w22.3 17-02-2006 11:08 Pagina 154 de boek<strong>en</strong>wereld 22 [2005 - 2006] 154 <strong>De</strong> Italiaanse illustrator Emanuele Viscuso is beroemd geword<strong>en</strong> om zijn behangsel van trompe l’oeil-bibliothek<strong>en</strong>. (Foto: Emanuele Viscuso) met al hun verschill<strong>en</strong>de tekstvariant<strong>en</strong>, comm<strong>en</strong>tar<strong>en</strong> op comm<strong>en</strong>tar<strong>en</strong>, <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> ieder boek vertaald in alle op de wereld voorkom<strong>en</strong>de tal<strong>en</strong>. Het is dezelfde oneindige bibliotheek als die waarin William of Baskerville <strong>en</strong> zijn jonge metgezel Adzo, in Umberto Eco’s The name of the rose (1980), ronddwal<strong>en</strong>. <strong>De</strong> hed<strong>en</strong>daagse lijstjes met imaginaire boek<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> de naam van fopcatalogi niet meer. Het satirisch karakter is naar de achtergrond verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> heeft plaatsgemaakt voor e<strong>en</strong> filosofische compon<strong>en</strong>t. Zo laat de Spaanse auteur Carlos Ruiz Zafón het Kerkhof der Verget<strong>en</strong> Boek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> cruciale rol spel<strong>en</strong> in zijn roman La sombra del vi<strong>en</strong>to (<strong>De</strong> schaduw van de wind; 2002). Opnieuw is het e<strong>en</strong> doolhofachtige bibliotheek, waarin de hoofdpersoon Daniel Sempere verzeild raakt. Hij vindt er e<strong>en</strong> boek van zijn gading, dat hem voert langs belangwekk<strong>en</strong>de gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> in de Spaanse geschied<strong>en</strong>is. Zo leidt ook hier e<strong>en</strong> spookbibliotheek tot e<strong>en</strong> tocht door het universum. rietje van vliet
w22.3 17-02-2006 11:08 Pagina 155 besluit <strong>De</strong> fantasmagorieën in de vorm van imaginaire bibliothek<strong>en</strong> zijn nog altijd bedoeld om de lezer erin te lat<strong>en</strong> dwal<strong>en</strong>, al ligt het er teg<strong>en</strong>woordig duim<strong>en</strong>dik bov<strong>en</strong>op dat het om e<strong>en</strong> virtuele bibliotheek gaat. <strong>De</strong> Fortsas-hoax is in de boekgeschied<strong>en</strong>is het <strong>en</strong>ige voorval waarbij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zo massaal voor de gek zijn gehoud<strong>en</strong>. <strong>De</strong> grap stond niet op zichzelf, mede door toedo<strong>en</strong> van de vele kolderieke g<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong> die België indertijd telde. Chalon was van diverse clubjes lid <strong>en</strong> wist als ge<strong>en</strong> ander e<strong>en</strong> rabelaisiaanse p<strong>en</strong> te hanter<strong>en</strong>. Hij had bijvoorbeeld ook de Société des boutonisques opgericht. Dat was in 1851, bedoeld om de draak te stek<strong>en</strong> met verzamelaars van onb<strong>en</strong>ullighed<strong>en</strong>. 35 Als numismaat was hij betrokk<strong>en</strong> bij de sam<strong>en</strong>stelling van de hierbov<strong>en</strong> reeds aangehaalde numismatische fopcatalogus van Wallraf. Het procédé was id<strong>en</strong>tiek aan dat van de Fortsas-catalogus want ook hier war<strong>en</strong> beschrijving<strong>en</strong> <strong>en</strong> afbeelding<strong>en</strong> van de munt<strong>en</strong> niet van echt te onderscheid<strong>en</strong>. Of hebberige numismat<strong>en</strong> geprobeerd hebb<strong>en</strong> de beschrev<strong>en</strong> munt<strong>en</strong> voor hun eig<strong>en</strong> collectie te verwerv<strong>en</strong>, is onbek<strong>en</strong>d maar feit is dat in het jaar van verschijn<strong>en</strong>, 1853, Chalon nog lang niet was uitgespeeld met zijn Agathoped<strong>en</strong>. 36 Zijn eig<strong>en</strong> gevoel voor humor werd vijfti<strong>en</strong> jaar na de hoax op de proef gesteld. To<strong>en</strong> het Antwerpse tijdschrift L’Av<strong>en</strong>ir aankondigde dat boekverkoper Hoyois de briev<strong>en</strong> <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die hij naar aanleiding van de veiling had ontvang<strong>en</strong>, zou uitgev<strong>en</strong>, dreigde Chalon de regie te zull<strong>en</strong> verliez<strong>en</strong>. Hij protesteerde, aldus zijn reactie in het Belgische bibliofiel<strong>en</strong>blad, maar teg<strong>en</strong>houd<strong>en</strong> kon hij de uitgever niet. 37 Zo werd hij uiteindelijk toch nog slachtoffer van zijn eig<strong>en</strong> gefop. not<strong>en</strong> * Ik dank Karel Bosto<strong>en</strong>, H<strong>en</strong>k de Kooker <strong>en</strong> André Hanou voor hun kritische opmerking<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> eerdere versie van dit artikel. 1 A.S. Carp<strong>en</strong>tier Alting, Woord<strong>en</strong>boek voor vrijmetselar<strong>en</strong>, Amsterdam 1981, 3 e druk, in voce; A.J. Hanou, Sluiers van Isis. Johannes Kinker als voorvechter van de Verlichting, in de vrijmetselarij <strong>en</strong> andere Nederlandse g<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong>, 1790-1845, <strong>De</strong>v<strong>en</strong>ter 1988, deel 1, p. 385 e.v. Ook bij de titels uit het pak van Sjaalman werd<strong>en</strong> uiteindelijk tekst<strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong>. Zie hierover G. Komrij, Verzonk<strong>en</strong> boek<strong>en</strong>, Amsterdam 1986, p. 227. 2 G. J<strong>en</strong>sma, <strong>De</strong> gemaskerde god. François Haverschmidt <strong>en</strong> het Oera Linda-boek, Zutph<strong>en</strong> 2004. 3 Catalogue d’une très-riche mais peu nombreuse collection de livres prov<strong>en</strong>ant de la bibliothèque de feu M r . le Comte J.-N.-A. de Fortsas, dont la v<strong>en</strong>te se fera à Binche, le 10 août 1840, à onze heures du matin, <strong>en</strong> l’étude et par le ministère de Mr. Mourlon, Notaire, rue de l’Eglise, no. 9, Mons, typographie d’Em. Hoyois, libraire 1840 (2 e druk: Brussel 1846). <strong>De</strong> Engelse vertaling van de catalogus is te raadpleg<strong>en</strong> op www.invisiblelibrary.com. 4 Zie bijv. E. Schilders, Verget<strong>en</strong> boek<strong>en</strong>. Literaire curiosa <strong>en</strong> rariora, boek<strong>en</strong>vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> biblioman<strong>en</strong>, Amsterdam 1984, p. 312-314; Dictionnaire <strong>en</strong>cyclopédique du livre, onder red. van P. Fouché e.a., deel 2, Parijs 2005, p. 519-520; E.H. Carp<strong>en</strong>ter jr., ‘Some libraries we have not visited’, op www.invisiblelibrary.com. Uitgebreidere bespreking<strong>en</strong> in o.a. J. Grootaers, Maskerade der muze. Vervalsing, namaak <strong>en</strong> letterdiefstal in eig<strong>en</strong> <strong>en</strong> vreemde letterkunde, Amsterdam 1954, p. 171-174; W.H. Blum<strong>en</strong>thal, ‘Imaginary books and phantom libraries’, op www.invisiblelibrary.com; <strong>en</strong> de uitstek<strong>en</strong>de inleiding op de rec<strong>en</strong>te heruitgave van de Fortsas-catalogus, V. Pu<strong>en</strong>te, Histoire de la bibliothèque du comte de Fortsas, Parijs 2005. 5 P.C.A. Vriesema, ‘Imaginaire bibliothek<strong>en</strong> in Nederland. Ontstaan <strong>en</strong> verspreiding van de satirische catalogus’, in: Opstell<strong>en</strong> over de Koninklijke Bibliotheek <strong>en</strong> andere studies [...], Hilversum 1986, p. 328-337. E<strong>en</strong> aanvulling op deze lijst zal word<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd in e<strong>en</strong> artikel dat H<strong>en</strong>k de Kooker <strong>en</strong> Karel Bosto<strong>en</strong> voornem<strong>en</strong>s zijn te publicer<strong>en</strong> in de Mededeling<strong>en</strong> van de Stichting Jacob Campo Weyerman. 6 <strong>De</strong> fictieve historie wordt beschrev<strong>en</strong> door Wallraf [= Chalon], Numismatik des Ord<strong>en</strong>s der Agathoped<strong>en</strong>, nebst vorangeh<strong>en</strong>der kurzer Notiz über d<strong>en</strong> Ursprung und die Geschichte dieser geheim<strong>en</strong> Gesellschaft, Berlijn (E.S. Mittler & Sohn) 1853, p. 18-19. 7 Wallraf, op.cit. (noot 6), p. 7-12. Het verhaal wil dat het archief bij het overlijd<strong>en</strong> van de laatste Agathopède in 1837 is overgedrag<strong>en</strong> aan Antoine Guillaume Bernard Schayes, sinds 1847 directeur van het Museum van Oudhed<strong>en</strong> te Brussel. Hij had op 29 september 1846 de orde nieuw lev<strong>en</strong> ingeblaz<strong>en</strong>. Over de werkelijke geschied<strong>en</strong>is van de orde: Pu<strong>en</strong>te, op.cit. (noot 4), deel 1, p. 11-15. 8 E<strong>en</strong> bescheid<strong>en</strong> opsomming in L. van Biervliet, ‘E<strong>en</strong> extravagante club van bibliofiel<strong>en</strong>. Les Bibliophiles campagnards in Ardooie 1841’, in: Biekorf 87 (1987), p. 56. <strong>De</strong> bibliomanie leidde ook tot animositeit onder de collectioneurs, getuige bijvoorbeeld e<strong>en</strong> artikel in de Brusselse Indép<strong>en</strong>dant van juni 1843 (niet in Nederlandse bibliothek<strong>en</strong> aanwezig), waarover de Brugse fopcatalogi <strong>en</strong> spookbibliothek<strong>en</strong> de boek<strong>en</strong>wereld 22 [2005 - 2006] 155