Publiek leiderschap en de burgemeester - Erasmus Thesis Site ...

2 Publiek leiderschap en de burgemeester
2.1 Inleiding: publiek leiderschap
Mede omdat bestuurskundig onderzoek multidisciplinair en eclectisch van aard is, kan een psychologische
invalshoek een nuttige aanvulling bieden op de bestuurskundige theorie, vooral als het gaat om publiek
leiderschap. Voor een goede toepassing in de praktijk is de isonome theorievorming een essentieel
onderdeel, vooral als het gaat om het onderwerp leiderschap. Kenmerkend voor de isonome
theorievorming is, dat deze probleem- of veldgericht is en vaak dwars door de disciplines heen loopt (zie
Van Strien, 1986).
Onderzoek naar leiderschap richt zich vaak op de leider als individu en op zijn psychologische kenmerken.
In dit onderzoek wordt vooral een sociaal antropologische uitgangspunt van leiderschap gebruikt als
kenmerk van relaties tussen leiders en hun omgeving. Chemers (1997) noemt leiderschap zelfs een ‘group
activity’. Dat betekent dat het gezichtsveld niet beperkt blijft tot de leider zelf, maar dat gekeken wordt
naar de institutionele context en de maatschappelijke waarden die voor het leiderschap bepalend zijn.
Leiderschap komt tot stand in relatie tot de omgeving en de volgelingen van de leider. De volgers en de
leiderschapsomgeving zijn zo bepalend voor de aard van publiek leiderschap als de leider bepalend is voor
de volgers en zijn omgeving (Elgie, 1995, Chemers, 1997). Deze contextuele benadering van leiderschap
wordt door diverse politicologen en bestuurskundigen gehanteerd en in hun studies uitgediept.
In zijn klassiek geworden studie naar politiek leiderschap spreekt Neustadt (1960) over de ‘power to
persuade’, omdat leiders in een democratische en vreedzame samenleving betrekkelijk weinig of geen
dwangmiddelen ter beschikking hebben. Leiderschap bestaat bij het vermogen te overtuigen om
volgelingen te mobiliseren.
In overeenstemming met deze sociaal antropologische benadering van leiderschap, benadrukt Tops (2003)
het maatschappelijke klimaat en de tijdgeest als bron van leiderschap, naast de twee andere bronnen van
leiderschap die hij noemt, namelijk de individuele kenmerken van de leider en de (institutionele) context.
De tijdgeest, of het maatschappelijke klimaat, zegt wat over de verwachtingen van mensen en aan wat
voor soort leiderschap de samenleving behoefte heeft. Het vermogen om de tijdgeest aan te voelen,
daarop in te spelen, en vooral om daarop te anticiperen, is één van de belangrijkste kwaliteiten waarover
publieke leiders kunnen beschikken (Tops, 2003). Leiders zijn niet alleen afspiegelingen van hun tijd, ze
vormen die ook. Publieke leiders dienen in staat te zijn de mogelijkheden te benutten van de politieke en
maatschappelijke constellatie en zij weten hun stempel te drukken op de politiek (zie Te Velde, 2002).
De vormgeving van de relatie tussen de leider en zijn volgelingen wordt wel de transactionele kant van
leiderschap genoemd (Burns, 1978). Leiders gaan onderhandelings- en ruilrelaties met volgelingen en
andere partijen aan om hun gezamenlijke (beleids)doelen te realiseren. De ‘principaal/agent’ benadering
gaat zelfs nog verder door te stellen dat de leider feitelijk de volger is van de volgers. Een publiek leider
heeft van volgers een zekere mate van steun nodig, om leider te kunnen blijven en daarom stelt hij zich in
dienst van de volgers (Fiorina & Shepsle, 1989).
In het gebruik van het begrip leiderschap wordt ook wel uitgegaan van leiderschap van een institutie, als
een collectief van individuele actoren. Deze begripsomschrijving wordt hier niet verder uitgewerkt en
gebruikt. Deze studie is gericht op één actor, de burgemeester opererend in een sociale en politieke
omgeving.
Vanuit bovenstaande benaderingen maak ik een onderscheid tussen de functie van de leider en de persoon
van de leider. Publiek leiderschap wordt benaderd als een ‘behavioural’ concept: het gaat niet om positie
(headship) maar om feitelijk gedrag (leadership) (zie Blondel, 1987, Kellerman, 1984). Maar let wel, de
begrippen ‘functie’ en ‘persoon’ zijn wel te onderscheiden maar niet te scheiden; beide begrippen
beïnvloeden elkaar. Persoonlijke eigenschappen van leiders komen niet in iedere publieke
leiderschapsfunctie in de zelfde mate tot uitdrukking. Leiders vormen de institutionele functie, en de
institutionele functie heeft op haar beurt invloed op het persoonlijk functioneren van leiders.
In dit hoofdstuk wordt het publieke leiderschap van de burgemeester belicht vanuit verschillende
invalshoeken. Paragraaf 2 bouwt voort op bovenstaand uitgangspunt, dat de maatschappelijke context
8