Publiek leiderschap en de burgemeester - Erasmus Thesis Site ...

5 De burgemeester in Nederland
De toegenomen vraag naar krachtig leiderschap brengt volgens John (2001) institutioneel gezien het
probleem met zich mee, dat er onvoldoende een systeem is van lokale verantwoording om
machtsmisbruik te voorkomen. Daarom is er in West-Europa een tendens naar meer vrije verkiezing, zo
ook in Nederland (John, 2001). John constateert op basis van zijn landenvergelijkend onderzoek dat als
eens de wagon in beweging is gezet, de gemeentelijke druk tot een direct gekozen burgemeester leidt
(John, 2001: 153). Dat de weg naar een gekozen burgemeesters vol hobbels en valkuilen zit, bewijzen de
Nederlandse ervaringen op dit gebied.
In dit hoofdstuk zal worden ingegaan op hoe de burgemeester benoemd wordt en welke ontwikkelingen
zich in het openbaar bestuur hebben voorgedaan die hebben geleid tot enkele veranderingen in de
benoeming. De huidige context waarin de burgemeester opereert komt in deze paragraaf ook aan de orde
en in paragraaf 5.2 zal in vogelvlucht een aantal belangrijke pogingen besproken worden die het realiseren
van een gekozen burgemeester tot doel hadden. Het hoofdstuk sluit af met een korte toelichting van de
geselecteerde onderzoekscasus.
5.1 De Nederlandse bestuurscontext en de benoemde burgemeester
Het Nederlandse openbaar bestuur wordt geroemd om de sterke drang naar consensusvorming. Publieke
besluitvorming in Nederland is een proces van duwen en trekken en van schikken en plooien (Ringeling,
1993). Ondanks de turbulente politieke periode van de afgelopen jaren, lijkt deze bestuurscultuur in
Nederland zijn tijd nog lang niet te hebben gehad. Ook de burgemeester is in zijn functioneren
exemplarisch voor deze bestuursstijl. Er heeft zich echter de laatste decennia wel een aantal
ontwikkelingen voorgedaan, dat de aandacht verdient, en in het onderstaande aan de orde zal komen.
Net als in het Verenigd Koninkrijk was de economische recessie in Nederland een aanleiding om de
verzorgingsstaat te hervormen. In de loop van de zeventiger jaren bleek het sterke maakbaarheidsidee van
de samenleving niet meer houdbaar en er ontstond een herbezinning op de mogelijkheden van
overheidssturing (Rosenthal et al, 1996). Het maakbaarheidsgeloof bleek een overschatting te zijn van de
politiek-bestuurlijke interventie en tegelijkertijd een minachting van het autonome of zelforganiserende
vermogen van de burger. Vanuit verschillende perspectieven werden vanaf half jaren zeventig tal van
participatiebevorderende maatregelen genomen om de burger te benaderen. De rol van de burger was niet
alleen die van ‘kiezer’, maar ook steeds meer als ‘klant’ die recht heeft op goede dienstverlening en later
ook als ‘coproducent’ van overheidsbeleid (zie Beukenholdt et al, 2002). Deze hervormingen, die
voortkomen uit een andere visie op de burger, de overheid en de maatschappij, zijn tot op de dag van
vandaag gaande.
In de jaren tachtig ontstond door de veranderende visie op de maatschappij en het bestuur een
hervormingsdenken waarbij sterk gekeken werd naar de ervaringen uit het Verenigd Koninkrijk xiii (zie
Kickert, 1993). De Nederlandse overheid onderging een golf van vernieuwingen waarin voormalige
staatstaken werden geprivatiseerd, geminimaliseerd of verzelfstandigd. Publieke taken dienden niet alleen
meer marktwerking te ondervinden, door ze aan de private sector over te laten, de
overheidsdienstverlening moest zelf ook bedrijfsmatiger georganiseerd worden. Klantvriendelijkheid
jegens de burger diende hoger in het vaandel te staan. De vernieuwingen in de overheidsdienstverlening
speelden zich af op zowel nationaal als lokaal niveau. Zo werden gemeentelijke diensten gereorganiseerd
van een secretarie naar een sectorenmodel, en moest de burger vanuit de ‘één-loket’ gedachte beter en
sneller geholpen worden.
Een andere belangrijke reden om politiek-bestuurlijke vernieuwingen in het lokaal bestuur door te voeren
was de politieke apathie die onder de bevolking als maar groter leek te worden, hetgeen onder andere
bleek uit de lage opkomst bij de verkiezingen, met name op lokaal niveau. Hoewel de opkomstcijfers geen
dramatische daling meer vertoonden, sprak men in de jaren negentig over een groeiende kloof tussen
burgers en politiek. Er ontstond een beeld over politici van een in zichzelf gekeerde klasse die niet naar
burgers luisterde (zie Van Gunsteren & Andeweg, 1994).
45