Publiek leiderschap en de burgemeester - Erasmus Thesis Site ...

Hiermee raken we de kern van de valkuil van de behoefte aan een expressieve leider en sterke
communicator. De burgemeester als publieke leider zal, ondanks al zijn vaardigheden op communicatief
vlak en ondanks al zijn expressieve vormen waarmee hij uiting geeft aan zijn leiderschap, nog steeds zijn
(juridische) verantwoordelijkheden moeten nemen, al zijn opgelegde taken moeten uitvoeren,
beleidsmatige strategische keuzen moeten maken, knopen moeten doorhakken (zie de vijfde functie van
leiderschap) en zijn afspraken moeten nakomen. Met andere woorden, de burgemeester moet niet alleen
een ‘mooi verhaal’ kunnen houden en ‘sturen met aansprekende beelden’, maar de burgemeester moet ook
inhoudelijk een goede leider blijken te zijn.
Een spanningsveld waarin de burgemeester als publieke leider zich bevindt, is het vinden is van een
aanvaardbare balans tussen vorm en inhoud en éénvoud en nuance. De burgemeester dient als publieke
leider zowel een expressieve leider te zijn en een sterke communicator, alsmede een leider die inhoudelijk
de juiste keuze maakt. Leiderschap stopt niet bij het creëren van een juiste beeldvorming.
Machiavellisme
Het is de vraag in hoeverre de balans tussen expressie en beleidsinhoud, of het normatieve uitgangspunt
dat leiderschap meer is dan beeldvorming, op gespannen voet staat met het principe dat het voor een
leider beter is ‘schijnen te zijn’ dan daadwerkelijk te ‘zijn’. Dit principe wordt ook wel als Machiavellisme
geduid. Deze interpretatie van dit principe berust met name op de antwoorden die Machiavelli geeft als hij
in gaat op de vraag of een heerser zijn woord moet houden:
‘Hoe prijzenswaardig het is als een machtig man zijn woord houdt en rechtschapen een eerlijk leeft,
begrijpt iedereen. Toch leert de ervaring dat in onze dagen juist die machthebbers die zich aan hun woord
weinig gelegen lieten liggen, grote dingen tot stand hebben gebracht en op sluwe wijze de geest van de
mensen hebben weten te bespelen. En ten slotte zijn ze zelfs hen die zich op eerlijkheid baseerden, de
baas geworden. […] Een verstandige heerser kan noch mag zijn woord houden wanneer dit hem schade
berokkent en wanneer de redenen die hem tot zijn belofte gebracht hebben, zijn weggevallen. Als de
mensen allemaal goed waren, zou dit advies niet juist zijn. Maar omdat ze slecht zijn en ze ook ten
opzichte van jou hun woord niet zullen houden, hoef jij dit evenmin tegenover hen te doen. (Machiavelli,
1997: 124-125)
Vanuit deze achtergrond maakt Machiavelli vervolgens zijn opmerkingen over ‘schijnen te zijn’: ‘Wanneer
men hem ziet en hoort, moet hij één en al barmhartigheid, betrouwbaarheid, oprechtheid en
godsdienstigheid schijnen. De mensen oordelen gewoonlijk meer naar wat ze met hun ogen zien dan wat
ze met de handen voelen. Iedereen ziet wat je schijnt, weinigen voelen wat je bent. […] Voor een heerser
nu is het niet noodzakelijk dat hij alle bovengenoemde eigenschappen bezit, maar wel moet hij de indruk
wekken dat hij ze bezit. Ik durf zelfs te beweren dat deze eigenschappen, wanneer je ze bezit en altijd in de
praktijk brengt schadelijk zijn, terwijl ze, wanneer je ze schijnt te bezitten, nuttig zijn.’ (Machiavelli, 1997:
125).
Machiavelli’s boek Il Principe, waaruit bovenstaande theses afkomstig zijn, behoort tot één van de meest
gelezen werken uit de klassieke politieke filosofie en vele uiteenlopende leiders uit het publieke domein
hebben zijn ideeën bestudeerd of toegepast (Van Doorn, 1997). Anderen hebben het werk van Machiavelli
verguisd, als immoreel bevonden, of als irrelevant bestempeld omdat Machiavelli spreekt over een
alleenheerser. Kunnen bovenstaande thesen zonder meer als leidraad dienen voor de huidige publieke
leider? Biedt Machiavelli ons wel of geen bruikbare inzichten in de (schijnbare) tegenstelling tussen
expressie en beleidsinhoud? Om in te gaan op deze vragen dienen eerst enkele algemene opmerkingen
over het werk van Machiavelli gemaakt te worden.
De belangrijkste boeken van de Florentijnse bestuurder Machiavelli zijn Il Principe en Discorsi, beide
geschreven in 1513. Il Principe, wat vertaald kan worden met ‘de heerser’, is verreweg het meest gelezen
en toegepaste werk van Machiavelli. Hoewel dit werk uitsluitend handelt over het leiderschap van de
alleenheerser, kan niet zonder meer worden gesteld dat Machiavelli deze vorm van heerschappij prefereert
boven andere vormen van bestuur. De Amerikaanse politiek theoretische encyclopedist Sabine zegt
hierover:
‘The Prince [De heeser, vert.] deals with monarchies or absolute governments, and the discourses mainly
with the expansion of the Roman Republic. […] The treatment of government in the two books is
significantly different, some writers, following Rousseau, have believed them to be inconsistent with each
22