealogische
lijn met de helden van de eigen tijd. De herinneringen aan de `Gouden Eeuw' van de
verschillende landen werden levendig gehouden en men trachtte zoveel mogelijk juist deze
periode weer tot leven te brengen. De Derde Republiek knoopte aan bij de Franse Revolutie,
terwijl haar oppositie met nostalgie naar de middeleeuwen en het ancien regime terugkeek.
Wanneer een land niet bepaald krachtig was, zoals Nederland, moest het zich tot het
cultiveren van herinneringen en enig verbaal geweld beperken. Wanneer het wèl binnen de
politieke mogelijkheden lag, werd een krachtig nationaal bewustzijn verbonden aan een
zelfverzekerd optreden in de internationale politiek. Ook het bezit van overzeese koloniën
versterkte het zelfbewustzijn: de natie bleek een missie te hebben! De mission civilatrice, de
white man's burden of de ethische politiek werd de ratio van de Europese aanwezigheid in de
tropen. Aan het triomfantelijk bezit van deze koloniale rijken werd zo een scheutje
schuldgevoel en zendingsdrang toegevoegd.
Naast een zeker optimisme dat het nationalisme, en zeker het cultureel nationalisme, met
zich mee bracht, ontstond er vanaf 1890 een nationalistisch geïnspireerd cultuurpessimisme.

Natie, identiteit en nationalisme
In hoofdzaak ging het hier om cultuurkritiek op de materialistische wereld van de burgerij.
Met name bij de jeugd mochten `onheilsprofeten' zich in een grote populariteit verheugen. In
de loop van de twintigste eeuw en met name vanaf 1918 werd deze kritiek sterk gepolitiseerd
en opgenomen in revolutionaire bewegingen zoals fascisme en nationaal-socialisme. Op de
gevolgen hiervan zal in de volgende paragraaf nader worden ingegaan.
5. Het nationalisme tijdens het interbellum en de Tweede Wereldoorlog
5.1. Betekenis van het nationalisme voor de binnen- en buitenlandse politiek
In de periode 1918-1940 speelde het nationalisme een belangrijke rol, zowel in de
buitenlandse als in de binnenlandse politiek van de Europese staten. Bovendien werden de
Europese koloniale mogendheden in toenemende mate geconfronteerd met nationalistische
bewegingen in hun koloniën.
Het `klassieke' nationalisme was op de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog in
diskrediet geraakt. De zelfoverschatting van de verschillende Europese staten, mede een
gevolg van het krachtige culturele nationalisme, had catastrofale gevolgen gehad. Daardoor
raakte het nationalisme, met name in de internationale politiek van West-Europa, in de jaren
na de eerste Wereldoorlog wat op de achtergrond. Internationale verzoening en toenadering
stonden een korte tijd hoog op de internationale agenda. Binnenlands bleef de cultivering van
de eigen identiteit echter een grote rol spelen.
Een nieuwe ontwikkeling in de jaren twintig was de integratie van het nationalisme in
totalitaire bewegingen, zoals het fascisme en het Duitse nationaal-socialisme. Deze
ontwikkeling had twee gevolgen. In de eerste plaats veroorzaakte het nationalisme een
agressieve buitenlandse politiek, die een grote rol speelde in de legitimatie van de
verschillende bewegingen. Dit was onder meer het geval in Italië, dat sinds 1922 onder een
fascistische dictatuur stond. In de tweede plaats had de herwaardering van het nationalisme,
met name in Duitsland, grote gevolgen voor de binnenlandse politiek. De nationale
eenwording werd als onvolledig beschouwd zolang de minderheden onder de bevolking zich
bleven roeren. Tevens moesten alle `volksgenoten' binnen de natie worden gebracht: de Duitse
staat moest identiek worden met het Duitse volk.
Zoals reeds gezegd resulteerden deze twee tendensen in een instabiele internationale
situatie en een met name in Duitsland racistisch georiënteerd binnenlands bestuur. Twintig
jaar na Versailles was Europa weer in een wereldoorlog verwikkeld.
5.2. Nationalisme in de internationale politiek
Het nationalisme is een centraal thema in de internationale verhoudingen van het Interbellum.
Enerzijds zien we pogingen het nationalisme in te dammen, anderzijds de opkomst van
nieuwe vormen van nationalisme. Onder de indruk van de Eerste Wereldoorlog trachtte men
door internationale afspraken en organisaties een zekere stabilisering van de internationale
verhoudingen tot stand te brengen. De besluiten van Versailles en de andere Parijse verdragen
bevatten echter zoveel conflictstof dat van toenadering en harmonie in de internationale
17

Veranderende grenzen
18
politiek nauwelijks sprake kon zijn. Een complicerende factor hierbij was de opkomst van
dictatoriale en totalitaire regimes die het nationalisme tot de kern van hun ideologie maakten:
een zelfbewuste en vaak agressieve buitenlandse politiek was hiervan het gevolg.
Door de introductie van het zelfbeschikkingsrecht als een van de veertien uitgangspunten
van de naoorlogse vredesregeling hoopte de Amerikaanse president Wilson een einde te
kunnen maken aan de vele conflicten in Europa. In de praktijk bleek het zelfbeschikkingsrecht
niet praktisch toepasbaar te zijn. Nationale minderheden zorgden voor conflictstof binnen èn
tussen de meeste Europese staten. Zo had bijvoorbeeld Italië, een van de overwinnaars, een
grote Duitstalige minderheid binnen zijn grenzen gekregen door de annexatie van het
Oostenrijkse Zuid-Tirol. Tegelijkertijd maakte Mussolini, vanaf 1922 aan de macht,
aanspraken op gebieden in Frankrijk, Joegoslavië en Afrika. Duitsland was niet alleen
vernederd door de nederlaag in de oorlog, maar moest bovendien vaststellen dat grote groepen
Duitsers onder buitenlands bestuur leefden.
Het lot van Duitse minderheden in Frankrijk, Polen en Tsjechoslowakije werd door de

Natie, identiteit en nationalisme
opkomende rechts-nationalistische bewegingen, zoals de NSDAP, hoog op de politieke
agenda gezet. Voorts werd het Anschluss-verbod met Oostenrijk als een regelrechte
belediging beschouwd.
Behalve de introductie van het zelfbeschikkingsrecht werd, ook op initiatief van Wilson,
de Volkenbond opgericht. In navolging van de vooroorlogse Haagse vredesconferenties
moesten opkomende conflicten hier besproken en zo mogelijk geneutraliseerd worden. Een
essentieel verschil met deze vredesconferenties was dat de Volkenbond permanent
vergaderde, waardoor het internationale overleg geïnstitutionaliseerd werd. De oorzaken van
de mislukking van de Volkenbond zijn bekend. De Verenigde Staten zijn nooit lid geworden
en verliezers als Duitsland konden pas in een latere fase toetreden. Bovendien werd de
slagvaardigheid van de Volkenbond ernstig belemmerd doordat in principe elk lid het
vetorecht bezat. Overigens moet het Amerikaanse isolationisme niet worden overdreven want
de Amerikaanse regering trad regelmatig actief op in de internationale politiek. Met het
Verdrag van Washington (1922) werd geprobeerd de politieke verhoudingen in Azië te
stabiliseren. Daarnaast commiteerden de Verenigde Staten zich aan Europa door financiële
interventies, voornamelijk om de Frans-Duitse verhoudingen te stabiliseren. Ook waren de
Verenigde Staten actief in tientallen humanitaire en sociale commissies van de Volkenbond.
In Europa ontstonden in de eerste jaren na de Eerste Wereldoorlog enige sterk
nationalistisch getinte conflicten. In feite ging het hier om de afwikkeling van de Eerste
Wereldoorlog, zoals de oorlog tussen Polen en de Sovjet-Unie (1920-1921), de conflicten
tussen Griekenland en Turkije met als inzet de zeggenschap over de kusten van Klein-Azië en
de eilanden voor deze kust (1919-1922), en natuurlijk de Frans-Belgische bezetting van het
Duitse Roergebied (1923). Mede onder financiële druk van de Verenigde Staten werd vanaf
1924 een nieuwe koers in de Duits-Franse relaties ingezet. Zonder de stimulerende werking
van de Duitse economie bleek de toekomst van Europa wel erg somber te zijn. De financiële
consequenties van de wereldoorlog werden door middel van Amerikaanse leningen
ondervangen. Duitsland erkende bij het Verdrag van Locarno (1925) de politieke gevolgen
van de oorlog, maar Duitslands oostelijke grenzen bleven buiten dit verdrag. Als sluitstuk van
het optimisme in de jaren twintig werd door vele mogendheden een verdrag getekend dat
bekend staat als het Briand-Kellog-pact. Dit Frans-Amerikaanse initiatief was een poging
oorlog als politiek wapen voorgoed uit te bannen. De praktische betekenis van het verdrag was
gering, maar het optimisme dat eraan ten grondslag lag is typerend voor de
verzoeningsgezinde `geest van Locarno'.
Het zou onjuist zijn al deze verbeteringen in de internationale politiek als uitingen van
idealisme of onbaatzuchtigheid te interpreteren. Voor elk van de participanten stonden
natuurlijk de nationale en zelfs nationalistische belangen centraal. Stresemann, de Duitse
minister van Buitenlandse Zaken in de jaren 1923-1929, volgde een welbewuste strategie, die
in de jaren veertig en vijftig door Adenauer zou worden herhaald. Stresemann begreep dat
alleen Erfüllung van de geallieerde eisen Duitsland terug kon brengen op het toneel. Alleen als
gerespecteerd lid van de internationale gemeenschap zou een revisie van Versailles mogelijk
zijn. Dat een verregaande revisie van de vredesvoorwaarden zijn einddoel was, valt niet te
betwijfelen. Stresemanns vroegtijdig overlijden in 1929 maakte dat hij zijn beleid niet kon
voltooien.
19

Veranderende grenzen
20
In nationalistische kringen in het leger en onder de rechts-revolutionaire völkische
bewegingen werd Stresemanns politiek met argwaan bekeken. De Erfüllung werd als een
zwaktebod beschouwd: elke toenadering tot Frankrijk was een vernedering voor Duitsland. In
deze kringen verwachtte men meer van een samenwerking met de Sovjet-Unie. Bismarcks
politiek om een goede verstandhouding met Rusland in stand te houden werd in de jaren
twintig en dertig in ere hersteld. Via openbare en vooral geheime verdragen werd de Duits-
Russische vriendschap weer opgebouwd. Al in 1922 kwam te Rapallo de eerste toenadering
tot stand. In het vriendschapsverdrag van 1926, dus onder het bewind van Stresemann, werden
zelfs uitgebreide militaire afspraken gemaakt. Duitse militairen konden gaan oefenen met
wapens die, volgens Versailles, streng verboden waren. De training van het Rode Leger door
Duitse instructeurs was de prijs voor grootschalige experimenten met tanks, vliegtuigen en
gifgas. Pas in 1933 kwam hier een einde aan.
Dankzij de Amerikaanse terughoudendheid en de Russische afzijdigheidspolitiek konden de
Europese mogendheden gedurende het Interbellum nog twintig jaar de illusie koesteren dat
wereldpolitiek en Europese machtspolitiek hetzelfde waren. Groot-Brittannië ging zich in
politiek en vooral economisch opzicht steeds meer concentreren op zijn relaties met de
dominions en de koloniën. Het wankele machtsevenwicht tussen Frankrijk en Duitsland kon
blijven bestaan dankzij de deplorabele staat van de Duitse economie en het voorzichtige

Natie, identiteit en nationalisme
beleid van Stresemann. Al in de Eerste Wereldoorlog was gebleken dat zonder hulp van
buitenaf de Europese mogendheden de Duitse oorlogsmachine niet konden bedwingen. Deze
herinnering kwam vanaf 1933 weer in alle duidelijkheid tevoorschijn toen het nazi-regime een
actieve revisionistische koers ging volgen. Door het sluiten van veel compromissen met
Duitsland, ook wel bekend als appeasement-politiek, werd getracht het onvermijdelijke te
vermijden: een Europese oorlog die zeker het einde van de Europese hegemonie zou
betekenen.
5.3. Nationalisme en de totalitaire ideologieën
We zagen reeds dat in de romantische nationalistische theorieën een zekere ruimte bestond
voor pluriformiteit. Ieder volk moest de kans krijgen zich tot een natie aaneen te sluiten. Een
oordeel over de waarde van de verschillende nationaliteiten bleef hierbij achterwege.
Typerend zijn de bewondering voor nationalistische bewegingen in andere landen en de
solidariteit met bewegingen elders. De Britse poëet Byron stierf, weliswaar aan een ziekte, aan
21

Veranderende grenzen
22
het hoofd van Griekse nationalisten in de strijd tegen Turkije, en de latere Napoleon III was
lange tijd een vurig bewonderaar van de Italiaanse nationalisten. Elke natie was uniek en
daarom per definitie niet `beter' of slechter dan de andere. In deze houding van onderling
respect en waardering kwam tegen het einde van de negentiende eeuw een fundamentele
wijziging. In het nationalistisch denken begon de idee te overheersen dat bepaalde volken, met
name het eigen volk, superieur aan andere volken zouden zijn. Deze koppeling tussen
nationale en etnische superioriteitsgevoelens treffen we al aan in het werk van Duitse
theoretici rond 1800. Het nieuwe element was dat dit gepaard ging met een toenemend
agressief gedrag van de staten onderling.
De combinatie van dergelijke superioriteitsgevoelens, cultuurkritiek en sterk
gesimplificeerde ideeën uit de evolutietheorie veroorzaakte een wending in het nationalistisch
denken die in de twintigste eeuw ingrijpende gevolgen zou hebben. In zijn klassieke studie
omschrijft Fritz Stern deze omslag in het nationalistische denken als the politics of cultural
despair. Deze twijfel aan de levensvatbaarheid van de Europese cultuur was in eerste aanleg
een literaire en filosofische cultuurkritiek die Stern omschrijft als `the ideological attack on
modernity, on the complex of ideas and institutions that characterize our liberal, secular, and
industrial civilization'. 19 In de loop van de twintigste eeuw werd de `conservatieve revolutie'
de voedingsbodem voor politieke stromingen met een rechts-radicaal karakter.
Deze conservatieve revolutie was anti-modern en daardoor anti-liberaal, antiparlementair,
anti-kapitalistisch, en in de regel anti-semitisch. Toch kan van een `revolutie'
gesproken worden omdat de desbetreffende ideologen een radicale herordening van de
politiek en samenleving nastreefden. Hun verwarde en vage gedachtengoed had zijn wortels in
de ideeën van vooraanstaande auteurs als Dostojevski en Nietzsche. Met hun populairwetenschappelijke
werken bereikten ze een groot publiek. Tot de bekendsten horen Paul de
Lagarde, Julius Langbehn, Houston Stewart Chamberlain, Arthur Moeller van den Bruck en
Oswald Spengler. De meesten van deze auteurs schreven bestsellers waarin zij op zeer
speculatieve wijze de resultaten van verschillende wetenschappen met elkaar in verband
brachten, en zij zich vooral geïnteresseerd betoonden in de samenhang tussen kunst,
geschiedenis en ras. De ideeën uit hun meestal onbegrijpelijke en chaotische werken werden
gepopulariseerd en verspreid in talloze pamfletten, brochures, en `historische' studies. De
invloed van deze cultuurcritici was dermate sterk dat de sporen terug te vinden zijn in de
werken van bestseller-schrijvers als Karl May en talloze Heimat-romanciers. 20
Overigens was deze cultuurkritiek niet beperkt tot Duitsland. Ook in andere landen
werden de uitverkoren positie van de eigen natie en het pessimisme over de moderne tijd een
steeds belangrijker thema in het nationalisme en de cultivering van de eigen identiteit. In
Frankrijk streefden Maurice Barrès en Charles Maurras naar een wedergeboorte van de Franse
natie na de vernederende nederlaag van de Frans-Duitse oorlog (1870-1871). In dat verband
legden zij grote nadruk op de missie van de Franse natie. De spionagezaak tegen de joodse
legerkapitein Alfred Dreyfus, die tot een nationale affaire uitgroeide, was voor hen het
doorslaggevende bewijs van de fundamenteel `antinationale' houding van de joden. Hoewel
het cultuurpessimisme in Frankrijk veel opgang maakte werd de politisering ervan alleen in
Duitsland tot de uiterste consequentie volvoerd. Vanaf 1933 was de nazistische ideologie, die
onmiskenbaar haar wortels in deze conservatieve cultuurkritiek had, de officiële
staatsideologie.

Natie, identiteit en nationalisme
Even eenvoudig als de diagnose van de moderne samenleving was de voorgestelde
remedie: de natie kon alleen `regenereren' wanneer het liberalisme verruild zou worden voor
een autoritair geregeerde staat onder leiding van een Führer die de klassentegenstellingen zou
weten te overbruggen. In laatste instantie was deze politieke leer gebaseerd op een nieuwe
definitie van het sleutelbegrip vrijheid. In plaats van de vrijheid van het individu, zoals
gepropageerd door het liberalisme, moest een `nieuwe vrijheid' komen. Alleen wanneer de
mens lid was van een krachtige natie kon van `echte' vrijheid worden gesproken. Deze nieuwe
definitie van het begrip vrijheid had ernstige consequenties voor de waardering van de
parlementaire democratie en de rol van politieke partijen. Dergelijke instituties droegen
uiteindelijk bij tot de verdeeldheid van de natie en waren dus verwerpelijk. Alleen een bestuur
door een leider die de volkswil kon aanvoelen en uitvoeren was een aanvaardbaar politiek
systeem. De staat moest weer een krachtig wapen worden en mocht niet meer het toneel zijn
van een verwarrende compromispolitiek.
Veel van de genoemde auteurs waren antisemitisch: de invloed van `volksvreemde'
groepen, zo redeneerden zij, verzwakte de natie nog verder en zou uiteindelijk tot de
ondergang van het volk leiden. Deze obsessie met de `raszuiverheid' is terug te voeren op de
grote invloed van onderzoekers die zich bezighielden met de veronderstelde relatie tussen ras
en cultuur, zoals de Fransman Gobineau. De populariseringen van de ontdekkingen van de
Engelse bioloog Charles Darwin wezen op de `natuurlijkheid' van strijd en oorlog. Volgens
deze sociaal-darwinistische theorieën was oorlog een natuurlijk gegeven en had alleen een
`zuiver ras' een overlevingskans in deze permanente strijd. Deze `wetenschappelijke'
ontdekkingen vonden hun weg naar het antisemitisme. Onder invloed van dergelijke
rassentheorieën ontstond het moderne antisemitisme, waarin `biologische' argumenten de oude
theologische argumenten vervingen. Juist door de enorme vlucht van de natuurwetenschappen
aan het einde van de negentiende eeuw konden populariseringen en vulgariseringen een groot
gezag verwerven.
Het succes van dergelijke auteurs is mede te verklaren uit de onvrede van grote delen van
het publiek met de ontwikkelingen in kunst en wetenschap vanaf het einde van de negentiende
eeuw. De beeldende kunst verloor haar figuratieve karakter, in romans werden de
verteltradities losgelaten en de verschillende wetenschappen bleken het `pre-industriële'
wereldbeeld eerder te compliceren dan te vereenvoudigen. 21 De politiek leek alleen nog het
strijdtoneel van belangengroepen te zijn en zeker niet een krachtig centrum van waaruit over
het lot van de natie werd nagedacht en beslist. In essentie was de conservatieve revolutie een
reactie op deze modernistische ontwikkelingen. De afbraak van het vertrouwde wereldbeeld
leidde tot een laatste krampachtige poging om de overzichtelijke, hiërarchisch geordende
wereld in stand te houden.
Vóór 1918 waren de ideeën van de conservatieve revolutie vooral populair bij sommige
intellectuelen en niet te vergeten de jeugdbeweging. Ná 1918 kon het gedachtengoed van de
conservatieve revolutie in de vorm van fascisme en nationaal-socialisme uitgroeien tot
politieke massabewegingen. Mythes zoals Volk, Führer en Drittes Reich werden de leidende
principes in de vormgeving van de totalitaire staten Italië en Duitsland. 22
Een belangrijk discussiepunt is de vraag of het nationaal-socialisme een moderne dan wel
een conservatieve politieke stroming was. 23 Hierbij moeten echter de vormgeving en de
inhoud goed onderscheiden worden. De toepassing van de nieuwste propagandamiddelen en
23

Veranderende grenzen
24
-technieken is zeker modern te noemen. Hitler was de eerste politicus die zijn
verkiezingstournee per vliegtuig aflegde. Zijn propagandachef Goebbels maakte intensief
gebruik van moderne media zoals radio en film. Maar de inhoud van de nazi-boodschap was
op de essentiële punten anti-modern. Om er enkele te noemen: een terugkeer naar eenhoofdig
leiderschap, anti-parlementarisme, het benadrukken van de `natuurlijke' rolverdeling tussen
man en vrouw, de opvattingen over entartete kunst en natuurlijk het antisemitisme. Dat het
Derde Rijk voor een deel de oude sociale structuren in Duitsland vernietigde, was veeleer een
ongewild en onverwacht bijprodukt van de dictatuur en de Tweede Wereldoorlog dan een
vooropgezet plan.
Wanneer we het Italiaanse fascisme en het Duitse nationaal-socialisme vergelijken, dan blijkt
dat de functie van het nationalisme in deze twee ideologieën verschilt. Mussolini's
nationalisme kan als neo-klassiek worden omschreven; in zijn propaganda voor het herstel van
een krachtig Italië refereerde hij aan het Romeinse Rijk en drong hij aan op de herovering van
`Italiaanse' gebieden die in buitenlandse handen waren gekomen. Mussolini maakte
aanspraken op delen van Zuid-Frankrijk en Joegoslavië. Bovendien wilde hij een sterke
uitbreiding van het Italiaanse koloniale bezit in Afrika. De Middellandse Zee werd in de
fascistische propaganda mare nostrum (onze zee) genoemd en in het taalgebruik en in kunst en
architectuur greep men terug op de monumentale `classicistische' bouwstijlen. In feite
continueerde Mussolini hiermee het negentiende-eeuwse nationalisme van het Risorgimento
(het Italiaans streven naar eenheid in de negentiende eeuw). Door de concentratie op de staat
in plaats van op het ras bleek het fascisme geschikt voor export: autoritaire politieke
bewegingen in bijna alle Europese landen lieten zich door Mussolini inspireren.
Het Duitse nationaal-socialisme had een ander karakter. In Hitlers wereldbeeld speelde
het ras een doorslaggevende rol. De Duitse staat was niet meer dan een tijdelijk instrument
voor de vestiging van de macht van het `Arische ras'. Dit racistische nationalisme was
gebaseerd op de quasi-wetenschappelijke overtuiging dat er zoiets als een `Germaans' of
`Arisch' ras bestond, waarvan het Duitse volk de meest uitgelezen vertegenwoordiger was.
Deze overtuiging had twee gevolgen. In de eerste plaats een agressieve buitenlandse politiek
teneinde alle `volks'- en rasgenoten onder Duits gezag te brengen. In de tweede plaats
entameerde Hitler een racistisch georiënteerde binnenlandse politiek: `volksvreemde'
elementen moesten geïsoleerd en in een later stadium verwijderd worden. Het nationalistisch
ideaal van de monoculturele staat werd getransformeerd in de monoraciale staat. Uiteindelijk
werd genocide de weg tot de vestiging van de pure nationale staat. Wanneer deze toestand
eenmaal gerealiseerd zou zijn, was de staat in principe overbodig. Een door het Germaanse ras
beheerst Europa had geen staten meer nodig. De belangrijkste functie van de staat was het
beschermen van verschillende groepen op basis van rechtsgelijkheid; deze functie zou na de
overwinning van het Germaanse ras overbodig zijn geworden.

Natie, identiteit en nationalisme
5.4. De Tweede Wereldoorlog
Ondanks de welwillendheid van de Westeuropese landen om de voorwaarden van Versailles
te herzien bleek een oorlog onvermijdelijk. Het nazi-bewind nam geen genoegen met een sterk
toegenomen politieke invloed en zelfs niet met een algehele revisie van Versailles. Hitlers
programma omvatte veel meer: een daadwerkelijke bezetting van gebieden in de Duitse
invloedssfeer en een kruistocht tegen de Sovjet-Unie. Groot-Brittannië en Frankrijk hadden
Hitlers buitenlandse politiek schromelijk onderschat. Dit maakte een gewapend conflict op
termijn welhaast onvermijdelijk, aangezien concessies slechts een tijdelijk effect hadden. De
Duitse aanval op Polen in september 1939 was voor Engeland en Frankrijk reden de
appeasement-politiek op te geven: zij verklaarden de oorlog aan Duitsland.
Na de zeges tijdens de Blitzkrieg in het Westen leek Hitlers positie vanaf de zomer van
1940 tamelijk solide. Frankrijk was ten onder gegaan, de neutrale staten in het Westen en
Scandinavië waren al eerder in korte tijd onder de voet gelopen. Groot-Brittannië stond alleen
en een definitieve nederlaag leek slechts een kwestie van tijd. Voor Groot-Brittannië was een
overwinning op Hitler de laatste kans het Empire en daarmee zijn status als grote mogendheid
te behouden. In deze zin was de Tweede Wereldoorlog voor de Britse regering aanvankelijk
een traditionele oorlog: het machtsevenwicht stond op het spel. De ambitieuze oorlogsdoelen
van Hitler, duidelijk gemaakt door de inval in de Sovjet-Unie in juni 1941 en de onverwachte
en geheel overbodige Duitse oorlogsverklaring aan de Verenigde Staten in december 1941,
veranderden het karakter van de oorlog. Vanaf de zomer van 1941 was het conflict uitgegroeid
tot een totale oorlog met als inzet de overleving van de Westeuropese beschaving.
Naast de militaire strijd voerde Hitler in het geheim een tweede oorlog, met als doel de
vernietiging van de Europese joden. Direct na de inval in de Sovjet-Unie begon het Duitse
leger, bijgestaan door de plaatselijke bevolking, met het uitmoorden van de joodse bevolking.
In de geschiedschrijving bestaat een heftig debat of de totale vernietiging van de joden een
vooropgezet plan was (intentionalisme) of dat de vernietiging in de loop van Operatie
Barbarossa (de Duitse codenaam voor de aanval op Rusland) langzaam uitgroeide van
chaotische pogroms tot de systematiek van de massatransporten naar de vernietigingskampen
(functionalisme). 24
In dit debat wijzen de functionalisten op de vaak geïmproviseerde wijze waarop het
Duitse regime optrad, ook in het geval van de Endlösung. Bovendien zien deze historici een
causaal verband tussen de mislukking van de Blitzkrieg tegen de Sovjet-Unie in de winter van
1941-1942 enerzijds en de intensivering van de vervolging van de joden anderzijds. De
dreiging van een mogelijke nederlaag zou Hitler en zijn naaste medewerkers hebben
aangespoord het vernietigen van de joden prioriteit te geven. In de winter van 1941-1942, dus
na het eerste Russische tegenoffensief, viel het definitieve besluit tot de vernietiging en werd
ook de methode daartoe, de concentratiekampen, vastgesteld. In de woorden van de Duitse
historicus Sebastian Haffner: `De politicus Hitler trad in 1941 voorgoed af ten gunste van de
massamoordenaar Hitler.' 25
Tegenstanders van deze functionalistische these wijzen op de centrale rol van het
antisemitisme in de nazi-ideologie in het algemeen en in het denken van Hitler in het
bijzonder. In de opvattingen van de intentionalisten was Auschwitz al vanaf 1933, of wellicht
nog eerder, Hitlers einddoel. Ook zien zij in Hitlers Mein Kampf, geschreven in de jaren
25

Veranderende grenzen
26
1924-1925, al de aankondiging van de massavernietiging. Zijn gehele politiek zou in het licht
moeten worden gezien van de vooropgezette bedoeling de Europese joden in de
concentratiekampen te vernietigen. Gezien het vaak veranderende en weinig consistente beleid
ten aanzien van de joden in de jaren dertig en zelfs na 1939 is deze theorie toch minder
overtuigend. Wel zijn beide stromingen het eens over de centrale betekenis van Hitler in de
Endlösung: het was zijn beleid dat de weg naar de vernietigingskampen mogelijk maakte. 26
6. Tanende populariteit en wederopleving van het nationalisme na de Tweede
Wereldoorlog
6.1. Het nationalisme in de periode 1945-1989
In 1945 eindigde de Tweede Wereldoorlog, die evenals de Eerste mede door het nationalisme
was veroorzaakt. In totaal vielen er vijftig miljoen slachtoffers, onder wie de zes miljoen
joodse slachtoffers van de `oorlog binnen de oorlog'. Het leek in 1945 duidelijk dat het
nationalisme voorgoed in diskrediet was geraakt. Een nieuwe wereldorde zou gebaseerd
moeten worden op samenwerking en de inrichting van een internationale rechtsorde. Een
terugval in de politiek van de jaren dertig diende koste wat kost vermeden te worden.
De Tweede Wereldoorlog had een aantal vèrstrekkende gevolgen waarvan de
belangrijkste hier genoemd moeten worden. In de eerste plaats hadden de Verenigde Staten en
de Sovjet-Unie de rol als wereldmacht van de Europese staten overgenomen. In de tweede
plaats was Europa verdeeld geraakt. De door het Rode Leger bevrijde gebieden in Oost- en
Midden-Europa kregen snel te maken met communistische regimes die met Russische steun
de macht stevig in handen hadden. Al in 1946 sprak Churchill van een `ijzeren gordijn' dat in
Europa was neergelaten. Dat dit vanaf 1949 ook de deling van Duitsland met zich mee bracht,
was in zekere zin een voordeel. De moeizame vraag `wat te doen met Duitsland' werd zo in
ieder geval voorlopig opgelost. In de derde plaats waren Europese staten met koloniale
bezittingen in Azië geconfronteerd met het nationalisme in de koloniën. Onder invloed van de
Japanse expansie en vaak ook bezetting waren de vooroorlogse nationalistische bewegingen
aanzienlijk versterkt. Zo verklaarden Indonesië en Vietnam zich enkele dagen na de Japanse
capitulatie onafhankelijk, wat het begin was van langdurige militaire conflicten. De
daaropvolgende koloniale oorlogen en het uiteindelijke verlies van de koloniën waren voor de
Europese `moederlanden' een traumatische ervaring.
Een opmerkelijk resultaat van de Tweede Wereldoorlog was een versterking van de
parlementaire democratie in West-Europa. In de jaren twintig en dertig hadden
antidemocratische stromingen een grote politieke invloed kunnen verwerven. Met
uitzondering van enkele landen in West-Europa (Ierland, België, Nederland, Luxemburg,
Frankrijk, Engeland en Zwitserland) en Tsjechoslowakije stonden rond 1939 de meeste
Europese landen onder een fascistische of -- zoals in Duitsland -- een nationaal-socialistische
dictatuur. Het prestige van de parlementaire democratie had een absoluut dieptepunt bereikt.
Ook in de democratische landen waren nog weinig enthousiaste voorstanders van deze
regeringsvorm te vinden. Niet voor niets waren in de jaren dertig liberale cultuurkritieken als
Huizinga's In de schaduwen van morgen internationale bestsellers. Het geloof in de kracht van

Natie, identiteit en nationalisme
de Europese beschaving was ondermijnd. De confrontatie met het nationaal-socialistische
geweld en de expansie van de stalinistische dictatuur na 1945 brachten het besef terug dat de
parlementaire democratie wel degelijk een eigen waarde had. Een stabiele economische
ontwikkeling en een intensieve samenwerking van de Europese christen-democratische en
socialistische partijen legden een nieuw fundament onder de parlementaire democratie.
Nationalisme speelde hierbij een betrekkelijk kleine rol.
Buiten Europa bloeide het nationalisme in die tijd volop. In de Europese koloniën in Azië
hadden zich vanaf het begin van deze eeuw onafhankelijkheidsbewegingen geformeerd, die
dankzij de Japanse bezetting van grote delen van Azië tot volle ontwikkeling konden komen.
Behalve het negentiende-eeuwse Europese nationalisme waren hier ook communistische en
religieuze invloeden werkzaam. Een typerend voorbeeld is het Indonesische nationalisme,
waarin het opeisen van de onafhankelijkheid samengaat met een streven naar sociale
rechtvaardigheid hetgeen wordt verdedigd met een beroep op de politieke en sociale leer van
de islam.
De Aziatische nationale bewegingen en in de loop van de jaren zestig ook de Afrikaanse,
werden na het uitroepen van de onafhankelijkheid geconfronteerd met een ernstig probleem
bij de opbouw van de jonge naties. De grenzen waren in de regel bepaald door de koloniale
machthebbers, waardoor deze nieuwe staten bepaald niet monocultureel waren. Dit bracht met
zich mee dat het nationalisme hier een paradoxale functie kreeg. Op basis van het
nationalisme werd een eensgezindheid gecreëerd om zo het verzet tegen de koloniale
mogendheden te bundelen. Na de onafhankelijkheid ging het staatsvormingsproces in de
postrevolutionaire fase meestal gepaard met de onderdrukking van culturele en etnische
minderheden. Het voormalig Brits-Indië werd zelfs kort na de onafhankelijkheid al gesplitst in
India en Pakistan. Maar ook in een staat als Indonesië deden zich regelmatig etnische
conflicten voor en de onafhankelijkheid van de meeste Afrikaanse staten werd gevolgd door
een periode van interne strijd en onderdrukking. Opmerkelijk is echter dat de grenzen die door
de kolonisatoren werden getrokken ongewijzigd bleven: deze zijn ondanks alles
richtinggevend gebleven voor de staatsvorming in de voormalige koloniën.
Na de nederlaag van het nationaal-socialisme leek in Europa het nationalisme alle politieke
betekenis te hebben verloren. Mede door het verlies van de koloniën en de druk van de
Verenigde Staten stond de Europese politiek na 1945 in het teken van regionale samenwerking
op velerlei terreinen. De Westeuropese samenwerking kreeg gestalte in organisaties als de
Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) en de Europese Economische
Gemeenschap (EEG), en was de hoeksteen van de militaire samenwerking in de Noord-
Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO).
Terwijl in de voormalige koloniën het nationalisme opkwam, vond in West-Europa juist
een herbezinning op een gemeenschappelijke Europese identiteit en samenwerking plaats. Op
basis van de gemeenschappelijke erfenis van christendom, Verlichting en democratische
waarden moest het mogelijk zijn de oude tegenstellingen te overwinnen. Uiteraard speelden
hierbij de herinnering aan de gemeenschappelijke strijd tegen het nationaal-socialisme en de
dreiging van het stalinisme een doorslaggevende rol.
De Westeuropese staten verloren het nationale belang natuurlijk niet uit het oog, maar het
27

Veranderende grenzen
28
unieke van de naoorlogse periode was juist dat het nationale belang in hoge mate gediend was
bij internationale en regionale samenwerking. Om een enkel voorbeeld te noemen: het
traditioneel maritiem ingestelde Nederland verloor zijn koloniën en moest zich daarom meer
op continentaal Europa oriënteren. Alleen een vergroting van de Europese markt zou de
Nederlandse exporteconomie kunnen redden. West-Duitsland bediende zich wel het meest van
de Europese retoriek. De koers van de Westduitse regeringsleider Adenauer was consequent
op Europese samenwerking en Westbindung vastgelegd. Juist Duitsland moest zijn nationale
aspiraties, zoals de wens tot hereniging, altijd ondergeschikt maken aan de wensen van zijn
buren en bondgenoten.
In de loop van de jaren zestig en daarna daalde het enthousiasme voor `Europa'
aanzienlijk. De politieke en economische samenwerking zoals geïnstitutionaliseerd in
organisaties als de Europese Gemeenschap leek vast te lopen in de labyrinten van de Brusselse
bureaucratie. Van de Europese gedachte bleef weinig meer over dan boterbergen, wijnmeren
en ingewikkelde subsidieregelingen. Europa en de Europese eenwordingsgedachte leken het
slachtoffer te zijn geworden van de zogeheten eurosclerose.
Op cultureel gebied bleek zoiets als een `Europese cultuur' een enigszins achterhaald
begrip te zijn: de moderne cultuur was kosmopolitisch geworden. 27 Voorzover er een
Europese culturele identiteit bestond droeg deze veelal het negatieve karakter van een
primitief anti-Amerikanisme, dat zich met name in Frankrijk en Duitsland in enige
populariteit mocht verheugen.
Wel was er vanaf het midden van de jaren zestig een renaissance van regionale belangen en
identiteiten. Veilig ingebed in een goed functionerende nationale staat en met het Europese
economische vangnet onder handbereik kwam een zeker regionaal nationalisme op. Lang
geïntegreerd gewaande bevolkingsgroepen, zoals Basken, Schotten en meer recentelijk
Corsicanen en Lombarden, gingen zich beroepen op een eigen identiteit en wierpen zich op als
advocaten van het Europe des régions: meer culturele en politieke autonomie, al dan niet
gekoppeld aan een serieus afscheidingssentiment. Een ander verschijnsel in deze periode van
eurosclerose was de terugkeer van het Mitteleuropa-Konzept. Met name in Duitsland,
Oostenrijk en verschillende Oostbloklanden kon deze Mitteleuropa-gedachte in de jaren
tachtig op een aanzienlijke populariteit rekenen. De impasse in de Europese gemeenschap, de
crisis in de NAVO en de stagnatie in het communistische Oostblok leken alleen te kunnen
worden doorbroken met behulp van nieuwe politieke configuraties. Neutralisme in militaire
zin werd verbonden met het streven naar samenwerking over de grenzen van de blokken heen.
Deze samenwerking zou op basis van traditie en geschiedenis in Midden-Europa gestalte
moeten krijgen.

Natie, identiteit en nationalisme
In Oost-Europa was vanaf 1945 sprake van een eigen ontwikkeling. Na de bevrijding door het
Rode Leger werden in snel tempo communistische regimes ingericht. De veel beleden
`internationale socialistische solidariteit' ten spijt bleef ook in Oost-Europa de nationale staat
de politieke eenheid. In een poging deze regimes te versterken werd vanaf de jaren vijftig
steeds meer gespeculeerd op nationale gevoelens. De eigen geschiedenis werd herschreven om
zo de band tussen het `reëel bestaande socialisme' en de nationale traditie duidelijk te maken.
De voormalige Deutsche Demokratische Republik (DDR) ging hierin, noodgedwongen, vaak
voorop. Het bestaan van een tweede Duitsland versterkte namelijk de noodzaak tot
Abgrenzung. Het socialistische Duitsland werd zo uitgeroepen tot de erfgenaam van de beste
tradities in de Duitse geschiedenis: die Arbeiterklasse vertritt die wahren Interessen der
Nation. 28 Nationale trots werd door de regimes zoveel mogelijk verbonden aan de legitimiteit
van het communistische systeem. Maar ook dissidenten en oppositionele groepen beriepen
zich vaak op het nationalisme en nationale tradities. Deze tradities gaven richting aan het
verzet tegen de communistische regimes. Zo knoopte de Russische auteur Solzjenitsin aan bij
het panslavisme en de Russisch-orthodoxe religie. Een ander voorbeeld is de Poolse
vakbeweging Solidariteit die wees op haar verbondenheid met de rooms-katholieke kerk en
het glorieuze Poolse verleden.
29

Veranderende grenzen
30
6.2. Europa na 1989
De val van de Berlijnse Muur in november 1989 was het eindpunt van de neergang van het
Sovjet-rijk. De poging van de Russische president Gorbatsjov om de planeconomie te
hervormen zonder daaraan gestructureerde politieke hervormingen te verbinden had het
fragiele bouwsel van het Sovjet-imperium doen instorten. Deze `implosie' van de Sovjet-Unie
had een aantal gecompliceerde en vooral uiteenlopende gevolgen. In de eerste plaats hebben
de satellietlanden en de Sovjet-Unie zichzelf kunnen bevrijden van de neo-stalinistische
dictaturen. In de tweede plaats leidt de huidige fragmentatie van de voormalige Sovjet-Unie
tot een onvoorziene en zeer gevaarlijke proliferatie van nucleaire, biologische en chemische
wapens. Voormalige deelrepublieken kunnen, voorzien van een nucleair of chemisch arsenaal,
geheel nieuwe coalities aangaan. In de derde plaats heeft het einde van de Koude Oorlog
consequenties voor de samenhang van West-Europa. Wat het streven naar Europese eenheid
betreft, had de ineenstorting van het Sovjet-imperium op geen slechter moment kunnen
plaatsvinden. Een belangrijke stimulans voor samenwerking was de noodzaak zich op militair,
economisch en politiek gebied min of meer eensgezind af te zetten tegen het monolitische
communistische blok. De verwarring in Oost-Europa nodigt de verschillende Europese
mogendheden uit tot het voeren van een individuele machtspolitiek. Het gevoel dat landen
meer voor de eigen belangen moeten opkomen wordt nog eens versterkt door het teruglopen
van de betrokkenheid van de Verenigde Staten bij Europa. Immers, met het einde van de
Koude Oorlog is ook de wereldwijde strijd tegen het communisme voorbij. Hierbij moet
worden opgemerkt dat op grond van de intensieve economische betrekkingen de Verenigde
Staten nog steeds grote belangen hebben bij stabiliteit in Europa.
Het spectaculairste gevolg tot nu toe is de terugkeer van het nationalisme als politieke
ideologie. Nationalistische bewegingen bloeien als nooit tevoren in landen als Joegoslavië,
Tsjechoslowakije en de voormalige Sovjet-Unie. Tussen de voormalige satellietlanden blijken
bovendien ook grote spanningen te bestaan vanwege het lot van de verschillende nationale
minderheden. De vraag is natuurlijk hoe deze nationalistische renaissance verklaard kan
worden. Ook al zijn de ontwikkelingen buitengewoon dynamisch, toch is het wel mogelijk
enkele hypotheses te formuleren.
In navolging van historici als Hobsbawm en Winkler wordt dit Oosteuropese
nationalisme wel verklaard als een onvermijdelijk bijverschijnsel van de sociale en
economische modernisering. Net als West-Europa rond 1900 ondergaan deze landen
momenteel een fase van versnelde modernisering. Deze verklaring is echter niet geheel
bevredigend, gezien het feit dat de meeste van deze landen een aanzienlijk modernere en
gecompliceerdere samenleving en economie hebben dan de Westeuropese landen rond de
eeuwwisseling.
Een tweede verklaring kan worden samengevat als het `doornroosjecomplex'. 29 Alle
problemen en interne spanningen van particularistische aard werden door de neo-stalinistische
dictaturen onderdrukt. Nu deze dictatuur is verdwenen komen de problemen weer naar de
oppervlakte en kan de strijd, alsof het nog steeds mei 1945 was, worden voortgezet. Het is
zeker waar dat uit naam van de `internationale socialistische solidariteit' nationalistische
conflicten tussen landen zijn onderdrukt. Binnenlands maakte de politiestaat korte metten met
dissidente nationalistische bewegingen. Maar het zou onhistorisch zijn te veronderstellen dat

Natie, identiteit en nationalisme
tientallen jaren communistische dictatuur geen sporen hebben achtergelaten. Verklaringen
voor het herlevend nationalisme moeten hier dan ook rekening mee houden.
In de eerste plaats was in veel communistische landen reeds lang een sluipend proces van
`particularisatie' gaande. De deelrepublieken van deze staten werden vaak geregeerd door
partijkaders die voor een belangrijk deel tot de plaatselijke etnisch-dominante groep
behoorden. Zolang deze kaders loyaal bleven aan het centrale bestuur was een zekere
autonomie gewaarborgd. Daarbij kwam dat bij het samenstellen van de centrale regering vaak
nadrukkelijk op etnische verhoudingen werd gelet. Voorbeelden daarvan zijn Joegoslavië en
Tsjechoslowakije. Veel van de huidige nationalistische voormannen zijn dan ook uit de
voormalige partijkaders afkomstig. Voor een deel zetten zij hun `particularistische' of zo men
wil `etnische' politiek voort, maar nu voor eigen rekening.
In de tweede plaats heeft het communistische bewind een verwoesting aangericht op het
gebied van het politieke discours. Jarenlange propaganda en simplificatie hebben de politieke
taal vernietigd. Weinig Oosteuropeanen kunnen termen als `solidariteit', `vredespolitiek',
`maatschappelijke krachten' of `socialisme' nog serieus gebruiken. Dit betekent dat er een
nieuwe politieke `taal' ontwikkeld moet worden. Voorlopig vindt men die in het
nationalistische vocabulaire. Deze terminologie staat in ieder geval `boven de partijen' en
heeft te maken met essentiële zaken als het voortbestaan van de eigen natie. Bovendien kan
men hiermee aanknopen bij tradities van vóór het communisme. Juist in een periode van
economische en politieke crisis is deze terminologie geschikt. De stap naar het
gecompliceerde politieke discours van de Westeuropese staten lijkt vooralsnog te groot. Dit
heeft zich juist de laatste decennia sterk ontwikkeld tot een weinig enthousiasmerend
technisch jargon dat nauwelijks geschikt is voor landen waar de parlementaire democratie zich
nog moet wortelen. Het is in dit verband veelbetekenend dat in de Oosteuropese sociaaleconomische
discussies `simpele' theoretici als Von Hayek aanzienlijk populairder zijn dan
`complicerende' denkers als Popper. 30
In de derde plaats hangt de populariteit van het nationalisme samen met de morele crisis
in de voormalige communistische staten. Ook zonder spectaculaire onthullingen uit de
archieven van geheime diensten kan geconstateerd worden dat de communistische regimes
zich slechts konden handhaven door collaboratie of tenminste passiviteit van grote delen van
de bevolking. Het nationalisme, dus het betuigen van trouw aan de natie, biedt een uitstekende
mogelijkheid tot het herwinnen van het geloof in zichzelf en de natie. Nationalisme kán in
deze context een zekere therapeutische functie vervullen, maar kan ook op gruwelijke wijze
ontsporen.
31

Veranderende grenzen
32
7. Conclusie
In dit hoofdstuk zijn de voornaamste verschijningsvormen van het nationalisme besproken.
Binnen uiteenlopende ideologieën en historische situaties heeft het nationalisme zowel een
stabiliserende als een destructieve rol gespeeld.
De snelle veranderingen in de samenleving in de tweede helft van de negentiende eeuw
werden gekanaliseerd binnen het nationalisme. De nationale identiteit en het cultureel
nationalisme vervulden hierin een politieke en sociale rol. De ontsluiting van het platteland en
de explosieve groei van de steden maakten integratie van grote `nieuwe' bevolkingsgroepen
noodzakelijk. Het bestaan van een dominante cultuur en een daarmee samenhangende
nationale identiteit vergemakkelijkte dit proces. Nationale eenwording, hetzij in staatkundige
zin zoals in Duitsland, hetzij in politieke, culturele en sociale zin zoals in Frankrijk en
Nederland, ging meestal vergezeld van een economische schaalvergroting en een sterke groei.
De nationale staat was de motor van deze snelle economische vooruitgang in Europa aan het
einde van de negentiende eeuw.
De terugkeer van het nationalisme welke de laatste jaren in Europa plaatsvindt, vertoont
enige overeenkomsten met de periode 1918-1919. Wanneer de kern van een dergelijk
imperium niet meer in staat is zijn binnenlandse èn buitenlandse verplichtingen na te komen,
lijkt dit bijna onvermijdelijk te leiden tot desintegratie en het verlies van bondgenoten. Zowel
de kosten van de Eerste Wereldoorlog als van de Koude oorlog waren te hoog. Evenals de
ineenstorting van Oostenrijk-Hongarije in 1918 heeft de `implosie' van het Sovjetrijk geleid
tot uitbarstingen van nationalisme en een herordening van de politieke kaart van Europa.
Belangrijk verschil is natuurlijk dat de ineenstorting van het Sovjet-imperium snel en
onverwacht kwam, terwijl de nationalistische bewegingen in Midden- en Zuidoost-Europa
decennialang moesten wachten op succes.
De destructieve effecten van het nationalisme liggen uiteraard in het verlengde van de
stabiliserende tendenties. Zonder een eensgezinde bevolking was het voeren van oorlog met
een volksleger niet mogelijk. Het enthousiasme waarmee men in 1914 ten strijde trok, was een
direct resultaat van het sterk ontwikkelde culturele nationalisme. Alleen door het geloof in het
bestaan van een nationale identiteit kon het geloof in de superioriteit van de eigen natie of het
eigen ras worden gewekt. Historici spreken wel van een Europese burgeroorlog die tussen
1914 en 1945 of zelfs nog daarna zou hebben gewoed.
Zeker is in ieder geval dat de oorlogen in Europa in deze eeuw tot misdaden zonder enig
precedent hebben geleid. Dit heeft beslist zijn weerslag gehad op het Europese bewustzijn,
ook al is van een Europese identiteit nog nauwelijks sprake, wèl kan gesproken worden van
het begin van een gemeenschappelijke Europese herinnering. Zowel de resten van Auschwitz
als de ruïnes van de Berlijnse Muur zijn bestanddelen geworden van de herinnering van elke
Europese natie.

Natie, identiteit en nationalisme
NOTEN
1. Zie Anthony D. Smith, National Identity (Harmondsworth 1991) p. 14.
2. Herder heeft Ossian in het Duitse taalgebied geïntroduceerd en becommentarieerd. Ossian
was een Keltische blinde bard die in de Schotse gezangen een rol speelde.
3. Harold James, A German Identity. 1770-1990 (Londen 1989).
4. In totaal waren er meer dan één miljoen slachtoffers te betreuren. Zie o.a. Maldwyn Jones,
The limits of liberty. American history 1607-1980 (Oxford/New York 1983). In deze oorlog
werden ook moderne vindingen zoals de spoorwegen en de telegraaf intensief gebruikt. Voor
het eerst sinds de napoleontische oorlogen werden volkslegers op grote schaal ingezet.
5. In de praktijk spreekt men vaak van de Vrede van Versailles. In feite was het verdrag van
Versailles slechts een van de verdragen die in verschillende Parijse voorsteden tussen
verschillende onderhandelingspartners werden gesloten.
6. Eugen Weber, Peasants into Frenchmen. The modernization of rural France, 1870-1914
(Stanford 1976).
7. Pioniers op dit gebied zijn de Duitse historicus Thomas Nipperdey, de Amerikaanse
historicus George Mosse en de Engelse historicus Eric Hobsbawm. Vanaf ca. 1800 is in een
aantal landen reeds een duidelijke bezinning op de nationale identiteit aanwijsbaar. Zie o.a.
N.C.F. van Sas, `Vaderlandsliefde, nationalisme en vaderlands gevoel in Nederland,
1770-1813', in: Tijdschrift voor geschiedenis 102 (1989), pp. 471-495, en Linda Colley,
`Whose Nation? Class and national consciousness in Britain 1750-1830', in: Past and Present
113 (1986), pp. 97-117.
8. Zie o.a. Eric Hobsbawm en Terence Ranger, The invention of tradition (Cambridge 1989).
9. Gegeven ontleend aan Eric Hobsbawm en Terence Ranger, The invention of tradition,
p. 281. Hobsbawm noemt ten onrechte 1906 als jaar van uitgave.
10. Zie voor Frankrijk bijvoorbeeld Pim den Boer, Geschiedenis als beroep. De
professionalisering van de geschiedbeoefening in Frankrijk (1818-1914) (Nijmegen 1987).
11. Met name geldt dit voor J. Huizinga, `Nederland's beschaving in de zeventiende eeuw', in:
Verzameld Werk II (Haarlem 1948), pp. 412-507, en natuurlijk het opstel `Nederland's
geestesmerk' in: Verzameld Werk VII (Haarlem 1950), pp. 279-312.
12. Jan Bank, Het roemrijk vaderland. Cultureel nationalisme in Nederland in de negentiende
eeuw ('s-Gravenhage 1990), p. 7 e.v.
13. Zie G.L. Mosse, Fallen soldiers. Reshaping the memory of the world wars (New
York/Oxford 1990), en Reinhart Koselleck, `Kriegerdenkmäler als Identitätsstiftungen der
Überlebenden', in: Odo Marquard en Karlheinz Stierle (ed.), Identität (München 1979).
14. Pierre Nora (ed.), Les lieux de mémoire. 5 delen (Parijs 1984-).
15. Het Noors was als schrijftaal verdwenen. Rond 1850 werden maar liefst twee schrijftalen
geïntroduceerd, die beide nog steeds naast elkaar bestaan. Tot voor kort kende Griekenland
zowel een demotisch Grieks als een Grieks geïnspireerde (schrijf)taal.
16. Zie voor de betekenis van sport en diensplicht o.a. H.L. Wesseling, Soldaat en Krijger.
Franse opvattingen over leger en oorlog, 1905-1914 (Assen 1969).
17. Zie o.a. George Mosse, Nationalism and sexuality. Respectability and abnormal sexuality
in modern Europe (New York 1985). Mosse wijst in dit werk tevens op de herleving van de
33

Veranderende grenzen
34
hysterie rondom masturbatie, een thema dat ook aan het einde van de achttiende eeuw sterk in
de belangstelling stond.
18. Een aardig overzicht van de unificerende gevolgen van de modernisering: Hans
Knippenberg en Ben de Pater, De eenwording van Nederland. Schaalvergroting en integratie
sinds 1800 (Nijmegen 1988).
19. Fritz Stern, The politics of cultural despair. A study in the rise of the German ideology
(Berkeley/Los Angeles 1961) p. xvi. Zie ook George L. Mosse, The crisis of German
ideology. Intellectual origins of the Third Reich (New York 1964; reprint 1978).
20. Dankzij de eenvoudige toon van de Heimat-romans was dit een genre waarin het
cultuurpessimisme en de afkeer van het moderne grote-stadsleven tot volle ontwikkeling
konden komen. Illustratief voor de enorme populariteit van dit genre is de carrière van de
Zuidtiroolse romancier en filmmaker Louis Trenker.
21. Zie hoofdstuk 3 van dit boek.
22. Arnim Mohler, Die konservative Revolution in Deutschland 1918-1932. Ein Handbuch
(Darmstadt 1989), geeft het meest complete overzicht van deze zelfbenoemde profeten.
23. Zie o.a. Modris Ekstein, Rites of Spring. The great war and the birth of the modern age
(Londen 1989).
24. Twee uitgesproken vertegenwoordigers van deze twee visies zijn: Lucy Dawidowicz, The
war against the Jews 1933-1945 (Harmondsworth 1983) en Arno J. Mayer, Why did the
heavens not darken? The `final solution' in history (New York 1988). Een overzicht van de
verschillende probleemgebieden van de geschiedschrijving van de holocaust is te vinden in:
Michael R. Marrus, The holocaust in history (Hanover, New England 1987).
25. Sebastian Haffner, Kanttekeningen bij Hitler (Amsterdam z.j.), p. 172. Evenals Haffner
dateren functionalistische historici de omslag in Hitlers politiek in november en december
1941. De Wannsee-conferentie van 25 januari 1942, het sluitstuk van deze besluitvorming,
was in hoofdzaak een `technische' bespreking.
26. Door de provocerende bijdragen van historici als Ernst Nolte is een tweede groot debat
ontstaan, bekend als de Historikerstreit. Nolte introduceerde de stelling dat het Derde Rijk en
met name de holocaust gezien moeten worden als een reactie op Stalins schrikbewind in de
Sovjet-Unie. Dit ontketende een heftige polemiek en een debat over het karakter van de Duitse
geschiedenis. Zie voor een handzaam overzicht van dit debat: Charles D. Maier, The
unmasterable past. History, holocaust and German national identity (Cambridge, Mass. /
Londen 1988).
27. In de jaren dertig was voornamelijk als gevolg van de Exil van Duitse kunstenaars sprake
van een spreiding van de Europese cultuur naar de Verenigde Staten. Dit was van grote
betekenis voor de ontwikkeling van een kosmopolitische smaak.
28. Geciteerd in: Kleines politisches Wörterbuch. Neuausgabe 1988 (Berlijn 1989) p. 650.
29. Deze term is ontleend aan Peter Schneider, Extreme Mittelage. Eine Reise durch das
deutsche Nationalgefühl (Reinbek bei Hamburg 1990).
30. Zie o.a. Ralf Dahrendorf, Reflections on the revolution in Europe. In a letter intended to
have been sent to a gentleman in Warsaw (New York 1990).