Publiek leiderschap en de burgemeester - Erasmus Thesis Site ...

De leider moet niet alleen zijn heldenstatus kunnen relativeren, maar hij moet ook kunnen om gaan met
het zondebokschap en de druk van de, door ’t Hart en Ten Hooven (2004) geformuleerde, vijfde functie
van leiderschap, hetgeen zij verwoorden als ‘besluitvorming’ of het ‘doorhakken van knopen’. De
verwachting dat de publieke leider lastige knopen moet doorhakken legt een zware druk op leiders. Wat je
bij de één populair maakt, maakt je bij de ander immers impopulair. Soms is een vraagstuk uitgemond in
een dilemma van het kiezen uit twee kwaden. Niet kiezen is dan een valkuil en leidt tot verliezen.
Leiderschap kan betekenen dat er Salomonsoordelen geveld moeten worden in tragische keuzesituaties, als
alle beschikbare opties pijn doen. Leiders worden politiek verantwoordelijk gehouden en zijn ook juridisch
aansprakelijk. Het lastige hiervan is, dat het praktisch gezien onmogelijk is om perfect op de hoogte te zijn
van wat er onder hun leiding door ondergeschikten allemaal gebeurt en dat te beïnvloeden. Dit kan bij
leiders tot een essentiële bestaansonzekerheid leiden. Daar komt bij dat de media eerder een vergrotend
effect op falend leiderschap zullen hebben dan een verkleinende rol. De grote druk om
verantwoordelijkheid kan leiders angstig maken en belemmeren in hun vrijheid om te functioneren. Het
kan helpen als de leider over het vermogen beschikt om - soms onoverkomelijke – missers of schandalen
van zich af te laten glijden. Dit vermogen wordt ook wel de ‘Teflonkwaliteit’ genoemd.
Het bezitten van een vermogen, om fouten of mislukte beleidsinterventies van zich af te laten glijden, zou
een leider kunnen helpen te voorkomen, te gaan geloven in de fatale waan dat zij werkelijk de
denkbeeldige schepsels zijn die hun volgers van hen gemaakt hebben. Echter, bij een te sterk ontwikkelde
‘Teflonkwaliteit’; kunnen kantekeningen geplaatst worden. De grote verantwoordelijkheid die op de
schouders van de leiders in een democratisch systeem rust, is er niet voor niets. Ook de beelden die
volgers van hun leiders hebben zijn niet per definitie een fictie. Opiniepeilingen, opinionleaders,
demonstraties en steunbetuigingen, ze kunnen allemaal een vitale rol in een democratie vervullen. Het
helpt een leider als hij van onbesproken gedrag is, of daadwerkelijk fouten kan (of kan laten) voorkomen.
Het zijn van een verantwoordelijk leider met een onbesproken gedrag, en het afleggen van
verantwoording zal later in deze paragraaf nog aan de orde komen.
Op een leider worden echter niet alleen identiteitsbepalende beelden geprojecteerd, de expressieve leider
zendt zelf ook identiteitsbepalende beelden uit en dient zich hier ook bewust van te zijn. De expressieve
leider is een sterke communicator en is zich bewust van alle retoriek en symboliek van zijn leiderschap.
Volgens ’t Hart en Ten Hooven (2004) worden er rollen verwacht die een publieke leider dient te
vervullen die om sterke retorische kwaliteiten vragen. Voornamelijk de tweede door hen verwoorde
functie van leiderschap, vereenvoudiging van beleidsvraagstukken, en de vierde functie,
patroondoorbreking, wijzen op die behoefte aan retorische kwaliteiten.
Leiders dienen over het vermogen te beschikken om de complexe wereld en de vraagstukken die zich
voordoen zodanig te definiëren dat ze voor anderen begrijpelijk en hanteerbaar worden. Wie het publieke
debat tot een zaak van velen wil maken, zal politieke ideeën- en belangencompetitie moeten vertalen in
overzichtelijke, pakkende verhalen over dilemma’s en conflicten. Dit wordt door Edelman (1988) het
‘political spectacle’ genoemd. Leiders verkopen naast hun partij en haar ideeën ook zichzelf.
De uitdaging en tegelijkertijd de valkuil is het kiezen van de toonzetting waarmee patronen doorbroken
moeten worden. Om de juiste toonzetting te gebruiken, moet de leider zijn achterban goed kunnen in
schatten. Het risico van een verkeerde toonzetting is dat een leider zijn achterban tegen zich in het harnas
jaagt. Het is voor een leider de kunst om woorden zo te kiezen en uit te dragen, dat volgelingen datgene
gaan doen wat de leider van ze verwacht.
Daarnaast is er een keerzijde aan de behoefte tot vereenvoudiging van beleidsvraagstukken. Het verwijt
van populisme en demagogie wordt soms snel gemaakt. De simplificaties die worden gemaakt, doen geen
recht aan de complexe realiteit, zo luidt dan de kritiek. De kans bestaat dat de politieke debatten en de
meningsuiting in de media dreigen te verworden tot goedkoop entertainment. Van Zoonen (2004) schetst
het scenario dat personalisering leidt tot een sterrenpolitiek; één van de mogelijke scenario’s waarin
bekende Nederlanders zich kandidaat stellen als burgemeester. Van Zoonen vraagt zich af of deze
sterrenpolitiek zal leiden tot een situatie waarin kiezers zich vooral door uitstraling en imago van de
kandidaten laten leiden en geen inhoudelijk oordeel vellen. Dit scenario wordt door haar voor mogelijk
gehouden, maar is tegelijkertijd volgens haar niet heel waarschijnlijk. Volgens Van Zoonen zullen deze
kandidaten weliswaar op het mediapodium excelleren, maar het op de politieke podia, alwaar strategische
en beleidsmatige keuzes worden uitgespeeld, en op de particuliere podia, alwaar vanuit de alledaagse
context gemeenschapsvorming en normstelling plaats vindt, zullen deze kandidaten een grote afstand
hebben ten op zichte van andere kandidaten (Van Zoonen, 2004: 22).
21