Publiek leiderschap en de burgemeester - Erasmus Thesis Site ...

other. In fact, this seems not to be the case, especially if the circumstances attending the composition of
The Prince be taken into account, but it is unfortunate that most readers have known Machiavelli through
this work. What does not appear in The Prince is his [Machiavelli’s] genuine enthusiasm for popular
government of the sort exemplified in the Roman Republic.’ (Sabine, 1973: 317)
In het minder bekende boek Discorsi schrijft Machiavelli niet over de heerschappij van één leider, maar
door die van het volk. In Discorsi zegt Machiavelli: ‘Een volk dat de macht in handen heeft en goed
georganiseerd is, zal even standvastig, verstandig en dankbaar zijn als een vorst, of nog meer dan een
vorst, zelfs als die wijs is; anderzijds zal een vorst die niet gebonden is aan wetten ondankbaarder,
wispelturiger en onbezonnener zijn dan een volksmassa.’ (Machiavelli, 1997: 246)
Hoe moet nu Machiavelli’s ogenschijnlijk ambivalente houding jegens publiek leiderschap geïnterpreteerd
worden? Een gemeenschap kan in essentie volgens Machiavelli in staat van ‘virtus’ of ‘corruptie’ verkeren.
Bepalend hiervoor is de verhouding tussen de leidinggevende elite en de massa. Als leiders onderling
verdeeld raken of niet ‘nuttig’ handelen wordt het volk ontevreden, omdat de veiligheid, rust en orde in
gevaar komt en het volk heerszuchtig wordt. De staat waarin de gemeenschap verkeert, is bepalend voor
de vraag welke politieke orde nodig is. Als een samenleving verkeerd in ‘virtus’, dan voldoet zij aan een
republiek als politieke organisatie. Als een samenleving in een staat van ‘corruptie’ verkeert, dan is
alleenheerschappij vereist wil de samenleving overleven.
Machiavelli heeft zijn Il Principe geschreven vanuit het sterke besef en de vaste overtuiging dat alleen een
zeer krachtige persoonlijkheid, een sterke man, kortom een heerser, in Italië orde op zaken kon stellen. En
dat niet volgens het negatieve uitgangspunt van de onderdrukker die alleen op eigen voordeel uit is, maar
op de positieve wijze van de vorst die in een krachtig staatsbestel de beste voorwaarde ziet om het volk tot
vrede en welvaart te brengen (Van Doorn, 1997).
In beide werken betoont Machiavelli zich een theoreticus van de politiek als autonoom domein. Waar het
hem om gaat is koele beschrijving van de politieke macht. Want dat is de kern van het politieke domein:
verwerving en behoud van macht in de staat. (Frissen, 1999)
Sinds zijn publicaties verwijt men Machiavelli hierdoor nogal eens een gebrek aan morele
verantwoordelijkheid in zijn benadering van politiek en leiderschap. Machiavelli verwerpt namelijk de
gedachte dat rechtvaardigheid het belangrijkste doel is van het staatsbestel, op het moment dat de
maatschappij wordt bedreigd. Het enige dat dan telt is de bereidheid van de heerser om zo te handelen dat
het leven en de vrijheid binnen de maatschappij als geheel in stand wordt gehouden. (Bor et al, 2000)
Machiavelli isoleert als het ware het politiek-bestuurlijke vakmanschap van morele of ethische
vraagstukken. Hoewel deze isolatie enige nuance vereist. Politiek handelen is weliswaar autonoom ten
opzichte van welke metafysica dan ook, maar dient altijd rekening te houden met het onbeheersbare en
het onvoorspelbare. Het is de strijd tussen fortuna en virtu – tussen lot en willen. In zijn tijd is dit inzicht
een breuk met de deterministische perceptie van alle menselijk handelen, in onze tijd is het een breuk met
het voluntaristische perspectief van de normatieve politieke theorie en de sociale wetenschappen.
(Ankersmit, 1996)
In beknopte bewoordingen zou men kunnen stellen dat Machiavelli’s benadering van leiderschap niet
immoreel is, maar amoreel. Terugkijkend naar de eerder geschetste (schijnbare) controverse tussen
expressie en beleidsinhoud, blijft echter de vraag overeind of het voor een leider voldoende is slechts de
indruk te wekken deugdelijke eigenschappen te bezitten. Het formuleren van een antwoord op deze vraag
kan zowel vanuit een morele als vanuit een amorele redenering worden opgebouwd.
De beantwoording van deze vraag middels een amorele benadering hangt af van de interpretatie van het
Machiavellisme. Als het Machiavellisme inhoudt dat het niet uit maakt of de leider iets daadwerkelijk is óf
dat de leider iets lijkt te zijn, omdat slechts het behoud van macht het hoogste doel is, dan kan men
evenzo vanuit een autonome en amorele benadering van politiek-bestuurlijk vakmanschap
beargumenteren dat het niet voldoende is slechts de indruk te wekken deugdelijke eigenschappen te
bezitten. Het door KetsdeVries (1993) omschreven risico, dat voor de leider feit en fictie door elkaar heen
gaan lopen, dat wil zeggen dat de leider gaat geloven in gepercipieerde beelden die niet op de werkelijkheid
berusten, is een risico dat er toe kan leiden dat de leider juist ten val komt. Een gebrek aan
correctiemechanismen kan de leider op het verkeerde pad brengen en ten slotte op catastrofale wijze ten
onder laten gaan. Een amorele en autonome benadering heeft nu juist behoud van macht als hoogste doel
van politiek-bestuurlijk leiderschap. Vanuit deze redenering leidt het indruk wekken over deugdelijke
eigenschappen die niet overeen komen met de werkelijkheid, tot een kloof hetgeen een potentiële valkuil
voor een leider vormt.
23