Publiek leiderschap en de burgemeester - Erasmus Thesis Site ...

etrekking tussen leiders en volgelingen. Er is niet zozeer sprake van persoonlijke kwaliteiten van leiders
als wel van het toedichten van kwaliteiten door volgelingen aan leidersfiguren. (Kouijzer, 1986)
Is nu het belang van charisma in leiderschap toegenomen? Van Dooren (1994) wijst er op dat Weber zelf
al betoogde dat juist vanwege de opkomst van bureaucratisch gezag, en de neergang van traditioneel
gezag, charismatisch gezag noodzakelijker wordt, dus ook voor onze tijd zou dit dus kunnen gelden.
Charisma blijft echter een moeilijk grijpbaar begrip, en het blijft lastig om vast te stellen wanneer er nu wel
of niet sprake is van charisma. Er wordt daarom ook wel gesproken over de poging van leiders tot
‘pseudo-charismatisch leiderschap’, hetgeen betekent dat publieke leiders pogen om met hun volgers een
emotionele/affectieve relatie tot stand te brengen (zie Toonen, 1992). Dat leiders op zoek gaan naar een
dergelijke relatie met hun volgers is beslist een adequate poging hun leiderschap te effectueren en te
legitimeren. Er is vanuit de psychologie een groeiende hoeveelheid grootschalig onderzoek naar de
empirische werking van leiders en hun omgeving dat aantoont dat we iemand niet alleen als leider
aanwijzen omdat we onder de indruk zijn van zijn of haar mentale bekwaamheden om complexe taken uit
te voeren, maar dat empathie een even grote verklarende variabele kan zijn voor de perceptie van
leiderschap (Kellett et al, 2002).
Een andere, meer toepasbare, omschrijving dan het begrip charisma, maar die ook uitgaat van het belang
om een affectieve relatie met volgers te hebben en waarin tevens de sterke rol van de media in acht wordt
genomen, is het concept van ‘expressief leiderschap’, afkomstig van Tops (2004) en ’t Hart (2002). In
plaats van charismatisch leiderschap zal expressief leiderschap hieronder worden gebruikt en nader
omschreven, om de huidige contextuele behoefte aan leiderschap te duiden.
Van consensus democratie naar een symbolische samenleving met een expressief leiderschap
Volgens Tops (2004) en ’t Hart (2002) is de bestuurlijke context die zich kenmerkt door de consensus
democratie aan veranderingen onderhevig die een ‘expressiever’ leiderschap tot gevolg heeft. Om beter te
begrijpen wat met expressief leiderschap en de ontwikkelingen daartoe wordt bedoeld, zullen nu de
veranderingen in de bestuurlijke context die een expressiever leiderschap tot gevolg hebben, worden
beschreven. De Nederlandse maatschappelijke context kan omschreven worden door een ‘normaalmodel’
wat lange tijd de ‘consensus-democratie’ genoemd kon worden (Tops, 2004). Het ‘normaalmodel’ is te
beschrijven vanuit uit vier kenmerken. Het model was (1) inhoudelijk verzoenend. Dat wil zeggen, dat een
inhoudelijk minder scherp voorstel met een breed draagvlak wordt geprefereerd, boven een inhoudelijk
geprofileerd voorstel met een kleine minderheid. Het gevolg hiervan is dat werd ingezet op het
organiseren van draagvlak en steun. Daarnaast kenmerkte het model zich door (2) terughoudendheid en
soberheid. Leiderschap was zelden geëxalteerd, maar bescheiden van vorm. Ook was het model (3) eerder
verbindend dan leidend: politiek kwam niet zozeer in het leiden tot uitdrukking, maar eerder in een
verbindend repertoire. Men beweegt mee en heeft liever géén confrontatie. Het leiderschap was (4) eerder
zakelijk dan expressief. Het ging niet zozeer om overtuigende en inspirerende expressie van gevoelens, die
in de samenleving bestaan. Een zakelijke uiteenzetting werd geprefereerd boven een vlammend betoog.
Cijfers en argumenten waren belangrijker dan beelden en overtuigingen.
Volgens ’t Hart is het leiderschapstoneel, onder andere door de gebeurtenissen in 2002 rond Pim Fortuyn,
definitief aan het veranderen naar expressief leiderschap. Dit type leiderschap beoogt een uitdrukking te
zijn van de opvattingen en verschillen in de samenleving. Niet zozeer verzakelijking en ontdoen van de
scherpe kanten, niet zozeer compromis geschikt, maar versterken en dramatiseren.
Het model van ‘expressief’ leiderschap is eveneens onderverdeeld in vier kenmerken. De leider is (1) een
‘outsider’: door afstand ten opzichte van de gevestigde verhoudingen wil hij een geloofwaardig alternatief
belichamen. Daarnaast is de leider (2) meer een ‘probleembenoemer’ dan een oplosser: Niet de
haalbaarheid van bestuurlijke interventie staat centraal, maar de normering en waardering van
maatschappelijke ontwikkelingen. De leider is (3) een ‘communicator’: Hij zoekt kracht in het stevig
overbrengen van de boodschap en het creëren van beleving, waarin gewaardeerde betekenissen tot stand
komen en waarin mensen zich kunnen herkennen. Daarbij zoekt de leider (4) voortdurend naar
verantwoording: hij duikt niet weg voor verantwoordelijkheid, maar maakt het expressief. Niet uit
altruïsme, maar uit welbegrepen eigenbelang; de achterban moet deelgenoot gemaakt worden van de
worstelingen waar de leider voor staat.
De Nederlandse samenleving is aan het veranderen van een ‘consensus democratie’ in een ‘symbolische
samenleving’. Elchardus (2002) beschrijft drie ontwikkelingen die wijzen op die ontwikkeling. Ten eerste
16