Publiek leiderschap en de burgemeester - Erasmus Thesis Site ...

Aan het einde van het jaar 2000 stelde het tweede paarse kabinet (PvdA, VVD, D66) voor om de
Kroonbenoeming uit de Grondwet te halen, hetgeen ook wel deconstitutionalisering wordt genoemd. De
Tweede Kamer neemt dit voorstel in juni 2001 na Kamerontbinding aan en ruim een half jaar later op 22
januari 2002 gaat ook de Eerste Kamer akkoord. Een Grondwetswijziging kan echter pas tot stand komen,
nadat er een tweede keer – met tweederde meerderheid – goedkeuring gegeven wordt. De politieke agenda
werd verward door de val van Paars II in april 2002.
Tien jaar na de Commissie Van Thijn, staat in het regeerakkoord 2002-2006 van Kabinet Balkenende-I
(CDA, VVD en LPF) dat de burgers in de toekomst hun burgemeester mogen kiezen. Het later
demissionaire kabinet-Balkenende effent in januari 2003 op de valreep de weg voor de door de bevolking
gekozen burgemeester. In zijn notitie aan de Tweede Kamer presenteert minister Remkes (BZK) twee
modellen voor de gekozen burgemeester.
In het minst vergaande model draagt de burgemeester de wethouderskandidaten voor benoeming voor bij
de raad. De burgemeester kan een wethouder voordragen voor ontslag en krijgt meer zeggenschap over de
inhoud van het collegeprogramma. In het model blijft de raad aan het hoofd van de gemeente staan. De
burgemeester heeft niet de bevoegdheid om de raad te ontbinden. De gemeenteraad kan de burgemeester
niet ontslaan bij verlies aan vertrouwen. Dit model vergt geen wijziging van de Grondwet. Het tweede
model, dat uitgaat van nog meer bevoegdheden voor de burgemeester, zou wel een grondwetswijziging
vragen. Maar dan komt ook een einde aan het zogeheten hoofdschap van de raad (VNG-Magazine, januari
2003).
In april 2003 stelde het demissionaire kabinet-Balkenende I voor om het burgemeestersreferendum en de
verplichte dubbele openbare voordracht burgemeestersbenoemingen uit de wet te schrappen. In de korte
regeerperiode van het kabinet bestaande uit CDA, VVD en LPF wordt het wetsvoorstel in de Tweede
kamer niet behandeld. Bijna 3 jaar na het regeringsvoorstel voor deconstitutionalisering, komt in
september 2003 D66-minister de Graaf van Bestuurlijke Vernieuwing, met een rigoureuzer voorstel; de
burgemeester dient door het volk gekozen te worden en wel vanaf 2006.
Gezien de afspraken van het kabinet Balkenende-II (CDA, VVD en D66), die in het regeerakkoord
werden vastgelegd viel toen daadwerkelijk te verwachten dat de gekozen burgemeester er binnen een paar
jaar zou komen. De politieke discussie die vervolgens werd gevoerd betrof voor een deel het tijdstip van
invoering. Begin 2004 werd in de Tweede Kamer door parlementsleden, die tegen een invoering in 2006
waren, een motie ingediend om de verschillende varianten uit te werken zodat geleidelijke invoering van
de gekozen burgemeester in de periode 2006-2010 mogelijk wordt. Ondanks kritische geluiden uit eigen
kring leek de voorkeur voor een gekozen burgemeester binnen de regeringspartijen en ook bij de PvdA, de
weg te banen voor een nieuwe vormgeving van het burgemeestersschap, tot aan de tweede behandeling
van de grondwetswijziging in de Eerste Kamer.
22 maart 2005
De behandeling van de grondwetswijziging in de eerste kamer vond plaats op 22 maart 2005, een dag
waarop geschiedenis werd geschreven doordat tegen de verwachtingen in het voorstel van De Graaf in de
Eerste Kamer werd verworpen door een aantal kleine partijen en de PvdA.
Minister Thom de Graaf legde eerst aan de Eerste Kamer de concessie voor om in 2006 alleen de 25 grote
gemeenten in Nederland een burgemeester te laten kiezen en in 2010 de ruim vierhonderd overige
burgemeesters. Voor de PvdA was dit echter niet voldoende; de partij vreesde dat het beheer van de
burgemeesters over de politie in een reorganisatie van hen zou worden afgepakt. Ondanks dat de PvdAfractie
het verschuiven van de verkiezingen naar 2010 in ruim vierhonderd gemeenten als een waardevolle
belofte bestempelde, was het niet voldoende om voor de grondwetswijziging te stemmen. PvdA senator
Van Thijn wilde dat de gemeenten zelf mogen kiezen of ze een 2006 een gekozen burgemeester willen
invoeren. Dat was voor De Graaf een brug te ver; Den Haag zou volgens hem de zeggenschap hierover
moeten blijven behouden. Het gevolg was dat Van Thijn een beroep op zijn fractie deed om onder deze
voorwaarden tegen het wetsvoorstel te stemmen. Uiteindelijk stemden 31 senatoren tegen, hetgeen
betekende dat de vereiste tweederde meerderheid niet werd gehaald en daarmee het voorstel van de
gekozen burgemeester werd geblokkeerd.
Meteen ontstaan overal in Den Haag speculaties over de vraag wat nu de werkelijke oorzaak is geweest
van het mislukken van het wetsvoorstel. Was het de zorg over de verantwoordelijkheid over het
politieapparaat? Was het de, volgens sommige, onzorgvuldige voorbereiding van het wetsontwerp, waarin
49