Frans Duijf Sporen achterlaten - De Vrije Culturele Ruimte

Frans Duijf
Sporen achterlaten
Uitgeverij Admetos
Duiven

16
MIJN COMPOSITIE VAN HARRY MULISCH
Toen ik op 4 november 2010 de fraaie fotocompositie van Jan Sterenborg
op zijn website www.devrijecultureleruimte.nl zag en ik hem droog
berichtte: “Een mooie compositie van de wereld van Mulisch op je
website”, zou dat grote gevolgen krijgen. Ik besloot op mijn manier een
necrologie te schrijven over Mulisch, ook al schreef ik in Het is niet
onopgemerkt gebleven – Een tuinkamer vol boeken onder meer, dat ik niet
van Mulisch houd. Gelukkig is dat niet het hele verhaal en schreef ik nog
enkele woorden. Bovendien is het helemaal in de geest van Mulisch, niet
zozeer om je mening te herzien als wel om gewoon een ander verhaal te
schetsen. Per slot van rekening is dat helemaal Mulisch: “Met ieder boek
verandert de schrijver alles, wat hij geschreven heeft, en bepaalt hij tot op
zekere hoogte alles wat hij nog schrijven zal.”
“In het woordje ‘niet’, of ‘tenminste’, of ‘snel’, of ‘tastend’, kan een
volle dag werk, twijfel, nadenken, verbeeldingskracht, besluitvaardigheid
schuilen.” Bij deze opvatting past het ontbreken van paniek als het werk
stokt. Mulisch vindt het een gunstig teken als het werk stokt. Hij is dan
kennelijk “iets van belang genaderd, dat zich verzet.” Per slot geldt: “Een
visser, die meteen optrekt als hij zijn dobber ziet bewegen, vangt nooit iets
anders dan zijn eigen aas.”
Dat treft, ik kan een necrologie, beter nog, een compositie als
deze niet zo heel erg snel schrijven, heb drukke bezigheden die mijn
aandacht opeisen en wil Mulisch naar vermogen zoveel mogelijk
recht doen en uit de brij aantekeningen de juiste punten enigszins
samenhangend vangen. Zo kon het gebeuren, dat ik voordat ik mijn
compositie kon afronden, in NRC Handelsblad van 27 november
2010 Harry en de botheid van media las, een column van de
zelfverklaarde Mulisch-deskundige Marita Mathijssen. Zij was boos,
moest ervaren dat de media haar de dood van Mulisch kwamen
melden en de weduwe dat voorrecht niet gunden. Het gonsde al

enkele dagen voor zijn overlijden van de geruchten, wat natuurlijk
niet zo gek is bij iemand van die statuur, leeftijd en waarvan bekend
was dat hij zijn dood regisseerde. Dat is overigens niet het hele
verhaal. Mulisch is er na zijn dood dan wel niet meer, maar Mulisch
beweerde desondanks: “Ik ga niet dood.” Ik heb niet paraat waar
het in zijn werk staat, maar Cees Nooteboom was zo vriendelijk het
in zijn herdenkingsartikel in NRC Handelsblad op te nemen.
Daarover verderop meer.
“Dooie dichters, daar houden mensen van”, schreef Peter
Andriesse in Desperado’s. Zo is het. Dat verklaart een toenemende
verkoop van het werk van een auteur, kort na diens overlijden.
Hernieuwde aandacht voor iemands werk, zo blijkt iedere keer weer
als iemand uit de letteren overlijdt, gaat ook mij niet voorbij. Niet
dat ik plotseling boeken ga kopen, per slot van rekening heb ik die
veelal al, maar de dood laat mij niet onberoerd, ontroert mij. Maar
niet alleen de dood.
Toen Mulisch in 1997 zeventig jaar werd en vijftig jaar schrijver
was, werd dat in het Concertgebouw te Amsterdam groots gevierd.
Op zijn manier eerde Max Pam met zijn boek De Herenclub in
datzelfde jaar de grote schrijver, al zal niet iedereen het boek als
een tribuut hebben beschouwd. Verderop meer over dit boek.
De dag dat mijn moeder eenzaam 95 jaar werd en ik haar bezocht,
werd Harry Mulisch feestelijk en groots uitgeluid in Amsterdam. Op
Allerheiligen daaraan voorafgaand had Piet Lunenburg mij zoals zo vaak
schertsend en vermanend toegesproken, dat het mij weer was gelukt een
schrijver naar de overzijde te krijgen; een gewoonte die hij, hoewel
onterecht – want ik verslind geen schrijvers, maar slechts hun boeken –
naar ik hoop en verwacht nog jaren kan volhouden. De dood van de dichter
Guillaume van der Graft op 21 november 2010, voor wie geldt: ”Omgeven
door erkenning en toch worstelend met een diep gevoel van miskenning”,
heeft hij gemist. Niet echt een wonder. Radio 1 meldde zijn dood, verder
besteedden de media er die dag geen aandacht aan. Kester Freriks schreef
de volgende dag een necrologie van enkele regels in NRC Handelsblad,
17

citeerde de dichter die zijn dood eerder had voorvoeld onzorgvuldig,
terwijl Van der Graft in de bundel Je staat geen woord in de weg voor
Nelleke (Altena) zo fraai dichtte: “Denk mijn naam wanneer ik dood ben, /
denk mijn naam maar roep mij niet, / ik ben vergeten hoe ik heet. // En
denk aan mij hoe dwars ik was, / hoe tuk op taal en hoe onzeker / en dat ik
van je hield met huid en ziel // maar roep mij niet, lief, roep mij niet, / ik
ben vergeten hoe ik heet.”
De ontdekker van de hemel en constructeur van de wereld leek de
elementen te bestieren. Toen hij na een indrukwekkende
herdenkingsplechtigheid in de Stadsschouwburg via de Amsterdamse Styx
als Orpheus op weg naar Eurydike door Charon werd afgevoerd naar de
Hades en wist dat Eurydike hem nimmer meer naar daglicht en leven zou
kunnen volgen, werd de einder getooid met een fraaie regenboog. Bij
Mulisch zit er lijn in. In Voer voor psychologen kunnen we nalezen, dat hij
toen hij zijn Archibald Strohalm op 31 juli 1951, ’s avonds 10 uur,
beëindigde, een hevig onweer losbarstte, “hetzelfde onweer dat in 1870
woedde boven Rome, toen het Concilie in de Sint Pieter stemde over het
dogma van de pauselijke onfeilbaarheid.” Dezelfde avond, precies op tijd,
net voor sluitingstijd, geholpen door donder en bliksem, leverde de
zelfverklaarde grote schrijver Mulisch volgens zijn vooropgezet plan bij de
secretaris van de jury zijn manuscript in voor de Reina Prinsen Geerligsprijs.
Samen met Jan Blokker, de vorige winnaar van die prijs, maakten zij
door hun apocalyptische verschijning en het hemelvuur in de gracht zoveel
indruk, dat het niet anders kon zijn: de prijs zou hem toevallen. Gedrieën
waren ze het daar over eens. “Tegen zulk een representatie kon niemand
op.” Maar er is meer. De lezer kent de regenboog van Tanchelijn, waarin
het personage Everwachter optreedt. Everwachter, die nooit geloofd heeft
en niettemin priester is geworden, confronteert Tanchelijn met zijn
overtuiging dat God een verzinsel is, waarop Tanchelijn –, voor wie
vaststaat dat God buiten het wonder bestaat in de taal, als een woord, als
een klank – opmerkt dat God soms bestaat in het wonder, zoals er ook
soms een regenboog verschijnt.
18

De absolute leeftijd en de Tweede Wereldoorlog
Tien jaar later na Archibald Strohalm zou Mulisch in Voer voor psychologen
uiteen zetten waarom iedereen voelde dat Mulisch weinig of niets met
Hermans en – toen nog – Van het Reve gemeen had. Voor de goede
verstaander duidelijk, al bleef het onuitgesproken: hoezo grote drie?
Mulisch ontvouwde een fraaie theorie over waarom het tweetal,
hoewel in jaren jonger, feitelijk ouder is, dichter bij Vestdijk staat, en voegt
daaraan toe: “Alle theorieën zijn onzin”. Mulisch heeft het hier feitelijk
over zijn theorie van de absolute leeftijd. Die van hemzelf is zeventien,
zoals hij niet heeft nagelaten te pas en te onpas te ventileren, al heeft hij
ook beweerd, dat hij anders dan het “wonderkind” Reve, een
“wondergrijsaard” zou worden. Toch zou Mulisch naar eigen zeggen altijd
onveranderlijk dezelfde blijven. “Ik ben geen arrivé, want er is niets
veranderd aan mij”, aldus Mulisch in 1963 tegenover H.A. Gomperts,
wijzend op de jeugdfoto’s uit de tijd dat hij nog niet kon spreken. “Zijn
wereldbeeld vormt men tussen 12 en 17 jaar.” Voor Hermans en Reve
begon die vorming omstreeks de Rijksbrand en werd zij besloten met het
uitbreken van de oorlog. “Hun wereldbeeld zal dus gekenmerkt blijven
door een accent van werkloosheid, verveling, hopeloosheid, uiteenlopend
in een totale catastrofe.” En zo gaat Mulisch nog een aantal regels verder.
Jong van geest zou Mulisch blijven. Zo lijkt Mulisch op hoofdpersonen
in zijn werk, onder meer uit mijns inziens belangrijke werken als De
ontdekking van de hemel en Siegfried. Mulisch lijkt op Quinten Quist. Quist
is zeventien als hij in Rome zijn taak volbrengt en de tafelen der Wet
weghaalt uit het Sancta Sanctorum en zo het testimonium van Mozes naar
de hemel terugbrengt, nadat het pact tussen God en de mens werd
opgezegd, omdat die door influisteringen van de duivel op het punt stond
de hemel te ontdekken en te veroveren. Mulisch lijkt op Rudolf Herter, niet
voor niets zijn alter ego, uit zijn laatste roman Siegfried: “Na twee
kankeroperaties en een hersenbloeding voelde hij zich fysiek als een
schaduw van de schaduw die hij eens was – maar alleen fysiek.” Een boek
om te herlezen overigens. Niet alleen om zijn droge opmerking is “Wie lang
drinkt, leeft lang”, het chinees gezegde “grote mensen spreken over
ideeën, middelgrote over gebeurtenissen, kleine over mensen” of “Wat is
19

mooier te moeten studeren in het kielzog van een idee? Studeren zonder
eigen idee heb ik nooit gekund, op school al niet”, maar ook om via een
ingewikkelde redenering ervan kennis te nemen, dat en hoe Mulisch tot de
conclusie komt dat Nietzsche het eerste slachtoffer van Hitler is, wat
overigens in die zin waar is, dat Nietzsche vrij was van de
nationaalsocialistische sympathieën die hem door kwaadwillenden zijn
aangewreven.
Het boek is nog om een andere reden bijzonder. Het is zijn
laatste roman. De laatste zin luidt: “Daarna niets meer.” Kan een
schrijver grootser afscheid nemen dan met een wijsheid uit het
taoïsme? “Als je werk klaar is, trek je dan terug. Dat is de hemelse
manier.”
Enfin, laatstelijk dat ik over Mulisch’ absolute leeftijd vernam, enkele
jaren geleden, kwam het in een gesprek met drie heren aan de orde bij
Pauw & Witteman, waarin zowel Hofland als Mulisch voor zichzelf het getal
zeventien noemden, gemarkeerd door het einde van de Tweede
Wereldoorlog. Blokker, een echte columnist die maar wat roept, viel door
de mand, gaf slechts een schatting, ergens tussen de “negentien en
eenentwintig jaar”. Omdat ik Blokker niet echt harder wil vallen dan
Mulisch, voeg ik er maar gauw aan toe, dat Mulisch op zijn tachtigste
tegenover Onno Blom de uitlating deed, dat zijn absolute leeftijd op een
gevoel berustte, met het gegeven dat zeventien is gelegen op de grens van
kind en volwassene. Uit zijn Mijn getijdenboek, waarin Harry Mulisch zijn
eigen leven én voorgeschiedenis heeft beschreven tot hij met Archibald
Strohalm, voorzien van het passende motto uit Gerrit Achterbergs gedicht
Werkster: symbolen worden tot cymbalen in de ure des doods, als
romancier in de letteren debuteerde, blijkt Mulisch aan de hand van meer
dan 120 documenten en foto’s, die de eeuw tussen 1850 en 1950
bestrijken, over zijn voorouders, zijn jeugd, de oorlog, zijn school, zijn
eerste ervaringen met meisjes te vertellen en blijkt hij het pad te
beschrijven, dat hij aflegde om de schrijver te worden die hij was.
Daar zien wij ook wat de ontluikende seksualiteit met zijn absolute
leeftijd te maken heeft: op zijn zeventiende gebeurde het écht met “een
uitdagende rosse meid”, Wouda. Toen Mulisch na een half uur kletsen op
gepaste, lijfelijke afstand, naar de wc moest, zei hij grappend, dat zij zich
20

maar alvast moest uitkleden. Aldus geschiedde, zo zag hij toen hij
terugkwam. Zou Simon Vinkenoog leentjebuur hebben gespeeld bij
Mulisch, toen Edith Reinalda hem, na zijn prille kennismaking, bij haar thuis
naakt op de bank bleek te zitten toen zij met een drankje terugkwam? Hoe
dan ook, op zijn vijfenzeventigste verjaardag wist Mulisch op de vraag of
hij monogaam was gevat te repliceren: “Als je dat op je vijfenzeventigste
niet bent, ben je ridicuul.”
Wat niet in Mijn getijdenboek is opgenomen, is mogelijk Mulisch’ meest
verdonkeremaande jeugdzonde. Dat zou alsdan temeer betreurenswaardig
zijn omdat deze in tegenspraak lijkt met de waarde die Mulisch volgens
eigen uitlatingen aan zijn levensloop toekent: “Ik beschouw mijn
levensloop als een bron van inzicht, een fons vitae, en zo zou iedereen
tegenover zijn verleden moeten staan.”
Cees Nooteboom citeerde op 6 november 2010 in zijn
herdenkingsbericht in NRC Handelsblad als velen Mulisch’ oneliner: “Ik ben
de Tweede Wereldoorlog”. Zelf zie ik het citaat liever iets uitgebreider,
namelijk als volgt: “Ik herinner me de Tweede Wereldoorlog niet zo maar;
ik ben de Tweede Wereldoorlog.” Nooteboom gaat verder: “Hij wist een
ingewikkelde situatie, zoals het hebben van een joodse moeder en een
met de bezetter collaborerende Oostenrijkse vader, in een korte, maar
veelzeggende autobiografische zin samen te vatten.” Maar is de
omschrijving van deze samenvatting volledig genoeg, is die niet te
vriendelijk? Het antwoord lijkt bevestigend, al moet daar niet te zwaar aan
worden getild.
Dick Verkijk publiceerde in 2006 zijn boek Harry Mulisch ‘Fel Anti-Nazi’
– vanaf wanneer?. Hij citeert daarin bij wijze van motto Traudl Junge,
secretaresse van Hitler die door de geallieerden vanwege haar jeugdige
leeftijd slechts als meeloopster werd beschouwd en niet gestraft: “Jong
zijn is geen excuus om blind te zijn voor het kwaad”. Verkijk heeft twee
interessante dingen ontdekt. Na bestudering van Voer voor psychologen,
Mijn getijdenboek en De aanslag viel het hem op, dat zowel zijn als
Mulisch’ herinneringen en hun belevenissen parallel liepen. Dat vindt
Verkijk niet verwonderlijk, omdat hij van Mulisch’ Voer voor psychologen
weet dat je wereldbeeld zich definitief vormt tussen 12 en 17 jaar. Verkijks
21

wereldbeeld is gevormd tussen 10 en 15 jaar. Het verschil met dat van
Mulisch hangt samen met zijn geboortejaar in relatie tot de Tweede
Wereldoorlog. Voor allebei is aldus hun wereldbeeld gevormd in de
periode 1940-1945 en voor allebei in de regio Haarlem. De heren hebben
meer gemeen, maar er is één belangrijk verschil. Ik wacht nog even met de
onthulling. Mulisch zegt in Voer voor psychologen, dat zijn studie in
autobiografie “berust op een theorie, of inval, of hersenschim, die op
‘waarheid’ alleen aanspraak kan maken in zover ik ermee werken kan.” In
Mijn getijdenboek is Mulisch nog duidelijker: “Een autobiografie is niet
zozeer een beeld van iemands leven, als wel een beeld van het beeld, dat
hij van zijn leven heeft tijdens het schrijven. […] Maar bij die
onpersoonlijke, objectieve, wetenschappelijke werkelijkheid ligt mijn
sympathie ook niet – sterker: het ware graniet van de werkelijkheid ligt
uitsluitend in de subjectiviteit.” Dat leidt niet alleen tot barre nonsens,
Verkijk werpt de vraag op vanaf wanneer Mulisch’ koppeling van zijn
uitspraak “Ik was fel anti-nazi” aan zijn bekender citaat: “Ik ben de Tweede
Wereldoorlog” waar is, objectief waar is. Twee getuigen hebben
onafhankelijk van elkaar bevestigd, dat zij Harry Mulisch hebben zien lopen
in een uniform van de Nationale Jeugdstorm.
Verkijk past het beginsel audi et alteram partem toe, krijgt niet wat hij
verwacht. Mulisch geeft geen jeugdzonde toe, maar ontkent – onder meer
Luns en Aantjes gingen Mulisch voor –, noemt het quatsch en “behoudt
zich alle rechten voor” en laat vervolgens (vanzelfsprekend?) niets meer
van zich horen. In de Volkskrant van 17 januari 2006 liet Mulisch
optekenen: “Die Verkijk heeft mij het verhaal laten lezen, maar de
getuigen op wie hij zich beroept, zeggen mij niets. Wellicht hebben zij mijn
padvindersuniform verwisseld met dat van de Jeugdstorm. Verkijk is een
psychologisch geval, een creep. Ik ken hem nog uit de jaren zestig toen hij
als derderangs journalist stukjes schreef. Waarschijnlijk is hij jaloers op
mijn succes, dat is nog het beste wat je ervan kunt zeggen.” Tja, het
onderscheid tussen Wahrheit und Dichtung is moeilijk, maar Verkijk vertelt
niet per se een ongeloofwaardig verhaal, al weet ik hoe onbetrouwbaar
getuigen als Verkijk in casu heeft opgevoerd in de praktijk zijn. Het boek is
toch erg waardevol, alleen al omdat het, mede op een fraaie tekstanalyse
van Mulisch’ werk is gebaseerd, zo geloofwaardig wordt beschreven en
omdat het laat zien hoe diep treurig het is hoe bang velen zijn om hun
22

handen te branden aan het onttronen van iemand die deel uitmaakt van
het establishment zoals Harry Mulisch. Verkijk zou weinig gedaan hebben
als Mulisch zijn positie had erkend, maar nu Mulisch zich zo hautain op een
voetstuk heeft geplaatst als selfmade superintellectueel én superantifascist
gaf hem dat een drijfveer tot publicatie. Mulisch lijkt er debet
aan, dat Verkijks in graniet gegoten werkelijkheid kon ontstaan. Op 2
november 2010 verscheen het jongste boek van Douwe Draaisma,
Vergeetboek. Het boek gaat over de werking van het geheugen, maakt
duidelijk dat het geheugen bij wijze van beschermingsmechanisme
onwelgevallige waarheden bant. Een vergeetboek is een denkbeeldig boek,
waarin men, als het ware, dát opschrijft, wat men zal vergeten. Mulisch
rekent paradoxen tot zijn beste vrienden. Voor Mulisch kwam het boek te
laat. De paradoxale titel zou hem hebben aangesproken.
Ik herhaal voor de laatste keer, dat de goede Harry Mulisch van zichzelf
heeft gezegd: “Ik bén de Tweede Wereldoorlog”. Hij is het die – in het
vriendenboek ter gelegenheid van het emeritaat van Marita Mathijssen, na
een hartverscheurend citaat van Anne Frank die haar brieven richtte aan
haar lieve Kitty – op 26 augustus 2009 noteerde:
Lieve Marita,
Buiten alle literatuur om richtte het onschuldige, ter dood
veroordeelde meisje van dertien zich per brief tot haar
dagboek, dat zij een naam gaf, alsof het haar kind was. Door
deze magische kunstgreep, hoe naief ook uitgevoerd,
ontstond een van de aangrijpendste documenten uit de
twintigste eeuw, waarvoor jaarlijks miljoenen mensen uit de
hele wereld in de rij staan bij het huis waar zij ontstonden.
Laten wij er een genre apart voor inrichten.
Je Harry
23

Het valt op dat Mulisch hier zo kort van stof is. Waarom dat zo is? Mogelijk
omdat Mulisch, zoals ik al aangaf, niet meer schreef. Hij was het schrijven
moe.
Mulisch en de dood
Mulisch en de dood zijn elkaar niet vreemd. Voor Mulisch was het simpel:
“Voor je geboorte was er ook niks. Was dat dan zo’n vreselijke tijd?” Dit
was in de context van waarover ik schreef in Het is niet onopgemerkt
gebleven – Een tuinkamer vol boeken en wat zou worden herhaald in het
als reflectief bedoelde programma Over de doden 2010 van de NOS op 22
december 2010, waarbij presentator Herman van der Zandt de dood van
Mulisch – te weinig accuraat – plaatste in november 2010: “In Nova
College Tour van 22 februari 2010 ontlokte Twan Huys na diens
ontkennende antwoord op de vraag of hij bang was voor de dood, aan
Harry Mulisch de bevestiging dat hij zijn leven op een door hem gekozen
moment zou afronden. Het is evident, zonder goede hulp kan het niet op
een ordentelijke manier, kan het niet waardig.” Alvorens waardig het leven
te laten zouden zijn vrienden zoals hij ze noemde, afscheid komen nemen.
Mulisch blijkt in het uur van zijn dood overigens veel vrienden te hebben,
althans mensen die erg positief over hem schrijven en spreken. Zo schrijft
de Volkskrant al op 28 oktober 2010 op haar website, dus vóór zijn
verscheiden: “Wat Nederlanders dikwijls hoogmoed noemen, arrogantie of
ijdelheid, is in wezen het pantser van een kwetsbare ziel tegen een al te
opdringerige buitenwereld.”
In mijn boek ging ik verder met: “Hier past het te wijzen op iets waarop
Mulisch prat gaat, namelijk dat hij geen boeken leest. Is het niet
merkwaardig, dat Mulisch in het interview van Twan Huys zegt, wat Nico
ter Linden in zijn essay De dag zal komen, Janus - Gedachten over de dood
en over de fantasie van hemel en hel noteerde? Hij liet zien hoe François
Haverschmidt motiveerde dat je voor de dood niet bang hoeft te zijn:
‘Want als hij er is, ben ik er niet meer en zolang ik er ben, is hij er nog
niet’.” Al las Mulisch dan pas zijn eerste roman, nadat hij er zelf een had
geschreven, aldus beweert hij in Voer voor psychologen, de autodidact
Mulisch heeft zich ongetwijfeld suf gelezen en zeer zeker De rerum natura
van Lucretius gelezen in de oude vertaling van zijn geestverwant, de
24

dichteres Ida Gerhardt, mogelijk zelfs nog in de nieuwe vertaling van Piet
Schrijvers uit 2008, die voor De natuur der dingen van de “geniaalste van
de Romeinse dichters” in 2011 de grote vertaalprijs, de Martinus Nijhoff
Prijs, zal krijgen.
Het is Lucretius die de leer van de Griekse filosoof Epicurus verdedigt,
Epicurus die veel meer inhoudt dan het etiket najagen van genot als
hoogste goed, dat op hem is geplakt. Bij Epicurus houdt genot verband met
onthechting en zelfbeperking: vrij van angsten en begeertes is de mens het
gelukkigst. Het mooie is, dat de materiële, vaak als somber opgevatte,
levensopvatting van Epicurus bij Lucretius is ingebed in een lyrisch werk
dat een vreugdevolle weerspiegeling van de tastbare wereld lijkt te willen
zijn: biologie, staatsinrichting, anatomie, geologie, meteorologie, iets wat
Mulisch alleen maar kan hebben aangesproken. Arjen Fortuin citeerde
Schrijvers over Lucretius in NRC Handelsblad van 17 december 2010 onder
meer als volgt: “Hij snijdt filosofische en natuurwetenschappelijke vragen
aan die er nog steeds toe doen. Zo schrijft hij prachtig over doodsangst:
‘Als de dood er is zijn wij er niet, en als wij er zijn dan is de dood er niet.’ En
hij laat zien hoe mensen zichzelf levend voorstellen na de dood – hoe ze
vrezen dan gestraft te worden. Veel antwoorden die hij geeft zijn
verouderd, maar de vragen die hij stelt zijn dat niet”.
Over de miskende filosoof Epicurus, die filosofie zag als geneeskunde
voor de ziel, verscheen in 2010 een boek van Marcel Verweij met de titel
De remedie van Epicurus. Mulisch zal het niet gelezen hebben. Waarom ik
het hier vermeld, heeft een bijzondere reden die uit onverdachte bron
illustreert, dat angst voor de dood in praktische zin niet nodig is. Verweij
kon zijn liefde voor Epicurus heel goed gebruiken, een week na inlevering
van zijn manuscript bleek hij te lijden aan een hersentumor, van de meest
kwaadaardige vorm. Zijn vrienden kunnen getuigen, dat de angst voor de
dood het niet alsnog heeft gewonnen.
Ik mag mij dankzij een tip van de goede Ton Lunenburg verheugen op
de verzendlijst te staan van de meester van het ZKV, A.L. Snijders. Zo kon ik
er kennis van nemen, dat je geheel anders tegen een zaak als de dood kunt
aankijken. Snijders mijmert onder het houthakken over zijn tijdelijk
verdwenen huiskip, vindt zowel de mens als de kip en überhaupt het dier
om tegengestelde redenen een beklagenswaardig wezen. De mens omdat
hij “weet heeft van zijn naderende dood. (Broeder, gij zult sterven.)”; het
25

dier omdat het niets weet van zijn “naderende dood. Dat voel ik sterk als ik
uitrust van het hakken en naar de kip kijk die zonder cultureel bewustzijn
wormen oppikt.” Toen Snijders haar al drie dagen miste, mompelde hij:
“Requiem aeternam dona gallo gallo Domine. Geef de kip eeuwige vrede,
Heer.” Snijders vervolgt: “Je zou kunnen zeggen dat het helpt, de kip
vertoont zich weer na drie dagen, ik weet niet waar hij is geweest, ik weet
niet of hij heeft gegeten en gedronken – ik hoop dat hij onsterfelijk blijkt.”
Het is overigens de Katholieke Kerk geweest die Epicurus en Lucretius
heeft verdoemd. Schrijvers illustreert de problemen van de kerk met
Lucretius tekst treffend aan de hand van één vers, de beroemde regel
tantum religio potuit suadere malorum, ofwel zozeer kon godsdienst leiden
tot misdadigheid’. Zo is religio, bijvoorbeeld, in de 17de en 18de eeuw
vertaald als ‘bijgeloof’ of ‘godendienst’, zodat het niet op het christendom
kon slaan.
In genoemde uitzending van Nova wees Mulisch desgevraagd zijn
literaire erfgenaam aan. Eerst grapte Mulisch, dat het Joost Zwagerman
zou zijn, stapte gauw over op A.F.Th. van der Heijden om vervolgens te
grappen, dat Hella S. Haasse zijn literaire erfgenaam zou zijn. Laten we het
erop houden, dat het Van der Heijden is en niet Hella S. Haase, die per slot
van rekening enkele jaren ouder is dan Mulisch. Dat is temeer aardig
omdat Mulisch al jarenlang wordt genoemd als kandidaat voor de
Nobelprijs Literatuur, net als Hella S. Haasse, en omdat Johan Anthierens in
Ooggetuige - Niemands meester niemands knecht, op de vraag aan de
kenau en uitgeefster Angèle Manteau of zij dacht dat Mulisch of Claus op
de valreep van de vorige eeuw – we schrijven 31 oktober 1998 – de
Nobelprijs Literatuur zou toevallen, de uitspraak noteerde: “Ik gun het
geen van beiden. Dan vind ik Hella Haasse meer in aanmerking komen. Of
Cees Nooteboom.” Manteau is dezelfde vrouw die ondanks dat Jeroen
Brouwers in haar opinie literair gehakt van haar heeft gemaakt – het
ontgaat haar, dat Brouwers in Stoffer & blik slechts de vloer heeft
aangeveegd met haar zogenaamde biografe, Greta Seghers, maar voor
Manteau zelf een monument heeft opgericht –, hem een warm hart
toedraagt, en die verklaarde: “Rimbaud dichtte dat je met zeventien
onmogelijk serieus kunt zijn, ik heb een leeftijd bereikt waarop jezelf
ernstig nemen nog meer misplaatst is.”
26

Dat zelfs Mulisch niet alles kan afdwingen mag blijken uit het feit, dat
hij nimmer de Nobelprijs Literatuur kreeg, al had hij dan voorspeld deze op
tachtigjarige leeftijd te krijgen. Toen het wachten op het verlossende
telefoontje vergeefs bleek, vond Mulisch: “Het rijtje van schrijvers die hem
niet hebben gekregen, is interessanter dan dat van de degenen die hem
wél hebben gekregen.” Het is in ieder geval zo, dat er winnaars zijn, die
“niemand” (nog) kent. Vergaat het niet-winnaars (uiteindelijk) niet ook zo?
Mulisch koesterde vriendschappen. Daarom nam hij niet
expliciet afstand van de standpunten die hij over Cuba had
ingenomen. Dat ging ten koste van Peter Schat, de judas uit De
Herenclub, die in werkelijkheid door Mulisch is verstoten, toen
Schat wel afstand nam van Cuba. Ook Mario Vargas Llosa, “el
sartrecillo valiente” oftewel de dappere, kleine Sartre, nam afstand
van Cuba, kreeg in 2010 de Nobelprijs Literatuur.
Mulisch’ zelfbeeld
Karel van het Reve schreef de bundel Freud, Stalin en Dostojevski. Daarin
staat het essay Vooroordeel tegen Dostojevski. Van het Reve wijst op de
menselijke behoefte aan vooroordelen, dat wil zeggen aan oordelen die zo
min mogelijk aan de ervaring worden getoetst. Van het Reve schetst hoe
een dergelijk vooroordeel ontstaat. Iets soortgelijks hangt rond Mulisch.
Velen hebben een oordeel over Mulisch zonder hem of zijn werk te
kennen. Kristien Hemmerechts liet op 1 november 2010 in Knack over
Mulisch optekenen: “Hij was een hoffelijke, minzame verschijning, die
iedereen beleefd groette, maar die nou niet echt gezellig ging zitten
kletsen. Je kon zien dat hij niet gebukt ging onder zelftwijfel.” Hoeveel
mensen nemen die uitspraak klakkeloos voor waar aan, net zoals
leerlingen van hun leraren klakkeloos opinies overnemen of zou dat laatste
tegenwoordig niet meer zo zijn?
Hoe dan ook, Hemmerechts gaf een kenschets van Mulisch die men
decennialang al heeft kunnen horen en lezen en waar velen door de jaren
heen op zijn afgegaan. Zelf citeerde ik in Het is niet onopgemerkt gebleven
– Een tuinkamer vol boeken wat ik over Mulisch schreef aan een van mijn
oud-leraren Nederlands, die mij had laten weten weinig affiniteit te
27

hebben met Harry Mulisch en mij had gevraagd daar eens op te reageren.
Ik noteerde onder meer: “Enfin, Mulisch vind ik een pedante kwast. Op
zich zegt dat weinig over zijn kwaliteit als auteur. Ik heb behoorlijk wat van
hem gelezen, maar ben later afgehaakt, na het lezen van zijn magnum
opus: De ontdekking van de hemel (niet het boek dat mij bij de strot vatte).
Ik herinner mij een experiment. Zijn boek De pupil, 133 bladzijden dik, heb
ik 23 jaar geleden geturfd op het gebruik van de puntkomma. Chapeau
voor Mulisch op dit punt: hij gebruikte de puntkomma precies 117 keer en
naar mijn oordeel allemaal correct. Niet slecht voor zo’n moeilijk
onderdeel van de interpunctie. Hij schreef deze ‘kleine roman’, zoals
Mulisch dit boek zelf noemt, in 22 dagen, direct na het voltooien van
Grondslagen van de mythologie van het schrijverschap, waarvan De pupil
het literaire complement is, al zegt Mulisch ‘of ook, liever gezegd, als de
goedgunstige beloning van een aanroep, die de schrijver hier richt tot
Thoth, de egyptische god van het schrift.’ Tja, Mulisch vergeet de
hoofdletter E, maar heeft vele, boeiende facetten. Hij wijkt ook af van de
meeste van zijn vakbroeders: ‘De meeste schrijvers moeten schrappen,
weggooien, concentreren. Bij mij komt het als een extract er uit, dat
aangelengd moet worden’, aldus in zijn Grondslagen….. Van Mulisch houd
ik niet, net als jij kennelijk.”
Het was Marita Mathijssen die enkele jaren geleden van het werk van
Mulisch zei: “Het mooie van het werk van Mulisch is dat het zich zo goed
leent voor een veelvoud aan interpretaties. Zijn werk is zo rijk dat het
wroeten erin altijd iets oplevert, je wordt altijd beloond. Alles in zijn werk
verwijst naar iets en alles – namen, kleuren, handelingen, gebeurtenissen,
landschappen – heeft een betekenis.”
Is het niet merkwaardig dat Mulisch in zijn Archibald enkele
keren “Archibald strohalm” schrijft en zelfs “archibald strohalm”?
Wat betekent dat dan? Welke logica zou daar achter zitten? Toch
zeker geen zelfkleineringsdrang, zo maak ik uit zijn boek op, waar
Archibald droomt over onsterfelijkheid en grootheid: hij die zal
“dwingen tot lezen, niet alleen met de ogen, maar ook met het
verstand, en tevens met het bindweefsel, de nagels, de ingewanden
en het skelet… opdat zijn boeken hun ware aard zouden tonen: dat
het novae zijn, - sterren die zich plotseling verbijsterend vergroten,
28

zodat hun licht soms honderdduizenden keren in kracht en
helderheid toeneemt… Archibald strohalm had weinig last van
zelfkleineringsdrang in dit opzicht.” Mij dunkt: zo Archibald, zo
Harry. Voor een bevestiging hoeft de lezer niet te zoeken. Op een
deur op zolder, zo lezen wij in Zelfportret met tulband, staat:
Laboratorium prof. dr. mr. ir. H.K.V. Mulisch Esq. Er zijn niet zoveel
geleerden met zoveel titels.
Het lijkt niet te ver gezocht, dat Mulisch hunkerde naar
erkenning – op tienjarige leeftijd beweerde hij al een groot schrijver
te worden. Allerlei bronnen wijzen daarop. Een heel bijzondere is
wel die waarop Pieter Steinz in NRC Handelsblad van 10 maart 2009
wees, met daarbij een afdruk van de kort daarvoor in het
Letterkundig Museum opgedoken brief die Mulisch op 10 juni 1953
aan Greshoff schreef, toen deze Mulisch debuutroman lovend had
besproken. Greshoff had onder meer geschreven: “Dit is een boek
waar men niet achteloos aan mag voorbijgaan. Er schuilt in Mulisch
iets van het wonderkind.” En ook: “Ik ga zover, dat ik zelfs de
duidelijk overbodige bladzijden [...] toch niet zou willen missen.”
Mulisch schreef: “Pas onlangs werd uw bespreking van mijn
Archibald Stohalm mij in handen gespeeld, en hierbij bedank ik u er
voor. Niet alleen omdat het een mooie kritiek was, vooral om die
ene passage, waarin u bekent ook de minder geslaagde stukken niet
te willen missen. Daar had ik op gehoopt en aan gewanhoopt dat
niemand dat zou zeggen. Juist in dit boek, aldus heb ik altijd tot
ongenoegen van mijn toehoorders geponeerd, juist in dit boek zijn
de mislukte passages minstens even funktioneel (in hun misluktheid
welteverstaan) als de geslaagde. Waarmee ik maar zeggen wilde,
dat dit woord ‘misluktheid’ tussen flinke aanhalingstekens behoort
te staan. Daarmee riep ik mijzelf uiteraard uit tot de auteur van een
meesterwerk, zodat iedereen kwaad op mij werd, daar vooral
bescheidenheid de mens siert.
29

Ik heb intussen de indruk, u niets nieuws te vertellen. Ik schrijf u
zo maar eens. Waarschijnlijk zal ik niet meer zo lang in uw gunst
staan. Op een Rondvraag antwoordde u eens: “Ik weet niet waarom
ik schrijf. Ik heb voor ieder stuk een andere reden. Ik schrijf uit puur
plezier, uit ijdelheid, uit aandrang, uit mededeelzaamheid, uit
bemoeizucht, uit vriendschap en uit een aangeboren neiging om te
pesten. Ik schrijf alleen niet omdat ik mij Profeet of Leider waan.”
De rest van de brief staat mij (nu) helaas niet ter beschikking.
Daarvoor zal ik volgend jaar naar Den Haag afreizen. Uit het proza
van Pieter Steinz begrijp ik, dat Mulisch zijn debuut en zijn
schrijverschap analyseerde aan de hand van citaten van Greshoff en
zich het meest spiegelde aan “Heinrich Schliemann, de man die zich
als kind voornam om Troje op te graven, en die de eerste helft van
zijn leven eraan besteedde om dat mogelijk te maken.” Mulisch
citeerde Schliemann: “Alles wat ik schrijf [...] is niets anders dan het
rijk worden voor de beslissende opgraving.”
Greshoff schreef in rode inkt zijn commentaar op de brief, maar dat is
onleesbaar. Steinz noteert: “Greshoff was niet erg onder de indruk van
Mulisch’ bravoure, maar hij stuurde de brief wel door naar zijn redacteur,
Pierre H. Dubois (35), voor het archief”, liet hem weten: “als ik een brief als
deze krijg, gevoel ik mij vèr van de geestesgesteldheid welke eruit spreekt.
Is dat nu typisch voor de ‘allerjongsten’? Jij die daar nog zoo dicht bij staat,
moet mij dat kunnen vertellen. Ik vind deze uitlating aanmatigend en
aanstellerig. Jij ook, of niet?” Steinz besluit droog: “Het antwoord is niet
overgeleverd.” Arnold Heumakers noteerde in dezelfde krant over de
woorden van Greshoff: “ziedaar het misverstand tussen
Mulisch en Nederland.”
Echt raadselachtig is het niet, ook al weet de lezer al uit
Manifesten wat als een van zijn grote aforismen is gaan gelden:
“Het beste is het raadsel te vergroten.” Dat heeft Mulisch gedaan in
Vergrote raadsels. In Voer voor psychologen zou Mulisch optekenen:
“Het is niet moeilijk om in Nederland een schrijver van belang te
zijn, maar ik ben liever niets naast Dostojewski dat “iets” naast de
30

klungels, die hier voor grote schrijvers doorgaan”. Mulisch heeft
niets nagelaten zijn aforisme in praktijk te brengen. Als sfynx heeft
Mulisch geleefd, hautain, zwijgend waar anderen (zouden) spreken.
“Nooit heeft de schrijver een ‘boodschap’ gehad – behalve die van
het papier: creatie, werkelijkheid, een geur van eeuwigheid. Wat
was de boodschap van Tolstoï? Van Shakespeare? Joyce? Wij zijn
jullie boodschappenjongens niet! Ieder moet van een zekere leeftijd
af zijn boodschap in eenzaamheid doen, de kleine zowel als de
grote.” Zo maakt Mulisch in manifest XIX zijn ‘boodschap’ duidelijk.
Sprekend over de betekenis van woorden stelt Mulisch in manifest
XIII vast wat rest: “Zoals ‘Boeddha’ een parfum geworden is en
‘Apollo’ zeep, zo zal ‘Jezus Christus’ een gezondheidszadel zijn,
wanneer ‘Maria Magdalena’ al lang lippenstift is, ‘Heilige Maagd’ al
lang damesondergoed, ‘Paulus’ al lang een cabaret.” In gelijke zin
David van Reybroek die een deel van zijn prijzengeld van de AKOliteratuurprijs
die hij kreeg voor Congo schonk aan Human Wrights
Watch en op de vraag van Elsbeth Etty of dat betekent dat hij een
geëngageerd schrijver is, antwoordde: “Betrokkenheid bij de wereld
zit er bij mij diep in. Maar ik heb moeite met het etiket geëngageerd
schrijver omdat het veronderstelt dat je morele standpunten
uitdraagt en opdringt, en daar voel ik mij niet toe geroepen.” Van
Reybroek noemt Houellebecq, Coetzee, Franzen, A.F. Th. Van der
Heijden en Grunberg morele schrijvers. “Niet omdat ze zelf moreel
deugen, ik weet niets van hun morele beginselvastheid, maar omdat
ze in hun romans morele kwesties aankaarten en serieus nemen.
Sartre heeft gezegd: je moet de paradoxen van je eigen bestaan
begrijpen als de paradoxen van je tijd.” Van Reybroek zegt verder:
“Maar mijn inzet is wel moreel. Mijn engagement zit hem niet in
mijn oordelen of in de aanbevelingen die ik doe, maar in het
ontrafelen van morele dilemma’s.” De generatie waartoe Boon,
Claus, Hermans en Reve en Mulisch behoorde, was politiek
bevlogen. Van Reybroek over de postmoderne generatie: “De
31

postmoderne generatie is bang om zich te branden aan een
engagement dat fout kan uitpakken, bang voor politieke
besmetting, bang voor het oordeel van later.” Van Reybroek is zo
vriendelijk nog wat extra zout in de wonden van de postmoderne
generatie, pakweg de generatie schrijvers die nu tussen de 45 en de
65 is, te wrijven: “Het is een generatie met een summum aan
analytisch vernuft, maar dat summum heeft zichzelf het zwijgen
opgelegd.”
Zo is voor Van Reybroek niet, als voor Mulisch, ook de soort
boeken van belang. Boeken mogen wat Mulisch betreft voor
stervenden geen tijdverspilling zijn. Dat staat in manifest V, net als:
“Boeken die tot het goede prikkelen: morele pornografie.” In
Grondslagen van de mythologie van het schrijverschap zou Mulisch
zijn schrijverschap nader duiden. Twee trefwoorden zijn van
toepassing: wichelroede en timmermansoog. Mulisch weet als hij
schrijft precies wat hij doet, weet niet meer wat hij gedaan heeft als
hij ophoudt, weet dan net zo veel of weinig als de lezer. “Er ligt
blijkbaar werkelijk een Lethe tussen het schrijven en het nietschrijven.”
Ieder boek of schrijfsel is als een nieuwe Eurydike. Bij
haar ligt de aandrift waarmee Mulisch schrijft. De pit van de
onderneming is net als de seksuele aandrift onherinnerbaar. Zijn
passie ligt niet in wat hij te zeggen heeft, maar de “eigenlijke
boodschap van literatuur is uitsluitend literatuur”. Dat geldt ook
“voor geëngageerde literatuur […] Datgene waar het niet voor geldt,
is geen literatuur.”
Mulisch gaf niet de voorkeur aan televisieoptredens, althans hij wilde
niet te veel in beeld. Waarom dat zo was, zal de lezer duidelijk zijn, maar
blijkt ook heel fraai uit hoe Mulisch in dit opzicht keek naar Godfried
Bomans. In zijn bijdrage Hij minder en minder in Herinneringen aan
Godfried Bomans neemt Mulisch zijn aanloop als volgt: “Wie op de
televisie verschijnt is veel dichter bij zijn publiek dan de man op het toneel
van de schouwburg, al is die daar lijfelijk, – de man op de televisie is een
van licht gemaakte huisvriend. Als hij sterft, sterft een vriend.” Mulisch vat
32

vervolgens zijn kijk op het schrijverschap van Bomans in het besluit van zijn
bijdrage samen: “Zo is Godfrieds dood aangekomen in Nederland: niet als
de dood van een schrijver, maar als de dood van een huisvriend die in alle
gezinnen een geziene gast was, terwijl hij zelf alleen een koude lens zag,
onafgebroken op hem gericht.” Precies omgekeerd van wat Mulisch in
letterlijke zin wilde zijn.
In De elementen voert Mulisch een gesprek met iemand die nog wel
eens wat zegt, zoals “gaan we”, maar waarmee “een gesprek […]zelden
nog tot stand” komt. Mulisch dicht hem een stoute fantasie toe: “Dat
onderscheidt je van een schrijver, want die heeft het nooit willen zijn: die
bleek het te zijn. Wie het wil worden is het kennelijk niet, al is hij nog zo’n
inventief verbalizer. Je moet niet alleen vertellen, maar ook iets te
vertellen hebben, en dat heb je blijkbaar niet. Niets aan te doen. Troost je
met het verschrikkelijker lot van degenen, die iets te vertellen hebben
maar het niet kunnen. (Schrijven is eigenlijk onmogelijk: het is zoiets als
van een fotograaf verlangen, met blitzlicht een foto van zijn eigen schaduw
te nemen).”
“Een werk, waaruit niets méér komt dan de schrijver ‘er in
gelegd’ heeft, is onder de maat en moet volgens de visserijwet in
het water teruggeworpen worden”, aldus manifest XX, direct
gevolgd door: “Vele critici moeten in het water geworpen worden.”
Uit De bewondering van Ewald Vanvugt weet ik, dat Hermans in
een vrije tamme uitzending van het VPRO-programma De Letteren
(november 1981) een vraaggesprek met zijn aartsvijand
H.A. Gomperts, waarbij ook Mulisch aanzat, over de literaire kritiek
tegen Mulisch opmerkte: “Toen jij ging schrijven, wilde je iets
bepaalds uitdrukken, iets dat je voor jezelf essentieel vond. Dan kan
het natuurlijk niet zo zijn dat als een of andere grapjas in het
Dagblad van het Noorden iets vindt, dat je dan zegt: ik ga dat
herschrijven, of ik ga voortaan een ander boek schrijven.”
33

34
Twee vrouwen
“‘Een liefdesgeschiedenis, lijkt ons. Ze is getroffen in haar hoofd, haar
hart en haar buik. Het schot in haar hart was dodelijk.’
Ik knikte en keek naar de champagnekurk, die bij het raam op de grond
lag.”
Ik heb zoveel vertrouwen in de belezenheid van de lezer, dat ik
niet hoef te vermelden of de vrouw nu wel of niet door een
champagnekurk is getroffen, laat staan dat het boek een
huzarenstukje met daarin verweven de Orpheus- én de
Oedipusmythe is van Harry Mulisch, waarover niemand minder dan
Kees Fens opmerkte: “Harry Mulisch heeft […] misschien de eerste
oorspronkelijke liefdesroman van de laatste jaren geschreven. Met
Twee vrouwen lijkt het genre pas goed begonnen.”
Mulisch zet in Twee vrouwen, een roman uit 1975, waarin de
Tweede Wereldoorlog nu eens niet, maar verder al zijn thema’s
aanwezig zijn, een wel heel actueel thema neer. Heel Nederland
heeft op een koopje van het boek kunnen genieten, omdat de
bibliotheken het in 2008 ter gelegenheid van Nederland Leest
cadeau gaven. Twee lesbische vrouwen die in hun relatie een kind
willen, in die tijd een moeilijke en controversiële manier van
scheppen. Mulisch laat blijken daarover zinvolle vragen te kunnen
stellen en daar ook wat van te vinden. Het resultaat daarvan is dat
niet de homoseksuele relatie als onnatuurlijk wordt geschetst, wel
om binnen die relatie een kind te krijgen, wat onloochenbaar ook zo
is en wat niet wegneemt, dat ik fraaie voorbeelden ken van
praktisch succes, misschien wel succesvoller dan van menig
heteropaar. Het thema zou Mulisch – ditmaal met twee mannen in
de hoofdrol – overigens herhalen in zijn magnum opus, De
ontdekking van de hemel, wat – heel bijzonder – als zijn tweede
magnum opus mag gelden.

Mulisch als dichter
Mulisch was ook dichter. De Bezige Bij bundelde zijn dichtwerk in 1987.
Het leverde een fraaie, gebonden uitgave op: De gedichten 1974-1983.
Daarna heeft Mulisch geen gedichten meer gepubliceerd. Einde
experiment? In je naïviteit zou je als lezer kunnen denken, een schrijver
van naam zal ook een groot dichter zijn. Dat is niet onbetwist het geval, al
schreef Mulisch wel enkele fraaie regels. Uit de gelijknamige bundel teken
ik – uit het gedicht Klassiek visioen – de fraaie regel de wijn is drinkbaar
dank zij het glas op. In Modern landleven heet het: “een kip pikt maar een
minuut. / de wijn is gedecanteerd”. Daarbij passend schrijft Mulisch en
passant Casanova’s grafschrift: “hij ruste in vrede, / grond in zijn mond, /
in de schede /die hem verslond”. Dat is heel geestig, maar meer ook niet.
De eerlijkheid gebiedt te vermelden, dat de jury die Mulisch in 1995 de
Grote Prijs der Nederlandse Letteren toekende, daar anders over dacht. Zij
noemde de bundel Egyptisch, dat is zijn laatste bundel, uit 1983,
hermetisch, De wijn is drinkbaar dank zij het glas intrigerend, het gedicht
over Gerrit Achterberg, Achterberg, in de bundel Tegenlicht uit 1975
fijngevoelig, bijna teder.
Ik hef het glas op Mulisch in het besef, dat het klopt: De wijn is
drinkbaar dank zij het glas is intrigerend is. De wijn is drinkbaar klinkt nog
weinig opwekkend, dank zij het glas maakt het verschil. De jury noemde
Mulisch’s leerdicht Wat poëzie is een helder leerdicht. Dat moge zo zijn,
het impliceert niet dat zijn poëzie goede poëzie is, al vind ik zijn leerdicht,
bij herlezing, nu 23 jaar later wel fraai. In zoverre herzie ik thans, misschien
mede dank zij de wijn, mijn mening, weet dat ik mij daarmee in het goede
gezelschap van Mulisch zelf bevindt. Hij was het die in Het seksuele
bolwerk zei “Paradoxen reken ik tot mijn beste vrienden. Mensen wier
grootste zorg is om hun meningen zonder tegenspraak met elkaar in
overeenstemming te brengen, beschouw ik niet alleen als frikken maar ook
als stommelingen, want hun meningen mogen zich misschien lenen voor
de operatie, niet de werkelijkheid.”
Ik geef een stukje van het gedicht weer. Poëzie “is zo onbereikbaar / als
de regenboog”, de dichter “zegt maar wat / en spreekt de stilte uit”, poëzie
is “de stilte van stilte // Die de mens baart / en ontvangt // En in het
35

gedicht / beluistert.” Het gedicht, het leerdicht eindigt fraai als volgt
“Poëzie met andere woorden / is de gouden tong van het zwijgen //
Ondenkbaar als zij er niet is, / vanzelfsprekend als zij er is // God schiep,
zegt men, / het tijdelijke uit het eeuwige. // De dichter maakt die blunder /
stukje bij beetje // Eenvoudig ongedaan”. Ja, ik beken, dit is grote poëzie.
Mulisch staat als één van “de grote drie” niet alleen. Ook Reve was
geen begenadigd dichter, wel erg humorisch. Ik citeerde enkele regels in
mijn boek Het is niet onopgemerkt gebleven. Voor Hermans geldt mutatis
mutandis hetzelfde.
De grote drie, de arrogantie, Brouwers en de ironie
Wat is er waar van “de grote drie”? Ik ga daarvoor allereerst te biecht bij
degene die ik, toen Reve, Hermans en Mulisch nog leefden, reeds
beschouwde als de grootste levende Nederlandstalige schrijver: Jeroen
Brouwers. Piet Gerbrandy verontschuldigde zich bij voorbaat in Het feest
van Saturnus – De literatuur van het heidense Rome: “Ik hecht eraan te
benadrukken dat ik dit boek nooit had kunnen schrijven zonder de schat
aan secundaire literatuur die ik de afgelopen dertig jaar onder ogen heb
gehad. Het is dan ook goed mogelijk dat ik zonder het me te realiseren
opvattingen van grote geleerden uit het verleden weergeef. Tegenwoordig
heet zoiets al gauw plagiaat, classici weten echter dat alle literatuur berust
op het doorgeven van tradities.” Brouwers ging Gerbrandy op andere wijze
voor. In het portret met de krakkemikkige titel Ridder Jeroen Brouwers
breekt een lans met de oppergoden, dat Johan Anthierens in De Morgen
van 6 februari 1993 schetste, rekent Brouwers af met de arrogantie van
Mulisch en zijn twee kompanen die geen vrienden waren. Daaraan doet
niet af, dat Brouwers altijd een groot bewonderaar is geweest van in ieder
geval Reve en Mulisch en zeker ook door de laatste is beïnvloed. Zie
verderop waar ik Es ergo sum ter sprake breng.
Dat je ook anders tegen Mulisch’ arrogantie kunt aankijken, laat onder
meer Christiaan Weijts zien, waar hij na de dood van Mulisch in NRC
Handelsblad van 1 november 2010 liet optekenen: “Er is een uitspraak van
Frank Lloyd Wright die ik Mulisch vind typeren: ‘Als ik moet kiezen tussen
valse bescheidenheid en oprechte arrogantie, dan kies is voor het laatste.’
Ik denk dat dat typerend is voor mensen die uit het niets iets scheppen. Die
36

moeten een grote trefzekerheid hebben. Je moet iets durven maken dat
bestaansrecht heeft. Daarin moet je overmoedig zijn. Bij het schrijven denk
ik altijd aan een uitspraak van Mulisch: ‘Je kan beter een dag slecht
geschreven hebben, dan een dag niet.’” Marita Mathijsen wist over dit
onderwerp te zeggen: “Mulisch liet zien dat bescheidenheid geen deugd is
in het publieke leven. Wie zich als schrijver wil presenteren moet zich
realiseren dat hij voor een deel publiek bezit wordt. Bescheidenheid siert
een mens in het gewone leven. Maar zodra iets openbaar is, gelden andere
normen. Een museum of concertgebouw moet toch ook niet bescheiden
zijn.
Alle aandacht het afgelopen weekeinde bewijst dat literatuur weer
meer is gaan betekenen in de Nederlandse samenleving. Een jongere
generatie schrijvers, zoals Arnon Grunberg en Ronald Giphart, heeft zich
aan Mulisch gespiegeld en zij zijn populair en alom aanwezig, ook op
televisie en internet. Net als Mulisch staan zij middenin de maatschappij.
Zoals Multatuli de negentiende eeuw bepaalde, zo drukte Mulisch zijn
stempel op de twintigste eeuw.”
Brouwers is de onbetwiste grootmeester van de hedendaagse
polemisten. Hij veegt de vloer aan met “de schrijvende hoogvliegers Jan
Blokker, Henk Hofland en Harry Mulisch” die in Vrij Nederland “een
driestemmige hoonzang” hadden aangeheven, waarin zij hun “literaire
opvolgers als ondermaats op een hoopje veegden”. Volgens interviewer
Joop van Tijn gaven zij, ook Mulisch, daarbij blijk van “een zelden
vertoonde agressie”. Brouwers geeft in milde en toch besliste
bewoordingen zijn mening, noemt het subtiel “een onrechtvaardig vonnis”
en houdt de zelfverklaarde “Oppergoden van de Parnassus” voor, dat zij
zelf schatplichtig zijn aan voorgangers in de grote literatuur. “Namen als
Vestdijk en Bordewijk neemt Mulisch nog wel in de mond. En vóór Vestdijk
en Bordewijk waren er Couperus en Multatuli. […] Vervolgens slaan zij alle
hen opvolgende generaties over en belanden met zevenmijlslaarzen bij de
allerjongste debutantenliteratuur. Dan stel ik de vraag: en de generatie van
zestig, van zeventig en van tachtig? Hebben die niets opgeleverd, was daar
niet één goede schrijver bij?
Zij koketteren nogal met hun grote oeuvres, alsof de generatie van
zestig, waartoe ik behoor, niet ook een oeuvre opbrengt dat een
voortzetting is van wat zij de grondslagen noemen.
37

Ik heb een onvoorwaardelijke bewondering voor Harry Mulisch die ik
typeer als een arend en die zich in dat orakelgekakel het meest op de
vlakte houdt. Blokker is in mijn ogen een valk, een vooraanstaand
maatschappijcriticus, maar wat het commentaar van spreeuw Hofland over
literatuur hiertoe doet, is mij niet duidelijk. Bij mijn weten speelt Hofland
geen enkele rol in de Nederlandse literatuur.”
Heeft Brouwers goed gezien? Tja, de formulering is zodanig, dat het zou
kunnen, want het sluit niet uit dat Brouwers wel weet heeft van Hoflands
romans, maar deze van geen betekenis acht voor de literatuur. Ik heb nog
niet vernomen wat Brouwers ervan vindt, dat Hofland binnenkort de
P.C. Hooftprijs 2011 krijgt uitgereikt, hem toegekend door een jury, met
daarin de Brouwers welgezinde Jaap Goedegebuure. Met deze prijs zijn
“de schrijvende hoogvliegers” eindelijk alle drie voldoende gelauwerd,
want net als Mulisch was Hofland al eerder gelauwerd met onder meer de
Anna Frankprijs, een letterkundige prijs voor debutanten onder de dertig
jaar, voorloper van de Reina Prinsen Geerligs-prijs. Mulisch kreeg die prijs
als vermeld voor Archibald Stohalm. Enfin, een troost: Hofland krijgt de
prijs thans niet voor literatuur. De oeuvreprijs is ditmaal bestemd voor het
essay en daarin lijkt Hofland te gelden als een grootmeester.
Brouwers wijdde overigens zijn essay Es ergo sum aan de uitreiking van
de P.C. Hooftprijs aan Mulisch op 24 februari 1979. Ik heb geen reden aan
te nemen, dat deze datum die Brouwers noemt niet zou kloppen,
integendeel, al beweert de website van de P.C. Hooftprijs en in navolging
daarvan Arnold Heumakers in NRC Handelsblad van 1 november 2010, dat
Mulisch de prijs kreeg in 1977.
Enfin, het essay was bedoeld als begeleidend woord bij de door de
Stichting ‘Taal en Teken’ uit te geven dichtbundel Opus gran van Mulisch.
De stichting die zich bezighield met het vervaardigen van bibliofiele
uitgaven van werk van P.C.Hooft-winnaars ging echter voortijdig ter ziele.
Opus gran zou verschijnen zonder voorwoord, is uiteraard ook opgenomen
in De gedichten.
Brouwers laat Es ergo sum beginnen met een bons op de deur van de
schrijver. Een achttienjarige jongeman had een boek van Brouwers
uitgelezen en had “onweerstaanbare” drang de schrijver onmiddellijk op te
zoeken en te spreken. Toen ik afgelopen september in Zutendaal verbleef,
trof ik het monument “Ontluiking” aan, dat de gemeente Zutendaal in
38

2007 ter gelegenheid van de toekenning van de Zutendaalse Cultuurprijs
onthulde. Uiteraard trof ik in het bos ook de fraaie woning van Brouwers
aan, met de fraaie gevelsteen met evenzo fraaie Bijbelse tekst “Noli me
tangere”. Ik heb maar niet aangebeld, wetend dat Brouwers rust op
prijsstelt. Bovendien: ik zou niet durven, al zou ik die durf wel willen
hebben, en hij had de pers op visite. Misschien in verband met zijn boek
Bittere bloemen, dat in oktober zou verschijnen, zo dacht ik, maar dat is
inmiddels verre achterhaald, uitgesteld tot februari 2011. Brouwers
onthulde de naam al in De Parelduiker, het nummer dat is gewijd aan de
zeventigjarige schrijver. Het is een roman over “illusies die te vergelijken
zijn met bloemen: eerst bloeien ze, dan verwelken ze zienderogen”. In De
Morgen las ik half september 2010, dat het een “humoristisch” boek zou
zijn. Volgens de Volkskrant van 15 mei 2010 zei Brouwers er onder meer
het volgende van. De nieuwe roman handelt over een oude,
gedesillusioneerde man, die “helemaal verkruimelt. Het is allemaal
verschrikkelijk, teleurstelling op teleurstelling op teleurstelling, maar heel
luchtig verteld, met veel ironie ertussen.” Uit andere bron – uitgever Atlas
– weet ik dat het gaat over ex-rechter, ex-politicus en ex-schrijver
Grijsaard, die tegen zijn zin een cruise over de Middellandse Zee maakt,
maar wel voldoende heeft om met vrolijk cynisme en opgewekt gekanker
op terug te zien. “Het voorbije leven was allerminst zonder succes, maar
wat eraan ontbrak heeft zijn vereenzaamde nadagen bepaald. Aan boord
ontmoet hij een vroegere leerlinge. Het eiland Corsica is het decor van
enkele gebeurtenissen, die de oude man en de veel jongere vrouw een
etmaal in elkaars gezelschap houden. Bittere bloemen is een roman over
illusies die te vergelijken zijn met bloemen: eerst bloeien ze, dan
verwelken ze zienderogen. Luchtig genoteerd in korte hoofdstukken,
waarin Brouwers opnieuw zijn excellente meesterschap demonstreert.
Dansend en meeslepend proza. Als een trage tango.”
Enfin, terug naar de jongeman uit Es ergo sum en de relatie van
Brouwers tot Mulisch. De jongeman wilde schrijver worden, zo zei hij
toegelaten tot de huiskamer van Brouwers. Van die jongen waardeert
Brouwers zijn “moed” die ik dus niet had. Ik troost mij met Brouwers die
“weet hoe bang men is voordat men ertoe komt enige daad van moed te
stellen.
39

Wie durft zomaar op de deur van de schrijver te bonzen, zo in
vervoering van diens woord dat het wel dronkenschap lijkt, of
verliefdheid? Ik heb die moed nooit opgebracht.” Brouwers heeft deze
aanloop nodig, omdat ook hij op achttienjarige leeftijd schrijver wilde
worden, “al schrijver was”, net als Mulisch. Brouwers geeft aan hoe en
over wie hij droomde én wat hij erover schreef in een gelukkig
“onvindbaar” geworden verhaal, waaruit hij vervolgens citeert: “Zo denk ik
nu: ik schrijf, en lach verontschuldigend. Op het moment dat ik het denk
teedt de schrijver binnen, die aan de overkant van de kroeg woont. Steeds
als ik de schrijver zie, voel ik mij blozen. Iedere klad van zijn pen slurp ik op.
Ik volg zijn verrichtingen in kranten, radiogidsen, literaire bladen. Ook met
eigen ogen in deze kroeg. Ik wil hem zien. Mijn bewondering voor hem is
huivering. Ik ken hem van wat hij schreef en gedoogde dat over hem
geschreven werd; ik durfde hem niet te naderen om te zeggen: ‘Meneer, ik
heb al uw boeken thuis en gelezen. Ik zou u graag een hand willen geven.’
Wanneer ik hem zie lopen, hier of op het plein of elders, houd ik mijn
adem in. Eén keer heeft hij mij aangekeken op straat en wierp een
sigarette-eindje weg. Ik heb mij naar het peukje gebukt maar ben
doorgelopen nadat ik had gedaan alsof een van mijn veters was
losgeschoten. () Wat dacht hij toen hij mij korter dan een seconde in de
ogen keek; wat denkt hij nu, terwijl hij op de drempel van de kroeg staat,
zijn leren jasje glimt van de regen en zijn blik de mijne opnieuw, toevallig,
kruist? Niets waarschijnlijk. Wat denk ik zelf.”
Het zal de lezer duidelijk zijn, dat het gaat om Americain, het
Leidesplein en Harry Mulisch. Brouwers had zijn achttienjarige bezoeker
willen aaien. Dat kwam door Mulisch, want toen Brouwers achttien was,
schreef Mulisch Tanchelijn – Kroniek van een ketter, zo werd Brouwers
Everwachter, Tanchelijns “lievelingspriester met het levend haar”, de lezer
weet: “God moest zich bedwingen om hem niet te aaien.” Bovendien sprak
Everwachter: “De Kerk is het bewijs, dat God niet bestaat.” Een goede
Vlaming, grossierend in bijeengelezen citatenboeken, noteerde dit
belangrijke feit in Vergrote raadsels – verklaringen, paradoxen,
mulischesken, bijeengelezen door Gerd de Ley.
Waarom schreef Mulisch Tanchelijn? Uit grootheid: Mulisch wilde een
einde maken aan de ellende van het Nederlandse toneel, door Tsjechov
verziekt. Het is de vraag of dat is gelukt. Mulisch zelf vond het optreden
40

van de Nederlandse Komedie, waarin Ko van Dijk als Tanchelijn de
woorden, ontleend aan de profeet Lou de Palingboer, uitsprak, minder
vuurwerk opleveren dan op basis van zijn tekst mogelijk was.
Het is Mulisch die heeft gemaakt, dat Brouwers schrijft. Hij heeft van
hem gejat of beter hij heeft veel, heel veel van Mulisch geleerd. “’Mulisch’
komt, op welke wijze of in welke gestalte, met welke bedoeling of om
welke reden dan ook, in bijna al mijn boeken voor: - ‘Mulisch’ is een thema
van mijn autobiografisch schrijven.”
In zijn Grondslagen van de mythologie van het schrijverschap zegt
Mulisch: “De meeste schrijvers moeten schrappen, weggooien,
concentreren. Bij mij komt het als een extract er uit, dat aangelengd moet
worden.” Komt het door zijn soevereiniteit, zijn ijdelheid, zijn
zelfgenoegzaamheid, dat ik daarom heb gezegd: “Van Mulisch houd ik
niet”? Van Brouwers houd ik.
Het is helemaal ‘Mulisch’ als Brouwers vertelt van de eerste keer dat hij
Mulisch sprak: “Ik was toen zesendertig = tweemaal achttien jaar”. Vlak
voor hij 38 jaar werd, zou hij Mulisch gaan tutoyeren. De dweepzucht was
verdwenen, groot respect gebleven. Toen Mulisch, alweer een jaar later de
P.C. Hooftprijs kreeg uitgereikt, zat Brouwers in de zaal van de
Stadsschouwburg, rij 8, stoel 16. Dat is niet zonder betekenis, zomin het
dat is dat minister Gardeniers-Berendsen in de eerste zin van haar
feestrede de naam van Brouwers uitsprak, zomin Harry Mulisch in zijn
dankwoord kon zeggen: “Dat is het ware autobiografische schrijven, dat
weinig of niets te maken heeft met zoiets als ‘memoires’; het levert geen
portret op van het wereldlijke Ik, ook niet van het lyrische, het epische of
enig ander geleerden-Ik, maar van wat ik hierbij het ik-Ik doop – het Ik van
de bescheiden noch onbescheiden traditie van de ware verbeelding, die
begon met Augustinus.” Brouwers herinnert zich dat, daar waar negentien
jaar eerder Tanchelijn had gestaan “Everwachter (in zijn haar tastend) zei:
‘Hij hield van mij.’”
Brouwers verhaalt verder, staat stil bij de Drievuldigheid, constateert
dat daarin, behalve bij Mulisch, de klad is gekomen en de generatie na
Mulisch, waartoe Brouwers behoort, ten onrechte in de schaduw is
gebleven. Brouwers noemt de laat begonnen Willem Brakman, Gerrit Krol,
Willem van Toorn. Jan Wolkers en Jan Cremer zijn in staat gebleken uit de
schaduw te stappen. Brouwers wijst voorts op Hella, Haasse, Ida Gerhardt,
41

Hugo Claus en (andere) Vlamingen als Louis Paul Boon, Willem Elsschot,
Maurice Gilliams en Herman Teirlinck. Die moeten toch door het drietal
gekend zijn, wat niet zal gelden voor de grootheid Cyriel Buysse, die bij dit
soort rechtspraak niet eens “de beklaagdenbank” haalt.
Brouwers raast nog even door, met argumenten, wat in schril contrast
staat met hoe het edele drietal in Vrij Nederland tamboereert. Brouwers
merkt op, dat ook in het werk van Mulisch dieptepunten zijn aan te wijzen
en het dus pedant is te doen alsof zij de enige trendsetters zouden zijn
geweest. Kennen de heren Frans Kellendonk niet, H.C. ten Berge, Jacq
Vogelaar. Kan Joost Zwagerman niets? Kennen zij Gerrit Komrij, Bernlef,
Schippers, de dichters Hans Faverey, Leonard Nolens enzovoort niet? En
dat allemaal omdat zij de Tweede Wereldoorlog niet hebben
meegemaakt? “Alsof Willem Elsschot met zijn schrijfstaf geen kunst uit
kaas sloeg, alsof Marcel Proust zijn onsterfelijkheid niet staafde met een
lullig koekje. Een madeleine.” Brouwers ziet hier door de vingers, dat
Elsschot aanvankelijk abominabel Nederlands schreef, dat Elsschot zelfs bij
zijn eerste uitgave zijn naam foutief spelde: Elschot!
Brouwers geldt (dus) als bewonderaar van Mulisch. Zo niet (destijds)
Graa Boomsma, die zijn bijdrage De schrijver als profeet en verlosser in
Bzzzlletin 135 (april 1985) begon met een uitsmijter: “Harry Mulisch is een
overschat schrijver, althans dat vind ik.” Of Boomsma dat kan bewijzen?
Boomsma vindt “beweren” en “bewijzen” twee verschillende dingen, al
heeft hij niet de overtuiging “dat literatuur de tegenhanger van
wetenschap zou zijn, alpha versus bèta.” Vervolgens wordt hij erg eerlijk:
“de mythische uitvergroting die Mulisch telkenmale van zijn eigen persoon
produceert in zijn boeken irriteert mij mateloos.” Dat is niet zonder grond.
Boomsma geeft een keur aan argumenten, laat onder meer zien dat
Mulisch een ijdeltuit is. Zo gaat Het seksuele bolwerk niet daadwerkelijk
over Wilhelm Reich, zoals Mulisch wil doen geloven. Mulisch brengt de
lezer hoofdzakelijk op de hoogte “van de levensloop van Harry Mulisch,
niet in de laatste plaats via de omweg van Reich en zijn denkbeelden.” Een
toevallige “samenloop wordt tot mythe omgebouwd, het raadselachtige
teken met andere tekens verbonden en zo in zijn mysterieusheid
vergroot.” Zo begint Mulisch na de dood van Godfried Bomans zijn
herdenkingsartikel Hij minder en minder in de door Michel van der Plas
geredigeerde bundel Herinneringen aan Godfried Bomans als volgt:
42

“Omdat mijn vriend Hein Donner de kortste dag van het jaar had
uitgekozen om te trouwen, vierden we zijn huwelijksfeest in de langste
nacht.” Typisch een nacht om over Bomans te praten en Mulisch schrijft:
“In diezelfde langste nacht van 1971 stierf Bomans” om te vervolgen:
“Daar heb je het weer. Wat zijn dat voor brandpunten en feiten, die zich
steeds op elementaire ogenblikken van het leven voordoen?” Door het
raadsel te vergroten, om Mulisch te parafraseren, componeert Mulisch zijn
wereldraadsel met als hoogtepunt zijn magnum opus De compositie van de
wereld, waarin Mulisch “moeiteloos de chaos van het heelal via zijn
paradoxale gedachtengang inpast in een systeem dat eeuwigheidswaarde
pretendeert. De schrijver als allesweter, die verleden, heden en toekomst
overziet.”
Mulisch en humor gaan goed samen. Ik herinner mij een fraaie
anekdote, opgetekend door Jeroen Brouwers in de goudmijn Zachtjes
knetteren de letteren – Een eeuw Nederlandse literatuurgeschiedenis in
anekdoten. Geweldig is het verhaal over het raadsel uit 1935, dat twintig
jaar later door de schilder Kees Verwey werd opgelost, zoals door Harry
Mulisch in De verteller verteld opgetekend. Boutens krijgt voor zijn 65
43
ste
verjaardag een lunch aangeboden. Hij presenteert Thijm, met wie hij in
onmin leeft maar die er niettemin bij is, een buitengewoon dure havanna.
Thijm steekt de zijne aan, doet twee trekken en drukt de sigaar uit, waarop
Boutens zei: “Meneer Thijm, u bent een ploert”. Daarop treft Verwey Thijm
later huilend in de tuin aan en deze verklaart desgevraagd, dat Boutens
hem onheus heeft bejegend! Waarom was het zo onheus van Boutens zo
uit te vallen? Geweldig hoe Bomans Mulisch thuis ophaalt, hem meedeelt:
“Je moet meekomen, Kees heeft het raadsel opgelost.” Een terzijde.
Mulisch antwoordde op de vraag van Gerard Reve of hij echt niet in God
geloofde: “Ik geloof in mezelf, dus ik geloof in God”, aldus Theodor Holman
in Wie schrijft die blijft, in Het Parool van 11 maart 2000. Dat is verwant
aan wat Willem Kloos dichtte: “Ik ben een God in het diepst van mijn
gedachten”. Enfin, de God zelf, wist ditmaal dan ook direct waarover het
ging. Met Verwey achterin rijdt het drietal in Bomans 2-cv de stad uit naar
een landgoed in de duinen, waardig genoeg om als coulisse voor de
onthulling te dienen. De oplossing van dit raadsel wordt daar na een half
uur stilzwijgen door Verwey gegeven; prachtig hoe de
ondoorgrondelijkheid van Thijm alsnog wordt doorgrond. “Thijm zat met

het probleem, dat hij Boutens moest duidelijk maken dat hij had begrepen
wat er gaande was: dat hij niet eenvoudig in een goede bui van zijn vijand
een sigaar aangeboden kreeg, maar dat het een gebaar was – dat de sigaar
die Boutens gaf, niet eenvoudig een sigaar was, maar een signaal: een
verzoening. Thijm van zijn kant kon dat begrip alleen laten blijken door
zijnerzijds óók de sigaar te transcenderen, te offeren, en dat deed hij door
hem in de asbak te vernielen. En omdat Boutens dat niet begreep, achtte
Thijm zich onheus bejegend.”
Mulisch als God. Mulisch zal er niet ver naast zitten. De mens is
niet voor niets geschapen naar Zijn beeld en gelijkenis.
“De ironie leidt tot parodie, de parodie leidt tot identificatie. Zo
wordt het spel ernst. De grote corpsstudent speelt net zo lang de
man met de grote bek, tot hij het is. Dat is het ironische van de
ironie: dat zij het plotseling niet meer is.” Zie Het ironische van de
ironie – Over het geval G.K. van het Reve, waar de ironie extreme
vormen aanneemt. Mulisch: “Wie ironisch spreekt, zegt het
tegendeel van wat hij meent, maar zodanig, dat een ander dat
doorziet. Van het Reve zegt wat hij meent, maar zodanig dat de
ander dat niet doorziet en denkt nog steeds met ironie te doen te
hebben.” Zo zou Van het Reve en later Gerard Reve vaker de
beschuldiging horen een racist te zijn.
Bij Mulisch is de ironie als zodanig herkenbaar. Een voorbeeld
stamt van het bronzen beeld, dat van Mulisch werd gemaakt ter
gelegenheid van zijn vijfenzeventigste verjaardag. Hij verklaarde –
het was te zien op 22 december 2010 in De doden van 2010 – het
“eens te zijn met het bronzen beeld, dat het er is voor mij, een
ironisch feit. Ik heb een lauwerkrans voorgesteld. Dat is ironie.”
44
Tegenspraak en De compositie van de wereld
Op het kaft van de eerste druk van Archibald Strohalm had Mulisch laten
uitkomen ooit een allesomvattend filosofisch werk te laten verschijnen.
Mulisch leverde tegenspraak. Tegenover H.A. Gomperts ontkende Mulisch
in 1963 met een verwijzing naar wat hij erover schreef in Voer voor

psychologen, dat hij dat nog van plan was, al kun je dat meen ik ook anders
lezen. Hoe dan ook, Mulisch heeft De compositie van de wereld, dat mijns
inziens gaandeweg een ontoegankelijk boek wordt, laten verschijnen in
1980. Blijkens zijn voorwoord was hij van plan “te zijner tijd” Deel II te
laten verschijnen. Aan Deel I had hij dan ruim 10 jaar gewerkt en was het
ruim dertig jaar geleden dat hij zijn plan voor dit magnum opus filosoficum
opvatte. In Deel II zou hij “de meer apocriefe, obscurantistische systemen”
aan een “kritiek van het occulte verstand” onderwerpen om te zien wat
ervan bewaard kan blijven en wat weg kan. Dat voornemen heeft hij later
gelaten voor wat het was.
Enfin, feitelijk had Mulisch De compositie van de wereld al
aangekondigd. Mulisch zelf noemt het “een boek met een mateloze
pretentie”, waarvan de kern wordt gevormd “door een maat voor het
mateloze, ter vernietiging van de chaos”.
“Het is niet verstandig een boek als dit te schrijven, maar de
verstandigheid moet men aan de dommen overlaten. Ik zou het mijzelf
nooit vergeven hebben als ik mij had laten intimideren door de professie
en het niet had geschreven: ik zou niet weten, hoe ik dan mijn sterfbed
door had moeten komen.”
De compositie van de wereld is verdeeld in drie boeken. Het eerste heet
Het beginsel van de tegenspraak. Het begint met het hoofdstuk
Rechtvaardiging van de paradoxen en het eerste voorbeeld daarvan: “Wat
ik nu zeg, is onwaar.” Het zal duidelijk zijn, dat het altijd klopt, net zoals de
bekende uitspraak dat alle Kretenzers liegen, zoals ik al memoreerde in
Koken op z’n Frans – Een eetleesboek. Mulisch doet deze paradox, die
stamt van de Griekse filosoof Epimenides, ook nog eens uitvoerig uit de
doeken in De elementen. De tegenspraak is niet nieuw voor Mulisch. Niet
alleen heeft Mulisch dertig jaar gedacht aan en heel lang geschreven aan
dit boek, in 1973 schreef Mulisch in Het seksuele bolwerk: “De
werkelijkheid is alleen met tegenspraken grijpbaar”.
Het tweede boek heet De feit-uitspraak, waarin Mulisch onder meer
verhaalt van de eerste formulering van een natuurwet in wiskundige
termen. Pythagoras ontdekte, dat bij een toon en zijn octaaf de
snaarlengten zich verhouden als 2:1. Hier ligt dan ook de basis van de
natuurwetenschappen. Ook ontdek je dat het symbool ∞ bij Leibnitz nog
45

“=”was en in de tweede helft van de zeventiende eeuw het de betekenis
van “wiskundig oneindig” kreeg.
Van Jan Sterenborg weet ik zijn bewondering voor Mulisch. Hij wijdde
er een deel van zijn studie aan. Dat blijkt uit zijn bijdrage De Wiskunde van
Frans Coppelmans, waaruit ik citeer: “In de muziek hadden we al te maken
met do re mi fa sol la si do. Een octaaf: 8 noten als grondbeginsel voor
prachtige muziek.
Harry Mulish heeft in zijn: De Compositie van de Wereld de toonreeks
gebruikt als grondgegeven voor de hele culturele ontwikkeling van de
mensheid. Hij komt tot 8 paradoxen. “Het geluid, dat deze combinatie van
tonen produceert is afwisselend harmonisch en disharmonisch, m.a.w. er
vindt een spanningsopbouw casu quo transformatie plaats met als
hoogtepunt de tweede do–do- combinatie. Dit is een heel wonderlijke
combinatie namelijk hetzelfde en toch anders. Mulisch gebruikt dit
gegeven als blauwdruk, als grondpatroon, als wetmatigheid voor de
menselijke ontwikkeling en beschaving.
Zie http://www.franscoppelmans.nl/Mulisch.html
Uit het Oosten komt tot ons de wijsheid van de 8 Chakra’s. In de
scheikunde treffen we het indelingssysteem van Mendeljejev aan, ook op 8
gebaseerd.
Nu vinden wij in de wiskunde door Frans Coppelmans 8
grondstructuren. In dit korte bestek kan ik niet alles uit de doeken doen en
dat hoeft ook niet want tal van uitwerkingen staan op de website, die ik
aan Frans Coppelmans gewijd heb: www.franscoppelmans.nl onder
Coppelmans>>>wiskunde.”
Aldus borduurde Mulisch voort op Pythagoras, ontvouwde hij zijn
concept van de octaviteit, dat ervan uit gaat, dat zowel de ontwikkeling
van een individueel mensenleven als de geschiedenis van de mensheid als
geheel een opeenvolging van fasen is waarin eerst een basis wordt
afgebroken en vervolgens iets nieuws wordt opgebouwd. Net als bij de
notenreeks gaat het in schijnbare tegenspraak met het begrip octaviteit
om zeven fasen: basis, masker, descendentie, knoop, destinatie, horizon en
apex. Net als in de muziek is evident, dat daarna ruimte is voor een nieuwe
ontwikkeling.
Ook Jeroen Brouwers gebruikt het begrip octaviteit. Zie Bezonken rood.
Zijn “moeder was de mooiste moeder”. Zij was “koninklijk”. Toen de
46

Japanners zijn moeder sloegen ‘tot ze als dood bleef liggen’ is Brouwers
opgehouden “van haar te houden”. Om “redenen van ‘octaviteit’” brengt
Brouwers de verschrikkelijke kampgeschiedenis te berde, niet om die
geschiedenis te schrijven; dat kan hij niet (hij was destijds slechts een
kleuter).
Brouwers spreekt van “octaviteit” omdat hij meer dan een keer
hetzelfde verhaal, maar niet steeds in hetzelfde octaaf, vertelt. Zo onder
meer waar Brouwers vertelt hoe hij als tienjarige jongen, onhandelbaar als
hij was, op een internaat werd gestopt. Brouwers ziet geen verschil tussen
het kamp en het internaat, wel tussen “deze moeder en de moeder van
amper vijf jaar eerder: deze moeder verraadt mij.” Zij heeft afgedaan voor
Brouwers: “Voor mij was mijn moeder toen al dood, vanaf toen heb ik
eigenlijk nooit meer intensief aan haar gedacht”. Ook was zij in het kamp al
gestorven toen de Jappen haar tot bloedens toe in het kruis hadden
geschopt.
De compositie van de wereld is een groots opgezette poging een
bepaalde vorm van contradictie als filosofisch en creatief principe te
legitimeren. Waarom? Omdat opgeld doet: “Wie contradicties voor zijn
rekening neemt, behoudt zich het recht voor om iedere uitspraak die uit
een andere voortvloeit afzonderlijk op zijn aanvaardbaarheid te wegen.”
Aldus Mulisch in 1984 in De toekomst van het boek, in een interview met
de titel Tegenspraak als creatief principe, afgenomen door Hugo
Verdaasdonk.
Mulisch onderbouwt stellingen, onder meer in Voer voor psychologen,
die dienen tot onderbouwing van zijn soevereiniteit. Daarin stelt hij, dat
zijn literair werk niet valt te onderscheiden van wat hij erin wil zeggen of
zegt, zoals: “Het oeuvre van een schrijver is, of behoort te zijn, een
totaliteit, één groot organisme, waarin elk onderdeel met alle anderen
verbonden is door ontelbare draden, zenuwen, spieren, stangen, waardoor
onderling voeling wordt gehouden, en geheimzinnige berichten heen en
weer worden gezonden.”
Mulisch onderscheidt tussen discursief werk, waarin Mulisch wil dat de
lezer begrijpt wat hij zegt, en literair/creatief werk, waarin Mulisch zelf niet
eens begrijpt wat hij zegt. “Ik maak iets en dan blijkt dat alle mogelijke
mensen dat op verschillende manieren interpreteren.” Mulisch bemoeit
zich daar verder niet mee. Het zal daarom zijn, dat hij in een openbaar
47

televisiedispuut over de kijk van Hans van Mierlo op zijn werk repliceerde
met: “Interessant”, en er verder het zwijgen toe deed.
“Ik doe niet aan polemiek. Nee, ook niet om subtiele
misverstanden op te ruimen. De compositie van de wereld is een
bron van duizenden misverstanden. […] Als ik verkeerd begrepen
wordt, dan ben ik in goed gezelschap. Kijk maar naar Hegel, Marx en
Sartre.” Het goede gezelschap van Sartre koos Mulisch niet, toen
het erop aankwam afstand te nemen van het bewind van Castro
toen bleek, dat het zich schuldig maakte aan showprocessen,
martelingen en andere totalitaire wandaden. Mulisch heeft het
gelaten bij Het woord bij de daad – Getuigenissen van de revolutie
op Cuba 1968 en drie jaar later Over de affaire Padilla, zijn nawoord
bij Het woord bij de daad. Mulisch citeert daarin onder meer het
gedicht In moeilijke tijden van de dichter Heberto Padillo, in de
vertaling van Cees Nooteboom, legt uit: “als ik nu toch verderpraat,
is dat niet omdat ik mijn integriteit wil bewijzen door hun
samenleving te kritiseren, want daar heb ik mijn eigen samenleving
voor. Solidair zijn met iemand is iets anders dan zijn geweten
uithangen; solidair met iemand is men niet dankzij zijn goede
eigenschappen, maar ondanks zijn slechte, net als in de liefde.”
Voor de duidelijkheid deelt Mulisch in Over de affaire Padillo mee:
“Als ik bang ben om te horen te krijgen, dat ik bevriend ben met
iemand die misselijke streken uithaalt, dan moet ik er geen vrienden
op na houden.” Zo nam Mulisch indirect toch nog enigermate
afstand van Castro.
In De compositie van de wereld zoekt Mulisch naar een absoluut
fundament van de filosofie, wat uiteraard een onmogelijke opgave
is, wat Mulisch naar mijn indruk ook zelf heel goed weet. Mulisch
zelf: “Met De compositie heb ik iets gemaakt waarmee ik uit de
voeten kan.”
Aan De compositie van de wereld, gepubliceerd in 1980, begon
Mulisch al in 1949, zo staat in De onderkant van het tapijt – Harry
48

Mulisch en zijn oeuvre 1952-1992. Dat is geheel in
overeenstemming met wat Mulisch vermeldt in Grondslagen van de
mythologie van het schrijverschap: “Sommige dingen moeten
twintig of dertig jaar of nog langer wachten eer zij zich met hun
schaduw verenigen en de landing een feit is.”
Benieuwd ben ik naar het huidige oordeel van Graa Boomsma,
die – waarop ik hierboven doelde – na het verschijnen van De
compositie van de wereld, in helder Nederlands beargumenteerde
niet alleen dat maar ook waarom Mulisch een overschat schrijver
was. Tot De aanslag schreef Mulisch slechts “moeilijke” boeken. De
praktijk heeft mij geleerd, dat boeken van Mulisch als regel stof tot
nadenken geven.
Een heel bijzondere tegenspraak vindt de lezer in het
Boekenweekgeschenk 2000, dat Mulisch mocht schrijven. Het gaat om Het
theater, de brief en de waarheid – Een tegenspraak. Het boekje begint met
een motto, ontleend aan Diderots Paradox over de toneelspeler: Wie
begrepen wil worden, geve geen uitleg en is gebaseerd op een waar
gebeurde geschiedenis, gepositioneerd in een onmogelijke wereld
waarvan wij allen deel uitmaken, namelijk over de dreigbrief die Jules
Croiset in 1987 aan zichzelf en zijn gezin stuurde met als aanleiding de
voorgenomen opvoering van Rainer Werner Fassbinders Het vuil, de stad
en de dood. Mulisch maakt er zijn eigen literaire verbeelding van, creëert
een eigen literair feit, waarvan het er niet toe doet of het waar of onwaar
is, ook al heeft Croiset Mulisch na lezing van de ontwerpversie nog
“waardevolle aanvullingen” gegeven. Het past bij Mulisch verder te gaan
dan de onmogelijkheden van Dostojevski in De zachtmoedige – Een
fantastisch verhaal, ook verder te gaan dan Victor Hugo. Beperkte
Dostojevski zich nog tot het uitwerken van verwarde ontboezemingen,
terwijl er geen stenograaf bij was om ze op te tekenen, Hugo tekent in De
laatste dag van een ter dood veroordeelde zelfs de gedachten van iemands
laatste minuut op. Mulisch schrijft drie delen. Het eerste komt grofweg
overeen met de situatie bij De zachtmoedige. Dat geldt ook het tweede
deel. Het bijzondere, het onmogelijk zelfs, zit hem erin, dat de delen een
en twee ieder afzonderlijk mogelijk zijn, maar hun combinatie is
49

onmogelijk. Het zijn twee complementaire werelden, die elkaar uitsluiten.
Hun samenvoeging is van andere orde dan de “onmogelijkheid” bij Hugo.
De ontboezemingen bij Dostojevski zouden tegenwoordig kunnen worden
opgenomen. Mulisch acht het waarschijnlijk dat in het huidige millennium
de techniek zover zal voortschrijden, dat gedachten “gelezen” kunnen
worden, dus ook de laatste gedachten van iemand. Mulisch zou Mulisch
niet zijn als hij niet iets geconstrueerd zou hebben, waarvoor zou gelden,
dat de combinatie van zijn diptiek, logisch en technisch tot in alle
eeuwigheid onmogelijk, dat wil zeggen wonderbaarlijk, zou zijn. Maar
misschien is de werkelijkheid toch anders, “per slot van rekening bestaat
de absolute absurditeit ook in de gestalte van niets minder dan de wereld,
die op een logische onmogelijke manier is ontstaan uit niets. Ook wij
maken deel uit van die absolute absurditeit – wij in de eerste plaats.” Gelet
op deze uitspraak is niet helemaal duidelijk waarom Mulisch het oneens is
met Hans van Mierlo, ook al zo’n op goede gronden gerespecteerde dode
uit 2010, die het standpunt van Albert Camus deelt: “Het leven is absurd”.
Ik blijf zitten met de vraag waarom Mulisch het voorgaande, geheel
tegen zijn gewoonte in, zo uitvoerig heeft uitgelegd. Grappig is natuurlijk
dat Freek de Jonge op basis van voorinformatie, dus al voor het verschijnen
van het boek, had gezegd dat het boekje verbrand zou moeten worden en
toen hij in Carré optrad, vroeg hij, nadat hij het boekje met een takkenbos
en een jerrycan bijeen had gebracht, tot hilariteit van de bezoekers Harry
Mulisch om vuur. Daarop rees Mulisch uit zijn loge op, gooide een doosje
lucifers naar De Jonge. Daarbij bleef het. De lucifers waren allemaal
gebruikt.
Nog een keer de Tweede Wereldoorlog
Mulisch schreef een fenomenaal en fraai boek, dat wil zeggen “het verslag
van een ervaring”: De zaak 40/61. Voor wie het over het hoofd zou zien,
Mulisch legt uit: “Een ervaring is iets anders dan een gedachtengang: zij
verandert. Aan het eind er van staat iemand anders, voor een deel ook met
andere gedachten, dan aan het begin.” Hij voegt voor nog meer
duidelijkheid toe, dat zijn boek geen Eichmannboek is. Al doet Mulisch
verslag, Mulisch doet meer, probeert met literaire middelen door te
dringen in het fenomeen Eichmann. Mulisch: “Het soort fenomenen waar
50

ik graag over schrijf kun je nooit de discrete overzichtelijkheid van de
wiskunde geven.” Mulisch komt wel tot de slotsom dat Eichmann, verder
gaat dan het prototype van de ambtenaar, een nieuw fenomeen is: de
trouwe en punctuele ambtenaar die zijn opdrachten blindelings en zo
volmaakt mogelijk uitvoert. Van Eichmann is nimmer enige persoonlijke
afkeer van joden gebleken. Eichmann organiseert de massamoord niet uit
overtuiging, maar uit plichtsbetrachting. Mulisch maakt er een
kanttekening bij, formuleert het als volgt: “Ook de gehoorzaamheid aan
het bevel als principe van iemands leven, is speciaal op Eichmann, op die
figuur toegesneden. Uiteindelijk is het niet te bewijzen; het wordt nooit
bewezen.”
In de periode september 1962 en april 1964 zond de AVRO de
televisiereeks Literaire ontmoetingen van Hans Keller uit, met
H.A. Gomperts in de rol van interviewer. Op 9 januari 1963 was de
beurt aan Mulisch. Gomperts laat Mulisch vertellen over zijn jeugd.
Aan de hand van authentieke filmopnamen die zijn rijke vader in zijn
jonge jaren gemaakt heeft, geeft Mulisch commentaar en schetst hij
een portret van zijn jeugd, deelt de kijker mee dat hij de beelden
vele malen heeft bekeken en dat hij steeds scherper is gaan zien wie
hij was en is, mede door de vele herinneringen uit zijn jeugd, van
voor de tijd dat hij spreken kon. De belezen Gomperts wandelt
luchtig en bekwaam door het volledige werk van Mulisch tot dat
moment, waaronder De zaak 40/61. Het is Gomperts opgevallen dat
het een knap boek is, met inzet geschreven, een ernstige en
gedreven rapportage die halverwege overgaat in een interpretatie.
Mulisch zegt er onder meer van, dat hij zijn persoonlijke triomf niet
heeft verhuld, hij zelf Eichmann ten val heeft gebracht. Het gevolgd
daarvan was, dat Eichmann geen autoriteit meer was, gevangene
was geworden. Dat leidde tot een identificatie en de idee, dat een
kleine man tot duivel werd gemaakt. Bij 6 miljoen doden wordt de
schuldvraag voor één individu wel erg groot.
Ook bij dit onderwerp krijgt humor een kans. Mulisch citeert in zijn
boek zoveel mogelijk in het Duits, omdat voor wie geen Duits kent, “een
51

der voornaamste toegangen tot de zaak 40/61 gesloten” is “ – tot zijn
geluk misschien”.
Hannah Arendt is in deze ook niet mis te verstaan, waar zij in
haar boek over dezelfde kwestie, Eichmann in Jeruzalem – De
banaliteit van het kwaad, een dodelijke analyse geeft en
concludeert: “Een gedachtewisseling met Eichmann was iets
onmogelijks, niet doordat hij loog, maar doordat hij tegen de
woorden en de aanwezigheid van anderen, en bijgevolg tegen de
werkelijkheid zelf, beschermd werd door het ondoordingstbare
pantser dat denkbaar is: een absoluut gebrek aan
voorstellingsvermogen”.
Arendt beschrijft de situatie hoe de Duitsers omgingen met het
kwaad huiveringwekkend treffend. “In het Derde Rijk had het kwaad
de eigenschap verloren waaraan de meeste mensen het herkennen
– het kwam niet meer als verleiding. Vele Duitsers en vele nazi’s,
waarschijnlijk de overgrote meerderheid van hen, hebben wel de
verleiding gekend niet te moorden, niet te roven, hun buren niet de
ondergang tegemoet te laten gaan (want dat een jood die werd
weggehaald niet meer terug zou komen wisten ze natuurlijk, al
kenden ze de vele gruwelijke details niet) en niet medeplichtig te
worden aan al deze misdaden door er zelf van te profiteren. Maar
ze hadden inmiddels geleerd hun neigingen te bedwingen en de
verleiding te weerstaan”. Daaraan vooraf gaat de vaststelling: “Het
‘nieuwe’ recht van Hitler vertelde de Duitsers ‘Gij zult doden’,
waarbij er dus uitdrukkelijk van werd uitgegaan dat de normale
neigingen van het individu hem geenszins tot moord drijven”.
Gomperts verweet Mulisch min of meer, dat Mulisch zich niet houdt
aan de taak van de schrijver, licht te scheppen in de duisternis. De discussie
daarover was niet diepgaand, ging over wat volgens Mulisch na de logica
komt. Mulisch deelde de zienswijze van Gomperts zonder meer niet, maar
maakte en passant iets van belang duidelijk, wat ik maar als volgt in mijn
woorden weergeef. De wetenschap schrijdt voort. Dat betekent niet
alleen, dat steeds meer kennis wordt opgedaan, wat ten koste gaat van
52

“God”, want grijpbaar geworden. Daar staat naast, dat wetenschappers
zelf wel hun formules toepassen, maar niet meer begrijpen wat er gebeurt,
ervan vervreemd zijn, wat als ik het goed zie in zekere zin prachtig werd
bevestigd door de hoogleraar kansrekening, Remco van der Hofstad, die –
gevraagd naar zijn kansen om te winnen, waarbij de interviewster
toevoegde, dat hij zo goed kon rekenen – in de Wetenschapsquiz van 26
december 2010 nagenoeg letterlijk zei: het is een misvatting, wiskundigen
kunnen niet rekenen, wel abstract denken en getallen invoeren. Rekenen
doen ze met een zakjapanner.
De Herenclub
Zoals aangekondigd ruim ik een speciale plaats in voor het boek van
Max Pam, De Herenclub, dé sleutelroman uit 1997 over de
vriendenclub rond Harry Mulisch. Het boek begint met een bericht
aan Horus Mimir, dat hij de Grote Prijs der Nederlandse Letterkunde
krijgt, waarop de volop gelauwerde schrijver stoïcijns reageert, zijn
pijp stopt met een melange van twee uitgelezen soorten tabak, en
besluit een diner te geven voor zijn “echte vrienden”. Een diner
voor heren.
Horus maakt een lijst. “Dit waren zijn vrienden, dit was zijn club.
Het viel hem op dat er maar, één schrijver, één collega, bij was. Hij
dacht aan de uitspraak van Balzac dat vriendschap ophoudt te
bestaan zodra de ene vriend zich superieur voelt over de andere, en
hij besloot de lijst zo te laten.” De referte aan Balzac is niet zonder
betekenis. Daar blijft nog in het midden óf Horus zich superieur
waant aan zijn enige collega: Gees Kruidentuin, die model staat voor
Cees Nooteboom. Zo niet in het slothoofdstuk van het derde deel, in
het hoofdstuk De dood, waarin de heren de schrijver Gees
Kruidentuin ten grave dragen. Daarin zal de omroepdirecteur
Hendrik van Dijk, waarin de lezer Marcel van Dam herkent, aan
Horus vragen of deze wel eens iets van Gees gelezen heeft. Horus
fluistert terug: “Je weet toch dat ik nooit romans lees. Als het goed
53

is erger ik mij omdat ik het zelf niet heb bedacht en als het slecht is,
erger ik mij vanwege het geknoei.” De tweede voornaam van
Hendrik is Tristan.
Een aantal van twaalf vrienden is niet gering. Ik maak mij sterk, dat de
meeste mensen in het echte leven zoveel vrienden niet hebben. Het is ook
maar de vraag of vrienden hier vrienden zijn, ook al sprak Marcel van Dam
tijdens de herdenkingsdienst op 6 november 2010 de slotwoorden:
“nimmer is vriendschap meer intens beleefd”. Verdere bespiegelingen
daarover gaan het bestek van deze beschouwing te boven. Enfin, het
aantal van twaalf vrienden is in de visie van Max Pam niet zomaar een
willekeurig aantal. Dat blijkt wel uit het kaft van de eerste druk. Daarop
staat een portret van Jezus Christus met zijn apostelen aan het Laatste
Avondmaal. De Christusfiguur is onmiskenbaar Harry Mulisch, compleet
met bril, pijp, aura en in iets mindere mate de neus. In het echte leven
heeft Mulisch ooit met de hem eigen beslistheid verboden een literair
programma waaraan hij medewerking verleende De neus te noemen.
In werkelijkheid is één lid van de eetclub door Mulisch geëcarteerd, de
judas die in het boek wordt aangeduid als Pierre Dwars. Naar verluidt zou
dat Max Pam zelf zijn geweest, omdat hij zijn komst te zeer liet afhangen
van de vraag of hij zin had of niet, anders dan Cees Nooteboom die nu
eenmaal “altijd” en route was, maar in werkelijkheid was het Peter Schat
die in het voetspoor van andere intellectuelen afstand nam van zijn
Cubastandpunten.
Op het kaft van de derde druk staat een tekening van Siegfried
Woldhek. De heren zijn geanimeerd in gesprek, een licht rookgordijn is
subtiel zichtbaar. Eén lid van de heren zit ietwat terzijde met een glas wijn
geheven, is en profil herkenbaar aan kin, kapsel en zeer uitgesproken de
neus; onmiskenbaar Harry Mulisch, al dronk hij naar ik ergens las in in het
echte leven niet.
Het zal niet alleen om de naam zijn die Pam hem in dit boek
heeft gegeven, dat Cees Nooteboom van dit boek heeft gezegd: “Ik
weiger dit stuitende boek te lezen.” H.J.A. Hofland, die in het boek
als H.J.O. Bofman zal figureren reageerde met: “De auteur van De
Herenclub is een hyena.” De reactie van Mulisch die op het kaft van
de eerste druk, omringd door zijn apostelen, zoals gememoreerd
54

staat afgebeeld als Jezus van Nazareth, was superieur: “Ik ben te
voornaam om op dit boek te reageren.”
Ook Hans van Mierlo – door mij bij voorkeur H.A.F.M.O. genoemd –
maakte bij leven deel uit van de vriendenclub. In het boek is hij minister en
heet hij Guido Oudhoff ofwel conform de overdaad in zijn werkelijke leven
Gerardus Antonius Lodewicus Maria Olivia Oudhoff. Het is natuurlijk niet
onbekend dat Connie Palmen laatstelijk zijn partner was en dat zij, zoals ik
in Het is niet onopgemerkt gebleven schreef, zich door Gorter liet
inspireren toen zij op 13 maart 2010 landelijk liet weten: “Mijn prachtige
man is dood.” Voor die andere man, Ischa Meijer, schreef zij een ander
doodsbericht: “mijn man is dood”, én een monument: I.M. Ook zal niet
onbekend zijn, dat Mai Spijkers van Prometheus, haar uitgever, ruim twee
weken geleden bekend maakte dat Palmen ook over Van Mierlo een boek
in voorbereiding heeft. Spijkers noemde de datum van verschijning erbij:
11 november 2011, precies twee jaar nadat Palmen en Van Mierlo in
Amsterdam in het huwelijk traden. Birgit Donker voegt er in haar bericht in
NRC Handelsblad van 13 december 2010 (vilein?, informatief?) aan toe:
“Eerder noemde zij literatuur zo mooi omdat ‘literatuur alles kan
goedmaken wat in ons leven fout gaat’”.
In W.L. Herma, in het boek ook wel Woepie genoemd, herkent
de lezer Boebie Brugsma, die tegenover Gomperts verklaarde, dat
Mulisch een on-Hollandse eigenschap heeft, te weten dat hij goed
Nederlands schrijft, beter dan Brugsma zelf. De schaker Jan Hein
Donner gaf op andere wijze een compliment. Hij had alle boeken
van Mulisch gelezen en was toch vriend van Mulisch gebleven.
Schreef Max Pam een sleutelroman over een aantal mensen uit
het literaire en culturele leven waar de betrokkenen niet verheugd
over waren, althans niet publiekelijk, hij schroomt niet zo
vriendelijke te zijn een kritische kanttekening te maken bij de
sleutelroman Lucifer van Connie Palmen, waarover hij zich terecht
hardop afvraagt of Palmens sleutelroman moreel verantwoord is.
Waarom is duidelijk. Palmen levert zelf de sleutel. In haar nawoord,
in mijn exemplaar op p. 351, geeft zij voor wie het nog niet wisten
aan, dat de meeste figuren in haar boek uit het echte leven
55

voortkomen, maar dat alles wat zij zeggen – waar het aan de hand
van publieke bronnen niet controleerbaar evident anders is – door
de schrijfster in hun mond is gelegd, om vervolgens te refereren aan
het drama waarin Peter Schat op een vakantie in Griekenland zijn
vrouw Marina Schapers verloor en zij – in afwijking van de officiële
lezing – de suggestie wekt, dat wat in werkelijkheid Jan Hein Donner
geloofde, het Peter Schat was die zijn echtgenote het duwtje gaf dat
hem feitelijk verloste van wat hem was gaan knellen.
Palmen toont zich hier een ware, monsterlijke kenau. Waarom
heeft deze vrouw zich zo verlaagd? Dit bedoel ik als compliment,
omdat zij dat niet nodig heeft, wat helemaal in stijl van Mulisch een
paradox is.
Max Pam beschrijft hoe één van de vrienden of heren, aangeduid als
Martijn of ook wel Martin Brekel, reclameman en dichter, “nipte aan zijn
glas Glen Bernisdale, een 21 jaar oude Islay-malt die net iets beter was dan
de eveneens van het eiland Skye afkomstige Talisker.” Dit is een subtiele
prelude op de onthulling van waarin een groot man klein kan zijn. Horus
Mimir die model staat voor Harry Mulisch is van plan te regelen, dat op de
wekelijkse bijeenkomsten van de Herenclub in restaurant Osiris van het
culinair talent Braakensiek die model staat voor Joop Braakhekke – wat
natuurlijk sowieso een fraaie naam is voor een kok – bij elk couvert een
fles witte en rode huiswijn te laten neerzetten, wat hij als “heel passabel”
en “betaalbaar” aanduidt. Bovendien kan “iedereen zichzelf in zijn eigen
tempo” inschenken. Met de reactie van Brekel komt alles goed: “Jij, die de
oudste gesteenten der aarde kent en de oudste mossen, die de grootste
vriend is van de dieren des velds en uit wiens hand de vogels eten, jij, die
als geen ander de natuur hebt doorschouwd en tot wie de essentie der
dingen in al zijn vezels is doorgedrongen – in der Vinologie scheinst du ein
Kind zu sein.” Het gaat al gauw wat beter. De onderhandelingen met
Braakensiek worden begeleid met een fles heerlijke Piave, want
Braakensiek, die anders dan Mulisch wel gymnasium heeft gehad, weet
van Rabelais dat een gezonde ziel niet in een droog lichaam kan wonen.
56

Voor wie het nog weet, Osiris is een god. Lees het ontspannen in Het
verloren symbool van Dan Brown: “de les van alle grote goden… van Osiris
tot Tammuz, van Jezus tot Shiva, tot de Boeddha zelf” is dat “elke spirituele
metamorfose wordt voorafgegaan door een fysieke”. Daarom past de
naam uitstekend bij Mulisch.
Brekel vraagt Mulisch zijn gedichten te lezen: “ik vraag het je als vriend,
maar dat neemt niet weg en misschien is het juist wel daarom, dat ik er
ook op sta dat je een eerlijke mening geeft. Dat je mij niet spaart, maar dat
je ook eerlijk zult zijn als je het niks vindt.” De reactie komt direct na lezing
van het gedicht, opgedragen aan Horus: “publiceren”, wat met eerlijkheid
weinig van doen zal hebben gehad.
De arrogantie en pedanterie van Mulisch zijn legendarisch. Erg
fraai is hoe Pam dat laat zien. Voorbeelden genoeg. Ik noem er een
paar. “Het wezen van de bescheidenheid is de arrogantie”,
toegeschreven aan Mimir. Mimir schreef zijn magnum opus Ik ben
het universum, een mooie verwijzing naar De ontdekking van de
hemel. Pam laat Mimir Goethe citeren: “Sommige boeken schijnen
helaas niet te zijn geschreven opdat men er iets over zou leren,
maar opdat men eruit zal merken dat de schrijver een heleboel
wist.” Met die opzet heeft Mimir zijn magnum opus geschreven.
“Woepie Hema was een van zijn oudste vrienden. Hij kende hem
van direct na de oorlog, toen Hema juist was teruggekeerd uit
Duitsland. Dat was in de onderlinge vriendschap ook Hema’s
grootste troef: dat hij in het kamp had gezeten en Horus niet.” Met
zelfironie pochte Horus graag over Hema, de enige met wie hij
naziliedjes kon zingen: “Als de wereldpers bekend zou maken wat ik
zoal tegen mijn vrienden heb gezegd, en vooral waarover wij
gelachen hebben, dan zou het mensdom verbleken.”
“Er kunnen geen paters genoeg vermoord worden. De katholieke
kerk is altijd reactie geweest.”
“Als jij een goede vriend hebt en die goede vriend haalt een
misselijke streek uit, dan voel ik het ook niet als mijn eerste taak om
dat in de openbaarheid te brengen. Stel jij bent een pedofiel… het
57

kan zelfs zijn dat men een misselijke streek van een vriend moet
verdedigen, omdat zijn vijanden beesten zijn die hem en zijn idealen
willen vermoorden.” Dat is natuurlijk precies waarom Mulisch zich
nooit ruimhartig heeft gedistantieerd van zijn Cubaverleden. Zie
daarover met zoveel woorden Over de affaire Padilla waarin
Mulisch reageert op de open brief van vele kunstenaars en
intellectuelen, waaronder Enzensberger, Italo Calvino, Marguerite
Duras, Jorge Semprun, Carlos Franqui en Sartre aan Fidel Castro. De
goede verstaander en welwillende lezer, begrijpt hoe Mulisch in
werkelijkheid tegen de kwestie aan keek, dat Mulisch meer heil zag
in stille diplomatie, en diezelfde Mulisch in werkelijkheid Peter
Schat heeft geschrapt van de ledenlijst van zijn eetclub zoals in De
herenclub Pierre Dwars als de eerloze verrader Judas werd
geschrapt.
“Ik ben niet gekomen om de problemen op te lossen, maar om
ze te vergroten.” Dat sluit mooi aan bij het bekende aforisme, dat
staat in Voer voor psychologen: “Het beste is het raadsel te
vergroten.” Net als de titel van het boek, is het aforisme deel gaan
uitmaken van onze taal. “Iedereen” kent het, al weten de meeste
Nederlanders niet van wie het stamt.
Qua praktisch effect levert Arjan Peters in de Volkskrant van 20
november 2010 in zijn artikel Een levenseinde als een pastoraal
spektakelstuk een mooi voorbeeld. In zijn bijdrage verhaalt Peters
van The Death of Tolstoj – Russia on the Eve, Astapova Station 1910
van William Michell. Het boek gaat over de miraculeuze wijze
waarop Tolstoj zijn thuis verlaat, zijn intrek neemt in een hotel vlak
bij een het stationnetje Astapova, zijn hoofd te rusten legt op zijn
eigen kussen, dat zijn dochter hem heeft nagebracht, en sterft.
Tolstoj ging uit sterven, was spoedig bij zijn eindstation. Volgens
Peters zit het als volgt: “Als Tolstoj met die trip iets in gang zette,
was het de behoefte van derden om die te duiden. Door zijn stilte
vergrootte hij het raadsel, en bood eenieder de gelegenheid er op
58

los te projecteren.” Mijns inziens fraai getroffen. Het is geen
zeldzaam verschijnsel, dat mensen hun fantasie loslaten op een
gebeurtenis in hun omgeving en vaak “precies” denken te weten
hoe het zit. Ik nodig de lezer uit dat voor zichzelf maar eens goed na
te gaan.
De herenclub is een vriendenclub. Dat wordt dan ook benoemd.
Horus aan het werk. “Tussen mannen bestaat vriendschap. Of
vriendschap ook tussen vrouwen bestaat weet ik niet. Ik ben geen
vrouw, dus daarover kan ik niet oordelen. Maar de vriendschap
tussen mannen is autonoom, staat op zichzelf. De vriendschap
tussen mannen kent geen concurrentie en geen jaloezie. Mannen
kunnen over de jaren heen scheiden, trouwen, kinderen krijgen,
zonder dat hun onderlinge vriendschap daardoor wordt geschaad.
Maar tussen mannen en vrouwen bestaat geen vriendschap. Tussen
mannen en vrouwen bestaat iets wat oneindig veel hoger is dan
vriendschap. Tussen mannen en vrouwen bestaat het misverstand.
Het Grote Misverstand. Denk daar niet te negatief over, Josje, want
het is juist dat grote misverstand dat wij liefde noemen. Begrijp je?”
“Ik vertel het jullie als vrienden onder elkaar. Ik reken op jullie
discretie, dat hoef ik verder niet uit te leggen.”
“Proust heeft geschreven, dat alle menselijke ellende voortkomt
uit het feit dat mensen hun huis uitgaan.”
“De pijnlijke stilte bestaat niet tussen vrienden. Als twee
vrienden zwijgen, laat staan als tien vrienden zwijgen, gaat er nooit
een dominee voorbij.”
Mulisch met zijn club had een goed voorbeeld aan Schopenhauer
die iedere avond in zijn stamrestaurant in Frankfurt dineerde en
voordat hij met eten begon een goudstuk op tafel legde om dat na
het afrekenen steevast weer mee te nemen. Gevraagd naar het
waarom van dit ritueel, antwoordde Schopenhauer dat hij zich had
voorgenomen het goudstuk in de armenbus te stoppen op hetzelfde
moment dat de Engelse officieren die altijd tegenover hem zaten,
59

over een ander onderwerp dan vrouwen en paarden zouden praten.
Horus stelde voor vrouwen en paarden te vervangen door vrouwen
en voetbal, want ook al was Schopenhauer al honderd jaar dood,
zijn woorden waren actueel, want al praten wij als herenclub over
alles, niet over alles willen wij praten. Hij wenste zijn toehoorders
smakelijk eten.
Horus had de absolute leeftijd bedacht. Dat is de leeftijd waarop
men geboren wordt en waarop men sterft. Waarom Gees
Kruidentuin dit stuitende boek niet wenst te lezen, wordt wel
duidelijk als wij lezen dat zijn absolute leeftijd al is vastgesteld op 83
toen hij nog jong en mager was en hoe hij zich gedraagt,
voortdurend zichzelf becommentarieert, opschepperig verhaalt
over culinaire viezigheden die hij buitenlands verorbert en zijn
snoeverijen over reizen anderszins.
Horus maakt zich geen zorgen over zijn populariteit, was eraan
gewend zowel bewonderd als verguisd te worden. “Er waren nu
eenmaal vrienden en vijanden, die als een Jekyll en Hyde
samenwoonden in één lichaam.” Hij wordt daarin gesterkt als hij
overdenkt wat dat boekenweekgeschenkje van Gees Kruidentuin nu
helemaal voorstelt, “met veel wit opgepompt […tot] wat op een
roman moest lijken.” Een boekje, dat toch maar heel pover afsteekt
tegenover zijn eigen boek: Ik ben het universum, zo overdenkt
Horus. Een fraai voorbeeld van jalousie de métier, want in
werkelijkheid schreef Cees Nooteboom in 1991 een briljant en
internationaal zeer erkend Boekenweekgeschenk: Het volgende
verhaal, wat naar mijn mening – net als Oeroeg van Hella S. Haasse
– ook mag gelden als één van de beste Boekenweekgeschenken tot
dusver. Nooteboom heeft er extra zijn best op gedaan, want in 1983
zou hij ook al een Boekenweekgeschenk schrijven, maar
onbegrijpelijkerwijs en onbehoorlijk bovendien verkoos CPNB te
elfder ure het niemendalletje van Wim Kan: Soms denk ik wel eens
bij mezelf..., een echt dieptepunt in de historie van CPNB, net zoals
60

Snikken & Smartlappen uit 1976, want niet serieus te nemen als het
gaat om het Nederlandse boek, en van Salman Rushdie Woede uit
2001, want geen Nederlands boek, maar een vertaald boek en
volstrekt onleesbaar bovendien, terwijl wij toch echt eigen
allochtone en leesbare auteurs van importantie hadden en hebben,
zoals Kader Abdolah. Deze auteur, in 2008 gelauwerd met de Franse
onderscheiding Chevalier dans l'Ordre des Arts et des Lettres en een
jaar later door de Rijksuniversiteit Groningen voorzien van een
eredoctoraat omdat hij gezien wordt als “een schrijver die willens
en wetens tussen twee werelden staat, het milde gezicht van de
islam wil laten zien en op deze wijze bijdraagt aan het huidige
publieke debat over religie in de openbare ruimte”, mag in 2011
alsnog het Boekenweekgeschenk schrijven.
Mulisch zelf zegt niet alleen, dat hij geen boeken leest – wat heel
slim is, want zo hoeft hij zijn vakgenoten niet voor het hoofd te
stoten – maar Mulisch zegt ook niets over zijn eigen werk, behalve
dat het goed is.
Dat Mulisch liegt is evident. Hij heeft in interviews gezegd te
houden van Goethe, om zijn Faust, omdat Goethe in staat was grote
stof groots te verwerken, te beteugelen, op geniale wijze het
archetype van de zoekende alchimist creëerde. Mulisch houdt van
Kafka, vooral van Der Prozess, omdat Kafka de hoofdpersoon laat
zoeken naar zijn misdaad en aldus het klassieke verhaal van koning
Oedipus – koning zoekt een dader en blijkt het zelf te zijn –
omkeerde, en een man liet zoeken naar zijn misdaad Fraai is de grap
van Pam over vogels die vliegen zonder te begrijpen hoe zij dat
doen. Zo schrijft een schrijver zoals een vogel vliegt en begrijpt hij
niets van literatuur. Zij die niet kunnen schrijven, kunnen daarom
alles begrijpen en doorgronden en kunnen oordelen over wat goed
en slecht is. Deze redenering laat Pam uitspreken door een
beroemde en beruchte Duitse recensent die bedoeld
Boekenweekgeschenk van Kruidentuin ophemelt en het werk van
61

Mimir afbreekt. De uitzending deed Mimir vluchten naar zijn boek
The Eternal Paradox in Astrophisics, het boek dat hij immer onder
de arm nam en nimmer daadwerkelijk las.
“De werkelijkheid drijft als een continent van graniet op een
oceaan van emoties”, zegt Mimir als de specialist hem vertelt, dat
hij Mimirs maag gaat wegsnijden, wat ook in de werkelijkheid is
gebeurd. Mimir is wel verheugd dat het noodlot hem treft. Per slot
van rekening krijgt hij nu de kans om te overleven. “Dat is de
paradox van de medische wetenschap, die in de strijd om onze
gezondheid en onze levensduur successen boekt over de ruggen van
de zieken en de stervenden.”
Als een krant Kruidentuin om commentaar vraagt, zegt hij dat hij
in laatste instantie natuurlijk wel een mening heeft, maar ook een
voortdurende behoefte zich te verplaatsen in de gedachtewereld
van een ander. Hij voegt daaraan toe, dat je dat krijgt “als je een
universeel levend mens wilt zijn: je wordt een man zonder
eigenschappen”. Dat is een fraaie verwijzing naar het grote werk
van Robert Musil: Der Mann ohne Eigenschaften.
Om te lachen is dat Gees Kruidentuin, op bezoek bij de zieke
Horus Mimir, wordt getroffen door een ijzermeteoriet. Van hem
wordt slechts iets teruggevonden ter grootte van een erwt. Dat
geeft de verhoudingen tussen Kruidentuin en Mimir goed weer.
“Het onsplijtbare basalt van de werkelijkheid heeft zijn
fundament in niets anders dan in het moeras van de subjectiviteit.”
Pierre Dwars was door Mimir geroyeerd en gooit Mimir voor de
prijsuitreiking uit het raam. Ook een fraaie verwijzing naar wat Peter
Schat zou hebben gedaan of kunnen doen met zijn vrouw. Hij zal
niet terugkeren van zijn val, maar zijn theorieën uit Ik ben het
universum bevestigd zien. Nooit eerder voelde hij zich zo gelukkig
als toen.
62

Besluit
De aanslag die voorgaande woorden op mijn vrije uren hebben
gepleegd, heb ik met veel genoegen ondergaan. Zijn woorden gaven
mij een hernieuwde inkijk in en kijk op de compositie die Mulisch
van zijn wereld voor zichzelf heeft gecomponeerd. Niettemin geldt:
Hoogste tijd voor een besluit. Jeroen Brouwers stelde in 1986 de
eerste necrologieënbloemlezing in de Nederlandstalige literatuur
samen en voorzag die van een fraaie titel: Hij is reeds aan de
overzijde en van een inleiding met de rake titel Evengoed is de
schrijver dood. Sander, mijn zoon, riep mij op de woorden van
Mulisch tot de mijne te maken: “Daarna niets meer”.
Frans Duijf, 29 december 2010
63

Boeken van Frans Duijf
• Koken op z’n Frans – Een eetleesboek, Hengelo, 2007, bibliofiele,
gelimiteerde uitgave
• Ik heb een monument voltooid, Admetos, 2009, druk 1
• Ik heb een monument voltooid, Admetos, 2010, druk 2,
uitgebreidere en verbeterde uitgave
• Het is niet onopgemerkt gebleven – Een tuinkamer vol boeken,
Admetos, 2010, druk 1
In voorbereiding
• Een niet alledaags wijnboek
• Nr. 88
• Citaten als heldere leestekens
• Sporen achterlaten
(Overige) boeken van Admetos
Zuchtelen, Jan van, Gedichten voor Hella, Admetos, 2009, druk 1

Voorpublicatie uit
Sporen achterlaten
Op 2 januari 2011 voor vrienden en bekenden uitgebracht als eBook