Publiek leiderschap en de burgemeester - Erasmus Thesis Site ...

hoge waarden waarvoor de democratische rechtsstaat staat. Machtsbederf kan ‘in the end’ leiden tot
gecorrumpeerd worden, corruptie en fraude.’
In het algemeen kan gesteld worden dat niet-integer handelen in strijd is met maatschappelijk
geaccepteerde morele normen en standaarden. Morele maatstaven kenmerken zich door hun sociale
karakter en bindingskracht (Van Willigenburg et al, 1999). Waarden in het Nederlandse openbaar bestuur
zijn volgens onderzoek naar bestuurlijke integriteit een gezindheid van eerlijkheid, onkreukbaarheid,
openheid, objectiviteit en rechtschapenheid (Van den Heuvel et al, 1999). Hoewel deze waarden
grotendeels overeenkomen met de klassiek bureaucratische waarden van Weber (1999), bezitten zij net als
andere waarden en normen en morele standaarden geen eeuwigheidswaarde. Normen en waarden die
bepalend zijn voor het openbaar bestuur, ontlenen hun betekenis en prioriteit aan de tijdgeest en liggen in
de maatschappij verankerd, of ze nu positivistisch dan wel sociaal-constructivistisch worden gekend.
De laatste jaren hebben in het bestuurlijke jargon moraal, integriteit en verantwoordelijkheid een steeds
prominentere plaats ingenomen (Huberts, 1994, Van den Heuvel et al, 1999, Bovens & Hemerijck, 2000,
Procee, 2000). Middelen ter voorkoming van machtsbederf, zoals de bescherming van de klokkenluider,
zijn een gevolg van die toegenomen aandacht (zie Bovens, 1987 en De Goede, 2000). Klokkenluiders
brengen zaken aan het licht waar geheimhouding en discretie regel is, maar doen dat niet per ongeluk of
ten behoeve van het eigenbelang. Ze hebben nadrukkelijk de bedoeling de noodklok te luiden als geen
andere middelen meer open staan om de gemeenschap te waarschuwen voor specifieke, acute of
dreigende misstanden.
Bestuurders dienen zich niet alleen verantwoordelijk te gedragen, er is de laatste jaren een tendens
waarneembaar dat publieke autoriteiten rekenschap dienen af te leggen voor hun bestuur (zie Albeda,
2000). Verantwoording geschiedt meestal na aandringen van anderen en ten overstaan van verschillende
fora, zoals de gemeenteraad, of ten overstaan van superieuren. Volgens Van Gunsteren ligt de
grondbetekenis van het verantwoordelijk zijn dan ook in het aangesproken worden voor een forum. Bij
afwezigheid van een forum raakt ons denken over verantwoordelijkheid in de knoop (Van Gunsteren,
1974). Voor het leiderschap van een burgemeester zal de raad met name een rol spelen in landen waar de
burgemeester gekozen wordt. Hoewel de macht van de raad verschilt per land en per model van
verkiezing, heeft ook de benoemde burgemeester in Nederland, zeker sinds de invoering van de
dualisering, verantwoording aan de raad af te leggen, zij het in meer indirecte vorm en met een raad die
minder verstrekkende middelen ter beschikking heeft. Voor de benoemde burgemeester zal de rol van een
superieur, in de vorm van de Commissaris van de Koningin, een grotere rol spelen. Zo benadrukt de oudburgemeester
van Leeuwarden, Loekie van Maaren-van Balen, dat de Commissaris van de Koningin van
Friesland, Ed Nijpels, een cruciale rol heeft gespeeld in haar ontslag (zie Van Maaren-Van Balen, 2003). In
haar biografie is te lezen hoe zij bij de Commissaris is gaan vertellen wat er in de bestuursverhoudingen in
Leeuwarden was misgegaan en waarom zij in die bestuurscrisis vrij te pleiten zou zijn.
Vanuit een meer algemeen maatschappelijke context - in plaats van een strikt juridische interpretatie - is
het onderscheid van toepassing tussen actieve en passieve verantwoordelijkheid. In grote lijnen verhouden
die zich tot elkaar als ‘aansprakelijkheid’ tot ‘verantwoordelijk gedrag’ (Bovens, 1990). Bij
verantwoordelijkheid in de zin van aansprakelijk stellen, wordt men achteraf verantwoordelijk gehouden.
Bij actieve verantwoordelijkheid ligt de nadruk op het handelen in het heden, en gaat het vooral om
verantwoordelijkheid als deugd. Het afleggen van verantwoordelijkheid (passief) zegt nog niet meteen iets
over verantwoordelijk gedrag (actief). Verantwoordelijk gedrag vraagt om een meer morele invulling van
leiderschap. Hoewel het onderscheid tussen beide typen verantwoordelijkheid evenals de toegenomen
aandacht voor beide vormen niet altijd scherp is, liggen aan een beantwoording van de vraag of een leider
zich verantwoordelijk gedraagt, meer morele en normatieve uitgangspunten ten grondslag, dan aan de
vraag hoe het afleggen van verantwoording en rekenschap moet worden vormgegeven.
Interne en externe correctiemechanismen van leiderschap
In vorige paragrafen is geconstateerd dat er groeiende behoefte is aan leiderschap, en vooral aan meer
expressief leiderschap. In deze paragraaf is vanuit verschillende benaderingen aangetoond dat er echter
ook een noodzaak is om leiderschap te beteugelen door middel van verschillende correctiemechanismen.
Leiders hebben te maken met identiteitsbepalende beelden verzonden door volgers. Het geloven van
leiders in sommige van die (onjuiste) beelden, kan catastrofale gevolgen hebben. Leiderschap staat of valt
dan ook met het vermogen om greep op de werkelijkheid te behouden. Daar kunnen
25