Blok 18 Voortplanting - VETserieus.nl

wwww
w.VVEETseriieuus.n
nl
Beste Student,
De doccumentenn
op VETserieus.nl
zijn alle een bedoeeld
als onndersteun
ning bij
het stuuderen.
DDe
samenvvattingen
worden nagekeke n en door sttudenten
tijdens
het volgen
van de lessenn
en waarr
nodig aa angepast. Dit project
heeft als a doel
foutlozze
samennvattingenn
te biedeen
die me et hun tijjd
meegaan,
ondan nks dit
streveen
is er alttijd
een kkans
dat eer
fouten in de doccumenten
staan. Mocht
je
tijdenss
het lezeen
van dee
samenvaatting
fou uten vinden
kun jee
dat doorgeven
via de
contacctpagina
op de site of direct een maiil
sturen n naar
vetseriieus@gmaail.com
De stuudent
is vverantwooordelijk
vvoor
zijn of haar leermethoode
en vo oor het
uiteinddelijke
resultaat.
AAllemaal
vveel
succe es met de voorbereeidingen!!
Hartellijke
groett,
VETseerieus.nl
1

Sameenvattinng
Voorttplantinng
Themaa
1Anatoomie
Hoorcolllege
1: inleidding
Voortplaanting
gaat iin
het wild zzeer
efficiëntt,
omdat dan
de manneelijke
dieren energie ove erhouden
voor de competitie met anderee
mannetjes. Toch zijn er
meerdere redenen omm
in te grijpen
bij de
voortplaanting,
niet aalleen
om heet
te bevordderen
maar ook o voor antticonceptie.
Andere rede enen zijn
bedreigdde
diersoorteen,
fokken, eeconomischee
factoren, hobby
en onzze
eigen huissdieren.
Het doel is te
zorgen ddat
alles optiimaal
verlooopt.
Wanneer
diersoorten
bedreigd zzijn
neemt oover
het alge emeen de
inteelt toe, en daat
is een rreden
om kunstmatig in te grijppen.
Onder deze vorm men van
fertiliteitsbegeleidinng
valt de sellectie
van ouuderdieren
op
bepaalde ffactoren,
veiiligheid
voor mens en
dier, verrminderd
risico
op overddracht
van bbesmettelijke
e ziekten en transport (ssperma
trans sporteert
beter daan
het hele dier).
De cyclus
wordt aangestuurd
door verschillende
hormoneen.
Testosteron
en
oestradiol
spelen n een
belangrijjke
rol bij seksueel
gedrag en bij man nnen bij
agressie. . Ook tijd dens de
dracht sppelen
hormo onen een
belangrijjke
rol, , en
progesteeron
speelt bij alle
dieren eeen
belangrij jke rol in
het behoouden
van de
dracht.
Hormoneen
(eCG bijvoorbeeld
bij het paard) ook gebruikt
om te bbepalen
of het dier
drachtig is.
Of een ddier
bronstig is kun je
te wetten
komen
door
verschillende
onderzzoekstechnieeken:
rectalee
palpatie, echo e , schouuwen,
of naaar
het gedrag
van de
dieren
zelf kijken (bijv. springen
van koeie en).
Bron: HC1 Voortplanting, Tom Stout, UUU
Place entae versschillen
errg
per diersoort. d
Bijvoo orbeeld bij hhet
paard is de placenta a over de
hele opppervlakte
vvan
de baaarmoeder
vverspreid.
Bij B het rund
is dit nniet
zo, eve enals bij
gezelschhapsdieren,
wwaar
het uitwwisselingsoppervlak
tussen
moeder een
jong veel kleiner is. Ee en merrie
kan geen
tweeling dragen, de veulens kommen
dan ruimte
tekort en zullen wwaarschijnlijk
beiden
sterven. Het is als dieerenarts
belaangrijk
tijdigg
in te grijpen n bij tweelinggdracht.
2

Hoorcolllege
2: het vrouwelijke
geslachtsappaaraat
Een gonnade
is het ggeslachtsorggaan
waarin de gameten
gevormd worden. Hieermee
wordt
bij een
mannetjje
de testes bedoeld en bij een vrouuwtje
de ova aria. Bij een embryo kunn
je vanaf week w 4 de
drie kiemmlagen
ondeerscheiden.
DDe
gonaden ontstaan uit het intermeediair
mesodderm,
dat zich h lateraal
aan de somieten
bevvindt.
Het inteermediair
mmesoderm
zwwelt
hiervoor
op. De primordialee
kiemcellenn
uit de ec ctoderme
dooierzaak
migreren richting de genitale lijstt
en initiëren
deze ontwwikkeling.
Heet
urinewegs stelsel en
de gonaddes
ontwikkeelen
zich teggelijk,
dus oook
het nierste elsel valt hieronder.
Het nierstelsel wordt w in 3
fasen aaangelegd:
proonefros,
messonefros
(tott
10 weken) en de ontwikkeling
van de uiteindelijke
nier,
metaneffros,
welke uuit
het achterste
deel vann
de ductus mesonefricu
m s ontstaat.
Bron: Fig. 5‐5, Dycee
Textbook of Veterinary An natomy, 4th eedition
3

Naast de ductus mesonefricus ontstaat vlakbij de gonade ook een ductus paramesonefricus. Tot het
punt dat de geslachtsdifferentiatie tot stand komt blijven beiden ducten aanwezig.
De primordiale kiemcellen migreren naar de presumptieve gonaden en initiëren daar delingen van
het coelomisch epitheel, welke dan gaan opzwellen. Dit vormt de genitale lijst met daarbinnen de
primitieve seksestrengen. De geslachtsdifferentiatie vindt pas plaats na 6 weken, zowel voor de
interne als externe genitalia. De bepaling of de foetus mannelijk of vrouwelijk is komt door het SRY‐
gen.Bij mannen is deze wel aanwezig, bij vrouwen niet. De ductus mesonefricus wordt ook wel de
Buis van Wolff genoemd. De ductus paramesonefricus ook wel deBuis van Müller. Bij vrouwen
vormt de buis van Müller de interne genitaliën, bij mannen gaat deze in regressie onder invloed van
Anti‐Muller hormoon, geproduceerd in de Sertolicellen. Bij mannen is dit juist andersom en zorgt de
buis van Wolff voor de vorming van de interne genitaliën. De primaire seksestrengen gaan bij
mannen over in de testesstrengen die een verbinding maken met de uiteindelijke zaadleider uit het
mesonefros. Bij vrouwen degenereren de testesstrengen, samen met de buis van Wolff en vormt de
buis van Müller de eileiders. Deze staan niet in direct contact met het ovarium, er vindt dus echt een
‘eisprong’ plaats.
De beide ducti paramesonefrici maken contact met de cloaca waardoor een verdikking ontstaat, wat
een fusie geeft tussen de twee ducten, waardoor een lumen ontstaat. Dit wordt uiteindelijk de
uterus. Pas later sterven ook de cellen van het hymen (maagdenvlies), waardoor er een opening
ontstaat. Anders dan bij mensen eindigt de urinebuis bij de meeste dieren in de vagina.
Bron: Dyce, 2010
Bron: Larsen,
2001
De ontwikkeling van de externe genitaliën van de
vrouw gebeurt aan de externe vouwen van de
cloaca met daartussen een cloacaal membraan.
Boven deze vouwen vinden we een tuberculum
genitalis,dat later de clitoris zal vormen. Vanaf
twaalf weken noemen we de cloaca vouwen de
urogenitaal vouwen en membraan en wordt de
anus door het perineum van de vagina
gescheiden. Een genitale zwelling vormt de
buitenste schaamlippen (labia major)
En de genitaal vouwen de binnenste (labia
minor).
4

Er is commmunicatie
ttussen
de eiccel
en granuulosa
cellen via v transzonaale
projecties,
deze gaan n door de
zona pelllucida
heen. . Hier komt oonder
andere
FSH uit, da at ervoor zorrgt
dat de cellen
kunnen delen en
overleveen.
Oestrogeeen
wordt ggeproduceerdd
uit testost teron, dit laatste
is afkoomstig
van de theca
cellen, de
granulosa cellen makeen
er oestroggeen
van.
De baarrmoeder
bestaat
uit coornua
(hoornen),
een corpus c (baarrmoederlichaam)
en ee en cervix
(baarmooederhals)
enn
kan verschillen
tussen ddiersoorten.
Bron: HC vvoortplanting
2011‐
2012 UU
De baarrmoeder
is oopgehangen
aan verschhillende
band den
die sameen
het ligamentum
latumm
worden geenoemd.
Een belaangrijke
funcctie
van de cervix
is het aafsluiten
tijdens
de dracht,
met eenn
slijmprop, dat de kans
op infecties
aanzienlijk
verkleint.
Ook zonnder
dracht is de ute erus
functionerend
als eeen
endocrienn
orgaan. Zolang
het corpus
luteum nog aanwezzig
is, worddt
er nameliijk
progesteron
geproduuceerd
dat eeen
nieuwe eeisprong
tegeen
gaat. Pas s als
er met bbehulp
van PGF2‐α uit hhet
endomeetrium
luteol lyse
plaatsvinndt
kan er wweer
een eissprong
zijn. Om dit snel
te
bewerksstelligen
is eer
een counntercurrent
ssysteem
tussen
ovarium en uterus. Hierdoor kan
het PGF2‐ ‐α uit de ute erus
weer naar
het ovariuum
zonder uuitverdunning
in de rest van
de circulatie.
Dit syssteem
werktt
alleen zo bbij
herkauwers.
Bij niet‐hherkauwers
ggaat
het via de grote circculatie.
Bro on: Senger, 2003
Vanuit het ovarium
doorlooppt
het eitjje
een aan ntal
structureen:
infundibbulum
(trechhter
voor onttvangst
eicel)
ampulla (bevruchtinngsplaats)
isthmus (onntwikkeling
tot t blastula) uterus. Inn
het eerste deel van
deze tractus
vinden we ook ciliaa
om de eitjees
voorwaart ts te transpoorteren.
Overal
in de hele
tractus
vinden wwe
bovendien
een spierlaaag,
een muccosa
en een submucosa.
Helemaaal
aan het einnde
van de tractus
vindeen
we een aa antal structurren
die nog vvan
belang zijn
bij de
voortplaanting:
‐Vagina (schede; gebboortekanaal/copulatieoorgaan)
5

‐Vestibulum vaginae (deel vagina vanaf uitmonding urethra; klieren; zwelweefsel)
‐Vulva (uitmonding urogenitale tractus omgeven door labia pudendi)
Bij de geboorte zijn alle eicellen (in de vorm van primordiale follikels) aangelegd die gevormd zijn uit
de primaire geslachtscellen, en allemaal in de profase van de meiose. In het ovarium vormen deze
zich om tot echt follikel met daarin een eicel, en dan pas wordt er verder gegaan met de
folliculogenese. Tot aan de pubertijd vind je tot maximaal het stadium van een secundair follikel. In
het ovarium vind je de follikels aan de buitenzijde, de binnenzijde is voornamelijk bindweefsel
(behalve paard). Binnen een ovarium van een cyclisch dier kun je verschillende follikel typen terug
vinden. Een kenmerk van een primordiale follikel is dat er 1laag cellen omheen ligt. Wanneer deze
gaat groeien verandert de cellaag van afgeplat naar kubisch. Wanneer de cellaag eromheen tot 3‐4
lagen dik is noemen we het een secundair follikel. Wanneer de holtes zich tussen deze cellen vullen
met vocht wordt het een vroeg antrale follikel, dat overgaat in een antraal follikel. Atretische follikels
hebben kernen van granulosa cellen die gecondenseerd zijn, en deze follikels overleven de hele
cyclus niet. Voor de precieze uitleg hiervan bekijk Senger blz 24‐30.
Met multilaminaire follikels worden diegene bedoeld met meerdere lagen aan granulosa cellen met
een hoge proliferatieve activiteit. Tussen de G‐cellen vinden we gapjunctions. Buiten de
granulosacellen liggen de theca cellen die onder andere de aanleg van bloedvaatjes rond de follikel
verzorgen. Binnen in groeit de oöcyt die via transzonale projecties met de granulosacellen kan
communiceren en voeding kan ontvangen.
In de granulosalaag van de follikels vinden we de FSH receptoren, de LH receptoren liggen in de theca
laag.
Bron: Senger fig. 2‐11
6

Werkcollege 1: anatomie van het vrouwelijk voortplantingsapparaat
De vrouwelijke gonaden bij zoogdieren ontstaan uit het intermediair mesoderm. Bij de verdere
uitgroei van de gonaden en met name bij de vorming van ovariële follikels speelt de oernier een
belangrijke rol. Het afvoersysteem van de ovaria ontstaat uit de ductus paramesonefricus en de sinus
urogenitalis. Rond de urogenitale opening ontstaan een tweetal (uro)genitale plooien en een
tuberculum genitale. In vrouwelijke dieren vormt het tuberculum genitale de clitoris en ontwikkelen
zich de genitale plooien tot de (kleine) schaamlippen (labia pudendi vulvae). De gonaden hebben een
tweeledige functie: de vorming van geslachtshormonen en van geslachtscellen. In de ovaria worden
vrouwelijke geslachtshormonen gevormd in follikels bestaande uit een eicel, een granulosa en een
thecalaag en corpora lutea. De vorming vanvrouwelijke geslachtshormonen vindt in de granulosa
plaats, terwijl de precursors van deze hormonen in de theca worden gesynthetiseerd. De
oorspronkelijk zeer kleine follikels groeien sterk uit door celdelingen en celdifferentiatie in granulosa
en theca en holtevorming in de granulosa. Wanneer het follikel een bepaalde grootte bereikt heeft,
kan bij aanwezigheid van de LH piek ovulatie plaatsvinden, waarbij de eicel vrijkomt en afgevoerd
wordt naar de tuba. Na ovulatie ontwikkelt het follikel zich tot een corpus luteum waarin
progesteron en oxytocine wordt geproduceerd. In de tuba kan bevruchting plaats vinden, waarna na
enige tijd het embryo verplaatst wordt naar de uterus en zich kan innestelen in de baarmoederwand.
Wanneer de ontwikkeling van de vrucht voltooid is, wordt het embryo verplaatst naar de distalere
delen van het geslachtsapparaat en vervolgens naar buiten toe.
Bron: studiewijzer voortplanting 2011‐2012, UU
Bij het vrouwelijk dier verdwijnt de ductus mesonefricus en de ductus paramesonefricus wordt de
eileider. In het linkerplaatje kun je al zien dat het een vrouwtje wordt, omdat de ductus mesonefricus
al in regressie gaat. Bij het mannetje gaat juist de ductus paramesonefricus in regressie. De aanleg is
in principe gelijk. Bij het mannelijk dier blijft de ductus mesonefricus wel bestaan, maar functioneert
eerst alleen als afvoerbuis. Later gaat ook deze bij het mannetje over in de ductus deferens en wordt
later eerst de bijbal en dan de zaadleider. De corticale sexcords vormen onder invloed van
primordiale kiemcellen een zwelling, welke afhankelijk van de hormonale basis het ovarium of de
testes vormen. Hierbij zijn drie soorten cellen betrokken, naast de primordiale cellen ook coeloom
cellen.
7

Bron: MMcGeady
fig. 18.12
Bij dit proces
zijn geenexpressieffactoren
betrokken,
we elke bepalen wat het geeslacht
wordt.
Hier is
met namme
SRY betrookken,
als deeze
aanwezigg
is wordt de e foetus een mannetje. EEr
zijn ook ee en aantal
andere factoren bijj
betrokken,
bijvoorbeeeld
noodzak kelijk voor de ontwikkeeling
van een e goed
ovarium.
Deze factoren
hoef je nniet
te wetenn,
maar het belangrijskte
b e is dat je weeet
dat zowe el man als
vrouw op
dezelfde wwijze
beginneen.
Bij kunsttmatige
inseeminatie
versschilt
de lengte
en vorm m van de inseeminatiepipeet.
Zo zien we w bij het
varken bbijvoorbeeld
een kurkenttrekker
vormm,
omdat de cervix ook ddeze
vorm heeeft.
Een cer rvix hoort
normaal dicht te zijnn
om infectiees
te voorkommen.
Dit kan op twee verrschillende
mmanieren:
1. Een hele
nauwe ddichte
cervix maken met extra beschermingsrichels
(varken een
rund) of 22.
Met een slijmprop.
Bij het ruund
zitten dee
richels echhter
tegen elkaar
aan waardoor
je erttussen
door wel een recht
kanaal
hebt. Bijj
het varken heb je deze richels ook mmaar
een be eetje in elkaaar,
hierdoor moet je eige enlijk een
beetje slalommen
de
cervix in. Een kurkenttrekkervorm
(evenals dee
penis van eeen
beer) is hierdoor
nodig omm
naar binneen
te komenn
met een innseminatieap
pparaat. Tijddens
de parinng
moet de beer dus
ook in dee
cervix binnnen
dringen ( (anders dan andere diers soorten).
Een merrrie
moet opp
het optimmale
momentt
gedekt wo orden. Hiertooe
worden de ovaria, uterus u en
cervix gepalpeerd
een
echografisch
gescandd.
Met dit onderzoek kunnen niett
alle typen n follikels
worden herkend; weel
met histologisch
ondeerzoek.
Bij ee en normaal dier liggen dde
follikelcellen
in de
cortex vaan
het ovarium,
dus aann
de buitenzijjde.
Als een dier klaar is om te insemmineren
voel l je in het
ovarium een bolletjee
gevuld meet
vloeistof (wwaarbij
het vloeistof een
onderscheeid
maakt tussen
een
rijp follikkel
(wel) en een corpus luteum (nieet))
welke met m vocht eeen
beetje beeweegbaar
is s. Bij een
merrie ( (als enige) iss
een follikeel
niet goed te voelen, er e is namelijjk
sprake vaan
een ovula atiefossa
(groeve) ) waar de foollikels
in opggenomen
zijn
en dus veel
minder gooed
palpeerbbaar
zijn. Na a training
kun je wwel
het verschil
voelen, mmaar
een echhte
bol gevuld
met vochtt
zul je niet vvoelen,
het follikel f zit
namelijkk
meer in het
merg dan de cortex. HHet
voordeel van deze voorm
is dat dee
ovulatie altijd
in de
groeve pplaatsvindt.
HHierdoor
woordt
het eitjee
na ovulatie bijna 100% zeker opgevvangen
in de e eileider,
terwijl ddit
bij andere
dieren wwel
eens miis
gaat. Bij de hond is ter bescheerming
hierd door een
bursaovarica
(zakje om het ovvarium
heen)
om de eil leider gebouuwd,
maar bbij
een kat gaat het
bijvoorbbeeld
wel eenns
mis. Een eeicel
in de buuikholte
word dt gewoon ggeresorbeerdd.
Een histoologische
beeschrijving
vaan
elk type foollikel;
1. Primordiaal: : een klein foollikel,
met eeen
enkele ce ellaag van plaat
epitheel.
2. Primaire folllikel;
nog steeeds
een eenncellige
laag, maar kubiscch
gewordenn.
8

3. Secundair follikel: er zijn meerdere lagen van kubisch epitheel, en in een verder stadium
maken we onderscheid tussen de verschillende cellagen (theca/granulosa)
4. Tertiair follikel: er komt langzaam aan vocht in het follikel en op het moment dat je
vochtuittreding ziet spreek je van een tertiar follikel. Op dit moment kun je ook spreken van
een pre‐ovulatoir follikel, het moment van dekking.
Bij een teef en poes spreken we vaak van sterilisatie hoewel dit niet correct is, omdat bij een
sterilisatie alleen de eileiders afgebonden worden. Bij een teef en poes worden echter de ovaria, of
ovaria en uterus, als geheel verwijderd, en is het dus een ovari (hyster)ëctomie, of een castratie.
Bron: HC Voortplanting 2011‐2012,
UU
Tijdens de ontwikkeling gaat
de mesonefros in regressie en
ontwikkelen de genitale
vouwentot het ligamentum
latum (brede ligament). Dit is
het ligament dat eigenlijk uit
alle ophangbanden bestaat.
‐ Mesovarium: ophangband
van het ovarium
‐ Mesosalpynx:ophangband
van de eileiders
‐ Mesometrium: ophangband
van de uterus
Twee andere ligamenten zijn
het ligamentum
suspensorium (bandje tussen
ovarium en laatste rib aan de
dorsale zijde) en het
ligamentum propium ovarii (tussen ovarium en top van uterushoorn).
Bij een ovariectomie heb je als dierenarts het meeste last van het ligamentum suspensorium, deze
bepaalt namelijk hoever de ovaria uit het dier gehaald kunnen worden voor de operatie. Hoe langer
het ligament, hoe makkelijker dus. Bij de hond haal je dit bandje in principe altijd door, bij de kat niet
omdat hier het ligament heel los is. Van het ligamentum propium kun je ook last krijgen wanneer je
alleen het ovarium wilt verwijderen maar de uterus niet. Dan moet je hem dus doorknippen. Bij
honden is na meerdere loopsheden de uterus wel eens afwijkend, bij katten kun je hem in principe
altijd laten zitten.
In geval van een pyometra wordt een ovariohysterectomie uitgevoerd. Bij de bursa ovarica (zakje om
ovarium heen) zie je dan een lokale peritonitis. Door de pyometra kun je bij de opening van de bursa
ovarica of de eileider ook een beetje pus vinden en dus een peritonitis. Het is dus niet gezegd dat
hier per se de uterus gescheurd moet zijn. Een hond is (anders dan een paard) niet zo heel gevoelig
voor een peritonitis.
Tijdens een ovariëctomie moet je ook bloedvaten
afbinden: arteria vena overica (direct van de
aorta) in het mesovarium en arteria uterina (in
het mesometrium). Tussen de arteria uterina en
de arteria ovarica is er contact.
De uterus van de zeug heeft hele lange hoorns, en
die van het rund slechts kort, dat heeft te maken
met het aantal nakomelingen. Bij het paard zijn de
hoorns niet zozeer heel kort, maar de
Bron: Syllabus Voortplanting 2011‐2012, UU
9

gemeenschappelijke uterus ruimte is wel groter. Hierdoor komt een veulen makkelijker dwars te
liggen. Om de uterus te onderzoeken op bijvoorbeeld dracht kun je bij het rund voelen en echoën. Bij
het varken kun je transabdominaal een echo maken.
Bij het varken worden baarmoedercontracties verondersteld een bijdrage te leveren aan het
transport van sperma. Tijdens een dekking wordt het sperma direct in de uterus gebracht. Deze
contracties zijn essentieel door de lange hoorns, het sperma moet helemaal naar de ampulla.
Bovendien moet het sperma omhoog (net als paard), dus tegen de zwaartekracht in en
ondersteuning is dan handig. Bij het rund ligt alles ventraal dus dan hoeft het niet.
Practicum 1: het vrouwelijke geslachtsorgaan
Macroscopie:
Herkauwers hebben op de placenta vele karunkels, verdikkingen op plaatsen van de uterus wand
waar geen afvoergangen of klieren voorkomen. Het is een celrijke dikke laag bindweefsel direct
onder het epitheel met zeer veel bloedvaatjes. De functie van karunkels is de vorming van de
maternale kant van de placenta.
In de uterus vinden we zoals gezegd ook veel klieren, welke o.a. de mestruatiecyclus kunnen
beïnvloeden. Eén van deze stoffen is PGF2‐α.
Jonge dieren hebben aan de binnenzijde van de vagina nauwelijks plooien. Dat verandert drastisch
tijdens de loopsheid. Bij het rund vinden we vestibulumklieren in de vagina.
Vliezen en ligamenten
De craniale bevestiging van het hele systeem is het ligamentum suspensorium ovarii bij het
vrouwelijke dier. Naar caudaal volgt dan de bevestiging van het ovarium aan de uterus, het
ligamentum proprium ovarii dat naar caudaal vervolgd kan worden in het ligamentum teres uteri dat
aansluit bij de buikwand ter hoogte van de liesring. (Bij de teef is ook een processus vaginalis
aanwezig waarin het lig teres doorloopt. Hierdoor komt bij de teef ook een liesbreuk voor.) De
ligamenten zijn stevige bindweefselstrengen. Het ovarium, de eileider en de uterus zijn ook door het
ligamentum latum opgehangen aan de lichaamswand.
Ligamentum latum = mesovarium + mesosalpynx + mesometrium
De mesosalpinx is een zijplooi van het mesovarium die zich in meer of mindere mate om het ovarium
heen uitstrekt en zo de bursa ovarica vormt. Bij het rund liggen de uterushoorns in de vorm van een
spiraal naar ventraal. De plaats waar de beide hoorns elkaar raken wordt overspannen door het
ligamentum intercornuale dat een belangrijk markering is bij het rectale onderzoek van de
geslachtsorganen.
Vascularisatie
In het mesovarium loopt de a. ovarica en de v. ovarica die naar het ovarium en het craniale deel van
de uterus lopen. In het mesometrium loopt de a. uterina. De a uterina takt bij de vleeseters af van de
a vaginalis in het bekken. Bij de herkauwers takt de a uterina van de a umbilicalis en bij het paard van
de a iliaca externa. Kennis van het verloop van deze arterieën is belangrijk bij castraties en
sterilisaties.
Microscopie:
Bij de geit is het mogelijk om onderscheid te maken tussen geluteïniseerde granulosa cellen en
geluteïniseerde theca interna‐cellen. De granulosaluteïne cellen zijn groot en bolvormig, terwijl de
theca‐luteïne cellen kleiner zijn en veelal donkerder aankleuren. De luteïne cellen produceren
progesteron dat ervoor zorgt dat er geen nieuwe ovulatie kan plaatsvinden en/of dat de
zwangerschap in stand blijft.
De wand van de uterus is opgebouwd uit 3 lagen: perimetrium, myometrium en endometrium. Het
perimetrium is identiek aan de tunica serosa welke alle organen in de buikholte bekleedt. Het
10

myometrium (tunica muscularis) bestaat uit twee lagen glad spierweefsel; een dikke inwendige
circulaire laag en een dunnere uitwendige longitudinale laag. Tussen beide lagen ligt een laag
bindweefsel met veel bloedvaten; het stratum vasculare. Het endometrium (tunica mucosa) bestaat
uit epitheel (mucosa) met de daaronder liggende bindweefsellagen (tunica submucosa). Het
onderliggende bindweefsel (tunica submucosa) kan verdeeld worden in een direct
onder het epitheel gelegen stratum compactum gevolgd door een laag celarm losmazig bindweefsel,
het stratum spongiosum. Vooral in de afvoergang dragen de cellen duidelijk herkenbare ciliën. Ook
het oppervlakteepitheelvan het endometrium draagt trilharen. (zie plaatje practicum studiewijzer)
Pathologie:
Twee casuïstieken.
Casus 1: Duitse herder teef, gedurende 3 weken slijmerige uitvloeiing en vage ziekteverschijnselen, al
jaren behandeld met prikpil.
Een hoog progesteron gehalte kan naast door anticonceptiemiddelen ook komen dus een tumor van
het ovarium of een persisterend corpus luteum. De effecten van progesteron zijn een zwelling van de
epitheellaag waarbij de cellen groter, meer en onregelmatiger worden. Progesteron heeft bovendien
een immunosupressieve werking (iets dat ook tijdens de oestrus optreedt). Een tweede probleem
dat ontstaat, is een te hoog gehalte aan groeihormoon als gevolg van teveel progesteron waardoor
acromegalie kan ontstaan. Een bijwerking van een te hoog GH is weer een insulineresistentie met
diabetes als gevolg.
Macroscopisch zien we bij deze hond veel cystes in de baarmoeder, een cysteuze endometrioum
hyperplasie. Dit is in de coupe ook terug te vinden, met veel cysteuze verwijdingen, onregelmatig
epitheel, slijmerige inhoud. Er is geen sprake van een ontstekingsbeeld.
Casus 2: Boxer teef van 9 jaar, sinds 5 maanden PU/PD, geen vaginale uitvloeiing, wel een
onregelmatig vergrote uterus. De hond heeft geen jongen gehad of anticonceptie.
We denken hierbij aan pyometra, waarbij de PU/PD kan ontstaan door toxines die de nieren
aantasten. In de coupe zien we dat het epitheel weg is en deels necrotisch. Bovendien zien we veel
ontstekingscellen, vooral neutrofielen, dus we spreken van een purulente ontsteking.
Klinische diagnostiek:
Je begint met inspectie en palpatie (oppervlakkig en diep). Tijdens de palpatie van de uterus en de
ovaria maak je een zigzaggende beweging van voor naar achter en boven naar beneden. Bij een teef
hoor je in principe niets te kunnen voelen. Vervolgens inspecteer je de vulva, zowel de mucosa als de
fossa clitoridis. Hierbij let je op allerlei aspecten en in het bijzonder de uitvloeiing. Als je vervolgens
inwendig onderzoek wilt doen en de mogelijkheid om bacteriologisch onderzoek te behouden zul je
allereerst een swab moeten nemen van de vagina. Hetzelfde geldt voor een uitstrijkje op een glaasje.
Hierna kun je respectievelijk de vaginoscopie en een touché doen, waarbij je let op het dorsaal
blijven in verband met de gevoelige clitoris ventraal.
Bij een reu begin je ook met inspectie en palpatie van de voorhuid en penis. Vervolgens dien je de
penis uit te schachten om de bulbus en de mucosa te kunnen beoordelen. Ook het scrotum en de
inhoud wordt beoordeeld, en je eindigt met een rectaal touché voor de prostaat beoordeling.
Toevoegingen uit Senger H2, vergeet nooit de plaatjes te bekijken
De lagen van de reproductie tractus lijken veel op die van de darm en bestaan uit van binnen naar
buiten:
1. Serosa: enkele laag cellen dat de tarctus bedekt. In de uterus noemen we dit deel ook wel
het perimetrium dat continu is met het peritoneum en de serosa laag van de mesosalpinx.
2. Muscularis: een dubbele laag met de buitenste longitudinaal en binnenin circulair. Deze
kunnen contraheren en voortstuwen. Deze wordt ook wel samen het myometrium in de
11

uterus genoemd, welke onder invloed van oestrageen hoog tonisch is en onder invloed van
progesteron lage motiliteit heeft.
3. Submucosa: bevat de bloedvaten, lymfevaten en zenuwen. Het bestaat met name uit
bindweefsel. De uterusklieren ontwikkelen zich in de mucosa maar dringen later door tot in
de submucosa. Deze produceren stoffen die de overleving en de functie van een nog niet
geïmplanteerd embryo verzorgen. De secretie van de uterus klieren verandert onder invloed
van het cyclus stadium.
4. Mucosa; laag van epitheel, met verschillende functies afhankelijk van de lokatie in de tractus.
De submucosa en de mucosa wordt in de uterus ook wel het endometrium genoemd. De
mucosa in de uterus is belangrijk bij de afscheiding van materialen die goed zijn voor sperma
en het embryo. Het endometrium bevat bovendien ook veel vouwen en karunkels (alleen bij
herkauwers) welke beiden bijdragen aan de vorming van de placenta door rijkelijke
doorbloeding (karunkel) of oppervlakte vergroting (vouwen).
Op een zeker moment in de cyclus produceert het endometrium prostaglandine F2‐alpha wat een
luteolyse veroorzaakt.
Er zijn meerdere typen van follikels binnen het ovarium te vinden, allemaal op hetzelfde moment.
‐ Primordiale follikels: microscopisch klein, te vinden in de cortex en de oöcyt is omgeven
door een enkele laag cellen.
‐ Primaire follikel: is een iets verder stadium maar nog steeds klein en omgeven door een
enkele laag kubische cellen. Deze en bovenstaande zijn al voor in een levenslange voorraad
bij de geboorte aanwezig.
‐ Secundaire follikel: deze is nog steeds microscopisch klein maar heeft een dubbele of
meerlagige epitheellaag om het eitje heen. Er is nog geen antrum (holte) gevormd tussen de
oöcyt en de epitheellaag. De oöcyt wordt wel omgeven door een dikke doorzichtige laag:
zona pellucida.
‐ Antraal follikel: wordt gekenmerkt door een met folliculaire vloeistof gevulde holte, het
antrum. Soms wordt dit follikel ook wel een tertiair follikel genoemd wanneer deze nog niet
tot uiteindelijke grootte is uitgegroeid. Deze follikels bestaan inmiddels uit 3 verschillende
lagen;
o Theca externa: losmazig bindweefsel dat het follikel ondersteunt.
o Theca interna: productie van androgenen onder de invloed van LH. In het bijzonder
testosteron.
o Granulosa cellaag: zijn verantwoordelijk voor de groei van de oöcyt en produceren
onder invloed van FSH oestradiol uit testosteron. Bovendien kunnen ze ook inhibine
en folliculaire vloeistof maken.
‐ Corpus luteum: na de eisprong verandert het follikel via een corpus hemorraghicum in een
geel lichaam. De cellen van de granulosa laag en de theca interna gaan luteïniseren en
worden zo een CL. Deze produceert progesteron wat essentieel is voor het behoud van een
zwangerschap.
De eileider bestaat uit een infundibulum (opvang plek voor ei na ovulatie) welke fimbriae bevat, een
ostium dat de opening tussen ampulla en infundibulum is, ampulla (plaats van bevruchting) en een
isthmus (welke de eileider met de uterus verbindt en smaller is dan de andere delen). Het gladde
spierweefsel in de tractus zorgt ervoor dat de oöcyt richting de uterus gaat.
Na bevruchting blijft de nieuwe gevormde zygote een aantal dagen in de eileider om kans te geven
de uterus weer schoon te maken na de bevruchting. Bij de koe zou de uterutuberaal junctie (tussen
eileider en uterus) een knik vormen onder invloed van oestradiol en zo een rol bij dit proces spelen.
12

De cervix vormt bij sommige dieren een barrière tegen sperma (ooi, koe, teef en poes) maar niet bij
allemaal (merrie, zeug). Wel vormt het een isolatie tegen de buitenwereld bij zwangerschap door het
vormen van een slijmprop. In de koe, merrie en teef gaat de cervix iets de vagina in en vormt daar
een crypte, de fornix vagina.
Richting de caudale delen verandert het cellulaire gedeelte van de vagina, omdat deze embryologisch
van andere delen afstammen. Het craniale deel is afkomstig van de paramesonefros, terwijl het
caudale deel afstamt van een ingevagineerd deel van de urogenitaal sinus. Het craniale deel heeft
hoge secretoire activiteit en bestaat uit columnair epitheel. Het caudale deel heeft afgeplat
gestratificeerd epitheel. Het caudale deel noemen we ook de het vestibulum . In dit deel kun je met
nauwkeurige sectie ook overblijfselen van de Wolffian duct aantreffen, de Gartnerse ducten. Deze
hebben overigens geen functie meer. Het ventrale deel van de vestibulum bevat de citoriale fossa en
daarninnen de clitoris. In de submucosa van het vestibulum vinden we de vestibulaire klieren, welke
gedurende de oestrus een muceuze afscheiding uitscheiden. De vulva is het externe deel van de
genitaaltractus van de vrouw.
Aanvullingen vanuit de studiewijzer, anatomie teef en poes
Het ovarium is bij de teef geheel en bij de poes gedeeltelijk bedekt door een laterale zijplooi
(mesosalpinx) van het mesovarium. Beide vliezen omsluiten een holte, de bursa ovarica, waarin het
ovarium ligt.
De ophangband van het ovarium, het mesovarium, waarin in craniale richting het stevige
ligamentum suspensorium verloopt, vormt samen met het mesometrium het ligamentum latum.
Deze ligamenta, en dus ook de wand van de bursa ovarica bevatten bij de teef meestal veel vet.
Tussen ovarium en uterushoorn verloopt het ligamentum ovarii proprium. Vanaf de punt van de
uterushoorn verloopt in de vrije rand van de laterale zijplooi van het mesometrium een
bindweefselstreng, het ligamentum teres uteri, in de richting van het lieskanaal (bij de teef loopt
deze streng door het lieskanaal tot in de processus vaginalis).
Gedurende de eerste dagen van de folliculaire
fase zullen met het blote oog nauwelijks
follikels op de ovaria zijn waar te nemen. In de
tweede helft van de folliculaire fase nemen ze
echter snel in omvang toe om in de oestrus te
ovuleren. De ovulatie van de oöcyten zal in het
algemeen binnen 24 uur plaatsvinden. Na de
ovulatie ontwikkelen zich de corpora lutea, die
bij de hond lang, 70‐90 dagen, blijven bestaan.
De circa 8 cm lange, erg gekronkeld
verlopende tuba ligt bij de teef voor een groot
deel in de wand van de veel vet bevattende
bursa.
De uterushoornen zijn in de anoestrus plat en
dun (enkele mm’s dik) en voelen zacht aan.
Door de secretie van oestrogenen vlak voor
het begin van de loopsheid zal de uterus sterk
doorbloed en dus hyperemisch worden. De
doorsnede van de hoornen wordt 2‐4 keer zo
groot als tijdens de anoestrusfase.Tevens gaan
de hoornen een ronde vorm aannemen en
stugger aanvoelen.
Bron: Syllabus Voortplanting 2011‐2012 p. 2, UU
13

Kleine capillairen in het endometrium zullen gaan knappen of bloed door aan laten (diapedesis), dat
vrij in het lumen van de uterushoornen terechtkomt en naar buiten afvloeit. Aan het eind van de
metoestrus periode en in het begin van de anoestrus worden dehoornen weer dun en plat.
Het endometrium bestaat uit bedekkend epitheel en de propria, die zich in de volgende twee lagen
laat onderscheiden: het stratum compactum, dat erg celrijk is en het stratum spongiosum, dat
bestaat uit losmazig weefsel waarin zich de bloedvaten en de klierbuizen bevinden; hierna volgt het
stratum basale. Het myometrium bestaat uit een inwendige circulaire en een uitwendige
longitudinale laag, met ertussen het stratum vasculare. De buitenzijde van de uterus is het
perimetrium of de serosa. In de anoestrus is de cellaag, die het lumen begrenst laag, evenals het
epitheel van de klierbuizen die een wijd lumen hebben. Tijdens de oestrus en de metoestrus zijn de
cellen hoog met een basaal gelegen kern (progesteron invloed!). De klierbuizen gaan in de lengte
toenemen en komen dientengevolge meer gekronkeld in het stratum spongiosum te verlopen.
De ovaria en uterus worden door twee belangrijke arteriën, respectievelijk de A. ovarica en de A.
uterina van bloed voorzien. De A. ovarica komt rechtstreeks van de aorta af en is erg gekronkeld
zowel vóór als na het binnengaan van het ovarium. De arterie voorziet het ovarium, de tuba en het
craniale deel van de uterushoorn van bloed. De rest van de uterus wordt van bloed voorzien door de
A. uterina, die via de A. vaginalis – die ook naast de vagina, het rectum, de blaas en de urethra van
bloed voorziet – en vervolgens de A. pudenda interna ontspringt uit de A.iliaca interna. De A. uterina
verloopt in het ligamentum latum en eindigt in een tak naar de tuba. De beide arteriën vormen bij de
hond geen belangrijke anastomoses, wat wel het geval is bij vele andere diersoorten. De
bloedvoorziening van ovarium en uterus blijkt dus vrijwel onafhankelijk van elkaar te gebeuren.
Alleen in het ligamentum latum zijn kleine anastomoses aanwezig. Ter hoogte van het craniale deel
van de uterushoorn en caudaal bij het corpus uteri liggen de arteriën dicht bij de uterus; ter hoogte
van het middelste deel van de uterushoorn liggen ze echter enkele centimeters van de uterus af.
Als de vagina onderzocht wordt met een vaginoscoop is de cervix niet waarneembaar omdat in het
craniale deel van de vagina de dorsale vaginawand als een plooi op de ventrale bodem ligt. Aan deze
plooi zijn de cyclische veranderingen het beste waar te nemen.
Bron: Syllabus Voortplanting en Obstetrie 2011‐2012, p. 2
14

Hoorcolllege
3: het mmannelijk
gesslachtsapparraat
De primordiale
kiemmcellen
migrreren
via de darm (oerd darm) actief naar de gennitale
lijsten,
de plek
waar dee
gonaden ziich
gaan onttwikkelen.
AAlleen
bij vogels
komen deze cellen via de bloe edstroom
naar de genitale lijsst.
Tijdens ddeze
migratiie
delen de cellen mitootisch
en stooppen
met delen bij
aankomsst
in de lijst. Cellen die niet
in apoptoose
gaan wanneer
ze nieet
in de genittale
lijst aank komende
kunnen een teratooom
vormen neoplasie
van pluripot tente kiemcellen.
Mannelijke
dieren n hebben
pas weer
meiotisch ddelende
celleen
in de pubbertijd.
SRY gen staat voor hhet
Testes deeterming
facttor.
Wannee er dit gen acttief
wordt koomen
er een heleboel
processeen
op gang een
wordt het een mannellijk
dier. Een voorbeeld vvan
het belanng
van deze stoffen is
te zien bbij
een kweeen,
oftewel eeen
freemarttin.
Hierbij vindt
uitwisseeling
van blooed
plaats tu ussen een
mannelijjk
en vrouwelijk
embryoo.
Hierdoor kkrijgt
het vro ouwelijk dier
te veel tesstosteron
bin nnen. De
ovaria ziijn
hierdoor bijvoorbeeld
vervangenn
door testic culair weefseel.
Mannelijkke
embryo’s zijn hier
niet gevooelig
voor, geen
signaal iis
immers eeen
vrouw, we el een signaaal
is man.
De primiitieve
seksekkoorden
ontwwikkelen
zichh
tot testes strengen s en de gang vann
Wolf groeit naar het
testesweeefsel,
dat uuiteindelijk
dde
afvoergang
wordt va an de spermmatozoa.
Cenntraal
vinde en we de
primitievve
kiemcellen
die de spermatozoa
kuunnen
vorme en. In de periferie
vindenn
we de serto oli cellen.
Sertoliceellen
zijn verzorgende
cellen
die allerlei
stoffen n hebben diee
de spermaatozoa
nodig g hebben
voor de ontwikkelingg.
Bovendienn
vormen zijj
met tight ju unctions eenn
bloed‐testees
barrière omdat o de
spermaccellen
haploid,
en dus lichaamsvreemmd
zijn. Leydigcellen
vindden
we in heet
mesenchym
en zijn
de cellenn
die testostteron
maken.
In de eerstte
levensfase e komen deze
cellen weeer
tot rust en n worden
weer acttief
gedurende
de puberttijd.
Een testikel onttwikkelt
zich h in de buikhholte,
maar deze hange en in een
volwwassen
dier buiten in he et scrotum ( een lagere ttemperatuur
r is beter
voor
het spermaa).
Alleen bij j olifanten is dit niet het geval, evena als vissen
en vvogels,
waarbij
we de testikels inttra‐abdominaal
vinden. Mogelijk
houden
de luchhtzakken
van
de vogel de testikelss
ook koel, helemaal
duiddelijk
is dit niet. Een be elangrijke structuur
die zorgt voor het naar
buitten
treden van het tes stikel is hett
gubernacuulum
testes (blauwe
struuctuur).
Dezee
geleidt het testikel dooor
de buikhollte
en lieskan naal naar
het scrotum (paarse st tructuur), hhierbij
moeet
de oph hangband
(meesorchium)
vvan
het scrot tum ook langger
worden. In het guber rnaculum
vindden
we geenn
spiercellen n om dit prooces
te beweerkstelligen,
maar hij
worrdt
dikker en korter. Hier rdoor trekt deze
de testiss
het scrotum m in.
Bron: : Dyce 2010 ffig.
5‐20
HHet
coeloommepitheel
pro olifereert
saamen
met het mesenc chym, dit
wwordt
gestimuleerd
door d de
primaire
kiemmcellen.
DDe
primitieve
sekse ekoorden
ontstaan
door
actieve gro oei vanuit
de
ductus mmesonefricus
s richting
het
gonadde
weefse el. Het
proliferatievee
coeloom mepitheel
vormt
de primitieve p
seeksestrengenn,
welke e de
primordiale
kkiemcellen
be evat.
15

Het tweede
wat er gebeurt, is dat het lieskanaal
opge erekt wordt, hierdoor glijdt
het test tikel naar
benedenn.
Na dit prooces
gaat heet
gubernacuulum
in regressie,
de ligamenten
diee
hiervan ov verblijven
zetten hhet
testikel vvast
in het sscrotum
(sommmige
diere en kunnen hhun
testikel wel optrekk ken in de
winter). Zoals je kunt
zien is het scrotum eigeenlijk
gewoo on een voortzzetting
van dde
buikwand.
Heet
cavum vaginale is een
vooortzetting
vvan
de buik kholte en
duus
in open verbinding met de
buuikholte.
Tijjdens
een castratie
kuunnen
enerzzijds
bacteriën
naar
binnen,
anderrzijds
darmlis ssen naar
buuiten.
Crryptorchidie
is als de testikels
niet
goed indalen, bi‐ of
unilateraaal.
De testikkels
zijn intraa‐abdominaaal
of inguinaa al (in het liesskanaal)
geblleven.
Het ka an ook zo
zijn dat dde
testikels ssubcutaan
ligggen
(ectopiisch)
De sper rmatogenesee
loopt door hogere tem mperatuur
minder een
er is meer
kans op tumoreuze
onttaarding
van n het testikel.
Wel is de testosteron
productie p
normaal dus het dieer
heeft zichh
wel goed mannelijk ontwikkeld. o BBij
paarden noemen we e dit een
klophengst.
Het scrotum
volgt in grote lijnen de buikwand
anatomie. Plaatjes uitt
HC.
Bron: Dyyce,
2010 figg.
5‐18
16

Tunica ddartos
is gladd
spierweefssel
dat de teestikels
net iets meer naaar
het lichaaam
toe kan trekken.
Ook mett
de muscullus
cremasteer
kunnen dde
testikels ook o omhoogg
getrokken worden, ma aar dit is
dwarsgeestreept
spieerweefsel
en kan dus nieet
langdurig functionereen.
In de scrootumhuid
vi inden we
ook bloeedvaten
en zweetklierenn
om de huuid
af te kun nnen koelen.
Er is tot sslot
ook een counter
current systeem (pleexus
pampinniformes
tusssen
de v. sp permatica en
de a. testiicularis)
waa ardoor er
iets koudder
bloed bijj
het testikel komt door eeen
tegenstr room van artteriëel
en veneus
bloed.
De Wolffian
en Müüller
ductenn
zijn gepaaard,
dus lin nks en rechtts
aanwezigg.
AMH (an nti‐müller
hormoon)
zorgt er bbij
mannetjee
voor dat dde
buis van Müller in regressie
gaatt
(paramesof frenicus).
Deze woordt
afgegeveen
in reactie op de aanwwezigheid
van n SRY.
De afvoeer
van het ssperma
gaatt
uit de zaadbuisjes
rete testes ductuli eefferentes
ductus
epididymmidis
ducttus
deferens.
Bron: HC 3 Voortplanting
20111‐2012,
UU
Naast zaaadcellen
zijn
er accessooire
geslachtsklieren
die e stoffen maaken
om toee
te voegen n aan het
ejaculaat.
Bijvoorbeeeld
stoffen ddie
de spermmacellen
aanzetten
tot beweging,
dee
pH goed te houden.
De accesssoire
geslacchtsklieren
zijn:
• Zaadbllaasjes
• Ampulla
ductus deeferrentis
• Prostaat
• Bulbo‐ ‐urethraalklieeren
Deels onntstaan
deze uit de ductuus
mesonefriicus
en de sinus
urogenittalus.
Een vaarken
heeft een e grote
hoeveelhheid
van deeze
klieren, met name GGlandula
bulbourethraliss
en dus veeel
ejaculaat t. Andere
diersoorrten
zullen soommige
klierren
niet eenss
hebben. (zi ie schema prracticum).
De peenis
ontsta aat uit
mesenchhymale
cel llen die
naar hett
cloaca geb bied gaan
en daar
twee plooien
vormen. . Deze plooien
fuseren en mak ken het
tuberculum
genitale e.
Bron: Dyyce
2010, fig 5‐10
17

Tussen dde
anus en de
urogenitaaal
ruimte kommt
een septu um, dat het eeinde
van dee
benaming cloaca c is.
De peniss
groeit uit en
wordt grotter.
Hierin vinden
we een n endoderm weefsel dat een urethra ale plaat
vormt enn
zich oprolt om de uretrra
opening tee
vormen. Wanneer W de pplooien
zich oonvoldoende
e
vergroeien
kun je eeen
open uretra
opening zzien.
De uretrale
plaat looopt
niet heleemaal
door tot
het
gaatje, mmaar
het laattste
stuk wordt
gevormdd
door ectode erm cellen die
het buisjee
opvullen.
Er zijn ttwee
soorteen
penissen: fibro‐elastiisch
en mus sculovasculaair.
De mussculovasculaire
penis
(hond, kkat,
mens, ppaard)
neemmt
tijdens een
erectie toe t in lengtte
en dikte door vulling g van de
zwellichaamen.
Hiervvoor
is parasympathischhe
stimulatie e nodig (russtige
omgeving!).
Er mo oet meer
bloed aaangevoerd
nnaar
de zweellichamen,
dus de arte eria pudendda
interna mmoet
wijder r worden
(werkingg
van viagra door remmming
fosfodiëësterase
en minder afbraak
cGMP) . Hiervoor wordt w via
cGMP veerlaagd
en ddaardoor
de calciumconccentratie
verlaagd
en eeen
relaxatie bewerkstelli igd. Door
ritmischee
contractiees
van de mm.
ischiocavvernosus
en n bulbospongiosus
wordt
een blo oedpomp
gevormdd.
Hierdoor vvermindert
dde
veneuze afvoer van de d penis, en blijft het blooed
erin. Do oordat de
buitenkaant
van dee
penis uit bindweefseel
bestaat kan de binnnenkant
teegen
de bu uitenkant
“opgepoompt’
worden
(fietsband binnen en bbuitenband
vergelijking).
v
Het fibroo‐elastisch
ttype(varken,
, rund en kleine
herkau uwers) maakkt
ook gebruuik
van zwellichamen
maar heet
is verschil is dat deze een minderr
grote invlo oed hebben omdat ze stterk
verbindweefseld
zijn. De penis wordt tijdens een erectie dus ook niet vee el dikker. Dee
penis is gevvormd
in een n S‐bocht
en dezee
wordt tijdeens
de erecctie
uitgetrookken
tot ee en rechte lijjn.
Hiervoorr
moet de musculus m
retractor
penis ontspannen.
De penis wordt dus wel lang ger. De bloedvaten
en sppieren
zijn in n principe
hetzelfde
alleen versschillen
in rool
tussen de ttwee
soorten n. Zo is de mm.
retractor ppenis
bij het musculo‐
vasculairre
type mindder
duidelijk aanwezig.
Een kateer
heeft puntjes
op zijnn
penis die de vulvawa and stimulerren,
dit stimmuleert
op zijn
beurt
namelijkk
weer de ovvulatie.
De hond
heeft eeen
bulbus op p zijn penis wwaarmee
hij vast in de teef
komt
te zittenn.
Het paard heeft een hholte
in de ppenis
(sinus urethralis) u ddat
van klinissch
belang is s voor de
vorming van smegmma
stenen enn
dit deel mooet
gecontro oleerd wordeen
op bacteriegroei
voo orafgaand
aan de ddekking.
De beer heeft eeen
kurkentrrekkervorm.
Kleine herkaauwers
hebbben
een doorlopende
urethra buiten de ppenis
(processsus
urethraalis),
van belang
omdat hier blaasstenen
in vast t kunnen
lopen.
18

Ook het preputium (voorhuid) verschilt, namelijk het paard heeft een dubbel preputium met binnen
en buitenblad. Bij de beer zit hier een klier in dat een geur afgeeft dat bij de zeug zorgt voor de
stareflex.
Werkcollege 2: het mannelijk geslachtsapparaat
Voor de aanleg van de mannelijke gonaden en het indalen van de testes: zie HC 3.
In de testes treffen we een aantal verschillende cellen aan:
Leydig cell; vinden we terug in het interstitium en die maken testosteron. Dit testosteron is
nodig voor de ontwikkeling van secundaire geslachtsorganen, maar ook voor de
defeminisatie tijdens de ontwikkeling. Heeft LH receptoren om testosteron te kunnen
vormen, ze zijn homoloog aan de theca cellen.
Spermatogonium: liggen op de basaalmembraan en vormen de stamcellen voor de
spermatocyten. Deze gaan delen en vormen o.a. nieuwe stamcellen of differentiëren zich tot
nieuwe spermatogonia primaire spermatocyt (4n) secundaire spermatocyt (2n)
spermatiden (1n, haploïd). Deze laatste cellen beginnen rond maar verliezen tijdens de
ontwikkeling heel veel plasma, worden langvormig en vormen een blaasje boven op de kern
(acromasoom). Ook ontstaat er een flagel aan de cel. 1 stamcel geeft ongeveer 64‐256
spermatyden. Alle cellen die uit één stamcel komen zitten met cytoplasmatische bruggen
aan elkaar vast, zodat alle bij elkaar horende stamcellen met elkaar via cytoplasma kunnen
communiceren. Als er één slechte cel in een cohort zit wordt het hele cohort opgeruimd,
waardoor de kwaliteit wordt gegarandeerd.
Peritubulaire cellen: vlak onder de basaal membraan en zorgen voor de bloed‐testes
barrière.
Sertoli‐cel: zijn grote cellen die eigenlijk alle andere cellen omringen. Deze cel is betrokken
bij de voeding van de verschillende cellen tijdens de spermatogenese. Verder produceert
deze cel allerlei hormonen, waarvan een belangrijke oestradiol is. Het laat de
spermatogenese optimaal verlopen. Bovendien vormt het tight junctions dat belangrijk is
voor de bloed‐testes barrière. Alle cellen die haploïd zijn liggen boven deze juncties en dus
achter de BTB. De cel kan erboven komen doordat de tight junctions even tijdelijk uit elkaar
gaan (als een ritssluiting). Heeft FSH receptoren om vanuit testosteron oestradiol te kunnen
maken en zijn in die zin dus homoloog aan de granulosa cellen.
In de testes buizen verloopt de spermatogenese niet homoloog. Omdat er altijd wel buizen zijn die
de spermatogenese uitvoeren blijft het mannetje continu vruchtbaar.
Een liesbreuk (hernia inguinales) is als er organen doorheen komen die daar niet horen, bijvoorbeeld
een stuk darm. Ook tijdens een castratie kan dit ontstaan. Zonder risico op het openen van het
cavum vaginale kun je een aantal weefsels wel doorsnijden. De eerste laag is huid. Dan komen we de
tuncia dartos tegen die een spierlaag vormt. Deze is belangrijk, dat wanneer het koud wordt, trekt
deze samen en verkleint zo de oppervlakte voor warmteafgifte. Het speelt dus geen rol in het
optrekken van de testes.
Fascia spermatica is de derde laag dat van bindweefsel is. Als je de musculus cremaster erbij mee
neemt deelt de fascia spermatica zich in een intern en extern deel. De laatste laag, het pariëtale
blad, moet je dicht laten om een hernia inguinales te voorkomen. Omdat paarden een groot
lieskanaal hebben is bij deze dieren het risico het grootst.
Voor de koeling van de testes spelen ook vasculaire structuren een rol door het vormen van een
counter‐current systeem, de plexus pampiniformis. Andere manieren om aan de
temperatuurregulatie in de testes te bewerkstelligen zijn met behulp van de tunica dartos (rimpelen)
waardoor de oppervlakte van de huid kleiner wordt. Dit zijn gladde spieren en kunnen vrij lang
19

opgetrokken blijven. De musculus cremaster wordt ook wel eens genoemd, maar dit is een
dwarsgestreepte spier en kan niet lang opgetrokken blijven. Meer is de verwachting dat deze een rol
speelt bij een flight‐fight respons waarbij de testes kort ter bescherming worden opgetrokken, en
niet zozeer bij thermoregulatie. Beharing en zweetklieren op het scrotum spelen wel weer een rol.
Na een koorts periode zien we hoe belangrijk dit is, na koorts heb je bij een varken bijvoorbeeld tot 6
weken erna niets aan het sperma.
Wanneer dieren veel moeten dekken dan verliezen ze een deel van hun lichaamsconditie.
Veehouders willen dan de rammen/bokken wel eens in overmatige conditie brengen voorafgaand
aan het dekseizoen. Dit is echter niet zinvol omdat de kwaliteit van het sperma omlaag gaat. Vet gaat
ook in het scrotum ophopen en zorgt zo voor een beperking van de thermoregulatie mogelijkheden.
Voornamelijk schapen zijn gevoelig voor deze vetaccumulatie in het scrotum.
Bij een reu van 9 weken wordt slechts één testes gepalpeerd. De andere testis kan zich in de
buikholte (abdominale cryptochordie) of het lieskanaal (inguinale chryptorchidie) bevinden, heel
soms op een compleet andere plek, ectopische testis. De testis is dus niet goed ingedaald
cryptorchidie. Bij een hond en kat hoort de testikel binnen 25 dagen p.p. ingedaald te zijn. Een
ander verschijnsel is een gebrekkige aanleg van één of beiden testikels (monorchidie / anorchidie).
Het dier is in principe wel vruchtbaar maar het is mogelijk erfelijk en dus is het advies om niet te
fokken met het dier. De behandeling is hier in principe om niets te doen.
De behandeling is erg stressvol dus geeft meer nadelen dan voordelen. Wel is er een kans op
ontaarding, en bovendien feminisatie van het dier. In dat geval haal je de testikel wel weg.
Feminisatie is op zijn beurt ook een teken van ontaarding, bijvoorbeeld een grote productie van
oestradiol door teveel Sertolicellen.
Om het risico op complicaties tijdens een castratie te voorkomen is een beiderzijds scotale positie
van de testes een voorwaarde. Voor verschillende diersoorten verwachten we de indaling op andere
tijdstippen en bovendien is dit niet bij elk dier even stabiel ingedaald.
Diersoorten Leeftijd van indaling Stabiel of niet?
Paard 10‐11 e maand van de
zwangerschap
Rund 4 e maand van de dracht
Mens 7 e maand van de dracht
Hond / kat Tot 25 dagen p.p.
Kip nooit
Konijn Testes kunnen weer in het
lieskanaal worden getrokken
Varken 3 e maand van de dracht
De bloed‐testes barrière bestaat uit het endotheel van de bloedvaten, het basaalmembraan van de
bloedvaten, de peritubulaire cellen van de testes buizen, de basaalmembraan en de tight junctions
van de sertolicellen. Wanneer deze barrière incompleet is zullen de haploïde cellen aangevallen
worden door immunoglobulinen en immuuncellen vanuit het bloed. De spermatogenese is
verstoord.
Na de productie van sperma wordt deze tijdelijk opgeslagen in deepididymis. Ook het afrijpen
gebeurt hier. Het epitheel van de epididymis geeft stoffen af om de cellen te voeden en motiel te
maken. Ook de cytoplasmatische druppel wordt van de spermacel afgehaald. Het is op te delen in
20

een caput, corpus en cauda. Wanneer je niet ejaculeert dan wordt het sperma via de urethra
afgevoerd in de urine.
Tot aan het punt van de penis worden de spermatozoa getransporteert. De stimulatie van de glans
penis zorgt via een reflexboog dat 3 spieren contraheren: ischiocavernosus, bulbospongiosus en de
urethralis.
De glandula bulbo urethralis (klier van Cowper) zorgen dat het sperma een beetje stroperig wordt en
in de vagina een soort plug vormt waardoor deze niet kan terugstromen.
Practicum 2: het mannelijk geslachtsapparaat
Het epitheel van de ductus epididymidis is pseudomeerlagig cilindrisch. De lange cilindrische cellen
dragen aan hun vrije oppervlak bosjes microvilli. Dit zijn lange draadvormige aanhangsels van het
celoppervlak, die onbeweeglijk zijn en als bundels bijeengekleefd zitten. In het lumen van de ductus
zien we in sommige preparaten grote hoeveelheden spermiën, in andere preparaten is het lumen
nagenoeg leeg. Rondom de ductus epididymidis bevinden zich fijne, circulair verlopende gladde
spiercellen. In het verdere verloop van de ductus nemen deze in aantal toe tot een gesloten circulaire
spierlaag.
Ampulla ductus deferens: paard, rund, schaap, hond, kat
Glandula vesicularis: paard, rund, schaap, varken, varken gecastreerd
Prostaat: paard, rund, schaap, varken, varken gecastreerd, hond, kat
Glandula bulbourethralis: paard, rund, schaap, varken, varken gecastreerd, kat
Heel globaal kun je zeggen dat het overgrote deel van de penis (de schacht of corpus penis) uit de
urethra en drie daarmee parallel verlopende zwellichamen bestaat. Deze zwellichamen bestaan uit
een tamelijk celrijk losmazig bindweefsel waarin grote bloedsinussen voorkomen. Een van deze
zwellichamen, het corpus spongiosum penis ligtrond de urethra. Dorsaal hiervan liggen de twee
corpora cavernosa penis. Vaak zijn deze niet duidelijk van elkaar gescheiden, wat tot gevolg heeft dat
slechts één groot dorsaal zwellichaam valt waar te nemen (dit is ook het geval bij dit practicum
preparaat).
Het corpus cavernosum in een penis wordt harder dan het corpus spongiosum door het fietsband
effect. Het corpus cavernosum heeft bovendien een dikkere bindweefsellaag, dit kan niet verder
uitzetten bij opwellen. Je kunt het echter ook niet inknijpen.
Het scrotum bestaat uit 4 belangrijke lagen;
1. huid: deze bevat haar en zweetklieren welke door sympathische zenuwen gestimuleerd
wordt. De huid bevat bovendien een groot aantal thermosensitieve zenuwen, welke naast de
zweetklieren ook de ademhalingssnelheid kunnen beïnvloeden (via de hypothalamus).
2. tunica dartos: dit is een gladde spierweefsellaag.
3. fascia scrotales
4. tunica vaginales parietalis
De testes zijn het voornaamste reproductie orgaan omdat ze zowel zaadcellen als testosteron
produceren. Hiernaast produceren ze ook inhibine, oestrogenen, eiwitten en vloeistof. Deze vloeistof
dient als transport middel voor de spermatozoa, welke ook stoffen uit de sertoli cellen bevat.
De bedekking van de testes bevat twee verschillende lagen:
1. tunica vaginalis visceralis:
2. tunica albuginea: een bindweefsellaag rondom de testis dat vingerachtige structuren in het
parenchym van het testikel stuurt. Een binnenste deel van deze laag is sterk doorbloed en
heet daarom ook wel de tunica vasculosa. Ook bevat deze laag glad spierweefsel dat kan
reageren op neurotransmitters en hormonen en met ritmische contracties zorgt d=voor het
transport van de spermatozoa in de rete tubules.
21

Het parenchym van een testikel kan onderverdeeld worden in een tubulair gedeelte en een
interstitiëel gedeelte.
1. Het tubulaire gedeelte bevat natuurlijk de afvoerbuizen en de cellen hierbinnen. De tubules
zijn microscopisch klein en komen samen in de rete tubules. In deze kleine seminifereuze
tubules vindt voornamelijk de spermatogenese plaats. Deze buis bestaat uit een basaal
membraan en een laag epitheel. Rondom de buis vinden we contractiele peritubulaire cellen
die voor de beweging van sperma in de rete tubules zorgen. In het epihteel van deze buizen
vinden we bovendien sertoli cellen: bewakers van een optimale spermatogenese. Het aantal
sertolicellen is ook een maat voor de spermatogenese. Ze zijn analoog aan de granulosa
cellen van de follikel, maar bevatten naast FSH receptoren ook receptoren voor testosteron.
De sertoli cellen en de peritubulaire cellen vormen met behulp van tight juncties de bloed‐
testes barrière.
2. Het interstitium bevat naast bloedvaten, bindweefsel, lymfevaten en de zenuwen ook de
interstitiële cellen van Leydig, welke testosteron produceren. Onder het interstitiële
gedeelte rekenen we ook het mediatsinum, een centraal bindweefsel gedeelte van een
testikel dat de rete tubule bevat.
De efferente ductes convergeren tot één grote duct, de epididymaal duct. In de epididymys
ondergaan de spermatozoa laatste rijping voor het fertiel en beweeglijk worden. Hier wordt het
sperma ook “ingedikt” en vrij gemaakt van de rete vloeistof. Tot slot bevatten de spermatozoa een
cytoplasmatische druppel welke van proximaal naar distaal gaat en vervolgens dient te verdwijnen.
Veel spermatozoa met een druppel in het ejaculaat indiceert ook een verstoorde epididymis functie.
De functie van de epididymis is androgeen‐afhankelijk. Door contracties wordt het sperma
voortgeduwd en de tijd in de epididymis wordt ook de epididymale transit tijd genoemd.
De doorlooptijd van de caput en cauda worden niet door seksuele excitatie beïnvloed, die van de
cauda wel. De hoeveelheid die een man kan ejaculeren binnen een korte tijd hangt dus ook enkel af
van de hoeveelheid opgeslagen in de cauda. Wanneer er te veel spermacellen in de epididymis
ophopen vinden er contracties plaats van de epididymis en de ductus deferens. De spermatozoa
komen in de pelvic urethra en worden met de urine weggespoeld.
De epididymis en de accesoire geslachtsklieren voegen aan het ejaculaat seminaal plasma toe, een
vloeitsoffen mengsel belangrijk voor het transport van de spermatozoa. Deze heeft niet als functie
het sperma fertieler te maken. In sommige diersoorten (beer en hengst) bevat het sperma een
coagulatie capaciteit om het vrouwelijke reproductie orgaan dicht te “pluggen” en zo verlies van
sperma te voorkomen. Accesoire geslachtsklieren:
In totaal wordt het seminaal plasma dus gevormd door de epididymis, de ampulla, de vesiculair
klieren, de prostaat en de bulbourethraal klieren.De ontwikkeling, functie en behoudt van de klieren
is afhankelijk van testosteron.
De penis bestaat uit 3 delen, de basis, de schacht en de glans. De glans penis is homoloog aan de
vrouwelijke clitoris. De soorten penissen zijn in WC2 behandeld. De schacht van de penis bevat een
sponsachtig erectieweefsel bekend als het corpus cavernosum en vormt het grootste deel van het
interieur van de penis. In het ventrale deel vinden we een ander zwelweefsel dat de urethra omringd
en de corpus spongiosum wordt genoemd. De musculovasculaire penis heeft bovendien corporale
sinusoïden welke zich bij seksuele opwinding met bloed vullen.
De urethralis is een dwarsgestreepte spier dat de beweging van sperma in de urinebuis verzorgt. De
musculus bulbospongiosus zorgt voor het transport van het ejaculaat naar buiten.
22

Thema 2 De cyclus
Hoorcollege 4: de oestrische cyclus merrie en koe
Een oestrische cyclus betekent dat het belangrijkste kenmerk het gedrag is, bronstgedrag. Op basis
van dit gedrag kun je de hele cyclus indelen. Er zijn dieren met een cylcus gedurende het hele jaar
noem je polyoestrisch (rund, varken, knaagdieren). Dieren met meerdere cycli afhankelijk van het
seizoen zijn schaap, paard en geit en noemen we seizoensafhankelijk polyoestrisch. Hierbinnen
hebben we nog twee subtypen: geïnduceerd door afname van daglengte (short‐day breeder, schaap,
geit) en toename van daglengte (long‐day breeder, paard). Dit heeft te maken met wanneer je wilt
dat de nakomelingen geboren moeten worden, namelijk voor alle dieren in het voorjaar. Door
verschillende dracht lengtes is een ander tijdstip nodig. Er zijn ook dieren die één cyclus per jaar
hebben, monooestrisch, zoals de hond. Alle cycli staan onder hormonale controle.
De seizoensbreeders hebben daglengte als belangrijkste signaal, maar ook andere factoren zoals
eten, temperatuur, lichaamsconditie, feromonen, dat uiteindelijk een invloed heeft op de
pijnappelklier. Bij weinig licht geeft deze melatonine af, dat invloed heeft op de hypothalamus. Bij
meer donkere uren is er dus meer melatonine. Bij het schaap stimuleert dit melatonine de
hypothalamus, bij het paard inhibeert het melatonine juist de hypothalamus, waardoor de
verschillende soorten cycli ontstaan. Door releasing hormonen (Gonadotropine Releasing Hormoon,
GnRH) uit de hypothalamus na stimulatie wordt de adenohypofyse gestimuleerd tot hormoonafgifte.
Via het bloedsysteem komen deze hormonen uit de hypothalamus in de anterieure hypofyse terecht.
In de anterieure hypofyse worden hierdoor allerlei cellen gestimuleerd, voor de FSH en LH zijn de
basofiele cellen verantwoordelijk.
GnRH kan op twee manieren uitgescheden, blijvend (tonisch) of in pulsen. Het pulse‐centrum speelt
voornamelijk een rol bij de ovulatie. Dit centrum wordt alleen actief na de intrede van de pubertijd.
Mannelijke dieren hebben alleen een tonisch centrum, het pulse centrum gaat verloren tijdens de
embryonale ontwikkeling als gevolg van defeminisatie door testosteron. Het pulsecentrum is
gevoelig voor oestradiol. Ook de intrede van de pubertijd (hier krijgen dieren het vermogen tot
voortplanting) is afhankelijk van lichaamsgewicht, vetpercentage, erfelijke aanleg, temperatuur,
sociale invloeden, huisvesting en het seizoen. Dus hetzelfde als het opgang komen van de cyclus. De
pubertijd bij vrouwelijke dieren kenmerkt zich door een pulsatoire afgifte van GnRH en eveneens een
toename in de tonische afgifte waardoor de totale basaalniveaus van GnRH toenemen. Het optreden
van de pubertijd wordt geïnitieerd door vermindering van gevoeligheid van het tonische centrum
voor negatieve feedback van testosteron en oestradiol. Dit geeft een stijging van de
oestradiolspiegels en dat geeft een LH piek. Voor de pubertijd heeft oestradiol een remmende
invloed op LH, na de pubertijd juist stimulerend.
Onder invloed van de tonische LH en FSH afgifte rijpen continu follikels af, de pulsatiele afgifte is
echter nodig voor een ovulatie.
Tijdens de ontwikkeling van een follikel weten we niet wat er in de eerste fase gebeurt, maar de
follikels gaan op een gegeven moment in ontwikkeling. De theca cellen maken van cholesterol
testosteron, welke door de granulosa cellen omgezet worden in oestradiol. In het begin produceert
een follikel slechts weinig oestradiol wat voor een grote afgifte van FSH zorgt. Dit geeft een
stimulatie van de follikelgroei waarbij er dus een hele hoop kleine follikels gaan groeien
(recruitment). Wanneer de follikels groter worden geven ze naast oestradiol ook inhibine af, dit remt
de afgifte van FSH welke omlaag gaat. De nog kleine follikels zijn niet meer in staat om te groeien
door FSH‐afhankelijkheid, terwijl de grote alleen maar groter worden (selectie). De kleine follikels
worden zogenaamd atretisch. Al deze processen zijn dus gonadotropine afhankelijk, alleen de pre‐
antrale follikelgroei is gonadotropine onafhankelijk.
23

Oestradiiol
blijft omhhoog
gaan wwaardoor
LH productie wel w toeneemmt.
Hierdoor krijg je een positieve
feedbackk
en kan er een LH piekk
ontstaan wwaardoor
de e eisprong ontstaat.
Dooordat
na de eisprong
inhibine en oestradiool
weg is kommt
FSH weer omhoog. Ec chter na de oovulatie
is er een geel lich haam dat
progesteeron
produceert
en de FFSH
remt dooor
blokkade van de hypoothalamus
enn
zo de GnRH H. Zolang
er dus een
geel lichaaam
is, vindtt
er geen ovuulatie
plaats.
Er kan wel een groot foollikel
ontsta aan maar
deze kann
niet ovulerren,
dit gebeurt
pas na eeen
LH‐piek. Dat D er wel foollikels
ontwiikkelen
komt t door de
tonischee
afgifte van GnRH, maarr
de surge is er dus niet. Pas na deze zogenoemde
luteale fas se kan de
FSH weeer
van invloed
zijn.
De belanngrijkste
faseen
in de oesttrus;
‐ Folliculaire ffase:
aanwezig
follikel, ggeen
geel lic chaam, dominant
hormooon
is oestradiol.
Aan
het eind is een eispronng.
Tijdens deze fase induceert
GnnRH
de afgifte
van LH en FSH,
wwaardoor
foollikels
groeien.
De LH iss
nodig voor r de testosteeronproducttie
in de the ecacellen,
FSH is belanngrijk
voor dde
productiee
van oestradiol
in de granulosaceellen
uit test tosteron.
OOestradiol
iss
natuurlijk nnodig
voor dee
groei van follikels
en vooor
de ontwiikkeling
van receptief
ggedrag.
De oovulatie
staatt
uiteindelijkk
onder invlo oed van LH.
o Proooestrus:
dierr
laat geen deekking
toe, ooestradiol
niv veau is nog nniet
maximaaal.
o Oesttrus;
het vroouwelijk
dier laat duidelijk
zien dat ze e dekbereid is,
oestradiol niveau is op p top.
‐ Luteale fasee:de
eisprong
is geweest
en er is ee en geel lichaaam,
het doominante
hormoon
is
progesteron.
Aan het einnd
is een luteeolyse.
o Dioeestrus:
tijdenns
deze fase ddaalt
het oestradiol
en stijgt
juist hett
progesteroon.
Het is dire ect na de
ovulatie.
o Metoestrus:
de pprogesteronniveaus
zijn hoog en er kan k geen nieuwe
ovulatiee
plaatsvinde en.
Bron: HCC4
Voortplanting
2011‐20012,
UU
24

Bron: Syllabbus
Voortplaanting
en Obsstetrie
2011‐ ‐2012 fig. 2.11.4.1b
Een eispprong
is eigenlijk
het opeenbarsten
vaan
een follike el. De oöcyt gaat naar dee
eileider en het deel
van het follikel waaar
het openn
is gebarsten
vult zich h met bloedd
= corpus hemorrhagi icum. De
granulossacellen
gaaan
na organnisatie
vanuuit
dit follik kel progesteeron
makenn
en dan is s het CL
functioneel.
De granulosacellenn
producerenn
naast progesteron
oook
oxytocinee,
terwijl the ecacellen
alleen progesteron
maken. Dit pprogesteron
stimuleert het baarmoederweefsell,
de alveolu us van de
melkklieer
en de uterienkleiren,
mmaar
remt dee
hypofyse.
Oxytocinne
wordt in de hypothaalamus
gemmaakt,
en via a het neurale
systeem naar de posterieure
hypofysee
gebracht, een
daar pas uitgeschedeen.
Dit is bela angrijk bij dee
afbraak van
het corpus s luteum.
Dit moet
gebeureen
omdat de cyclus anders niet
doorgaaat.
Prostaglandine
F2‐ alpha is
verantwoordelijk
vooor
de afbraak
en is afkommstig
uit het endometriuum.
De afgiftee
hiervan wo ordt door
oxytocinne
gestimuleerd.
Dit is een
positievee
feedback lo oop dus een grote piek vvan
prostagl landinen.
Er moeteen
4‐5 van ddie
pieken biinnen
24 uur
zijn om he et CL te kunnnen
afbrekenn.
PGF‐2‐a is niet een
stabiel hhormoon
enn
wordt afggebroken
in de longen.
Daarom hhebben
we het counter‐current
systeemm
bij herkauwwers.
Het PGGF2‐a
wordt rechtsstreek ks vanuit hett
endometriuum
naar het t ovarium
gestuurdd.
Paarden hhebben
dit niet maar hhet
corpus luteum
heefft
een hogerre
gevoeligh heid voor
PGF2a en
wordt er mminder
afgebbroken
in de longen. Paar rden hebbenn
het dus nieet
echt nodig.
Het CL wwordt
door PGF2a
afgebrroken
op 3 mmanieren:
1. Er is minder doorbloedinng
van de ovaaria
ische emie.
2. VVorming
vann
cytokines ddoor
cellen van
het immu uunsysteem ‐ celdood
26

3. CCalcium
influux
apoptoose
Een dood
CL wordt eeen
corpus aalbicans
genooemd.
Hoorcolllege
5: cyclus
bij poes enn
teef
Voor gezzelschapsdieeren
moet je de syllabus aals
leidend ervaren. e
Bij de hoond
loopt heet
septum in het corpus vver
door, dit t is belangrijkk
bij een keizzersnede.
He et corpus
is in prinncipe
wel biccornuate.
Dee
genitaaltraactus
is door r 2 arteria vooorzien,
rechhtsstreekse
aftakking
van de aaorta
is de a.
ovarica. Deeze
moet je goed afbind den tijdens dde
sterilisatiee.
De arteria a uterina,
als aftakkking
van de arteria vagiinalis.
Is de ttweede
arte erie van de ggenitaaltractuus.
Deze loo opt in het
ligamenttum
latum een
is van belaang
bij het veerwijderen
van v de uteruss
Bij de hoond
zie je tijjdens
het oppensnijden
nniets
van de ovaria omdaat
deze diepp
in de bursa a ovarica
ligt. Bij dde
kat is dezze
overigenss
wel goed wwaar
te nemen.
In het ligamentum
llatum
zit bij de hond
veel meeer
vet dan dee
kat. Een ovveriëctomie
iis
bij de kat dus d het makkkelijkste.
Een ovarriohysterectoomie
doe je bijvoorbeeldd
bij een pyo ometra of eenn
endometriitis.
Een honnd
is mono‐ooestrisch,
mmaar
heeft wwel
2 cycli per p jaar. Dit
betekent
wel dat err
na een cyclus
(folliculaaire
fase eind e luteale
fase) eeen
vrije laange
(3‐4 mmaanden)
aanoestrus
is
die niet
seizoenssgebonden
is
(bij sommmige
rassen ddie
maar ee en maal per
jaar loops
zijn lijkt dit wel heet
geval), waaarbinnen
geen g enkele
hormonaale
activiteitt
te vinden is. Aan het eind van de e anoestrus
start de pro‐oestruss
waarin oesstradiol
hogeer
wordt. On nder invloed
van oestragenen
(oop
de piek)vvindt
de diaapodese
plaa ats, waarbij
bloedvatten
gaan lekkken
en rodee
bloedcellenn
naar buiten
komen
loopsheiid.
De vulva is hierbij opggezwollen
enn
goed zichtb baar zijn, en
reu en teef
vinden eelkaar
aantreekkelijk.
Dezze
fase duurt t gemiddeld
9 dagen.
Met een vvaginoscopiee
kan je oedemische
ble eke (kipfilet)
vaginale vouwen met
bloed zieen.
Anders ddan
de mens
is dit dus
geen afsstoting
van wweefsel.
Zodra
de teef dekbereid
is noemen we
het oesttrus,
die gemiddeld
9 ddagen
duurtt,
maar grot te spreiding
heeft. Bij
de teef duuurt
de follicculaire
fase iin
tegenstell ling tot vele
andere diersoorten erg lang.DDe
overgang van pro‐oestrus
naar
oestrusggedrag
is vaak
wat vaagg
en vindt mmeestal
rond d depre‐
ovulatoire
LH piek pplaats.
Over het algemeen
vindt de ovulatie Bron: HC5 VVoortplantin
ng 2011‐2012, UU
tijdens de oestrus plaats.De start van de luteale fase is
bovendieen
ook tijdens
de oestruus.
Hierna sttart
de meto oestrus /
diestrus.
Deze laatstte
fase (70 ddagen)
sameen
met de lut teale fase duuurt
maar lieefst
75 dage en en dus
een heeel
lange perriode
van prrogesteron
ddominantie(
61 dagen iss
gemiddelde
dracht, 9 weken).
Tijdens ddeze
fase ziee
je met de vvaginoscopie
een vagina met witte enn
rode plekkken
dat een compleet c
normaal beeld is.
Bovenstaaande
indeliing
is gebaseeerd
op gedrragsveranderingen.
Een indeling op basis van ho ormonale
veranderingen
verdient
de voorkkeur.
1. Folliculaire ffase:
eind annoestrus
+ pro‐oestrus
+ start oestruus.
Als de folliculaire
fase e aan het
eeinde
van dee
anoestrus start, is de plasma prog gesteron conncentratie
al lange tijd tijdens
de
aanoestrus
laaag.
De hypoofyse
blijkt inn
de gevorde erde fase van
de anoestrus
gevoeliger
te zijn
vvoor
GnRH ddan
in het eeerste
deel. De
toename van v FSH is beelangrijk
vooor
het op gan ng komen
vvan
de follikkelgroei
en hhet
starten vvan
de follic culaire fase. Tijdens de laatste
dagen
van de
aanoestrus
sttart
de folliculaire
fase en gaat de e plasma oeestradiolconccentratie
sti ijgen. De
plasma oesstradiol
conncentratie
bbereikt
een piekwaarde
in de laate
follicula aire fase
27

samenvallend met de start van de pre‐ovulatoire LH surge. Als gevolg van gedeelte
luteïnisatie van de granulosacellen vindt er in het tweede deel van deze fase al een
progesteronstijging plaats. Dee teef blijft ondanks het progesteron wel de reu accepteren. Na
de ovulatie stijgt de concentratie verder door.
2. Luteale fase: deze fase omvat de periode vanaf de ovulatie tot de progesteron concentratie
weer op basaal niveau is: de vorderende oestrus + metoestrus.
3. Anoestrus: De anoestrus periode van een teef is anders dan bij andere dieren niet
afhankelijk van dracht, aanwezigheid van pups of seizoen. Wel kan deze door pathologsiche
oorzaken ontstaan. Wel is er een grote variatie tussen honden voor de lengte van de
anoestrus.
4. Met cytologie onderzoek kun je aan het type cellen zien of er oestrogeen (oestradiol) of
progesteron als hormoon domineert. De ovulatieperiode kan hier echter niet mee bepaald
worden! Tijdens de loopsheid zie je weinig tot geen PMK’s maar in de anoestrus wel. Dus
tijdens de oestrogeeninvloed zijn er minder PMK’s. In de start van de folliculaire faseworden
over het algemeen voornamelijk grote en kleine intermediaire, enkele parabasale
ensuperficiële cellen, leukocyten en erytrocyten waargenomen. Het percentage superficiële
cellenneemt tijdens de vordering van de folliculaire fase toe en het percentage parabasale en
intermediairecellen naast het aantal leukocyten neemt af. Tijdens de metoestrus lijkt het
beeld weer op die van een beginnende folliculaire fase.
Tijdens de pro‐oestrus tijdens de LH‐piek begint het progesteron al te stijgen. Dit is vreemd omdat
progesteron uit de corpora lutea komen, welke er voor de ovulatie nog niet zijn. Gedeeltelijke
luteïnisatie van de granulosa cellen, te meten in het perifere bloed, zijn hier verantwoordelijk voor.
Bij het rund vinden we dit ook maar dan blijft het in de follikel vloeistof en dus niet klinisch te meten.
Bij de hond komen er tijdens de ovulatie primaire oöcyten vrij. Deze moeten dus ook nog delen om
volledig te worden, en dat kost ongeveer 2‐3 dagen.
Ook de luteale fase is bij de teef en poes anders. De luteolyse en de cylciciteit is geen functie van de
uterus. Dus de prostaglandine release komt niet uit het endometrium. De eerste helft van de luteale
fase is hypofyse onafhankelijk. De tweede helft is wel afhankelijk van de hypofyse door de luteotrofe
factor prolactine bij de hond. Een stof die de afgifte van prolactine remt is bromocriptine.
Een hond vertoont vaak schijndracht (pseudogravididteit), met name in het tweede deel van de
luteale fase (vanaf 4‐6 weken na de loopsheid), als prolactine verhoogd is. De symptomen van
schijndracht kunnen erg verschillen van agressie tot sloom. Een mogelijke behandeling is een
dopamine agonist, welke de werking van prolactine remt (neveneffect: braken), of met serotonine
antagonisten. Serotonine is een prolactine releasing factor, en dit antagoneren leidt dus tot een
verminderde afgifte, maar daarbij kunnen honden geëxciteerd of agressiever worden.
Bij de kat is het belangrijk te weten dat deze een geïnduceerde ovulatie heeft en seizoensgebonden
poly‐oestrisch is. Ook de muis en de fret hebben een geïnduceerde ovulatie. De winter is de kat in
anoestrus, en een toename van daglengte bevordert het optreden van cycliciteit. Een kat kan ook
pseudogravide worden maar dat betekent heel iets anders. De kat is dan immers gedekt maar niet
drachtig en vertoont geen verschijnselen.
Een poes in oestrus vertoont typisch gedrag (stampen met achterpoten, staart opzij), vulva zwelling,
beetje vaginale uitvloeiing maar zeker geen bloed. De belangrijkste trigger voor een poes om krols te
worden is licht. Een melatonine afname door toename van daglicht krolsheid. Dus een afname van
melatonine geeft een toename van GnRH. De kat moet meermalen gedekt worden om een ovulatie
te kunnen krijgen. Als gevolg van de dekking is een LH‐piek en 1‐3 dagen later een ovulatie. Ovulatie
kan ook wel na kunstmatige toediening met bijvoorbeeld GnRH. Dekking beïnvloed niet de lengte van
28

de krolsheid. Wanneer de poes niet gedekt is volgt een post‐oestrus fase, de periode tot de volgende
krolsheid. De poes is in de winter in anoestrus.
Werkcollege 3: introductie hormonale regulatie folliculogenese, luteale fase en anoestrus
Door het optreden van oestrische (bronst) cycli krijgen vrouwelijke zoogdieren velemalen een kans
om drachtig te worden. Elke oestrische cyclus bestaat uit een relatievekorte folliculaire fase,
culminerend in een korte oestrus (= bronst)periode en gevolgddoor een relatief lange luteale fase.
De folliculaire fase wordt gedomineerd door deoestrogeensecretie van ovariële follikels, die
kenmerkende veranderingen in devrouwelijke genitale tractus veroorzaken en het vrouwelijk dier
ontvankelijk maakt voormannelijke soortgenoten. Gedurende de oestrus vindt i.h.a. de ovulatie
plaats en kangeslachtsgemeenschap en dus bevruchting van de geovuleerde eicel plaatsvinden. De
luteale fase wordt gedomineerd door het hormoon progesteron uit het corpus luteum, datde
genitale tractus voorbereid op een mogelijke zwangerschap en dat de seksuelereceptiviteit remt.
Periodes waarin oestrische cycli afwezig zijn noemt men anoestrus.Anoestrus wordt veroorzaakt
door dracht, seizoen, lactatie, bepaalde vormen van stressen pathologische omstandigheden.
Verschillende diersoorten (rund, varken) makenvoortdurend oestrische cycli door, waarbij de fasen
van de cycli elkaar voortdurendopvolgen, eventueel onderbroken door een dracht. Andere
diersoorten (geit, schaap,hert) verkeren het grootste deel van het jaar in anoestrus. Weer andere
diersoortenhebben één of enkele cycli per jaar (hond).
Er is op p. 166 & p.173 van Senger een goed plaatje te vinden van de hypothalamus‐hypofyse‐gonade
as te vinden. Er is altijd een basis afgifte van GnRH. Allereerst komt FSH in de hypofyse afgegeven
welke een follikelgroei stimuleert. Dit proces noem je recruitment. Tegelijkertijd is er wel ook een
basisafgifte van LH. De groeiende follikels produceren oestrogenen (oestradiol) en inhibine welke de
FSH afgifte remmen. Door deze FSH remming valt een aantal van de groeiende follikels weg, omdat
deze nog van veel FSH afhankelijk zijn, en vindt er selectie plaats. Dit komt mogelijk doordat de
dominante follikels meer FSH receptoren hebben en dus bij een daling nog beter overleven.
Tegelijkertijd wordt het surgecentrum geprikkeld door de oestradiol welke zorgt voor een LH piek.
Zodra de follikels beginnen te ovuleren onder invloed van de LH piek valt het oestradiol weg en kan
het FSH weer opkomen en zo start een nieuwe cyclus. Het nieuw gevormde CL op dit moment
produceert nu progesteron dat een nieuwe ovulatie tegen gaat doordat de follikels niet goed
uitgroeien tot een pre‐ovulatoir follikel. Dan gaan deze follikels in atresie.
Kleine hoeveelheden oxytocine uit het CL zorgt uiteindelijk voor de prikkel voor afgifte van het
prostaglandine F2alpha en de afbraak van het CL.
Wanneer je een hypofysectomie hebt gedaan zal er geen follikelontwikkeling meer plaatsvinden, er is
immers geen FSH en LH. FSH (ECG heeft een FSH effect) en LH (HCG heeft een LH effect) kun je wel
gewoon toedienen.
Tussen deze as bestaan verschillen tussen mannelijke en vrouwen zitten in de stereoïd hormonen.
Mannelijke dieren hebben ook oestrogeen concentraties maar op meer basale niveaus doordat ze
geen surgecentrum hebben. Deze worden ook geproduceerd onder invloed van FSH, door de Leydig
cellen, terwijl dat de theca cellen zijn bij de vrouwelijke dieren.
De biochemische classificatie van deze hormonen:
‐ FSH, LH, inhibine zijn glycoproteïnes
‐ GnRH: is een neuropeptide
‐ Oestradiol, testosteron zijn steroïden
De glycoproteïnen kunnen tussen diersoorten verschillen, waarbij het alpha‐gedeelte redelijk stabiel
is maar het bèta‐gedeelte sterk kan variëren. Hierdoor is het gebruik van analogen bij verschillende
diersoorten niet altijd even toepasbaar. Bovendien is het zo dat omdat het glycoproteïnen zijn, dat er
een afweerreactie tegen gemaakt kan worden, wat ivm een anafylaxis zelfs een groot gevaar kan
opleveren.
29

Bij bepaalde diersoorten verloopt de follikelontwikkeling tijdens de oestrische cyclus in
“groeigolven”. Dit betekent dat per cyclus een aantal cohorten van follikels wordt gerecruteerd.
Deze groeien wel uit tot de dominante fase, maar doordat in bijvoorbeeld de luteale fase
progesteron hoog is ovuleren deze niet en sterven af. Pas als er geen progesteron meer is kan het
follikel doorgroeien tot een pre‐ovulatoir follikel. Alle follikels die niet tot een ovulatie komen gaan
vroeg of laat in atresie. Bij dieren die meerlingendracht hebben zijn er meer follikels die door weten
te groeien tot het dominante en uiteindelijk pre‐ovulatoire follikel. Een superovulatie is meerdere
eisprongen op hetzelfde moment. Dit gebruik je om meerdere eitjes van een vrouw te kunnen
vangen. Dit kun je induceren door eerst extra FSH (ECG) en daarna LH (HCG) erin te doen. Bij het
paard is deze methode niet mogelijk.
Verschillende diersoorten hebben erg veel verschillen in oestrische cycliciteit en anoestrus. De cyclus
van het rund staat mooi beschreven in Senger 7‐2 en 7‐3. Het rund is niet seizoens gebonden, poly‐
oestrisch met spontane ovulatie. Dit is bijvoorbeeld hetzelfde als de kat, maar deze heeft een
geïnduceerde ovulatie.
Schaap: seizoensgebonden, poly‐oestrus, spontane ovulatie
Paard; seizoensgebonden, poly‐oestrus, spontane ovulatie
Varken: niet‐seizoensgebonden, polyoestrisch, spontane ovulatie
Hond; niet seizoensgeboden, monooestrisch, spontane ovulatie
Fret: seizoensgebonden, monooestrisch en geïnduceerde ovulatie
Kat: seizoensgebonden, polyoestrisch en geïnduceerde ovulatie
Het oestrische gedrag komt zodra er hoge oestrogeen spiegels zijn, met als uitzondering de hond.
Hier is pas het oestrische gedrag waarneemaar wanneer het oestrogeen alweer daalt. Voor de
meeste diersoorten is het dus tijdens de prooestrus en de oestrus, en tijdens de metoestrus.
De lengte van de luteale fase verschilt eveneens per diersoort afhankelijk van de luteolytische en
luteotrofe factoren. Voor de diersoorten geldt dit:
‐ Schaap; 13‐14 dagen
‐ Rund: 17 dagen
‐ Paard: 14‐18 dagen
‐ Hond; 2,5 maand
‐ Varken: 15‐16 dagen
‐ Kat: 0 dagen zonder ovulatie, 6 weken na inductie zonder dracht.
‐ Fret; indien gedekt zolang als de dracht, niet gedekt persisterend loops
De regulatiemechanismen voor de luteale fase bij het rund: eerst een CL met progesteron afbraak
eerste fase persisteert het CL door kleine afgifte oxytocine door het CL wordt het endometrium
gestimuleerd afgifte prostaglandinen CL is na een dag of 5‐6 hier gevoelig voor inductie
luteolyse.
Voor de hond geldt dit net even anders als deze niet gedekt is, daar gaat het CL vanzelf na 75 dagen
in regressie zonder dat hier een rol voor prostaglandine bij nodig is. Bij een hond kun je ook een
persisterend CL andersom niet geïnduceerd laten afbreken.
Om deze regulatiemechanismen te onderzoeken kun je stukken uterus weglaten. Bijvoorbeeld één
hoorn laten zitten of delen weghalen. Hieruit blijk dat er een latere luteolyse plaatsvindt als het
corpus uterus weg is, en dat alleen die hoorn invloed heeft als de kant van het CL. Bij de hond en het
paard zagen ze dat het echter geen effect heeft. Hypofysectomie heeft geen invloed op het eerste
deel van de luteale fase. Prolactine (uit de hypofyse) is echter een luteotrofe factor in het tweede
deel van de luteale fase die met dopamine agonisten nagebootst kan worden.
De verschillen in regulatie geven dus ook (on)mogelijkheden om de cyclus en anoestrus te
manipuleren voor de dierenarts. Hond eigenlijk zinloos om iets te doen. Rund, paard en schaap zijn
30

makkelijk te beïnvloeden, bijvoorbeeld een kunstmatige cyclus met progesteron, een luteolyse met
prostaglandinen.
Diverse diersoorten zijn zoals gezien niet het hele jaar door cyclisch en zijn dus voor een bepaalde
periode fysiologisch anoestrisch. In de dierenartspraktijk gaat het met name om de hond, kat, fret,
paard en schaap. De anoestrusperiode wordt geïnduceerd door licht, dus melatonine. Bij de hond
weten we de precieze oorzaak niet, aangezien deze niet seizoensgebonden is. Wanneer het donker is
wordt veel melatonine afgegeven, en afhankelijk van de diersoort induceert of onderdrukt dit juist de
ovulatie. Je kunt dit ook beïnvloeden door het veranderen van de lichtintensiteit in een stal of het
toedienen van melatonine.
Hoorcollege 6: cyclus gerelateerde problemen
LH en paard
We maken een onderscheid tussen verstoringen van de cyclus zelf of problemen die gerelateerd zijn
aan een bepaald cyclus stadium. Bij dit laatste moeten we niet alleen aan hormoonproblemen en
ontstekingen denken maar ook aan gedragsproblemen bij de merrie.
1. Anoestrus (zeug; anafrodisie):
De cyclus komt niet op gang en is niet aanwezig. Dit kan veroorzaakt worden door:
‐ “Ware anoestrus”: geen corpus luteum (dus geen progesteronproductie), weinig
follikelontwikkeling (normale follikels zijn 3‐4cm). De ovaria zijn inactief en voelen klein en
hard aan.
‐ “Suboestrus”: Silent heat, er is normale ovariële activiteit, maar geen oestrisch gedrag
waarneembaar. Afhankelijk van diersoort, merrie laat 1 e cyclus van seizoen minder zien en
het rund 1 e cyclus na partus minder oestrisch gedrag aanwezig.
‐ Persisterend corpus luteum: door aanwezigheid van progesteron kan het dier niet bronstig
worden.
‐ Dracht: basis onderzoek nodig anamnese, echo, vaginoscopie
De mogelijke oorzaken van een anoestrus is dat de ovaria inactief zijn. Dit kan komen door
een slechte lichaamsconditie door teveel melk geven, ziekte of voeding. Post‐partum / veel
lactatie, seizoen, leeftijd en congenitale afwijkingen spelen eveneens een rol die de ovaria
inactief kunnen maken. Qua congenitale afwijkingen kennen we het freemartin syndroom
(kween) of chromosomaal afwijkend (XO, XXY).
De behandeling is afhankelijk van de oorzaak. Hierbij kun je denken aan toename
lichaamsconditie, daglengte verlengen tot >16 uur met kunstlicht (merrie) of juist melatonine
toedienen (bij het schaap, maar is theoretisch), temperatuur en soortgenoten toevoegen ivm
feromonen. Ook kun je hormonen (GnRH en FSH) toedienen en tot slot progesteron
withdrawal (luteale fase nabootsen, gedurende 10 dagen progesteron geven, en plotseling
stoppen geeft mogelijkheid tot een LH piek).
Bij het varken blijkt het nogal eens seizoensgebonden te zijn, zomeranoestrus, van juni tot
oktober. Naast het verbeteren van het management kun je hCG en eCG geven.
Bij het paard dat vroeg in het jaar veulent, zien we nog wel eens een lactatieanoestrus.
Behandeling kan gericht zijn op het verlengen van het daglicht, GnRH analogen om de
anoestrus te verkorten en progestagenen om een luteale fase na te bootsen.
31

Naast het niet waarnemen van de cyclus, waar of suboestrus, kun je ook een afwijkende cyclus
hebben:
1. Split oestrus: het dier is bronstig en dan weer even niet en dan weer wel. Bij een merrie
gebeurt dit wel eens in het begin van het seizoen, een rund post‐partum. Er is wel een follikel
maar er is niet voldoende LH piek om een ovulatie te krijgen. Er is dus ook geen geel lichaam.
Bij de groei van een nieuw follikel is het dier weer bronstig.
2. Verlengde oestrus: kan komen door een folliculaire cyste, of door een oestradiol‐
producerende ovarium tumor (granulosa‐theca cel tumor). Hierdoor lijkt het of het dier
langdurig in cyclus is.
a. Ovariumcyste (COF): de follikel groeit door tot >2,5cm en ovuleert dus niet en blijft langer
dan 10 dagen aanwezig. Er zijn drie vormen van bekend.
i. Folliculaire cyste: deze produceert oestrogenen, het dier blijft bronstig
en wordt als het ware nymfomaan. De behandeling is de ovulatie
opwekken met een LH piek. Hiervoor kun je GnRH toedienen of een LH‐
achtig hormoon (HCG). Omdat er geen progesteron wordt geproduceerd
zal je deze ook niet in bloed/melk meten. Transvaginaal kan het follikel
worden leeggezogen.
ii. Luteale cyste: produceren progesteron (P4). Er zijn wel deels
geluteïniseerde cellen in de rand van het follikel en er komt dus LH vrij
maar onvoldoende om een ovulatie te induceren. Het is een luteale
structuur dus deze kan geïnduceerd afgebroken worden met PGF‐2alpha.
De progesteron productie kun je in bloed / melk meten.
iii. Hemorrhagisch follikel / persisterend anovulatoir follikel bij paard: er
vindt luteínisatie plaats zonder ovulatie, maar er wordt wel veel
progesteron geproduceerd. Dit follikel is groot, 5‐12cm, waardoor het
onderscheid met een ovariumtumor lastiger is. Het heeft echter een
karakteristiek spinnenwegachtig uiterlijk op de echo. Het effect is een
afwijkende LH afgifte. We komen het met name in de transitionele fase
tegen, de behandeling is wel het toedienen van PGF‐2alpha.
b. Persisterend CL / persisterend dioestrus: de prostaglandine afgifte blijft uit door
bijvoorbeeld een endometrium afwijking. Het komt bij merries veel voor, 15% van de cycli.
De diagnose kan je stellen door opvoelen, op de echo een CL zien en een progesteron
meting doen (>1 ng/ml). Behandeling is uiteraard PGF2‐alpha.
c. Ovariumtumoren paard / rund: hormoonproducerende tumor. Vaak leidt dit tot
infertiliteit omdat inhibine wordt geproduceerd in het tumoreuze ovarium en zo de
belangrijke hormonen remt. Het gedrag van de merrie kan op allerlei manieren
veranderen. De tumor is vaak unilateraal en kan met eenzijdige OVX verholpen worden,
merrie wordt weer normaal cyclisch. De tumoren komen niet veel voor en metastaseren
zelden.
3. Persisterend postbreeding endometritis: in principe is een post breeding endometritis
fysiologisch. Er komen immers lichaamsvreemde stoffen in de uterus. De PBE is nodig voorhet
schoonmaken van de uterus en het verwijderen van overtollige zaadcellen. Dit gebeurt door
PMK’s en uteruscontracties. Echter, als de postbreeding endometritis langer duurt dan 24 uur,
spreken we van een persisterend post breeding endometritis.Het komt met name voor bij het
rund, waarschijnlijk als gevolg van subinvolutie van de uterus.
a. Pyometra rund: een bijzondere vorm van een chronische endometritis in combinatie met
een persisterend CL. Post‐partum treedt bij een vroege oestrus ook een relatief te vroege
luteale fase op. De involutie is niet voltooid en bacteriën zijn aanwezig. De bacteriën
kunnen vermeerderen (door mindere afweer o.i.v. progesteron), waardoor de PGF‐2‐alpha
afgifte als gevolg van endometriumschade onvoldoende is en een luteolyse uitblijft. Dit
32

geeft een vicieuze cirkel. De cervix blijft gesloten door het persisterend CL en het vocht
hoopt op. Vaak treedt het bij pluripare runderen op, met een afwijkende partus /
puerperium. Een persisterend CL zonder uterus inhoud treedt bij het rund niet op. De
veehouder neemt het waar als niet tochtig worden en witvuilen. Meestal wordt
arconobacterium pyogenesaangetroffen. De behandeling is een gedwongen luteolyse met
parenteraal prostaglandinen waardoor de cervix opengaat en het oestradiol weer
toeneemt. Intra‐uterien heeft door de grote hoeveelheden pus niet veel zin, na afvloeiing
kan dit wel. De prognose voor de koe is goed, voor de fertiliteit afhankelijk van interval
partus‐behandeling.
b. Persisterende post‐breeding endometritis merrie:is niet afhankelijk van de CL. Na een
dekking zijn er veel spermacellen die door het immuunsysteem opgeruimd worden.
Hierdoor is de cervix open en zijn uteruscontracties. Deze reactie is puur fysiologisch.
Wanneer dit meer dan 24 uur duurt is het afwijkend. De ontsteking komt in een vicieuze
cirkel, door de lage weerstand van het endometrium onder progesteron invloed. Door de
ovulatie gaat progesteron omhoog, het embryo sterft af en door prostaglandine afgifte
wordt de cyclus verkort. De merrie wordt dus ook niet drachtig en de cylus duurt minder
dan 21 dagen. Risicofactoren zijn herhaalde dekking, natuurlijke dekking, pneumo of
urovagina en de leeftijd. Bij dit laatste hebben oudere paarden een verhoogde kans door
verminderde uteruscontracties en omdat de uterus dieper in de buik ligt (tegen
zwaartekracht in).Wanneer de cervix gefibroseerd is, is de kans eveneens groter. De
behandeling/ preventie is één dekking per cyclus te doen met behulp van K.I.. De uterus
contracties kunnen gestimuleerd worden met oxytocine en prostaglandinen. Dit kan alleen
tijdens de oestrus. De uterus kan gespoeld worden, de cervix manueel dilateren en de
vulva dichtzetten = caslicks operatie. Verder is een intra‐uterien AB behandeling
noodzakelijk.
Een vloeistofaccumulatie tijdens de di‐oestrus is altijd afwijkend en een
endometritis.
Bacteriële endometritiden worden ingedeeld in twee groepen:
Venerisch; veroorzaken sowieso een endometritis. Deze bacteriën verbergen
zich in de sinus en fossa clitoris en rond de urethra opening.
Niet‐venerisch; veroorzaken alleen een endometritis bij gebrekkige afweer.
Cylcusgerelateerde aandoeningen hond en kat
1. Aandoeningen in de oestrogene fase:
a. Vaginale plooi prolaps: net craniaal van de urethra opening ligt, caudaal in de vagina, een
weefsel dat tijdens de oestrus sterk gaat zwellen. Dit kan echter enorm gaan zwellen op
pathologische wijze naar buiten komen. Wanneer de urethra opening ook mee naar buiten
komt dan moet je hier goed op letten. DDx: Tumor van de vaginale plooi; met name bij
een oudere hond kan ook een tumor ontstaan van de vaginale plooi ook tijdens de
loopsheid. Deze kan eveneens naar buiten komen. Leeftijd is dus belangrijke DDx factor
tussen plooi prolaps en tumor. Let op; het is bovendien iets heel anders dan de vagina
prolaps, die we bij de hond zelden zien. Door grondwrijven kan irritatie en necrose
optreden. Recidief is mogelijk dus een OVX is te overwegen ter preventie voor de volgende
loopsheid.
b. Persisterende oestrus: kan meerdere oorzaken hebben en zien we met name bij jonge
honden tijdens de eerste of tweede loopsheid. “Split heat”: loopsheid stopt voortijdig en
start opnieuw na enkele dagen of weken.
i. ovulatiestoornis De behandeling is hormonaal met GnRH preparaten die erop gericht
zijn een normale luteïnisatie te verkrijgen. De symptomen kunnen indien dit niet werkt
ook gestopt worden met progestagenen, in een lage dosering. OVX is eventueel ook
een mogelijkheid.
ii. granulosaceltumor. Bij dit laatste blijft de hond veel langer loops (>25 dagen).
33

iii. Ook de hond kan problemen hebben met cystes, dus een follikelcyste of een
geluteïniseerde follikelcyste. De progesteron blijft echter zodanig laag dat de hond
persisterend loops is.
2. Aandoeningen van de luteale fase
a. Cysteuze Endometrium Hyperplasie‐endometritis: komt veel voor bij de hond en in
mindere mate bij de kat. Tijdens deze aandoening is het klierbuizen pakket enorm
gewoekerd en er is veel secretum in de uterus en klierweefsel aan te treffen. Dit komt
door een periode van oestrogeen invloed waarbij de progesteron gevoeligheid toeneemt.
In de luteale fase kan het progesteron dan voor een CEH zorgen. Tijdens de oestrus komen
vervolgens bacteriën in de uterus welke door de CEH en de progesteron dominantie in de
luteale fase slecht geëlimineerd worden endometritis. Het treedt dus met name post‐
oestrum op. Ook macrosopisch zien we in de wand heel veel blaasjes. Er is ook een
mogelijkheid dat er een mucometra ontstaat, met veel ophoping van excreta maar nog
geen infectie. (Pyometra: geen afvloeiing, cervix gesloten en veel pus in de uterus.
Endometritis = cervix is wel open, de vagina vloeit). Een CEH op zich geeft geen
verschijnselen, wel een endometritis. Bij een open cervix zien we uitvloeiing, een
pyometra kenmerkt zich door sloomte en anorexie. De vergrote uterus kan een toename
van buikomvang geven. Braken en PU/PD kan bij de hond gezien worden. Evenals anemie.
Diagnostiek is röntgen, echo en palpatie. Röntgen onderscheid dit niet van dracht van 4‐
6,5 week dus dan is echo nodig. Vaginoscopie en touché om tumoren uit te sluiten. OVX is
eerste behandelingskeuze. Anders AB, prostaglandinen en progesteron‐receptorblokker.
Meermalen per dag en hospitaliseren. Prognose OVX goed, medicamenteus gereserveerd.
Grote kans op recidief, en fertiliteit 20%.
b. Vaginitis:is een ontsteking van de vagina met uitvloeiing. Komt bij de kat niet voor, hond
wel.
i. Puppyvaginitis: grote brachycephale rassen op 3 maanden. Witgele uitvloeiing,
aantrekkelijkheid voor reuen, Stopt meestal bij de eerste loopsheid. AB geen zin,
afwachten, prognose goed.
ii. Na de eerste/tweede loopsheid: komt met name voor bij de jonge teef na de eerste
of tweede loopsheid. De teven hebben af en toe wat uitvloeiing, komt vaak voor bij
grote, brachycephale honden van minder dan 3 jaar. De pathogenese is onduidelijk,
mogelijk heeft het te maken met progesteron dominantie. Uitvloeiing meestal tijdens
luteale fase, nooit bloederig. Teven zijn aantrekkelijk voor reuen. BO is discutabel,
vaka worden de normale bacterieën gevonden. Vaak recidief na AB en cortico’s,
prognose niet goed voor behandeling. Wel nemen de verschijnselen vanzelf af,
fertiliteit ongestoord.
iii. Vaginitis oudere teef: allerlei oorzaken, bijvoorbeeld urine‐incontinentie. Viraal kan
door herpes, met blaasjes en uitvloeiing. Bij persisterend weefsel na OVX en neoplasie
is de uitvloeiing bloederig, anders niet. Therapie afhankelijk van oorzaak.
Ook bij de merrie komt een vaginitis voor meestal in combinatie met endometritis of
pneumo‐vagina. We zien geel‐grijzige uitvloeiing en kan oorzaak zijn voor abortus.
Oorzaak niet bekend, wel vaak isolatie van streptococcus equi zoöepidemicus.
3. Aandoeningen van de anoestrus:
a. Primaire anoestrus: dit is een verlengde anoestrus, maar bij een teef jonger dan 18
maanden spreken we van een primaire anoestrus, dus het niet optreden van de eerste
loopsheid/ krolsheid. Eén van de eerste oorzaken van een primaire anoestrus is
hermafroditisme met allerlei erfelijke en niet‐erfelijke oorzaken. We spreken van een
verlengde anoestrus wanneer deze langer dan 1 jaar duurt of 2x de voor die hond normale
interval. In dat geval moet je ook aan hypothyreoïdie, cushing etc denken.
34

. Abnormaal verlengd anoestrus interval: de teef is al een keer loops geweest maar nu voor
2x de normale tussentijd of meer dan een jaar niet. Oorzaken zijn hypothyreoïdie,
iatrogeen, slechte waarneming eigenaar of stille oestrus. Bij een teef > 8 jaar neemt de
lengte normaliter toe. Om de oorzaak vast te stellen zijn van nut: progesteronconcentratie
in plasma (

andere ruiter en het beste is de combinatie met een progestagenen behandeling, ovariëctomie of
een GnRH vaccin.
Een schijndracht kun je induceren door eerst een dracht te maken en deze na een tijdje kapot te
knijpen. De merrie is niet meer drachtig, maar kan wel tot 5 maanden in diëstrus blijven, als gevolg
van de drachtherkenning en endometrium cups (EcG). Is wel twijfelachtig in verband met ethiek.
Hiermee verleng je de endogene progestagenen productie. Een andere methode is het CL laten
persisteren.
Je moet je realiseren dat een ovariëctomie een laatste optie is wegens het ingrijpende karakter.
Bovendien is de reden voor hengstigheid bij de merrie de afwezigheid van progesteron, en niet de
aanwezigheid van oestragenen. Na een OVX kan de merrie dus toch nog hengstig worden. Alle
behandelingen hebben overigens nadelen.
‐ Progestagenen: gezien als doping door enkele sportbonden
‐ Dracht is niet te combineren met topsport
‐ Dracht afbreken is niet acceptabel voor eigenaren vaak en de merrie moet maar drachtig
worden
‐ Ovariëctomie is veel risico, is niet meer geschikt voor fok en is misschien wegens de reden
niet ethisch acceptabel
‐ GnRH vaccin geeft mogelijk een blijvende acycliciteit, dus soms valt het niet mee om de
reversibiliteit in stand te houden. Deze is bovendien nog niet in NL geregsitreerd voor
paarden.
Oestruspreventie bij de teef en de poes
Hier maak je gebruik van om een aantal zaken te voorkomen, namelijk oestrusverschijnselen, dracht,
schijndracht of de negatieve invloeden van progesteron. Dit laatste gebeurt na een overiëctomie, en
progesteron kan veel problemen veroorzaken, zoals CEH of fibroadenomateuze hyperplasie. Er is op
de wereld een enorm overschot aan dieren, dus anticonceptie speelt bij honden en katten (i.t.t.
paard) wel een belangrijke rol. We kunnen de oestrus voorkomen met een operatie, wat het meeste
voorkomt. Medicamenteus is echter ook mogelijk met behulp van progestagenen.
Bij een sterilisatie kun je kiezen tussen een ovariëctomie (OVX) of een ovariohysterectomie (OVHX).
Voordelen OVX:
‐ Minder invasief dan OVHX
‐ Kans op CEH afwezig
‐ Kortere anesthesie dan OVHX
‐ Minder risico op post‐operatieve complicatie (bloeding, urologisch) vergeleken met OVHX.
‐ Incidentie mammatumoren lager in vergelijking met medicamenteuze behandeling
‐ Incidentie diabetes mellitus neemt af in vergelijking met medicamenteuze behandeling
‐ Kans op acromegalie neemt af in vergelijking met medicamenteuze behandeling>
Nadelen OVX:
‐ Irreversibel
‐ Operatierisico
‐ Meer kans op urine‐incontinentie (sfinctermechanisme blaas/urineweg kan minder goed gaan
werken) Vooral bij honden zwaarder dan 20kg.
‐ Vachtverandenig (Cocker Spaniel, New Foundland, Afghaanse Windhond)
Wanneer je hebt besloten om een OVX te doen is het nodig om te bepalen wanneer. De mogelijke
voordelen van een heel vroege ovariëctomie (voor de eerste loops/krolsheid) zijn een minder risico
op mammatumoren (geen goed onderzoek gedaan), de ingreep is makkelijker (nog minder
vetvorming, makkelijker bereikbaar) en er is geen oestrus geweest dus überhaupt nooit kans op
dracht. Dit laatste is met name van belang bij overpopulatiegebieden.
36

De nadelen van een vroege behandeling zijn: vaginitisklachten kunnen continueren indien al
aanwezig (progesteron invloed?), anesthesierisico is verhoogd als je geen aandacht geeft aan de
immaturiteit van de pup, urine incontinentierisico neemt toe, sluiting van de epifysair lijnen is
vertraagd (ook door progesteron GH) en tot slot problemen met de vulva en urinewegen
(teruggetrokken vulva, dermatitis, vaginitis, urinweginfecties). Een belangrijke factor is natuurlijk ook
de wens van de eigenaar!
Bij de medicamenteuze interventie spelen zoals gezegd met name progestagenen een rol. De
voorkeur bij de hond is voor proligeston dat parentaal (lang‐werkend) wordt toegediend en een
zwak progestageen is. Het geeft dus minder neveneffecten. Een andere optie die ook oraal kan is
MPA. Je dient de middelen bij voorkeur toe een maand voor de verwachte loopsheid. Oraal gebruik
je als een kort uitstel is gewenst of maximaal 21 dagen. Na een wisselende periode komt hierna de
oestrus weer terug. CEH‐endometritis neemt niet toe bij proligeston! Bij de poes heeft de voorkeur
wel voor het gebruik van orale progestagenen, MPA, omdat de neveneffecten van dit middel bij de
poes minder zijn. Bovendien is de werkingsduur van parenterale progestagenen onvoorspelbaar en
de toediening kan in geval van dracht makkelijk worden gestopt. Voor de eerste krolsheid en
loopsheid GEEN progestagenen toedienen, risico op CEH en melkklier hyperplasie dan zeer groot.
Afhankelijk van het type middel en dosering zijn er veel neveneffecten van progestagenen:
acromegalie, diabetes, neoplasie van mammaweefsel, pseudodracht en verlengde dracht. Deze
nadelen komen echter door progesteron die tijdens een normale niet geholpen cyclus van de teef
ook voorkomen. Bij het gebruik van proligeston is er geen toename in riciso op CEH, MPA wel.
Mammatumoren zijn een probleem. Zonder sterilisatie is dit percentage ongeveer 25%. Een
ovariëctomie heeft echter tot 2,5 jaar slechts effect, daarna niet meer voor de maligne tumoren.
Ditzelfde geldt dus wel voor endogene progestagenen, waarbij het risico vergelijkbaar is. Wil je dus
echt voorkomen dan zul je een OVX moeten doen voor 2,5 jaar. De tumoren bij een jonge poes zijn
vaak fibroadenomateuze hyperplasie, terwijl het bij een oudere poes nog wel eens een carcinoom
betreft. OVX voorafgaand aan de invloed van progesteron doet het risico 7x afnemen.
Ook de fret heeft een door dekking geïnduceerde ovulatie en wordt in het voorjaar oestrisch. Als de
fret niet gedekt wordt blijft de fret oestrisch dat kan leiden tot anemie, kaalheid en
beenmerghypoplasie. Hier gaat de fret dood aan. Je moet dus de oestrus voorkomen. Dit kan met
een ovariëctomie, maar dit geeft een grote kans op bijniertumoren waardoor het oestradiol alsnog
omhoog gaat en dus dezelfde problemen krijgen als bij een oestrus. Progestagenen zijn niet erg
praktisch omdat deze meerdere toedieningen per seizoen nodig hebben. Bij de fret, dus heel anders
dan de teef, zijn GnRH agonisten (Suprelorin) het beste (als implantaat). De fret start met een
oestrus maar dat is aanvaardbaar. Ook kan het gebruikt worden bij de mannelijke fret!
Bij mannelijke dieren wordt het onvruchtbaar maken gedaan door een deel te verwijderen van de
ductus deferens, vasectomie. Dit kan zijn omdat de eigenaar erom vraagt, gedrag of slachtkwaliteit.
Heel soms zijn er medische indicaties. Naast de chirurgische castratie is een immunocastratie
mogelijk met antistoffen tegen GnRH. Deze methode is reversibel.
Bij een sterilisatie behoudt het dier nog wel zijn testosteron. Sommige dieren worden gebruikt om zo
vrouwelijke oestrische dieren op te sporen, zoekberen/stieren/rammen. Het verspreiden van
dekinfecties neemt hierdoor wel toe, omdat ze wel kunnen copuleren maar alleen niet bevruchten.
Werkcollege 4:
Casus 1: 4 maanden oude boxer, met vaginale purulente uitvloeiing.
Wanneer een puppy vaginitis heeft dan werkt antibioticum wel even, maar zodra je ermee stopt
komt het direct weer terug. Er is dus geen goede behandeling voor. Goed is het om de vagina met
niet‐aggressieve middelen schoon te maken, bijvoorbeeld water. Meestal is het gewoon afwachten
37

en is het na de eerste loopsheid over. Waarschijnlijk doordat de afweer van de vagina verbetert door
de inmiddels opgekomen hormonen. Indien het gecombineerd wordt met een blaasontsteking is het
wel verstandig om een antibioticum te geven.
Nadat deze pup op 8 maanden loops is geweest heeft de teef na 2 weken nogmaals vaginale
uitvloeiing en blijkt zeer aantrekkelijk voor reuen te zijn. Belangrijk is te vragen waarom de eigenaar
dacht dat de teef loops was, dus zowel de uitvloeiing als gedrag. De differentiële diagnose is:
endometritis, vaginitis, incontinentie, persisterende pro‐oestrus (follikel heeft niet geövuleerd en
teef is persisterend loops), split oestrus (periode van wel en niet en dan wel loopsheid). Vragen die je
met deze DDx is gedachte zou moeten stellen zijn: hoelang duurt die uitvloeiing, hoe ziet de
uitvloeiing eruit, wanneer komt dit, is het erger geworden? Bij endometritis verwacht je ook braken,
PU/PD (toxinen beschadigen de nier), anorexie, ziekte. Voor de incontinentie kun je vragen naar
urinekenmerken.
Het blijkt vaginitis te zijn, dus inmiddels na de eerste loopsheid. In de pathogenese van een vaginitis
spelen hormonen (progesteron) een rol, bovendien hebben grote brachycephale rassen er meer kans
op wegens een veel geplooidere vagina. Het komt vrijwel alleen voor bij honden tot 3 jaar. De
precieze pathogenese is onbekend, maar onderzoek daarnaar is niet nodig omdat het goed te
behandelen is, niet ernstig en vanzelf weer over gaat. Na de eerste loopsheid geven we wel een
antibioticum vaginaal. Dit doen we vaak in combinatie met cortico’s om de ontsteking te remmen
(afweersysteem is in de war en het jeukt). Hier gebruiken we bijvoorbeeld neotrian voor, wat
oorspronkelijk een oorzalf is, en met een spuit ingebracht kan worden.
Aan het einde van de luteale fase wordt het vanzelf al beter door het wegvallen van het progesteron.
Je kunt mogelijk met dopamine agonisten de prolactine remmen maar dit is niet echt nodig. Voor de
fertiliteit maakt het bovendien ook niets uit. Na behandeling is de kans op recidief vrij groot zodra de
progesteron gehaltes weer omhoog gaan, een blijvende oplossing is dan een ovariëctomie.
Nu heeft ze een purulente uitvloeiing op 6 jaar, 2 maanden na de loopsheid en inmiddels al 2 nesten
gehad. En de DDx verandert door de leeftijd: endometritis post‐oestrum (CEH) en vaginatumor. Je
zou in dit geval willen vragen naar algemeen ziek waarbij je let op braken, PU/PD, afvallen,
verminderd uithoudingsvermogen. Je onderzoekt uiteindelijk de DDx met een vaginoscoop waarbij je
kijkt naar vaginatumoren, en je kunt een vergrote uterus voelen bij endometritis tijdens de
buikpalpatie (let op, ook vergroot bij dracht en onderscheid van 4,5‐6 weken niet te maken echo).
Van de tumoren komen goedaardige vrij vaak voor: fibromen en leiomyomen. Als kwaadaardige
tumor zou je denken aan een plaveiselcelcarcinoom, maar komen niet veel voor. Verder kennen we
condylomen, waarbij tumor cellen tijdens de coïtus zijn overgebracht. Deze komen in Nl weinig voor.
Bij goed aardige tumoren kun je ze gewoon verwijderen, eventueel met een inknipping. Een
endometritis genees je met een OVHX. Wanneer de eigenaar wel graag wilt fokken met de dieren
moet je iets anders doen. De progesteron zorgt ervoor dat de cervix dicht zit en dus niet te spoelen
is. We willen eigenlijk het CL weg, wat je kunt doen door een dopamine agonist te geven om de
prolactine te stoppen (alleen in de tweede fase van de luteale fase is het CL hypofyse afhankelijk). Dit
heeft echter heel veel bijwerkingen. Toch blijkt het CL een klein beetje gevoelig voor prostaglandine
een paar keer per dag een klein beetje prostaglandinen F2alpha(off‐label) geven om te zorgen dat
het CL sneller afbreekt. Om het progesteron tegen te gaan kun je een progesteron receptor blokker
geven, alizine. Hierbij is ter controle wel een opname verstandig. De kans dat de teef daarna nog
zwanger wordt is echter toch nog afgenomen tot 20%.
Casus 2:bij twee teven komt een dikte tijdens de loopsheid buiten de vulva. Teef A is 8 jaar en teef B 1
jaar oud.
Teef A is de meest waarschijnlijke diagnose een tumor, een leiomyoom of eventueel een fibroom.
Omdat deze naar buiten komt is een leiomyoom waarschijnlijker omdat deze gesteeld is. De
behandeling is het operatief verwijderen.
38

Bij teef B denken we wegens de leeftijd eerder aan een vaginale plooi prolaps. Onder invloed van
oestradiol gaan de plooien (mucosa) zwellen (oedemisch) die naar buiten kunnen komen. Bij het
rund kennen we een soortgelijk probleem, maar verschillend van aard. Hierbij is het een vagina
prolaps na de partus, waarbij de vagina instulpt en de binnenwand naar buiten stuwt. Hierbij gaat
echter de hele vagina wand naar buiten. Bij de vaginale plooi prolaps stulp alleen de mucosa uit. Dit
gebeurt over het algemeen ventraal, craniaal van de urethra. Kennelijk is de invloed van oestragenen
daar het hoogst. Bij het rund is het juist vaker dorsaal. Bij deze hond is de behandeling het
verwijderen van de vaginale plooi. Hierbij bindt je eerst de basis van de plooi af met een ligatuur en
twee hechtingen, en daarna snij je de plooi weg.
Casus 3: koppel pinken van 15 maanden oud hebben een lichte vorm van vaginale muco‐purulente
uitvloeiing. Ze lopen in de wei samen met een stier.
Pinken zijn ouder dan een jaar maar hebben nog niet gekalfd. Van koeien willen we dat ze op 2 jaar
voor het eerst een kalf hebben, dus geïnsemineerd wordt vanaf 13‐14 maanden. De meest
waarschijnlijke oorzaak voor muco‐purulente uitvloeiing is een infectieuze aandoening. Gezien het
feit dat ze het allemaal hebben en er een stier rond loopt is een SOA waarschijnlijk. Een vaginitis kan
door een vieze penis ontstaan, verder kun je denken aan chlamydia, herpes of IBR. Om dit te
onderzoeken kun je een swab nemen, of gewoon even goed voelen en kijken. Bekijk hierbij ook goed
de stier! Belangrijke vragen hierbij zijn of de stier nieuw is, zo niet, nieuwe pinken die de infectie zijn
begonnen. Voor de behandeling is de vraag of het erg is of niet. Meestal is het even afwachten, en
koorts in de gaten houden. De koeien moeten het eigenlijk zelf even oplossen. Kijken of je iets aan de
stier kunt doen, bijvoorbeeld uit de wei halen.
Casus 4: een veehouder wil een koe 70 dagen na de partus insemineren maar ziet haar niet tochtig.
Een koe wordt 3 weken p.p. voor het eerst tochtig, maar dit is een stille tocht, en de tweede, dus 6
weken later laat een koe het vaak pas zien dat ze in oestrus is. Eerste inseminatie wordt echter vaak
pas op 60 dagen gedaan p.p. Deze eerste inseminatie is niet altijd succesvol, dus een boer houdt een
gemiddelde tussenkalf tijd aan van maximaal 400 dagen. (280 dagen dracht + 63 dagen tot zichtbare
oestrus + mislukte inseminaties).
Wanneer een koe op 70 dagen post partum aangeboden wordt bij de dierenarts voor een
gyneacologisch onderzoek kunnen hier meerdere redenen voor zijn: niet tochtig worden (anoestrus
door een ware anoestrus, of valse anoestrus (koe laat niet zien of boer kijkt niet goed)),
drachtigheidscontrole en mislukte inseminaties. Om een snellere nieuwe ovulatie te krijgen kun je
PGF2‐alpha geven waardoor het CL eerder wordt afgebroken.
De redenen dat de veehouder de koe niet tochtig ziet is dus ware of valse anoestrus of toch drachtig
(bijvoorbeeld door een ontsnapte stier). Het is belangrijk dat een boer een koe tochtig ziet omdat
een koe binnen 12 uur na tochtigheidsverschijnselen geinsemineerd moet worden. Bovendien laat
een koe maar 5‐8 uur tochtigheidsverschijnselen zien. De tochtigheidsverschijnselen zijn: springen,
blijven staan, flehmen, uitvloeiing, meer bewegen.
De koe blijkt na rectale palpatie een pyometra te hebben met een geringe uitvloeiing, wat een
purulente endometritis is met een gesloten cervix. Om de cervix gesloten te houden heeft de koe dus
zeker weten een CL.Eenpyometra gaat altijd gepaard met een persisterend CL, anders kan de cervix
niet gesloten zijn. Deze diagnose kun je bevestigen door rectaal te voelen en een echo te maken
(sneeuwvlokjes bij pyometra). Het onderscheid tussen een uterus gevuld met een vrucht of pus kun
je maken door een vruchtvlies wel of niet te voelen (membraanslip). Ook kun mogelijk al benige
delen van de vrucht voelen of andere delen.
Een persisterend CL blijft langer bestaan dan normaal bij deze koe, dus langer dan 17 dagen. Dit kan
omdat de uterus gevuld is, dus het lichaam denkt dat er een dracht is, PGF2‐alpha wordt niet
afgegeven. Mogelijk is dit in combinatie met een beschadigd endometrium. Om dit vast te stellen kun
je voelen of er een pyometra is en met echo een CL vaststellen.
39

De behandeling bestaat uit het toedienen van prostaglandinen. Voordat je dit doet kun je nog even
afwachten of het lichaam het zelf kan. Een koe wordt, anders dan de hond, niet zo ziek van een
pyometra.
Een persisterend CL kun je ook aantreffen bij de merrie. De diagnose stel je op vergelijkbare wijze,
dus met een echo en kijken of er een CL zit (kun je niet voelen!). De tochtigheid controleer je door
een hengst erbij te zetten, schouwen, bij niet tochtig zal de merrie de hengst in elkaar trappen.
Verder check je een gesloten cervix etc. De behandeling is ook hier PGF2‐alpha eenmalig.
Casus 5: een dag na inseminatie laat de merrie een wit‐gele uitvloeiing zien
De DDx voor deze uitvloeiing is: post‐breeding endometritis (wegens allergie voor de sperma en
andere hieraan verwante stoffen), uitlopen van de hengstigheids urine bij een uro‐vagina.
De oorzaak van deze uitvloeiing onderzoek je met een vaginoscoop op de aanwezigheid van een uro‐
vagina. De endometritis kun je onderzoeken met echo of rectale palpatie. Er blijkt sprake te zijn van
een post‐breeding endometritis. Dit is niet perse afwijkend omdat het fysiologisch is en bij elk paard
voor komt. We vinden het pas abnormaal als het langer dan 48 uur duurt. Predisponerende factoren
voor een endometritis bij een paard zijn voor oudere dieren, dieper in de buikholte liggen (tegen
zwaartekracht in werken), meerdere inseminaties te kort op elkaar, cervicale afwijkingen (fibrose) en
tot slot inseminatie tijdens de veulen hengstigheid (ovulatie 9‐10 dagen na de partus, maar uterus is
nog niet helemaal goed ge‐subivolueerd).
Omdat deze merrie nog niet pathologisch is gaan we nog niets doen. Wanneer dit wel zo zou zijn zou
je de uterus willen spoelen met fysiologisch water (1,5‐2L) en een uterus contractie opwekken met
oxytocine of PGF2‐a. (dit laatste heeft wegens bijwerkingen en risico op verwijderen CL niet de
voorkeur)
Gezien de hoofdoorzaak van de endometritis zou je een aantal dingen willen adviseren om herhaling
te voorkomen: eenmalig inseminatie, niet op veulenhengstigheid, insemineren op een follikel van
meer dan 35mm, hCG geven om LH‐achtige werking op te wekken, preventief spoelen na 12 uur.
Werkcollege 5: fertiliteitsbegeleiding individueel dier en oestrus preventie
Casus 1:Een veehouder die tot voor kort koeien en schapen had, is wegens economische problemen
gestopt met het houden en fokken van deze dieren. Hij heeft nu honden en katten waarmee hij wil
fokken. Hij was gewend om als de koeienoestrisch gedrag vertoonden, een eenmalige inseminatie uit
te (laten) voeren. Deze eigenaar laat nu ook zijn teven en poezen eenmalig dekken, zodra ze oestrisch
zijn. Zijn drachtresultaten zijn echter bedroevend slecht.
Als je een koe ’s ochtends tochtig ziet, insemineer je ’s middags, als ze ’s middags tochtig is
insemineer je de volgende ochtend (ong. 12uur ertussen). De beginnende tocht vindt plaats onder
invloed van oestradiol, geproduceerd door een dominant pre‐ovulatoir follikel. De koe krijgt 6 uur
hierna de LH piek en 24 uur later ongeveer ook de ovulatie. Dan is de koe niet meer tochtig maar
moet dus al wel geïnsemineerd zijn.
De teef is veel slechter voorspelbaar in haar ovulatie, maar de beste indicatie is de LH‐piek. Ongeveer
1‐2 dagen na deze piek ovuleert de teef. Echter ga je niet tussen de LH piek en de ovulatie
insemineren. De eicel moet namelijk na ovulatie nog een tijdje rijpen, dus je wacht langer met het
dekmoment. Dit hangt samen met een hogere progesteronwaardedoor het inmiddels gevormde CL,
welke je in het bloed kunt meten. De inseminatie is ongeveer 2‐3 dagen na de LH‐piek, maar doe je
pas als de progesteronwaarde boven een bepaalde waarde uit is gekomen. De loopsheid valt
voorafgaand aan deze LH‐piek.Altijd moet je wel oppassen dat deze waarden gebaseerd zijn op
gemiddelden, terwijl teven veel onderling verschillen. Bloedwaarden zijn nodig om tot uitsluitsel te
komen, met behulp van radio‐immunoassay (RAI). Bij de teef gebruik je geen echo om de follikels
vast te stellen en het nodige CL te vinden.
40

Het probleem is dat het onderscheid tussen follikel en CL moeilijk is, omdat het follikel zich langzaam
tot een CL ontwikkeld en niet zoals bij LH in elkaar overspringt. Ook cytologie van het vaginaslijmvlies
geeft een indicatie over de dekmogelijkheid, maar werkt verreweg het beste in combinatie met
progesteron bepaling, 3x per week.
Veel fokkers insemineren 11‐13 dagen na de start van de pro‐oestrus, maar door de grote variatie
tussen teven is het slagingspercentage hiervan maar 50%.
Ook de LH‐surge kan bepaald worden, maar de variatie tussen deze en de ovulatie is groot.
Bovendien moet het meerdere malen per dag gemeten, is een heel snelle korte piek.
Bij de poes is het helemaal een ander verhaal. Deze hebben een geïnduceerde ovulatie, waarbij de
dekking een prikkel in de vagina geeft en een LH piek induceert. Over het algemeen moet de poes
hiervoor meerdere keren gestimuleerd worden (1x = 50%), dan krijg je een optimale LH piek. Hoe
vaker je dekt, hoe hoeger de LH‐piek, hoe groter de kans op ovulatie is.
De teleurstellende resultaten van de veehouder komen door fouten in dit verband. De poezen
moeten meerdere malen gedekt worden op dezelfde dag, in plaats van één keer, tijdens de
krolsheid. De teven moeten gedekt worden op basis van progesteron bepaling en niet de loopsheid
(veel te vroeg!), en zullen dus veel later gedekt moeten worden. Bij gebruik van diepvriessperma is
het tijdstip nog nauwkeuriger nodig omdat deze kort in leven blijft.
Optimaal progesteronmoment voor teef is 16 nmol. Progesteron stijgt bij de teef al voor de ovulatie.
Voor de merrie afwezigheid van progesteron.
Casus 2: Oestruspreventie wordt vooral toegepast bij gezelschapsdieren en de merrie. Een enkele keer
kan de vraag ook in de hobbysector van de vleesveehouderij worden gesteld.Toch blijkt
oestruspreventie voor de merrie een andere achtergrond te hebbendan voor de teef, poes en het fret.
Gedragsproblemen die gerelateerd zijn aan de cyclus van de merrie zijn tijdens de hengstigheid:
verminderde prestatie, frequent urineren, niet willen lopen, agressie en lui zijn. Soms echter zijn er
gedragsproblemen die helemaal niet gerelateerd zijn aan de hengstigheid maar wel zo lijken. Om te
onderzoeken of dit daadwerkelijk het geval is kun je: navragen of het elke 3 weken, 1 week is of
continue of seizoensgebonden;vragen naar veranderingen in de omgeving; uitsluiten dat het paard
een lichamelijk letsel heeft; merrie schouwen op hengstigheid ; controle geslachtsapparaat op
hengstigheid; tumor op eierstokken uitsluiten (ook een continu probleem). Tot slot vergelijk je het
gedrag tussen hengstigheid en niet hengstigheid. Pas als je dit onderzoek goed hebt gedaan, kun je
eventueel over tot oestruspreventie.
Oestruspreventie wordt nooit gebruikt als contraceptie omdat alleen het gedrag wordt beïnvloed en
niet zozeer een bevruchting wordt voorkomen. Bij contraceptie blijft de cyclus bestaan alleen wordt
een bevruchting voorkomen. Een vorm van oestruspreventie is bijvoorbeeld een zwangerschap.
Nadelen zijn dat ze vanaf 6 maanden niet meer in de topsport mogen verschijnen en natuurlijk dat je
een veulen krijgt.
Schijndracht creëren door na de drachtherkenning het vruchtje kapot te knijpen op dag 17, maar het
CL blijft 60‐90. Nadeel is ethisch misschien moeilijk en de merrie moet eerst drachtig worden.
Wanneer je nog later crusht op 35 dagen vormt zich een endometrium cup welke via de productie
van ECG zorgt voor extra secundaire follikels en de hengstigheid zelfs tot 100‐120 uitblijft. Ethischer
is dit mogelijk nog onverantwoorder.
Hengstigheid kan bovendien tijdelijk worden uitgesteld met behulp van progesteron, bijvoorbeeld
om zo aan te passen aan het wedstrijdschema. Progesteron bootst het corpus luteum na.
Progesteron (regumate) staat wel op de lijst voor doping, met als uitzondering gebruik op basis van
gedragsproblemen aan de oestrus gerelateerd bij de merrie. Regumate gaat oraal, spuitpreparaten
werken minder betrouwbaar. GnRH vaccin: is een chemische castratie door een vaccinatie tegen
GnRH, met een slecht voorspelbare werkzaamheid, mogelijk geen oestrus terugkeer na stoppen en in
NL nog niet op de markt. Knikker inbrengen in de uterus die als dracht wordt gezien en zo het CL in
41

stand houdt. Verlengt de dioestrus. Werkt vaak niet en uithalen is ook best lastig.
Ovariohysterectomie is ook mogelijk, maar is irreversibel en heeft een groot operatierisico bij de
merrie.
Bij koeien doe je eigenlijk nooit aan oestruspreventie maar kan het wel. Er zijn geen preparaten
geregistreerd en off‐label gebruik geeft wachttijd voor slacht en melk en het werkt veel korter. Vaak
gebruik je implantaten die maar 10‐14 dagen werkzaam zijn.
Bij de teef, poes en fret kan de preventie zowel medicamenteus als chirurgisch gedaan worden. Een
chirurgische ingreep is of een OVX of een OVHX. Over het algemeen doe je een OVX als er geen
indicatie voor een OVHX is, de ingreep is dan namelijk minder groot. Bij de teef doen we liever een
chirurgische ingreep dan medicamenten omdat er minder kans op mammatumoren (met name
maligne) is na een OVX voor 2,5 jaar oud. Ook is er minder kans op endometritis en diabetes mellitus.
Natuurlijk zijn er ook nadelen; toename van lichaamsgewicht, het is definitief, urineincontinentie met
name bij grote rassen (door blaas meer in bekkenholte na OVX en de sfincter zelf kan ook aangetast
worden en tot slot door daling oestrageenconcentratie), gedragsveranderingen (progesteron dempt
gedrag en dat is er nu niet), vachtveranderingen (cocker spaniel, afgaanse windhond,
Newfoundlander).
Medicamenteus gebruik je wellicht wel als je later nog een nestje zou willen. Of als het
anesthesierisico te groot wordt bij bijvoorbeeld dieren met een afwijking. Bij de teef en koe
gebruiken we progestagenen ter oestruspreventie. Bij de teef hebben we hierbij een voorkeur voor
proligeston, als merk. Als je medicijnen gaat toedienen moet je rekening houden met:
dopingregelementen, wachttijden voor slacht en melk, het is belangrijk om op het juiste moment te
starten in de anoestrus of diestrus, je moet altijd controleren of het dier echt niet drachtig is, je moet
kiezen tussen een injectie of orale toediening, rekening houden met bijwerkingen, kosten.
Bijwerkingen die we bij de hond en kat kennen zijn: risico op Cysteuze Endometrische Hyperplasie
endometritis, verlengde dracht indien ze drachtig zijn, hypersecretie GH diabetes, tumoren van de
melkklierpakketten, hogere secretie van prolactine schijndracht.
Bij fretten is het belangrijk om de oestrus te voorkomen bij fretten omdat als deze niet gedekt wordt,
hierdoor krijg je een persisterende oestrus die tot beenmerg hypoplasie leidt anemie en kaalheid.
De fret heeft een geïnduceerde ovulatie dus zonder dekking blijft deze in oestrus en gaat de cyclus
niet verder. De fret kan hieraan dood gaan. Oestruspreventie van de fret: OVX, progesteron en GnRH
agonistin de vorm van een implantaat, waarbij de laatste een voorkeur heeft maar heel erg duur is
en 1,5‐2 jaar werkt. De progestagenen worden wel veel toegepast, maar moet vaker toegediend en
kan schijndracht veroorzaken. Een OVX doen we niet om meer kans op bijniertumoren negatieve
feedback vanuit het ovarium op de LH secretie valt weg.
Casus 3: Fertiliteitbegeleiding vormt op rundveebedrijven een belangrijk onderdeel van
debedrijfsbegeleiding. Een optimale vruchtbaarheid is direct van belang voor deeconomische
bedrijfsresultaten bij rundvee. Voorafgaand aan het bedrijfsbezoekop een rundveehouderijbedrijf met
80 melkkoeien wordt een werklijst uit decomputer gedraaid. Op deze werklijst staan de koeien
vermeld die (1) nog niettochtig (gezien) zijn en (2) voor een drachtigheids‐onderzoek in
aanmerkingkomen. Bovendien is het bekend dat er op dit bedrijf problemen bestaan met het
‘op tijd’ drachtig worden van de koeien. Voorts ligt het aantal inseminaties dat perdrachtigheid moet
worden uitgevoerd te hoog (goed 1,8; op dit bedrijf 2,5)gezien wordt een rectaal (met en zonder
echografie) en vaginoscopisch onderzoekuitgevoerd. Er is bij deze koe sprake van het beeld:
‘anoestrus, maar welcyclisch’.
Dit verschijnsel noemen we ook stille tocht, dat veelal uit een management probleem komt en de
veehouder het gewoon niet kan zien, met name als het laat na het afkalven is. Klinisch kan het ook
42

optreden, bijvoorbeeld door onvoldoende LH productie en geen dominante follikel maken, vooral
kort na het afkalven door hormonale disbalans. Wat kunnen we in de cyclus waarnemen?
‐ 9 dagen na de tocht zitten we in de diestrus dus op de ovaria vinden we een groot CL. We
hebben een lage tonus van de baarmoeder (dus slap) door een progesteron productie. Er
kunnen kleine follikels aanwezig zijn.
‐ 19 dagen: we verwachten dat de koe oestrisch is, de progesteron productie valt weg en
oestrogenen geven prikkeling, waardoor de tonus van de baarmoeder toeneemt. Verder
hebben we een dominant follikel en tochtig gedrag. Met vaginaal onderzoek vinden we slijm
in de vagina, dat een beetje taai van aard is.
Ondanks 7 inseminatie pogingen om een bepaalde koe op dit bedrijf drachtig tekrijgen, bleek deze
elke keer weer tochtig te worden. Na de achtste pogingmet sperma van dezelfde stier als voorheen
gebruikt, blijkt de koe echtertoch drachtig te zijn.
Repeat‐breeder noemen we dit. Het probleem hiermee kan zijn is dat het dekmoment steeds
verkeerd was gekozen en nu toevallig goed of vroeg‐embryonale sterfte (

Bronn:
Senger 20003,
fig 10‐5
Broon:
WC6 Vooortplanting
2011‐2012, UU
44

Voor de spermatogeenese
is nodig:
‐ sspermatocyttogenese:
mitotische
delingenvan
de e spermatogoonia
‐ meiotische delingen vaan
de spermmatocyten:
vorming haaploïde
sperrmatide
uit diploïde
sspermatocytt
‐ sspermiogeneese:
differenntiatie
v.d. sppermatiden
‐ ooptimale
enddocriene
en paracriene rregulatie
Wanneeer
de spermmatiden
af zijn
is het hhet
doel om m een zo coompact
en bbeweeglijk
mogelijke m
spermaccel
te maken.
1. GGolgifase:
wwaarbij
een acrosoomblaasje
wordt gevormd. TTerwijl
dit ggebeurt,
mig greren de
ccentriolen
nnaar
de basis
van de nnucleus.
Het proximale deel vormt het anker voor het
fflagellum,
heet
distale deeel
een axoneeem.
2. TTijdens
de CCAP
fase vormt
de acrosoom
een du uidelijk te onnderscheidenn
blaasje bov venop de
nucleus. Hett
flagellum begint
naar buiten
te proj jecteren.
3. AAcrosomaal
fase: de cel begint zich vverder
te ver rlengen.
4. ttijdens
de mmaturatiefasee
worden alle
organellen n die overbodig
zijn eruitt
geworpen, zodat de
ccel
zo comppact
en gesstroomlijnd
mogelijk bli ijft. Omdat de kop vann
de spermacel
ook
ccompact
mooet
zijn, moeeten
de chroomatiden
ook
compact ggemaakt
worrden.
De con ndensatie
vvan
dit chroomatide
gebeeurt
door eeen
een histo on: protaminne.
Mitochonndriën
cluste eren zich
rondom de flagellum. DDe
hele cel is omgeven n door plasmamebraan.
De staart van een
sspermacel
iss
vanbinnen gevormd dooor
microtub buli in 9 paren
rond een kkring
en een n centraal
paar. Fibrilleen
in de wand
van dee
staart zorg gen voor dee
stevigheidd,
de tubuli voor de
beweeglijkheeid.
Uiteindeelijk
krijg je eeen
spermac cel met verscchillende
ondderdelen,
en de vorm
vvan
de kop iss
diersoortsppecifiek.
Bron: HHC8
Voortplannting
2011‐
2012
Binnen ee en testesbuisje
kun je verschillend de verre
stadia (I t/m VIII) van ontwwikkelingen
zien in
verschillen nde gebiedenn
van het buisje.
Een st tadium is
een bepaalde
celsammenstelling
oop
die plek inn
het epithee el, welke conntinu
overgaaat
naar het volgende v
stadium.
Wanneer ééén
stukje iin
het epitheel
alle 8 st tadia heeft doorlopen sspreken
we van een
voltooide
spermatoogene
cycluss,
en duurt enkele dagen.
Binnen een buisje loopt dus niet n alles
synchrooon
en dit draaagt
zorg vooor
de continuue
ontwikkel ling van sperrmacellen.
Een andder
begrip iss
de spermatogene
golff,
waarbij we e niet naar één plek kijjken,
maar langs l het
epitheel op verschilllende
plekkeen
de verschhillende
stadia
kunnen wwaarnemen.
De golf kom mt op één
plek natuurlijk
net zoo
vaak langs als de spermmatogene
cyc clus duurt.
45

Broon:
HC8 Voortplanting
2011‐
2012
De e spermatoggenese
staat onder parac criene en
en ndocriene reegulatie.
GnRH
zorgt voor
LH en
FS SH afgifte, wwaardoor
tesstosteron,
oe estradiol,
inhibine
en aactivine
worden
afgegev ven. Ook
pr rolactine uit
de adeenohypofyse
e wordt
af fgegeven. Ditt
allemaal gaaat
net als de d vrouw
pieksgewijs.
‐ Het LHH
stimuleert de Leydig cellen c om
te estosteron tee
producerenn.
‐ De Seertoli
cellen reageren op p FSH en
ga aan dan oestradiol
prodduceren.
Sert tolicellen
en n Leydig ceellen
kunnen
elkaar ook
weer
stimuleren.
‐ Testossterongeproduceerd
in de
Bron: SSenger
2003, , Fig 10‐10
Leydigcellen L geeft een neegatieve
feedback
op
de d hypofysee
en hypotthalamus,
en e heeft
invloed
op de Sertoolicellen.
Ook O het
‐
testosteron t gaat pieksggewijs.
Verschillende
sstappen
in de spermatogenese
ziijn
testosteron‐afhankeelijk
en gaaan
dus niet zonder.
Bovendien hheeft
het tesstosteron
eeen
functie vo oor de ontwwikkeling
vann
het manne elijk dier,
zzoals
de gesllachtsklierenn
en spieren.
OOestradiol
wwordt
naast door de Serttoli
cellen o. .i.v. FSH moggelijk
ook dooor
de sperm matogene
ccellen
gevorrmd.
Het heeeft
een neggatieve
feed dback op dee
hypothalammus
en hyp pofyse en
sstimuleert
dde
testosterronproductiee
van leydigcellen.
Ook
heeft hett
een effec ct op de
sspermatogennese.
Andere eendocriene
ffactoren:
‐ AActivine:
uit de sertoliceellen,
activeeert
FSH afgifte
en remt dee
Leydig celleen
‐ Inhibine: uitt
de sertoliceellen
remt FSSH
en stimule eert Leydigceellen
46

‐ Prolactine: uit de adenohypofyse stimuleert de expressie van LH‐receptoren op de
Leydigcellen. Hoe meer prolactine hoe beter Leydigcellen reageren en dus hoe meer
testosteron.
De sertoli cellen zijn belangrijke cellen in het testesbuisje. Ze liggen aan de basale kant van het
epitheel maar strekken door hun omvang uit tot de spermatogene cellen. Ze spelen een rol bij de
voeding van de spermacellen, geven groeifactoren en hormonen af, ruimen celresten op en vormen
de bloed‐testes‐barrière door middel van tight junctions tussen de sertolicellen. Alle haploïde cellen
liggen binnen deze barrière.
Sperma wordt gevormd door verschillende stoffen.
‐ Spermacellen na rijping in de epididymis
‐ Fructose uit de gl. Vesicularis
‐ Zure en antibiotische stoffen uit de prostaat
‐ Mucus uit de gl. Bulbourethralis.
Niet alle mannelijke dieren hebben dezelfde set aan accesoire klieren en dan wordt de functie
waarschijnlijk door de andere klieren of de testes overgenomen.
Werkcollege 6: spermatogenese
Spermatogenese is het proces waarmee in de mannelijke gonaden continu spermiëngevormd
worden, die na ejaculatie zorg kunnen dragen voor de bevruchting van eicellenen de vorming van
een zygote in het vrouwelijke dier. Stamcel‐spermatogonia in detubuli seminiferi (zaadbuisjes) delen
zich voortdurend en een deel van de nieuwgevormde populatie stamcellen differentieert zich tot
spermatogonia, die vervolgens het proces van spermatogenese ondergaan. In dit
ontwikkelingsproces kunnen we drie stadiaonderscheiden:
(i) de spermatocytogenese, waarbij spermatogonia zich delen en nieuwegeneraties van
spermatogonia vormen die uiteindelijk spermatocyten produceren.
(ii) de meiose waarin de primaire spermatocyt een tweetal delingen doormaakt, waarbij hetaantal
chromosomen per cel, alsook de hoeveelheid DNA per cel, na een aanvankelijke verdubbeling,
uiteindelijk wordt gehalveerd, en waarbij spermatiden ontstaan.
(iii) de spermiogenese waarin de spermatiden via een differentiatieproces overgaan in spermiënof
spermatozoa. Spermatogenese is een cyclisch proces, waarvan de duurdiersoortafhankelijk is. De
spermatogenese vindt plaats onder nauwkeurige controle van het endocriene systeem. Afgifte van
LH door de hypofyse voorkwab, onder invloed vanGnRH, zet Leydigcellen in het interstitium aan tot
de productie van testosteron.Testosteron heeft een tweeledige functie in de testis; (i) het stimuleert
despermatogenese en (ii) wordt na opname door Sertolicellen omgezet in oestradiol.
Hogetestosteron en oestradiolconcentraties inhiberen vervolgens de GnRH productie in
dehypothalamus. Sertolicellen hebben een belangrijke functie in de spermatogenese. Naastde
productie van hormonen, zoals oestradiol en inhibine, en groeifactoren hebben zetevens de
volgende taken: (i) ze vormen de bloed‐testisbarrière; (ii) ze geven steun, bescherming en voeding
aan de zich ontwikkelende spermiën; (iii) ze brekenrestlichaampjes als bijproduct van de
spermiënvorming af; (iv) ze secreteren vocht naarhet tubuluslumen dat een rol speelt bij het
transport van spermiën. Het functioneren vande Sertolicellen wordt in belangrijke mate beïnvloed
door de aanwezigheid van
testosteron, FSH en prolactine.
Tijdens de meiose verdubbelt eerst het chromatiden aantal (een mitotische deling), waardoor we
een 4N cel = spermatogoniën t/m primaire spermatocyt krijgen. Tijdens de meisose I deling worden
de chromatiden uit elkaar getrokken en krijgen we 2N, in de spermatogenese hebben we dan een
secundaire spermatocyt, welke meteen door gaat delen. Tijdens de meiose II wordt de cel tot N
gevormd, de spermatiden. Per deling van één stamcel kan tot wel 256 spermatiden ontstaan.
47

Wanneer de meiose is verstoord heeft dit gevolgen voor de spermatogenese. We kunnen alles tot
aan de primaire spermatocyt wel aantreffen, maar alles wat hierna komt niet. Wanneer de meiose
niet goed of niet volledig verloopt, kun je eventueel ook nog wel tussenvormen aantreffen, maar
spermatiden verwacht je niet. In het ejaculaat van deze dieren zul je geen zaadcellen (spermatozoa /
spermieën) aantreffen (=N), dus het dier is onvruchtbaar.
Tussen de cellen van één cohort vinden we cytoplasmatische bruggen. De functie van deze bruggen
in eerste instantie is te zorgen dat de deling van al deze cellen synchroon verloopt. Zodanig blijft één
gebied van de testisbuis synchroon en kunnen we de stadia vasthouden. Een tweede gunstig aspect
aan deze bruggetjes is dat het zorgt voor kwaliteitsbewaking. Als er één cel binnen het cohort niet
deugt, dan wordt het hele cohort opgeruimd. Wanneer één cel dood gaat, gaan de apoptotische
factoren of andere stoffen die hiertoe geleid hebben via de bruggen naar de andere cellen welke dan
op dezelfde wijze zullen afsterven.
Een selectie vindt ook plaats bij vrouwen, niet zozeer op eicellen, maar wel op een gevormde
blastocyst na bevruchting, of deze innestelt.
Spermatogenese = spermiogenese (differentiatie spermatiden) + spermacytogenese (mitotische
delingen)
Zie Senger 2003, p. 217 fig.10‐3
Inhibine heeft een negatief effect op de FSH productie van de hypofyse, maar een positief effect op
de Leydig cellen.
Activine heeft een positief effect op de FSH productie van de hypofyse, maar een negatief effect op
de Leydig cellen.
Prolactine zorgt voor meer afgifte van LH receptoren op de Leydig cellen en dus meer testosteron in
de circulatie.
Dihydrotestosteron speelt in de embryonale ontwikkeling een belangrijke rol bij de vorming van de
externe genitialia, en in het volwassen dier bij de accesoire geslachtsklieren.
Wanneer dus LH en FSH of GnRH niet goed wordt afgegeven dat missen de Leydig cellen Lh voor
testosteron. Er is geen oestradiol door het tekort aan testosteron. Deze zijn beiden nodig voor een
optimale spermatogenese, dus loopt ook niet goed. Als er geen FSH is, maar wel LH wordt er wel
testosteron gemaakt, maar geen oestradiol. Alle processen in de spermatogenese afhankelijk van
oestradiol (of sertolicel) verlopen niet, dus je zult niet veel processen meer dan primaire spermatocyt
vinden. Geen LH geeft weer geen testosteron en oestradiol.
Oestradiol in het bloed van de man speelt dus een rol in de spermatogenese, negatieve feedback op
de hypothalamus en de functie van sertolicellen. Vetweefsel in ook in staat om oestradiol te
produceren, dus de oestrogeen levels bij dikkere mannen ligt hoger (borsten).
De naamgeving van de LH en FSH is afkomstig van het vrouwelijke dier. FSH (follikel stimulerend
hormoon) zorgt er voor dat de follikelontwikkeling start en LH dat de eicelovuleert en er dus een CL
wordt gevormd (luteïnizerend hormoon). Sertolicellen zijn homoloog met de granulosacellen
afkomstig uit de genitale lijstcellen, en de thecacellen zijn homoloog met de Leydigcellen, namelijk
het mesonefros‐mesoderm.
De spermatogene cyclus van een stier duurt 13,5 dag (dus van de pasgevormde onrijpe spermatide
rijpe spermatozo), terwijl de spermatogenese 60,5 dag (van spermatogoniën tot rijpe
spermatozo). Dit betekent automatisch dat de spermatogene golf iedere 13,5 dag langskomt.
Voordat het onderste spermatogonia bovenin aan de golf mee gaat doen, zijn we 4,2 cycli verder.
Voordat een beginnende cel bovenkomt, zijn we ook wel 2 maanden verder. Als een beer dus koorts
heeft gehad kan het sperma tot 2 maanden later minder zijn.
48

De spermieën die in het lumen van de tubuli seminiferi aankomen zijn nog niet staat tot bevruchting.
Ze moeten eerst in de epididymis bewerkt worden en afrijpen. De cauda epididymale sperma is wel
klaar om geëjaculeerd te worden maar dient nog steeds op te rijpen. Dit gebeurt na ejaculatie voor
een groot deel in het oviduct waar ze onder andere hypermotiel worden. Ze zijn pas hierna in staat
tot bevruchting.
De opslag van spermatozoa in de man vindt dus wel plaats in de epididymis, met in het bijzonder de
cauda. Hier ontwikkelen de spermacellen zich, krijgen voeding en bescherming, etc.
De bloed‐testisbarrière bestaat uit de basaalmembraan, sertolicellen en peritubulaire cellen.
Wanneer deze aangetast is worden de lichaamsvreemde haploïde spermacellen aangevallen en gaan
deze dood.
De krachtige uitstoot van sperma wordt verzorgd door: m. bulbospongiosus en urethralis.
Thema 4
Hoorcollege 9: bronstgedrag, copulatie, ejaculatie en fertilisatie (Bart Gadella)
Voor een vrouwelijk dier kan het hebben van seks gevaar opleveren in de vorm van infectes en
beschadigingen.Vrouwen hebben dus per definitie seks alleen als het kan leiden tot een
voortplanting. De hengst wordt dus ook niet hartelijk begroet zonder ovulatie. De kenmerken van
seksuele toelatingen noemen we bronstgedrag en bestaat uit: onrust, lordosis, bespringen, blijven
staan (stareflex), urineren en feromonen. Tijdens de bronst vindt de ovulatie plaats en kan het
dominante follikel gevoeld worden kort voor de ovulatie. Dit kun je ook met een dopplerscan
visualiseren. De veranderingen in hormoonregulatie van het vrouwtje kunnen waargenomen worden
door het mannetje in de vorm van feromonen en gedrag. De hormonen die hoog zijn tijdens of kort
voor de oestrus zijn oestradiol, LH en FSH, progesteron wordt juist na de ovulatie hoog. Voor het
volledige bronstgedrag is het zien, ruiken, horen van het mannetje nodig dat via een zenuwinnervatie
het bronstgedrag activeert.
De inseminatie moet plaatsvinden op het moment van ovulatie om een optimale voortplanting te
bewerkstelligen. Bijvoorbeeld een zeug heeft langer een rode en opgezwollen vulva, maar de
stareflex is een teken van ovulatie en duurt slechts 2,5 dag. De optimale inseminatie vindt zelfs plaats
als de gezwollen vulva al weer een beetje in regressie is, dus een veel minder betrouwbare methode.
De stareflex is optimaal in combinatie met een spray van berenferomonen, boarmate. De cyclus van
een koe is nog veel korter, met 1 dag van oestrus en slechts enkele uren van bronstgedrag. Bij
sommige dieren is het wel een duidelijk teken als de vulva zwelt.
Neuraal mechanisme ejaculatie.
*Penisintromissie levert extra taktiele prikkel
*Afferent neuron geleidt deze prikkel naarruggenmerg (laagste wervels)
*Een motor neuron wordt gestimuleerd
*Deze prikkelt de urethralis, de bulbospongieuzeen de ischiocaverneuze spieren.
*Deze contraheren snel zodat sperma wordtweggepompt (hieronder in de zeug)
In de regel is K.I. nuttiger omdat je met één ejaculaat veel meer zeugen kunt bedienen. Anders dan
bij de beer en het stier, moet je de hengst veel beter foppen. Hier is een echte merrie bij de opvangst
nodig, waarbij tijdens de copulatie de penis eruit gehaald wordt en in een kunstschede gedaan moet
49

worden. Het sperma moet in een warme omgeving met een fysiologische buffer worden
opgevangen. De stier heeft genoeg aan een lapje dat vrouwelijk ruikt. Hierbij zit de “spermavanger”
onder een kunstkoe om het sperma op te vangen. De beer is helemaal makkelijk, deze laat zich
zittend op een kunstzeug eigenlijk een soort van “aftrekken”.
De inseminatie bij de zeug is met een schroevendraaier pipet direct in de cervix. Hier wordt verdund
sperma voor gebruikt en gekoeld tot 17 graden.
Bij de koe gaat het iets anders, de inseminatie moet manueel (rectaal)begeleid worden. De
inseminator heeft een flexibele tip en wordt of intra‐uterien of bij de cervix gebracht. Tijdens de
natuurlijke dekking wordt echter het sperma in de fornix vagina gebracht. Anders dan bij het varken
worden er rietjes gemaakt en deze kunnen ingevroren worden.
Bij de merrie wordt de cervix manueel (via de vagina) geopend en wordt de pipette met dunne
naaldvormig uiteinde in de uterus gebracht. Hier wordt het sperma gekoeld en verdund.
Bij de hond moet de huidplooi voor de vagina even geopend worden en de cervix wordt wel
benaderd met inseminatie maar niet intra‐uterien.
Om tot dracht te komen heb je een optimaal aantal spermacellen nodig. Te weinig geeft geen
bevruchting maar teveel geeft geen betere productie. Voor een hengst heb je ongeveer 300miljoen
nodig. De bevruchtingskans van ingevroren sperma neemt af, omdat deze veel minder lang in leven
blijven. Het optimale tijdstip speelt dan ook een grote rol.
De stappen nadat het sperma in het vrouwelijk dier is geplaatst:
1. In de vagina: Terugvloeiing van de spermacellen, fagocytose door witte bloedcellen en een
deel dringt door in de uterus.
2. In de cervix worden niet motiele en abnormale spermacellen “verwijderd” door een
selectiemechanisme.(geen bewijs voor) Eveneens is er een theorie dat spermacellen in
crypten terecht komen en zo naar binnen geleid worden (ook geen bewijs voor).
Sulfomucines en sialomucines lijken van belang bij dit geselecteerde spermatransport.
3. In de uterus, of liever in de utero‐tubaal junctie worden ze geselecteerd voor bevruchting en
vindt fagocytose van de rest plaats. Even in de wachtstand voor het bereiken van het oviduct
en mogelijk de initiatie tot capacitatie.
4. In het oviductvindt pas de echte capacitatieplaats (activatie spermacellen). Hierbij binden de
spermacellen even aan het epitheel van de UTC en komen hier gecapaciteerd vandaan.
Hierbij wordt eigenlijk gedacht dat zolang de spermacellen bedekt zijn met een coating door
seminaal plasma geen activiteit hebben. Door de warmte van het vrouwelijke
geslachtsapparaat verdwijnt deze coating, de staart wordt hypermotiel en de kop krijgt het
vermogen tot zona binding aan de zona pellucida en de mogelijkheid voor acrosoombinding=
capacitatie. Deze hypermotiliteit is nodig om door de zona pellucida van de eicel heen te
komen. De binidngseiwitten zijn in de kop geconcentreerd en zorgen voor zona binding
precies daar. Nadat ze binden aan de zona pellucida wordt de acrosoom reactie
geïnduceerd. Hierbij komen allerlei enzymen vrij die ervoor zorgen dat de spermacel de eicel
binnen kan dringen, in combinatie met de motiliteit. Na bevruchting vindt een verharding
van de zona pellucida plaats waardoor er geen tweede bevruchting kan plaatsvinden. De
spermacel wordt gefagocyteerd, de nucleus van de spermacel condenseert en fuseert met
een eicel zygote. Het proces van fusie noemen we syngamy. Wanneer de blastocyst
gevormd wordt treedt deze uit de zona pellucida en gaat zich hechten aan het endometrium.
Bij een in vitro fertilisatie kunnen we de capacitatie nabootsen door de coating weg te laten,
hiervoor in een oplossing van albumine, bicarbonaat en calcium nodig.
Dit proces is afhankelijk van diersoortverschillen in waar het sperma precies gedeponeerd wordt.
50

De ontwikkeling bij de meeste dieren van de extra‐embryonale vliezen is in de week (weken) voor de
innesteling. Dit is dus anders dan bij de primaten. Er moet maternale drachtherkenning plaatsvinden
om de conceptus in stand te houden.
‐ Bij het paard en rund voorkomt de productie van IFN‐tau door de blastocyst de luteolyse. Dit
komt omdat er geen oxytocine receptoren gemaakt worden, waardoor ondanks de
aanwezigheid van oxytocine er in reactie hierop geen PGF‐2‐alpha wordt geproduceerd.
‐ Het varken conceptus produceert oestradiol, dat voor een re‐routing van het PGF‐2‐alpha
zorgt en zo in het uteruslumen komt en wordt afgebroken.
‐ Primaten: de blastocyst nestelt zich al vrij vroeg in en gelijktijdig is dan de drachtherkenning.
Thema 5 Dracht
Hoorcollege 10a: normale en abnormale dracht LH en paard
Nadat een embryo in de uterus aan komt gaat het heel snel hatchen (uit het kapsel komen). Bij het
paard begint dit als een sferisch bolletje, en duurt het langer voordat deze langwerpig wordt. De
groei op dat moment is voornamelijk de groei van membranen, niet zozeer het embryo. De echte
implantatie vindt bij LH laat plaats, itt de primaten. Tevens is het nodig dat er maternale
drachtherkenning is. Het is immers nodig dat het progesteron op peil blijft, en dat prostaglandines
vooral niet afgegeven worden. Dit gebeurt door remming van oxytocines. Interferon achtige stoffen
grijpen aan op oxytocine receptoren en blokkeren o.a. het counter current systeem. Bij de zeug
speelt oestradiol juist een belangrijke rol, welke aangrijpt op de routing van de PGF, waardoor ze ook
niet hun luteolytische werking kunnen uitoefenen. De meerdere vruchten gaan om een optimale
drachtherkenning te bewerkstelligen zich verspreiden over de uterus, en zo signaal op meerdere
plekken af te geven. Van de merrie weten we eigenlijk niet precies hoe het zit, maar ook bij de merrie
gaat het via het PGF systeem. Om een sterk signaal naar de moeder te geven is het embryo eerst in
een mobiliteitsfase waarbij deze langs de hele uterus gaat. Bij alle dieren vindt dit ongeveer tussen
dag 10 en 15 plaats.
Voor het in stand houden van de dracht is progesteron noodzakelijk. Bronnen van progesteron zijn
de placenta en het CL, maar er zijn grote diersoortverschillen.
‐ Paard: Het CL kan bij het paard tot 35 dagen de progesteron productie handhaven. Hierna
worden endometriumcups gevormd, foetale cellen die naar het endometrium migreren en
autonoom eCG gaan vormen. Dit stimuleert het primaire CL tot afgifte van meer
progesteron, en de vorming van secundaire CL. De groeiende follikels zullen hiervoor
luteïniseren. Tot 100‐120 kan de progesteron op peil gehouden worden. Vanaf dag 90 begint
ook de placenta progestagenen te produceren en deze neemt het vanaf d100 volledig over.
Tot 70 dagen is de merrie CL afhankelijk, daarna niet meer.
‐ Bij andere dieren is het CL afhankelijk voor de instandhouding van de dracht
(hond, geit en zeug) en maken dus niet gebruik van de placenta = volledige CL afhankelijk.
‐ Bij hetrund zien we een tussenfase, waarbij deze CL afhankelijk is maar ook de placenta
progestagenen gaat produceren. De eerste 8 maanden (dus 240 van de 280 dagen)
zijn CL afhankelijk.
‐ De ooiis bijvoorbeeld helemaal niet CL afhankelijk. Voor het afbreken van de dracht is dit ook
relevant, dit kan soms niet volledig gebeuren met PGF.
Dit betekent ook dat wanneer we partus inductie willen doen, kunnen we niet altijd gebruik maken
van PGF.
Er zijn meerdere typen placenta:
‐ Epitheliochoriaal: relatief veel lagen tussen embryo en bloed. Voorbeelden zijn de
herkauwers, het paard en de zeug.
o Diffuus: paard en zeug, de placentaplaatsen vinden we diffuss over het hele oppervlak.
51

o Syndesmochoriaal / cotyledonen: Bij de ooi en andere herkauwers is het syndesmochoriaal, met
bij de ooi een duidelijke donutstructuur. Er zijn dus specifieke plaatsen van aanhechting aan het
endometrium.
‐ Endotheliochoriaal: vinden we bij hond en kat, zie later.
Voor drachtigheidsonderzoek hebben we verschillende uitslagen als mogelijkheid. Je kunt namelijk
correct of niet‐correct drachtig of niet‐drachtig als uitslag krijgen, dus 4 mogelijkheden.
Het meeste drachtigheidsonderzoek is met behulp van echo, en bij het rund kun je ook manueel
palperen. Bij het paard kun je vroeg beginnen (14 dagen) terwijl bij het rund dit pas na 35 dagen is,
wegens veel vals positieven. Ook bij de kleine herkauwer kan het eerder maar liever vanaf dag 40
omdat je dan ook het aantal vruchten kunt inschatten. Varken ligt hier tussen in met 22 dagen.
Technieken voor drachtigheidsonderzoek:
‐ Manueel: buikpalpatie bij hond en kat, rectaal bij paard en rund. Bij rectaal onderzoek letten
we op (rund):
CL groter dan 2,5‐3 cm.
Asymmetrie alleen is geen bewijs.
Fluctuatie uterus: veerkrachtigheid,
onderzoek geeft weinig trauma aan
conceptus, 98% zeker, kan ook bij
pyometra.
Membraanslip: uterus vastpakken en
voelen of je wegslipt. Zo ja, drachtige
uterus.
Palpatie foetus: is te balloteren, foetus
ketst tegen hand terug. Mogelijk vanaf dag
65‐70.
Placentomen: vanaf dag 70 te palperen.
Belanrgijkste hulpmiddel in gevorderde dracht. Memraanslip en balloteren neemt af.
Gefässchwirren: zinderen van de arteria uterine media. Vanaf 3,5 maand aan drachtige zijde, niet
drachtig 5 maanden.
Belangrijk onderscheid tussen pyometra en dracht is: membraanslip, amnionblaas, vrucht of
vruchtdelen, placentomen en stoten van kalf. NIET bruikbaar voor dit onderscheid is: CL, fluctuatie en
asymmetrie, gefässchwirren.
Belangrijke DDx bij interpretatie; gevulde blaas, gevulde pens, nier, pneumovagina, pyometra,
hydrometra, mucometra, abcessen en tumoren. In al deze gevallen is geen membraanslip aanwezig.
Ultrageluid: bij alle diersoorten mogelijk, soms transabdominaal of rectaal, bijvoorbeeld een doppler
echo. Hierbij moet je bij 2D echo letten op de doorsneden die je maakt, dus de kennis van anatomie
is van groot belang. Bovendien verschilt het type transducer en MHz (hoe lager de frequentie, hoe
dieper in het weefsel) is cruciaal en verschilt per diersoort. Als criterium is de herkenning van
vloeistof in de uterushoorn, soms met het embryo. Kan vanaf dag 25‐30. Vanaf dag 55‐70 is
geslachtsherkenning mogelijk. Bij het schaap realiseren dat onderscheid met veelvoorkomend
hydrometra (=schijndracht) niet mogelijk is, wanneer je het vroeg doet. Daarom pas later als
vruchtvliezen herkend worden, vanaf dag 30‐35, aantal vanaf dag 40 te bepalen (belangrijk voor
acetonemie).
Bij het varken blijkt de worpgrootte onnauwkeurig te voorspellen.
Bij het paard doe je het graag vroeg, dag 14‐15, om tweelingdracht vast te stellen. Tweede controle
op dag 25 en 30 voor de hartactie.
Uitwendig onderzoek: stoten van het kalf vanaf 6 e ‐7 e maand. Alleen betrouwbaar indien aanwezig,
afwezig zegt niets.
52

Biochemisch: bepalingen in melk, plasma en feces, de precieze bepalingen verschillen bij diersoort.
o Bij het varken worden bijvoorbeeld oestrogenen gebruikt, afkomstig van de trofoblastcellen in
het chorionvlies. welke lager dan progesteron blijven tijdens de dracht.
o Rund: Progesteron is ook in de melk en bloed te bepalen, het nadeel hiervan is dat de specificiteit
erg laag is, omdat het alleen iets zegt over een aanwezig CL. Vergeleken met de echo heeft het
bijna geen zin. Het is dus niet echt een goed hormoon om de dracht mee vast te stellen. Bij het
rund kun je wel gebruik maken van glycoproteïnen, de Pregnancy Associated Glycoproteïns,
welke tijdens de dracht zullen stijgen omdat deze door de tweekernige reuzencellen
geproduceerd worden na migratie van foetale zijde naar maternale zijde. Het kan vanaf dag 28
gemeten worden. Nadeel is wel dat de T1/2 lang is, dus bij afgebroken dracht toch nog een
dracht vaststellen en na de partus is nog vrij hoog.
o Paard: weinig toegepast, maar bij het paard kun je eCG na dag 35 meten met een piek op 60
dagen en tot 130 dagen. Alleen bij kleine ponyrassen indien rectaal echo niet mogelijk. Vals‐
positief na embryo sterfte na vorming endometrium cups (dus na dag 35). Progesteron bepaling
niet goed, alleen mogelijk voor vaststellen hengstigheid.
o Kleine herkauwer: progesteronbepaling kan maar geeft geen onderscheid met dracht,
schijndracht en luteale fase. PAG is goed bruikbaar vanaf dag 20‐30.
Pseudograviditeit: is klinisch relevant bij de teef, geit en merrie. Wel zijn er diersoortverschillen.
o Geit:een anoestrische conditie waarbij het corpus luteum vangedekte of niet gedekte dieren
persisteert in afwezigheid vaneen (levende) conceptus in de baarmoeder. Bij de geit vrijwel altijd
door ophoping van vloeistof in uterus, hydrometra. komt veel voor. Diagnose echo. Therapie is
PGF‐2alpha.
o Merrie: geen eenduidige definitie maar het is een verlengde luteale fase. Kan zijn door sterfte
embryo na endometriumcups, door sterfte na drachtherkenning of door spontane verlenging
luteale fase.
Inversio en prolaps vagina; het craniale deel van de vagina is minder strak bevestigd en bij
verslapping in het tweede deel van de dracht kan deze instulpen. Wanneer dit buiten zichtbaar is
spreken we van een prolaps. De prolaps kan gedeeltelijk (vaak dorsaal) of geheel zijn (uterus vaak
naar caudaal). Stoffen met oestragene werking spelen een rol (rode klaversoort, mestkuur,
nymfomanie).
‐ Schaap: kan zowel compleet of incompleet, dier gaat veel persen. Kans op complicaties
groot, snel behandelen. Dier kan na repositie blijven persen, overgaan op sectio. Wanneer de
repositie bemoeilijkt wordt door persen: achterstel omhoog houden, epiduraal anesthesie.
Retentie is niet altijd nodig, maar zou kunnen met de daltonlepel, tijdens de partus kan het
lam langs de lepel, of de chirurgische methode van Brünner, waarbij we tijdens de partus
een strik losmaken maar de hechting er niet uithalen. Partus controle is nodig omdat de
ontsluiting vaak onvoldoende is. Hierna uitsluiten van fokkerij.
‐ Rund: zien we zelden meer, ontsluiting is meestal wel normaal. Kan onbehandeld blijven
maar kans op recidief groot. Ligplaats zodanig dat achterstel omhoog is ter preventie,
behandeling is de methode van Brunner. Prognose varieert.
‐ Varken: af en toe aan het einde van de dracht. Indicatie tot sectio.
Hernia graviditatis: bij alle huisdieren kan een breuk van de buikmusculatuur optreden, uterus komt
in de buikwand. Komt vaak bij schaap voor, minder bij rund en paard. Combinatie van te zwakke
spieren en te zware inhoud de oorzaak. Meestal breekt de m. rectus abdominus, waarbij
oedeemvorming en verandering in de positie van de uier een rol speelt. Operatie heeft geen zin,
herstelt vaak niet. Soms een buikband om de dracht uit te kunnen zitten. Infaust voor moederdier.
Partushulp is noodzakelijk.
53

Hydroallantoïs en hydroamnion: benaming afhankelijk van de lokatie, abnormale hoeveelheid
vruchtwater. Komt zelden voor, meeste bij rund en dan vaker hydroallantoïs. Oorzaak onbekend.
Vrucht vertoont veel afwijkingen. Buikomvang neemt sterk toe in 6‐7 e maand. Vaker bij oudere
runderen. Abortus, sterfte door uitputting of in een laat stadium normale partus zijn de
mogelijkheden. Partusverloop is wel verstoord dus verloskunde nodig. Diagnose door rectale
palpatie. Prognose is matig door verstoord puerperium (ret sec)
Een torsie in de navelstreng is niet normaal maar windingen van de navelstreng bij het paard wel.
Hoorcollege 10b: graviditeit en partus teef en poes
Bij dehondkun je 26‐30 dagen na de dekking de diagnostiek uitvoeren met palpatie en echo.
Eventueel kun je gebruik maken van relaxine, een hormoon uit de uterusvanaf 3‐4 weken. Dit is
echter een dure bepaling en maakt geen onderscheid tussen normale en abnormale dracht.
Endocrinologisch in de eerste weken geen verschil. Verder soms uitvloeiing vanaf 4 weken. Vanaf 49
dagen kun je ook gebruik maken van een röntgenfoto, niet eerder omdat deze niet betrouwbaar is
hiervoor. In de tweede helft van de dracht is het de betrouwbaarste manier om het aantal vruchten
vast te stellen, maar dat is bepaald niet makkelijk te tellen.
In de eerste palpatie van 24‐32 dagen voel je ampullen, later wordt de uterus meer homogeen
verdeeld en moeilijker te voelen wegens fluctuaties. Vanaf dag 45 zijn de vruchten pas zelf weer te
voelen 9dus een dip tussen 32 en 45 dagen) Tijdens de palpatie voel je vruchtkamers, met
daarbinnen de vruchtvliezen, vruchtwater en vruchten. Wanneer je maar één voelt is dit aanleiding
tot aanvullend onderzoek. Soms vind je ook vruchtkamers zonder vruchtjes erbinnen. Dit is te
onderscheiden met een echo en geeft aanleiding om de dracht wat nauwkeuriger te volgen. De kans
dat er meerdere vruchtjes geabsorbeerd worden is aanwezig.
Bij de kat zwellen de tepels en worden roder al vanaf 3 weken!
De dracht duurt bij de hond 59‐65 (M = 61 dagen) dagen, waarbij het dektijdstip bepaald wordt
a.d.h.v. een pre‐ovulatoire LH piek. Er is wel een invloed op de drachtlengte afhankelijk van het ras
en het aantal pups (kortere lengte bij meer pups, maar voornamelijk afhankelijk van ras, 1‐2 pups
geeft een lange dracht). De drachtlengte verschilt niet heel erg, tenzij het dekmoment niet optimaal
bepaald is. De spreiding is ook rasafhankelijk.
Tijdens de dracht kunnen we slijmerige uitvloeiing vinden uit de vagina. Dit is fysiologisch bij de teef,
rond de 3,5‐4 weken. Wanneer het een andere kleur heeft dan helder, is het natuurlijk niet normaal.
Endocrinologie is vrij weinig over bekend bij hond en kat. De progesteron concentratie komt door Cl
en niet placenta. 10 dagen na oestrus begint deze te stijgen en is maximaal op dag 30 waarna een
langzame daling is. 24 uur voor de geboorte treedt een plotselinge daling op. Bij niet drachtige dieren
hetzelfde alleen deze laatste daling is veel geleidelijker. De plotselinge daling zou komen door
prostaglandinen uit de placenta. Cortisol is hoog in de laatste week, maar de betrokkenheid van pup
onbekend.
Tijdens de dracht kun jebij de hond verschillende problemen tegenkomen.
‐ Resorbatie: bij sterfte worden de vruchten in het eerste deel geresorbeerd.
‐ Abortus: komt niet vaak voor, maar indien dan is aanvullend onderzoek nodig. Als de abortus
traag verloopt, kun je oxytocine geven (1‐3 IU)als het dier ziek is geef je AB, OVHX is zelden
nodig.
‐ Intra‐uteriene vruchtdood:
‐Mummificatie/steenvrucht: komt zelden voor, vaak één of enkele jongen. Soms worden ze
nooit uitgedreven, maar geen gevaar. Indien diagnose dan sectio of OVHX overwegen. Bij
poes echt zelden.
‐Maceratie:vervloeien van het niet‐benige weefsel. Komt zelden voor, vaak na hernia
inguinalis. Prognose is goed, wel uitvloeiing aanwezig.
54

‐Emfysemateuze vruchten: er is een vieze uitvloeiing aanwezig, soms is één pup
emfysemateus. Langs vaginaal of abdominale weg verwijderen. Moederdier zal bij niet tijdige
behandeling snel sterven aan sepsis of toxinemie. Er vindt rotting en gasophoping in de
uterus plaats. Prognose dubieus, andere pups overleven sowieso niet.
‐Torsio navelstreng: afwijkend. Bij paard zijn de windingen in de navelstreng van het veulen
fysiologisch. Vrucht sterft door te weinig bloedtoevoer.
‐ Abnormale uitvloeiing: vanaf 4 weken een fysiologische dradentrekkende uitvloeiing bij
hond en rund. Purulent of bloederig reden tot onderzoek. Bloederig of groen in 2 e helft
dracht betekent bij teef vaak abortus.
‐ Te lange dracht: vaak bij drachten van 1‐2 pups en duurt langer dan 65 dagen
(fertiliteitsbegeleiding en een enkele dekking nodig om dit nauwkeurig te bepalen). Gevolgen
hiervan kunnen gevaarlijk zijn, omdat de pups kunnen sterven door placenta insufficiëntie
voor groter geworden pups (>66‐69 dagen, afhankelijk van ras) en de veroorzaking van
dystocia. Bij minder dan 3 jongen ingrijpen op dag 66‐67, meer dan 3 op dag 69‐70.
Oplossingen zijn dan eerste keus een keizersnede, of een partus inductie, maar is bij de hond
echter heel lastig. Experimenteel zou je aan agleprostone kunnen denken. PGF‐2‐alpha is niet
bruikbaar.
‐ Torsio uteri: komt niet vaak voor. Soms tijdens de dracht, vaker tijdens de partus de
diagnose. Altijd een partiële torsie. De teef kan ernstig ziek worden, veel pijn, stagnatie
partus met persweeën, stuwing geeft ascites, sterfte binnen enkele dagen, soms ruptuur.
OVHX uitvoeren is behandeling.
‐ Teratogenen: zaken die van invloed zijn op de gezondheid van het embryo.
In de laatste 2 weken van de dracht kunnen pups nog van stuit naar kopligging draaien, maar beiden
zijn fysiologisch. Andersom draaien doen ze nooit. Tijdens de geboorte gaan de pups in 80% om en
om uit de beide hoornen, en komen dus om de beurt per hoorn.
Bij de katkun je al eerder de diagnostiek doen, na 21‐26 dagen. Een echo is dan mogelijk, maar ook
röntgenologisch kan pas vanaf 40 dagen. De vruchtkamers gaan na die 26 dagen in elkaar overlopen,
en worden één grote streng waardoor het aantal niet meer vast te stellen is. (dit is bij de hond ook,
alleen dan 5 dagen later). De schade die röntgen aanricht is heel beperkt als je het doet op de
momenten zoals aangegeven in dit college.
De drachtlengte van de poes is 64 dagen, maar een te lange dracht is geen probleem. De bepaling
van de dekking is lastig door meerdere dekkingen en de geïnduceerde ovulatie.
‐ Abortus: komt anders dan bij de hond wel regelmatig voor, partiëel of geheel. Wordt vaak
voorafgegaan door paar dagen bloederige uitvloeiing. Alleen behandelen indien zeker alle
foetussen of poes ziek. Dan oxytocine (0,3‐0,5 IE enkele malen), en AB gegeven worden.
Pseudograviditeit: veel van de symptomen worden bij de teef veroorzaakt door een verhoging van
prolactine, mogelijk door een grotere gevoeligheid van de progesterondaling na luteolyse.
Behandeling alleen nodig indien eigenaar dit wenst, dan dopamine agonist, seretonine antagonist.
Let wel op bijwerkingen. Van seretonine agressiviteit, van bromocriptine braken.
Wanneer een eigenaar belt dat de hond/ kat ongewenst drachtig is, is de eerste vraag of de dekking
gezien was. Verdere vraag van belang is of de eigenaar nog fokplannen heeft en in welk stadium van
de cyclus de teef is. Voor dit laatste kun je gebruik maken van vaginoscopie, plasma progesteron
concentratie en vaginacytologie. Verder is het van belang hoe lang de teef al loops is (optimaal
dekmoment op 11‐13 dagen na eerste dag loops).
Wanneer de teef wel ongewenst drachtig is, behandelen we pas na zekerheid. Het is onwaarschijnlijk
dat de teef drachtig is, blijkt uit onderzoek, na enkele uren weg zijn van de teef. Je kunt een OV(H)X
doen dat een abortus bij hond en kat induceert (door wegvallen CL) of medicamenteus ingrijpen. De
enige behandeling die medicamenteus geregistreerd is voor de hond (bij de kat off‐label):
55

‐ Progesteron‐receptorblokkers, Aglepristone. Deze bindt aan de progesteron receptor (maar
ook glucocorticoïd receptor!) en blokkeert zo de functie van progesteron. Deze bindt echter
ook aan de glucocorticoïdreceptor mindere stress bestendigheid. Je dient de teef één
maal met een dubbele dosis behandelen. Tussen dag 23 en dag 45 is er 95% kans op succes.
Er is nacontrole nodig met echografie. Bij de poes is meer dan 20 mg eenmalig nodig en kun
je rustig naar 30mg gaan. Bovendien is bij de poes de succeskans 86%. Katten kunnen ook
partiëel aborteren en zodoende mogelijk een endometritis vormen.
Over het algemeen is er voor 23 dagen dracht embryonale resorptie na sterfte van de vrucht
en na 23 dagen een uitdrijving. Dit is te zien als vaginale uitvloeiing. Vanaf 40 dagen zien we
pas een echte partus met weeën. Andere bijwerkingen zijn een verkorte luteale fase en soms
schijndracht verschijnselen door een prolactine piek. Er kan irritatie zijn op de injectieplaats,
bijwerkingen zijn over het algemeen vrij weinig. Ook is de anoestrus verkort (mogelijk door
PGF afgifte) dus de teef wordt eerder weer loops.
‐ Oestradiol benzolaat; is uit de handel en bovendien gevaarlijk bij overdosering. Gevolgen zijn
bijvoorbeeld beenmergdepressie, endometritis en verlengde loopsheid.
Bij de kat is minder onderzoek gedaan naar CL functie. Om de dracht af te breken kun je denken aan:
progesteronreceptorblokker (hogere dosis dan hond en niet in eerste helft wegens verhoogde kans
endometritis), PGF‐2alpha maar niet mogelijk voor dag 40, cabergoline.
Bij een gewenste dracht kun je ook wel bedenken dat je bepaalde middelen niet moet gebruiken:
oestradiolbenzoaat, PGF, ergoline derivaten (dopamine agonisten), progesteron synthese remmers.
Om de partus te starten moet het progesteron dalen. Als dit gebeurt gaat het prolactine nog verder
omhoog (mamma ontwikkeling) in piekvorm, en blijft tijdens het zogen van de pups hoog. Een
cortisolpiek kan op dit moment ook waargenomen worden, door de stress van de partus. Tijdens de
start van de partus kunnen we graven, onrust, temperatuursdaling (37,6 12‐24 uur voor de partus
onder de 37 graden na geboorte eerste pup 39,5 na 8‐10 dagen weer normaal op 38,5)), hijgen
en soms braken.
Wanneer je een abnormaal verlopende partus (=dystocia) hebt is het signalement belangrijk, zoals
het ras en de leeftijd. Maar ook de anamnese, algemene indruk, algemeen onderzoek, onderzoek
genitaalapparaat (ontsluiting met scopie) en aanvullend onderzoek spelen een belangrijke rol en
kunnen informatie geven.
De diagnose dystocia is als voldaan wordt aan één van deze criteria:
Diagnose dystocia
• Duidelijk vastgestelde oorzaak, b.v. verkeerde ligging
• Krachtig en frequent persen zonder vordering ged. 30 min. (45 min. eerste pup)
• 1 à 2 uur zo nu en dan zwak persen zonder vordering
• 2 à 3 uur niet meer persen (nog pups aanwezig)
• Teef vertoont ziekteverschijnselen
• Aanwezigheid abnormale uitvloeiing
Indeling in dystocia materna en dystocia foetalis is niet heel mooi en erg zwart/wit, maar we
gebruiken het wel.
Onder materna valt:
o Stoornissen in de uitdrijvende kracht, met name weeënzwakte: Bij weeënzwakte
kunnen we een aantal dingen doen: oxytocine geven (0,1 – max 3 I.U. / kg), calcium
geven of chirurgisch ingrijpen.
• Torsio uteri
o Afwijkingen aan cervix, vagina (b.v. septum opovergang vagina/vestibulum) en vulva
• Afwijkingen van het bekken
56

Foetalis:
• Habitus abnormalis
– Hoofdligging: b.v. teruggeslagen kop, kruinligging
– Stuitligging: éénzijdige of beiderz. heupligging
• Te grote vrucht
• Hydrops van de vrucht
• Situs abnormalis
• Positio abnormalis
• Monstrum
Werkcollege 7: de vroege dracht, drachtdiagnostiek en afwijkingen LH en paard
Diersoort Cyclus Dracht
Paard 21 dagen 340‐350 dagen
Rund 21 dagen 280 dagen
Schaap 17 dagen 150 dagen
Varken 21 dagen 115 dagen
De cyclus van een paard duurt 21 dagen. Rond dag 14/15 gaat het corpus luteum in regressie en
verwacht je dat het progesteron lager wordt. Wanneer je op dag 16 meet is het dus niet heel
betrouwbaar, want het is wat krap. Progesteron zou dan nog hoog kunnen zijn.
De cyclus van een rund duurt 17 dagen. Bij het rund daalt het progesteron vrij laat, ook rond dag
14/15. Ook bij het rund is het dus te vroeg om op de 16 e dag na dekking en progesteronbepaling te
doen. Het beste is op dag 21. De cyclus van een schaap is vergelijkbaar met het rund. Bovendien
wordt een progesteronbepaling bij het schaap in de praktijk vrijwel niet toegepast.
De cyclus van het varken duurt 21 dagen. Het progesteron daalt heel snel vanaf dag 14 wanneer het
dier niet drachtig zou zijn. Toch geeft het niet 100% zekerheid om op dag 16 te mete.
Bij de hond is er sprake van een persisterend corpus luteum gedurende de hele dracht, dus daarbij is
het progesteron de gehele dracht hoog.
Wanneer je op de 60 ste dag een hormonaal test kiest om de drachtigheid te testen gebruik je normaal
gesproken progesteron. Echter kan deze ook hoog zijn zonder dracht afhankelijk van de cyclus.
Aangezien de luteale fase lang duurt, is hier de kans groot op.
‐ Bij het paard is een goed drachtigheidshormoon EcG. Dit wordt door de endometriumcups
geproduceerd (foetale cellen in de placenta) vanaf dag 35. Deze blijven tot ongeveer 120‐150
dagen werkzaam. EcG heeft een LH en FSH werking waardoor het corpus luteum in stand
blijft en er follikels ontwikkelen die als secundaire CL kunnen functioneren (heel paard
specifiek, normaal wil je juist natuurlijk geen LH en FSH om de cyclus mee verder te gaan).
Een nadeel van het gebruikt van EcG is dat er op dag 35 de endometriumcups gevormd
worden. Indien het embryo sterft na dag 35 blijven deze aanwezig en deze blijven dus
progesteron produceren.Tot slot zou je ook oestrogenen (oestronsulfaat) kunnen meten,
geproduceerd door de placenta en de foetus (foetoplacentale units). Dit laatste geeft wel
goed weer of een vrucht nog leeft. Deze spiegels zijn veel hoger dan tijdens een normale
cyclus. Bij het paard ben je wel wat vroeg met 60 dagen.
‐ Ook bij het varken meet je het oestronsulfaat dat na 30 dagen dracht hoog is.
‐ Schaap idem dito, wordt hoog vanaf 40‐50 dagen. Verder kun je PAG’s bepalen. Ovine
placentaal lactogeen zou eventueel ook nog gemeten kunnen worden. Dit kun je pas de 2 e
helft van de dracht meten.
‐ Bij het rund kun je PAG’s (pregnant associated glycoproteïns) bepalen, is vanaf ongeveer 28
dagen hoog. Bij het rund ga je op dag 60 niet voor oestronsulfaat, deze zijn pas vanaf dag 75
hoog.
57

In de praktijk doen we dit ook niet, en gebruiken we echografie. Bij de merrie kan dit vanaf 14‐16.
Voor het rund denken we meer in de richting van 28‐35 dagen. Bij de zeug 22 dagen. Bij de ooi ook
22 dagen, maar een voorkeur voor dag 45 omdat je dan aantallen kunt tellen. Dit scannen doe je
transrectaal bij paard en rund, transabdominaal bij de zeug en ooi. Bij het paard kan de
drachtdiagnostiek dus eerder uitgevoerd worden omdat deze vruchten sferisch zijn en niet zoals bij
LH langwerpig. De sferische bollen zijn veel makkelijker waar te nemen dan de uitgerekte vliezen.
Bij schapen wil men vaak graag dat er meerlingendracht ontstaat. Er zijn technieken die gebruikt
worden om de kans hierop te optimaliseren. Eén daarvan is het toedienen van EcG (alleen een FSH
werking bij niet‐paardachtigen) om een superovulatie te induceren. Dit doe je vaak bij een groep
dieren, alvorens ze te synchroniseren met een sponsje progesteron in de vagina. Ook is het mogelijk
gebruik te maken van “flushing”, waarbij je de voergift omhoog doet. Dit verhoogt de kans op meer
ovulaties, er is alleen nog niet precies duidelijk hoe.
Bij de merrie is een meerlingdracht juist ongewenst. Heel vaak gaan beide vruchten dood door
placenta‐insufficiëntie. Bij het schaap kan dit wel, deze heeft namelijk in plaats van een diffuse
placenta een cotilodonaire placenta (donut vorm). Andere reden voor geen tweelingdracht is het
krijgen van kleinere en vaak ongezonde (disnature) veulens. Door het gewicht heeft de merrie ook
een hogere kans op een hernia ventralis (uitscheuren van de buikspieren / ophangbanden) en meer
kans op partus problemen. Bij voorkeur wordt een tweelingdracht opgelost door één vrucht rectaal
te crushen. Hier is een vroege diagnose en directe actie nodig. Ze moeten namelijk kapot gemaakt
worden voordat ze gefixeerd (aan elkaar vast) zijn op het endometrium. Scannen dag 15 en direct
crushen. Vaak zijn de merries wel in fertiliteitsbegeleiding en is de kans op tweelingdracht door
dubbele ovulatie wel bekend. In 95% van de gevallen gaat dit goed.
Zowel bij het paard als de geit komt schijndracht voor. Bij het paard gebeurt dit als de dracht is
afgebroken na de maternale herkenning. Zowel door het blijven van de endometrium cups of door
het voorkomen van de afbraak van CL. Een spontane verlenging van de luteale fase kan ook.
Bij de geit zien we vaak een hydrometra, een met vocht gevulde uterus, die kan leiden tot
schijndracht. Deze kan ontstaan door vroege sterfte van de vrucht of zonder bekende reden (zelfs
zonder dekking). Dit komt best veel voor.
De diagnose kun je stellen door: bij het geit is het op het oog vast te stellen, of een echo gebruik.
Paard kun je ook echoën. Bij de merrie wordt ook nog wel eens hysteroscopie. De therapie bestaat
uit een prostaglandine injectie, hoewel dit bij de vorming van endometriumcups niet meer zinvol is.
Dan is het een kwestie van uitzitten.
Wanneer een merrie ongewenst drachtig is kun je een IM injectie van prostaglandinen kunnen
geven. Eventueel kun je hiervoor eerst de dracht vast stellen door te echoën op 15 dagen. Risico’s
aan PGF zijn er echter niet echt.
De behandeling verschilt natuurlijk wel wanneer de dekking alweer 2 maanden geleden is, dan zijn de
endometriumcups al gevormd en is meermalige injectie nodig. Dit is meer gericht op inductie van
contracties van de baarmoeder via een oxytocine achtige werking van PGF bij het paard.
En op 4 maanden ga je al echt rivhting abortus induceren. Met PGF kun je dan niet meer zoveel
omdat de placenta de functie van progesteron productie heeft overgenomen. Bij meermalen geven
zou je via contractiliteit van de baarmoeder toch een abortus kunnen krijgen. De abortus moet wel
begeleid worden (de cervix moet ontsluiten, dit doe je door middel van PG‐gel erop smeren,
waardoor de cervix dilateert). De endometriumcups zijn tegen deze tijd al weer aan het afnemen.
Bij een schaap zou je ook een prostaglandine injectie gebruiken na 1 week en 2 maanden. Na 4
maanden loopt de dracht al op zijn eind, dus zou je eerder die maand maar afwachten (schaap is 5
maanden drachtig). Je zou wel cortico’s kunnen toedienen, dat luteale regressie teweegbrengt. Bij
het schaap is bovendien de tweede helft van de dracht placenta afhankelijk (PG geproduceerd door
58

placenta vanaf dag 60‐70)en werkt prostaglandine niet op de musculatuur van de uterus. Wel zou je
dan de progesteron kunnen blokkeren, maar voor schaap niet geregistreerd.
Als gevolg van maternale drachtherkenning is het belangrijkste effect dat het CL blijft bestaan en dus
de progesteronproductie. Het embryo (blastocyst) produceert hormonen om dit te bewerkstelligen.
Bij het rund is dit interferon‐tau, wat de vorming van oxytocine (uit het CL) receptoren op het
endometrium remt en daarmee het signaal voor de prostaglandine productie blokkeert (oxytocine
receptor endometrium PGF). Om te zorgen dat dit plannetje slaagt is de conceptus van het rund
heel langwerpig, zo zorgt deze ervoor dat het hele endometrium met het interferon bereikt wordt. Er
moet contact met het endometrium gemaakt worden. Door het countercurrent (v. uterine / a.
ovarica) systeem hoeft het rund maar aan één kant te blijven en niet in beide hoornen contact te
maken.
De conceptus bij het varken produceert oestradiol dat zorgt dat het geproduceerde prostaglandine
ge‐reroute wordt naar het lumen van de uterus en daar wordt afgebroken.
Bij het paard is er net zo goed een suppressie van prostaglandine productie maar hoe precies is niet
bekend. Hiervoor kruipt de sferische conceptus langs het endometrium om overal zijn signalen af te
geven. Het paard heeft geen counter‐currentsysteem, dus dit moet via de grote circulatie.
Een schaap is hoogdrachtig, eet niet en komt niet meer overeind.
DDx:
‐ Partus: verwacht je vruchtwateruitvloeiing.
‐ Weeënzwakte: NEB/ acetonemie evt. door meerlingdracht
‐ Hernia ventralis: verplaatsing uier, slappe dunne pijnlijke buik met oedeem (infaust voor schaap)
‐ Hydro‐allantoïs/ hydro‐amnion
‐ Mastitis
Een koe met een dikke buik, niet eten aan het einde van de dracht en komt moeilijk overeind. De
DDx:
‐ Torsio uteri
‐ Hydroamnion:
‐ Hydroallantois:
‐ Melkziekte (calcium‐tekort): gaat wel gepaard met liggen maar niet de dikke buik.
‐ Tweelingdracht
‐ Mastitis: gaat niet gepaard met dikke buik.
‐ Tympanie
‐ Voorste of achterste stenose bijvoorbeeld als gevolg van LD.
‐ Ascites door circulatoire problemen of hypoalbuminemie:
Onderscheid maak je door buikvorm en de combinatie van symptomen.
We komen erachter dat het probleem in de uterus ligt en we blijven over met:
‐ Torsio uteri
‐ Hydroamnion
‐ Hydroallantoïs: hierbij vindt je over het algemeen meer vocht dan bij hydroamnion. Je voelt
geen vruchtdelen, anders dan bij tweelingdracht. Onderscheid met hydroamnion is echter
heel lastig te maken.
‐ Tweelingdracht: niets aan doen.
Wanneer je de diagnose hydroallantoïs / amnion stelt zou je vocht af kunnen laten door een punctie.
Deze volgt echter snel aan en kan makkelijker scheuren of lekken peritonitis. Partus induceren als
je al aan de tijd zit, en als je nog wat vroeg bent induceren met prostaglandinen en cortico’s om de
foetus rijping voorspoedigen. De kans dat een kalf niet leeft is echter best aanwezig. Nog een optie is
het noodslachten van de koe en het kalf eruit halen. Als het niet heel progressief is dan kun je ook
nog even afwachten.
59

Een 8‐jaar‐8 maanden drachtige merrie met 6 uur lichte maar persisterende koliekverschijnselen.
DDx:
‐ Torsio uteri
‐ Beklemd darmdeel (valse weeën)
‐ Uterus perforatie met peritonitis
‐ Hernia ventralis
‐ Abortus
‐ Bloedingen in ligamentum latum
Om tot een diagnose te komen zou je rectaal kunnen palperen of echografisch onderzoek doen.
Allereerst doe je natuurlijk algemeen onderzoek. Uier en ventrale buikwand bekijken.
Tijdens het rectale onderzoek voel je een strakke band dorsaal in de buikholte van linksboven naar
rechts. Dit is een torsio uteri rechtsom (van waarde voor het terugdraaien!). Hier kun je vinden dat je
de linker ophangband vindt, het rectum is een beetje ruim, vaginaal zijn de slijmvliesplooien een
beetje gedraaid. Bij het paard vinden we dit met name tijdens de graviditeit, anders dan de andere
dieren tijdens de dracht, meestal tussen maand 8‐9. Linksom en rechtsom is even vaak.
Verschijnselen zijn die van koliek, krabben voorbenen, stampen achterbenen, zweten, geringe
buikpers en rollen, hart en ademhaling meestal mild verhoogd. De diagnose is op basis van rectaal
onderzoek.
De behandeling bij het paard is afhankelijk van het moment:
‐ Tijdens partus: repositie per vaginam. Kans op rupturen en bloedingen groot. Bij ontsluiting
meteen verlossen.Prognose dubieus tot slecht, vooral voor veulen.
‐ A termé: cervix manueel oprekken en reponeren.
‐ Tijdens graviditeit: bij staande merrie laparotomie onder lokale verdoving. Vaak de dracht
gewoon verder. Geen keizersnede doen, kans op complicaties groot! Prognose goed voor
merrie en veulen.
Een torsio komt wegens anatomische verschillen bij het rund het vaakst voor, met name tijdens de
partus. We onderscheiden met de cervix en vagina meegedraaid, tijdens de partus, en zonder
meedraaiing hiervan, tijdens de graviditeit. Problemen zijn grotere kracht op ligamenta lata en
rupturen, evenals circulatiestoornissen. Vaak zien we een draaiing linksom, 180‐270 dagen, bij
pluripare dieren, met de vagina meegedraaid. Verschijnselen zijn vaak een niet‐vorderende partus
met soms koliek. Op het einde van de dracht vaak meer koliek en buikpers. De diagnose is door
vaginaal en rectaal onderzoek. De behandeling is de hele vrucht terugdraaien met uterus, per
vaginam bij het staande dier. Soms is de uterus door de draaiing niet bereikbaar. Ondersteuning kan
van buitenaf met vuisten (methode van Auer en Schneider) of met een plank (methode van
Snöborgh). De uterus kan ook per laparotomie worden gedraaid, eventueel in combinatie met een
laparotomie. Een andere optie is de koe zelf draaien in de richting van de torsio. Prognose voor
moeder gunstig, kalf dubieus, maar wordt minder indien al tijdens de graviditeit is. Hangt af van de
graad en duur torsie, en toestand foetus. Tot 180 graden is het bij het rund fysiologisch.
Bij een torsio tijdens de partus na de behandeling het volgende stappenplan volgen;
• Cervix voldoende ontsloten extractie
• Cervix onvoldoende ontsloten:twee uur wachten:
– Voldoende ontsluiting extractie
– Onvoldoende ontsluiting
• Kalf levend sectio
• Kalf dood langer wachten
foetotomie
sectio
60

Bij het varken komt het echt zelden voor. Soms is de hele uterus gedraaid, soms partieel. We zien
een niet vorderende partus. De behandeling is repositie per laparatomie en een sectio, als de
toestand van het moederdier dat toelaat.
Oorzaken van ventraal oedeem bij een hoogdrachtige merrie zijn:
‐ Circulatie problemen
‐ Eiwit tekort
‐ Hernia ventralis: we zien een puntbuik, oedeem, pijn, koliekverschijnselen, afwijkende stand,
ier naar craniaal verplaatst, niet perse symmetrisch, liggen, moeilijk lopen. Komt vaker voor
bij pluripare merries door een slappere buikwand.
Indien een hernia ventralis is een behandeling niet echt mogelijk. De prognose is voor de merrie niet
goed, voor het veulen afhankelijk van het stadium van de dracht. Wanneer de merrie prioriteit krijgt
zou je abortus induceren om te voorkomen dat de boel verscheurt. In dat geval is het veulen op 9‐10
maanden nog niet levensvatbaar. Het beste voor het veulen is het maken van een buikband om de
dracht af te maken, weinig ruwvoer om de buikvulling wat lichter te maken, boxrust.
Werkcollege 8: dracht hond en kat
Prolactine is zowel bij de cyclische teef als de gravide teef aanwezig. Tijdens de dracht/ luteale fase
heeft prolactine invloed op de melkklieren. Bovendien is het een luteotrofe factor tijdens de tweede
helft van de luteale fase, wanneer het CL zijn eigen leven niet meer goed in stand kan houden. Zodra
het CL stuk is dan zal de hond en kat in partus gaan. Een dopamine antagonist (metoclopramide)
heeft als gevolg dat de prolactine in stand blijft. Hiermee kun je melkproductie kunnen stimuleren,
bijvoorbeeld bij een hond met te weinig melk. Door de bijwerkingen gebruiken we dit middel echter
niet.
Wanneer een hond niet drachtig is zal de luteale fase 75 dagen duren. In de eerste helft gaat
progesteron omhoog tot een plateau. Hierna zal dit weer dalen en weg zijn op dag 75. Prolactine
komt juist rond de tweede helft op, en daalt ook weer na dag 75. Hiervoor doet deze nog even een
noodsprong om het CL te redden, maar daarna is dit ook op.
Bij een gravide hondstort progesteron in een keer in elkaar door prostaglandine (onbekend waar
vandaan). Prolactine zien we ook hier stijgen, maar iets heftiger dan tijdens de normale cyclus. De
eerste dag of 2 na de partus zal ook prolactine dalen, maar door stimuleren van het melkklierpakket
(door zuigen) blijft prolactine hoog (samen met oxytocine).
Een siamees is een week geleden gedekt en de eigenaar wil weten welke manieren voor
drachtdiagnostiek zijn en hoeveel pups er zijn. Palpabel zijn de pups vanaf 24‐32 dagen ongeveer, en
dat is 5 dagen eerder dan de hond. Echo is ook mogelijk, ongeveer vanaf dag 24, misschien iets
eerder. De schedeltjes en wervelkolommen tellen met röntgenfoto kan vanaf 45 dagen,
nauwkeuriger is nog iets langer wachten. Bij de hond op dag 49. Bij de kat kun je ook nog zien dat de
tepels gaan zwellen en roder worden, maar ook pas na 3‐4 weken. Als je het aantal kittens wil weten
is palpatie een goede methode die vrij goedkoop is. Hiermee kun je wel kittens missen maar een
minimum is sowieso wel te geven.
Een teef van 7 jaar 3 maal gedekt, 25‐27 en 28 dagen geleden. Bij buikpalpatie worden ampullen
waargenomen die wat aan de kleine kant zijn. We hebben bij deze hond dus geen idee wanneer de
bevruchting precies heeft plaats gevonden, omdat het ovulatiemoment niet precies bekend is. Dit
kan (met de overleving van sperma) zelfs tot 23 dagen geleden pas zijn, en dan is het nog wat te
vroeg om te voelen. Andere opties in de DDx izijn vroegembryonale sterfte en ampulvormige
endometritis. Dan verwacht je wel een zieke hond.
Een tumor is onwaarschijnlijk doordat er op meer plekken groei is. Diagnostisch kun je een echo
gebruiken, bloedonderzoek naar leukocyten, anemie door beenmerg depressie. In het kader van een
endometritis zou je misschien met een vaginoscoop uitvloeiing kunnen zien. Indien er uitvloeiing
aanwezig is ga je een swab nemen, daarvan een BO maken en een antibiogram.
61

Afhankelijk van de bevindingen gaan we behandelen. Vroeg drachtig is niets doen. Bij vroeg
embryonale sterfte maak je opnieuw een echo om leven te onderzoeken. Bij een endometritis geef je
een antibioticum in combinatie met een OVHX. Wanneer de eigenaar nog wil fokken geef je
antibioticum, een progesteron receptor blokker om de cervix te openen, en een meermalige
behandeling met prostaglandinen. Het beste is om de dieren hier door de bijwerkingen van PGF op te
nemen (uterus ruptuur is mogelijk door contracties van uterus). De kans echter dat de hond drachtig
kan worden is niet zo groot. Bovendien als de hond heel erg ziek is doe je dit niet omdat het te lang
duurt.
Een Duitse staande heeft 10 dagen na het einde van de loopsheid een OVX ondergaan. Echter enkele
dagen later komt de eigenaar met een schijndrachtige hond. Schijndracht ontstaat door een
verhoging van prolactine, in de tweede fase van de luteale fase, als het progesteron omlaag zakt.
Door een OVX haal je echter het CL weg progesteron weg prolactine aanmaak schijndracht.
Het beste moment om een OVX te doen is dus eigenlijk ook tijdens de anoestrus. Bij deze hond zal
het na deze ene keer over zijn, er wordt immers niets meer geproduceerd. Toch zou je een therapie
kunnen toepassen. Bijvoorbeeld dopamine agonist (dopamine remt prolactine, bromocriptine). Ook
mogelijk is een serotonine‐antagonist.
Een mastiff is 63 dagen geleden gedekt en de partus is niet op gang gekomen, hond is ook niet echt
dikker. De vorige dracht duurde erg lang, en leidde zodoende uiteindelijk tot vruchtdood.
De Tibetaanse mastiff en andere rassen zoals de Basenji worden echt maar één keer loops en zijn een
beetje vergelijkbaar met seasonal breeders. Herfst wordt de hond loops en wordt eind novermber /
december gedekt, puppies verwacht je in februari.
Voor deze casus is een echo maken logisch om te zien of er een hartje klopt met >200. Palpatie voor
dracht is natuurlijk ook mogelijk.
Afhankelijk van het probleem behandel je. Een schijndracht laat je gaan of behandel je. Indien dracht
ga je induceren met behulp van progesteron receptor blokker om de cervix te openen en daarna
oxytocine te geven. Een te lange dracht, zeker bij 1‐2 pups geeft risico’s omdat ze te groot worden.
Vanaf dag 65‐66 plan je een sectio (enige geplande sectio bij de hond). Probleem bij deze strakke
indeling is dat we vaak niet precies weten wanneer de ovulatie en dus bevruchting was. Oplossing: bij
de hond als enige gaat het progesteron al omhoog terwijl er nog geen CL is door partiële luteïnisatie
van granulosa cellen. Na deze stijging 2 dagen tot de bevruchting. Bij 3 pups of meer wachten we wel
tot 68‐69 dagen omdat de pups dan niet zo groot worden. Over het algemeen werpen ze uiteindelijk
toch vanzelf.
4 jaar oude primipare mechelse herder, 53 dagen geleden gedekt, op 28 dagen vastgesteld dat er
tenminste 3 vruchten in zitten. Nu heeft ze vaginale uitvloeiing, onrustig gedrag en niet meer eten.
De DDx hierbij is:
‐ Abortus
‐ CEH endometritis na resorptie vruchten.
Aanvullende informatie van belang is of de hond ziek is, bijvoorbeeld braken. Is de dekking gezien? In
welk stadium van de cyclus was de teef tijdens de dekking? Hebben ze vastgezeten? Zijn er weeën
gezien? Was er medicijngebruik tijdens de dracht? Is er persen gezien? Zijn er al eerder nestjes van
de reu gekomen?
Het diagnostische plan is bloedonderzoek voor leuko’s diff, hoewel dit geen mooi onderscheid tussen
één of ander (ook abortus als gevolg van infectie). Vaginoscopie geeft een mooi onderscheid,
bijvoorbeeld als je vruchtdelen kunt zien. Echo zou ook (levende) vruchten zien. Verder natuurlijk
algeheel onderzoek, gyneacologisch onderzoek, buikpalpatie etc.
Indien abortus wil je de uitpers ondersteunen met extra oxytocine. Bij heel dramatisch een OVHX.
Antibioticum geven als ze ziek is. Tot slot is het van belang om sectie te doen op de pups,
vruchtvliezen en placenta (snel!). Een mogelijke oorzaak voor abortus bij de hond. Serologie doe je
62

op bruscella canis, hoewel dat in NL niet voorkomt. Verder toxoplasma, herpes (pupsterfte),
neospora. Verder kun je ook onderzoek doen naar Cushing, wat ook abortus kan geven.
4 jaar oude Jack Russel met ongewenste dekking. Eerst vragen hoe lang deze al loops is, of er
koppeling geweest, of het überhaupt gezien is, of de eigenaar fokplannen heeft. De diagnostiek die je
doet is cytologie voor het stadium van de cyclus en spermacellen aanwezig, ,kijken met de
vaginoscoop naar het slijmvlies, progesteron meten, kijken naar de staartreflex. Als behandeling kun
je een OVX uitvoeren maar is wel heel direct. Medicamenteus is beter, bijvoorbeeld progesteron
receptorblokkers (allizine), oestradiolbenzoaat maar mag niet meer door bijwerkingen. Allizine geef
je meteen maar dat doen we niet omdat je eerst wilt weten of er wel foetussen zijn. Je moet dus
eerst de dracht vast stellen op dag 20‐24, waarna je het geeft en er resorptie optreedt. Schijndracht
kan wel verwacht worden, door het omhoog schieten van prolactine. Met een echo controleer je wel
of de vruchtjes wel weg zijn, het werkt niet altijd in één keer. Bij de poes werkt dit ook maar geef je
het liever in de tweede helft van de dracht. Omdat het risico op endometritis volgens de fabrikant
groter is in de eerste helft. Een andere mogelijkheid is PGF in combinatie met een inhibitie van
prolactine door dopamine‐antagonist.
Somali (kat), 1.5 jaar oud, 8 weken geleden voor het eerst gedekt, heeft bloederige vaginale
uitvloeiing. Hierbij wil je dezelfde dingen als bij de hond vragen. Dus hoe de dracht is verlopen, of je
zeker weet of er dracht is, of de kat ziek is. De DDx is ook hier weer abortus (geheel of partiëel) en
endometritis. Een kat kan namelijk de cervix een beetje open zetten en een deel van de vruchten
afstoten. De belangrijkste DDx is de partiële abortus. Je gaat kijken hoe het met de rest gaat en
verder gewoon even afwachten.
Werkcollege 9; infectieuze oorzaken van abortus
‐ Abortus: uitdrijving van de uterus inhoud tijdens de foetale periode, voordat het dier
levensvatbaar is. Wanneer deze periode is, verschilt per dier.
‐ Doodgeboorte: doodgeboren worden van een voldragen vrucht.
‐ Vroeg embryonale sterfte: sterfte in de embryonale periode (voorafgaand aan voltooiing
organogenese) en wordt meestal geresorbeerd. Resorptie kan na botvorming niet meer
optreden.
Een micro‐organsime in het moederdier kan abortus op 3 verschillende manieren veroorzaken.
‐ Directe aangrijping op de vrucht
‐ Directe aangrijping op de vruchtvliezen of placenta
‐ Ziekte van moederdier met koorts: prostaglandine werking tijdens ontsteking leidt tot
abortus door bijvoorbeeld een septicemie.
Na infectie van de moeder kunnen er een aantal verschillende dingen met de vrucht gebeuren.
Hieronder vallen o.a. blijven leven, kalf met aangeboren afwijkingen, doodgeboorte of abortus,
maceratie (desintergratie / rotting van het materiaal), mummificatie (resorptie vocht en indroging)
en doodgeboorte. Bij een blijvende mummificatie en een dier dat aan de tijd is kun je de partus
opwekken met oxytocine of prostaglandine. Bij maceratie (feitelijk een chronische endometritis) is de
koe zieker, kan er gasvorming zijn en de melkgift dalen. Het is lastiger de vrucht af te krijgen met
prostaglandinen. Indien dit niet lukt, dan is de prognose niet heel goed.
Een andere mogelijkheid is ook dat de kalveren wel geboren worden maar geïnfecteerd zijn voordat
het immuunsysteem is ontwikkeld. Mogelijkheden hierbij zijn neospora caninum, BVD, varkenspest
(pestivirus). In de eerste periode van het leven vertonen deze dieren geen ziekteverschijnselen, maar
zijn wel infectieus voor anderen.
Welke van deze opties gebeurt heeft te maken met het stadium van de dracht, de eigenschappen
van de kiem, de hoeveelheid kiemen en de afweerstatus van de moeder.
63

Om achter de oorzaak van de abortus te kunnen komen kunnen zowel de feut EN vruchtvliezen
sectie ondergaan. Hierbij wordt eerst naar macroscopische afwijkingen gezocht, en daarna
microscopisch meer gericht gezocht op basis van histologie en een BO. Een goede afspiegeling van
wat er in het vruchtwater gebeurde is de lebmaag inhoud. Ook de inwendige organen zijn vaak
contaminatievrij dus goed te gebruiken. Verdere mogelijkheden zijn aantonen van de pathogeen in
het bloed of de melk. Ook kunnen juist de antilichamen met een ELISA worden aangetoond in de
moeder, of bij het kalf voordat deze colostrum heeft gedronken. Onderzoek op vaginale/uterus
uitvloeiing behoort ook tot de mogelijkheden, evenals serologie. Virussen kunnen het beste met
ELISA of PCR worden aangetoond, op basis van het antigeen. Wanneer het dier andere verschijnselen
vertoont naast de abortus, zoals diarree bij Salmonella en BVD kun je ook een feces monster nemen.
Bij bloedonderzoek is gepaarde sera nodig om een oorzakelijke uitspraak te doen. Dit is echter niet
praktisch haalbaar, vaak aborteert het dier hiervoor.
De slagingskans van aanvullende diagnostiek is overigens vrij laag (tussen 30‐65%). Mogelijke
oorzaken hiervoor zijn: soms is het oorzakelijk verband niet te trekken als ook de gezonde dieren de
pathogeen bij zich dragen (hoewel minder moeilijk in feut), hetzelfde gaat op voor antistoffen,
sectiebeeld wordt gecompliceerd door secundaire infecties, moeilijk aan te tonen / kweken kiem, je
kunt niet alles testen dus soms de verkeerde vragen stellen, er kunnen altijd nieuwe oorzaken van
abortus zijn die niet getest worden, autolyse is opgetreden en interfereert met het beeld,
probleemdefinitie en vraagstelling aan het lab, verkeerde monsters kiezen, abortus heel lang na
infectie en antigeen is weg.
Toch is aanvullende diagnostiek bij abortus niet per definitie weggegooid geld. Bijvoorbeeld als je
een vrij bedrijf bent heb je baat bij de uitsluiting van die pathogeen. Een andere reden om het wel te
doen is als het vaak voor komt, of juist als het nooit voorkomt en er ineens is (zoals Bruscella). Je
moet weten of je moet behandelen, je management aanpassen, een beeld krijgen van de
besmettingsgraad, strategie bepalen, contactstructuren onderzoeken. In het kader van preventie en
behandeling is het zinvol om te weten. Soms is het zelfs wettelijk verplicht zoals bij Q‐koorts (bij
kleine herkauwers in een abortus storm, wat dit is hebben we regels voor) en Bruscella Abortus
(alleen bij het rund bij verwerping tussen 100‐265 dagen), kosten vergoed. Bruscella is zoönose.
Q‐koorts wordt veroorzaakt door Coxiella Burnetti, en is een zoönose. Besmetting van mensen vindt
plaats door inademing van stofdeeltjes, waarbij direct contact niet nodig is. De bacterie vermeerdert
zich in de longen en verspreidt zich vanuit daar door het lichaam. De infectie verloopt meestal
symptoomloos, maar griepachtige verschijnselen indien aanwezig. Bovendien is er ook bij de vrouw
kans op een miskraam.
Hoewel de infectie in principe via het vruchtwater wordt overgdragen blijft het aantal besmette
mensen ook na het lammerseizoen stijgen. Dit komt omdat de bacterie lang infectieus blijft en goed
tegen uitwendige invloeden bestand is (bestand tegen UV‐licht en droogte). Bovendien kan de
bacterie ook uitgescheiden worden in feces en urine, iets dat niets met het lammerseizoen te maken
heeft. Een mogelijkheid is ook dat de incubatietijd kan uitlopen tot 6 weken, waardoor de mensen
pas later verschijnselen vertonen. Verder zijn er natuurlijk ook andere landbouwhuisdieren en vogels
die het virus kunnen uitscheiden. Het is echter wel zo dat de hoeveelheid pathogeen in vruchtwater
het hoogste is en zo de beste infectiebron vormt.
De infectie van dieren is meestal symptoomloos. Wel kan er sprake zijn van massaal verwerpen,
doodgeboorte of zieke lammeren (=abortusstorm).
Eén van de maatregelen die genomen wordt ter bestrijding is het maanden laten wachten met het
uitrijden van de mest. Dit duurt zo lang omdat de bacterie dus zo lang pathogeen blijft. Dit is echter
praktisch niet haalbaar omdat zelfs naast het maanden vasthouden er zoveel regels zijn voor de
64

opslagmethode dat het heel ingewikkeld wordt. Wanneer een bedrijf getroffen wordt kost die
bovendien al heel erg veel geld (tienduizenden): extra maatregelen, generatie geiten kwijt door
abortus, eventueel ruiming.
De diagnose wordt bij geiten gesteld door het insturen van de verworpen vrucht met nageboorte. In
de vrucht zien we meestal geen afwijkingen, maar in de placenta wel. Je kunt ook serologisch
onderzoek doen met gepaarde sera, waarbij je aantoont of een dier besmet is. Een aantoning van het
agens geeft echter geen oorzakelijk verband omdat we deze ook bij gezonde dieren vinden. Om de
infectiestatus van een bedrijf te monitoren moet de melktank worden onderzocht.
Wanneer je alle geiten direct met antibioticum behandeld heeft dit niet voor alle dieren effect. Als de
placenta of de vrucht al aangetast is kan de vrucht enkele dagen later alsnog worden afgeworpen.
Bovendien weten we helemaal niet zeker of dit gebruikte antibioticum wel zo goed werkt
(oxytetracycline). Er is dus geen goed behandelingsprotocol.
Ter preventie van de mens zijn er regels met betrekking tot; hygiëne, mestopslag, geen nieuwe
vestigingen van schaap en geiten bedrijven, vaccinatieplicht, massale ruiming, aan‐afvoer en
fokverbod tijdelijk in 2010.
Thema 6 Partus en Dystocia
Hoorcollege 12: normale partus
Progesteron is noodzakelijk voor dracht, welke uit verschillende bronnen kan komen. Voor een
normale partus inductie is de daling ook essentieel.
De placenta produceert een aantal hormonen: progesteron, lactogeen, relaxine en oestrogeen,
welke zorgen voor de ontwikkeling van de mammae, de voorbereiding van de geboorteweg en de
voorbereiding van de partus. Tijdens de partus zijn een aantal factoren van belang:
‐ Foetus: produceert corticosteroïden en zijn een teken van klaar voor de geboorte.
‐ Placenta: oestrogeen↑
progestagenen↓ Zorgen beide voor prikkeling van oxytocine receptoren
relaxine: zorgt voor cervix dilatatie
PGF2‐α: zorgt voor cervix dilatatie en uterus contracties
‐ Moederdier: prostaglandinen: voor cervix dilatatie en uterus contracties
oxytocine: uitdrijving foetus door uterus contracties
Voor de initiatie van de partus vindt er dus een hele cascade plaats. Eerst wordt door de foetus
cortisol afgegeven. Dit leidt ertoe dat het placentaire progesteron wordt omgezet in oestrogeen.
Hierdoor vinden er al myometriumcontracties plaats en wordt de mucussecretie van de
genitaaltractus verhoogd.
Het cortisol zorgt eveneens voor een toename van de oxytocine receptoren en zo een verhoogde
afgifte van PGF‐2‐alpha. Hierdoor nemen de myometriumcontracties verder toe, en er vindt luteolyse
plaats. PGF‐2‐alpha zorgt eveneens voor een afgifte van relaxine, waardoor de cervix en de rest van
de geboorteweg dilateert.
Door gedeeltelijke uitdrijving wordt de cervix gestimuleerd, welke via de hypothalamus de afgifte van
oxytocine verder verhoogd = Ferguson reflex.
De partus is in te delen in:
‐ Voorbereidingsfase:Prodromi
o Paard:let op: vrucht matureert pas heel kort voor de partus af. Opuieren, kegelen, infiltratie
weefsel bekken (platen zakken in), verandering in melk (electrolyten: Calcium stijgt langzaam
>40mg/dl, Natrium daalt en kalium stijgt, alles 1 á 2 dagen voor partus
65

o Varken; opuieren, spontaan melkverlies, vulvazwelling. 12‐24 uur wordt uier roder en warmer,
klein druppeltje kan getrokken. Nestgedrag.
o GD: zwelling vulva, nestbouwgedrag en temperatuursveranderingen. De temperatuur is sowieso
al lager en daalt in de laatste 12‐24 uur nog eens 0,5‐1 graad, rillen. Tijdens de partus stijgt de
temperatuur weer en kan zelfs iets verhoogd zijn. Uterusactiviteit neemt bij luteolyse direct toe,
24‐48u voor de partus. Melkklieren minder betrouwbaar, kan al dagen voor de geboorte of
schijndracht. Mindere eetlust, frequent urineren, defeceren.
Als de uitvloeiing groen of bloederig wordt is de ontsluiting begonnen. Voor de poes
is temperatuur minder betrouwbaar, wel hyperventilatie en palpatie van weeën.
o Rund: buikomvang, opuieren (koe wordt 8 weken voor de partus drooggezet, ongeveer 1 maand
weer opuieren, volschieten 0‐12 uur voor de partus) , zakken van banden (6‐18 uur voor de
partus o.i.v. oestrogeen en relaxine), oedeem in buik en uier, zwelling vulva, temperatuurdaling
(tijdens de dracht juist hoog, veel schommelingen), verweking cervix en slijmprop. Het
uiersecretum wordt van honingtaai (klamvaars) vloeibaar en in de dagen voor partus gelige
biestmelk. Vaars uiert al vanaf 4 maanden op. Door verslapping iliosacraal gewicht draaiing van
sacrum wankele gang, doorzakken lendenen. Oedeemvorming is bij de vaarzen duidelijker.
Met de vaginoscoop zien we een slijmlaag in de portio vaginalis en de fornix, vlak voor de partus
gaat dit als helder slijm vervloeien. Tijdens de dracht iedere paar uur tonusverhoging, 10 uur
voor de partus weer verslapping, daarna tijdens de ontsluitingsfase weer verhoging. Veel
verschijnselen zijn niet 100% betrouwbaar. Pas bij zichtbare vruchtdelen rund in partu.
o Schaap: volschieten, verandering secretum van taai naar dik geel colostrum. Krabben van de
voorpoten veel voorspellende waarde. Interesse in amnionvloeistof.
‐ Ontsluitingsfase:
o Rund: begint met uterus contracties, met name in rust (herkauwen). Veroorzaakt pijn. De cervix
is al verslapt en vormt de weg van de minste weerstand, door toenemende druk wordt deze nu
passief opgerekt. Deze fase duurt 6‐12 uur (vaarzen 4‐12 uur). Na intreden van de allantiosblaas
ontsluit de cervix volledig (chorion is vaak al passief gebroken). Zichtbaar als een blauwachtige
blaas. Als de allantois breekt dan neemt de druk af.
o Paard: zweten, onrust, hoge A en T, overmatig eten en temperatuurdaling.
‐ Uitdrijvingsfase:
o Rund: door intreden van het kalf versterken de uteruscontracties (Ferguson reflex). Koe ligt bij
kopligging vaak op rechterzijde, het kalf wordt iets omhoog geduwd en de uterus draait iets. De
eerste en laatste perswee van een serie zijn vaak zwakker. De amnionblaas breekt meestal
uitwendig, soms treden ook persweeën op zonder uteruscontracties door de druk in het bekken.
De navelstreng van het kalf is kort, trekt samen en breekt op de juiste plek zodra het achterstel
van het kalf uit de vulva komt. De normale uitdrijving duurt 1‐4 uur (vaarzen 2‐6 uur). Vaarzen
langer omdat: nauwere geboorteweg, meer stress, kalf relatief groter. Een stuitligging duurt over
het algemeen langer, rotatie gaat wegens zwaartekracht lastiger, zwaartepunt ligt in de
uterushoorn, strekking van de achterpoten is lastiger dan voorpoten, pijn en onrust door de druk
van de achterklauwtjes in uterus en vagina, passieve ontsluiting verloopt trager, intrede
bekkeningang moeilijker, navelstreng kan te snel strak komen te staan of om de achterpoot
liggen, bij intrede van de stuit is involutie van de uterus sneller gevorderd en dus een
verminderde bloedcirculatie.
o Schaap:schouderelleboog ligging normaal, zelden een stuitligging. Ooi maakt weinig geluiden, ligt
voornamelijk. Navelstreng breekt vaak al in de laatste fase van uitdrijving. Navel dient
gedesinfecteerd te worden. Amnionvloeistof blijft aantrekkelijk voor ooi in de eerste 5 uur, dus
accepteert ook andere lammeren. Tweede lam komt vaak binnen een half uur, na 1 uur dient
minimaal buikpers te zijn.
o Varken; gemiddelde tussenbigtijd 15 min, mag niet langer dan 1,5‐2 uur zijn. Biggen in allerlei
liggingen geboren. Totale uitdrijvingsduur: 3 uur. Duurt langer bij hoog geboortegewicht,
66

stuitligging en doodgeboorte. Navelstreng is lang en vaak nog in tact. Er kunnen tussendoor
placenta’s afkomen maar meestal als geheel na 30‐120 minuten.
o Paard:altijd kopligging, stuitligging = dystocia. Andere belangrijke factor voor dystocia is het
terugslaan van de relatief lange ledematen. Gaat erg snel, niet langer dan 20min, placenta gaat
dus ook zo snel los! Navelstreng verscheurt pas na de partus vanzelf na 30 min. Indien het direct
verscheurt dan controleren op bloeding, schoonmaken en evt. hechten. Controleren op geen
verstikking door vruchtvliezen belangrijk.
o GD: het bekken zelf is gunstig gebouwd en vormt geen obstructie, indien dystocia vaak verkeerde
ligging of afmetingen. Uitdrijving kan in allerlei houdingen. Vruchten worden in amnion of
gebroken vruchtvliezen geboren. Placenta’s kunnen tussendoor of achteraf, maar worden vaak
opgegeten. Vaak wordt er alternerend tussen 2 hoornen geledigd.
‐ Nageboortefase:
o Paard: placenta is meestal met een uur af, maar kan 3 uur duren. De merrie perst niet maar is
nog wel onrustig. Placenta dient binnen 6 uur af te zijn en dan op volledigheid gecontroleerd.
Om de partusduur te berekenen nemen we alleen de ontsluitingsfase en de uitdrijvingsfase.
Een belangrijk passagepunt tijdens de partus is het bekken.
A. Diametertransversasuperior
B. Diametertransversa inferior
C. Conjugata
D. Pecten vertical
Het bekken van het paard is tonvormig, en de conjugata en
pecten zijn min of meer gelijk. Het bekken van het rund is
staand ovaal. Het voorstel van het kalf is ook staand ovaal,
maar het achterstel is juist breder dan hoog. Het juveniele
bekken van een vaars is bovendien onderin smaller.
Onderzoek wordt op 3 vormen onderscheiden:
‐ Obstetrisch onderzoek: tijdens de partus.
‐ Verloskundig onderzoek: dracht,
partus en puerperium
o Ziektegeschiedenis
Boven: bekken rund, Onder: bekken paard
Bron: HC12 Voortplanting 2011‐2012, UU
67

o Verloskundig onderzoek in en uitwendig
o Aanvullend onderzoek
‐ Gyneacologisch onderzoek: gericht op fertiliteit.
Dystocia:Abnormaal verlopende partus
‐ Dystocia materna
Afwijkende ligging vrucht
Te grote vrucht
Ankylotische vrucht
Hydrops vrucht
‐ Dystocia foetalis
Primaire weeënzwakte
Afwijkende ligging uterus (denk aan torsio uteri)
Afwijkingen weke geboorteweg
Afwijkingen aan het bekken
Primaire weeënzwakte is een tekortkoming van de uterus door afwijkingen in het myometrium,
verstoorde hormonale balans of een abnormaal tijdstip van het op gang komen van de uitdrijving.
Een secundaire weeënzwakte is het gevolg en niet de oorzaak van verminderde contracties,
bijvoorbeeld door mechanische obstructie. Het wordt meestal per exclusionem gesteld omdat het
meten van de contracties moeilijk uitvoerbaar is. Calcium is voor de contracties nodig, en komt door
prostaglandinen uit de interne opslagplaatsen en wordt door oxytocine de cel in gehaald. Zowel een
laag plasma‐calciumgehalte als onvoldoende ion‐kanalen kunnen de oorzaak zijn. Voor dit laatste is
mogelijk een stijging van de progesteronconcentratie van invloed.
Stress tijdens de partus leidt ook tot weeënzwakte door een verminderde oxytocine afgifte, door de
afgifte van opioïden (zoals morfine) op 2 manieren:
1. Rechtsstreekse inhibitie van afgifte door binding aan kappa‐receptoren.
2. Indirect via de remming van de noradrenerge prikkel die normaal oxytocine‐producerende
cellichamen innerveert. Dit is in de hypothalamus. .
Perifere opioiden hebben mogelijk een rechtstreeks remmende werking op het myometrium.
Bekend is verder dat progesteron de ocytocine indirect remt door de stimulatie van opioídsynthese.
Oestrogenen verhogen de oxytocine receptoren juist in de uteruswand.
Perifere catecholamines hebben rechtstreekse remming myometrium, door bezet bèta‐receptoren
en verhoging cAMP. Patiënten waarbij de partus uitgesteld moet worden, worden vaak met deze
middelen behandeld.
Therapeutische mogelijkheden bij weeënzwakte zijn oxytocine en calcium. Een sectio is ook mogelijk.
Een torsio uteri is een pathologische rotatie van de drachtige uterus. De uterus draait meestal tussen
de 180 en 360 graden. Bij het rund komt het vaak voor vlak voor of tijdens de partus. Bij het paard
meer tijdens de graviditeit.
Hoorcollege 13: abnormale partus
Je begint altijd met een gedegen onderzoek. Bi rund is een vroeggeboorte met levensvatbaarheid
vanaf de 210‐267 dag, hiervoor is het een abortus. Een tweelingdracht duurt gemiddeld 7 dagen
korter. Manueel inwendig onderzoek tijdens de dracht geeft kans op een purulente vaginitis, dus
alleen tijdens de partus doen. De belangrijkste punten die een kalf moet passeren tijdens de partus:
cervix, apertura pelvis cranialis, diafragma, vulva.
Er wordt bij vaginaal onderzoek aandacht geschonken aan:
1. Controle vooraf op eventuele laesies en bloedingen van het geslachtsapparaat enafwijkingen
binnen de bekkenholte. Harde feces van te voren verwijderen ivm rectum ruptuur.
68

2. De ontsluiting van de cervix. Zowel de eerste actieve als de tweede passieve. Hierbij let je op
slecht ontsloten (SOC) als gevolg van slechte actieve ontsluiting, of een NOOC als gevolg van
een nog niet onsttane passieve ontsluiting.
3. De vruchtvliezen en de aard van het vruchtwater.
4. De ligging van de uterus en de ligging van het kalf.
5. De contractietoestand van de uterus. sterke contractie is teken dat de partus al enige tijd aan
de gang is.
6. De levenstekenen van het kalf.Tussenklauwreflex, slikreflex, oogbolreflex, navelstreng, ictus
cordis. Bij een overdreven reactie vaak hypoxie. Geen reactie is nog niet een dood kalf. In
stuitligging kan ook de anusreflex gedaan worden, maar subjectief. De tussenklauwreflex van
de achterpoten verdwijnt eerder dan de voorpoten.
7. De ligging van de navelstreng bij normale stuitligging en afwijkende liggingen.Bij om de
achterpoot geslagen en als het kalf leeft kun je; reponeren, sectio of snelle extractie doen. Bij
om de romp moet je het kalf bij draaien in de goede richting doen, dan vlotte extractie of
keizersnede.
8. Het type van het kalf (eventueel dikbilkalf). Snel breuken bij melkkalf, vleestypisch makkelijk,
dikbil vaak problemen. Soms sowieso sectio.
9. De relatieve grootte van het kalf.
10. De relaxatie en ontsluiting van de weke geboorteweg.
Voor een rectaal onderzoek is geen indicatie, behalve: torsio uteri, onderscheid tussen wel of niet in
partus zijn, melkziekte (atonische uterus met niet te voelen cervix), abortus (door dagen partus een
strakke ballon als uterus), valse weeën (uterus atonisch), weten of kalf leeft (gefässchwirren) als
vaginaal onbereikbaar, niet heel betrouwbare meting. Verder bij rectumbeschadigigen, hematomen,
uterusruptuur, peritonitis.
Afwijkende liggingen: bij een afwijkende ligging onderscheiden we afwijkende lengteas (situs), een
afwijkende hoogteas (positio), of afwijkingen van de extremiteiten (habitus). De achterbenen liggen
vaker verkeerd omdat er voor strekking meer ruimte nodig is, de strekking onnatuurlijk is. Zeker bij
plaatsgebrek bij tweelingdracht. Het moment van ontstaan kan zowel tijdens de graviditeit als tijdens
de partus zijn. Het paard heeft een groot corpus uteri dus veel ruimte voor draaiing van het veulen,
een rund heeft een klein corpus. Zonder breking van het allanto‐chorion kun je de ligging niet
bepalen. Onderzoek van ligging bij het staande dier. Bij het rund geen epiduraal (minder
complicaties, makkelijk en pers naderhand nodig), bij paard wel (moeilijker, uterus is kwetsbaarder,
buikpers geeft complicaties, naderhand buikpers minder belangrijk). Verder duw je de foetus terug in
de bekkenholte, uterusspasmolyticum kan nodig zijn, verlostouwtjes om normaal liggend deel. Bij
een afwijkende ligging is de volgorde van voorkeur algemeen: repositie, extractie, foetotomie, sectio,
slachten.
Bij kleine herkauwers is vaak makkelijk, maar wel met één hand doen. Bij dwerggeiten is een
afwijkende ligging moeilijk te diagnosticeren, vaak sectio.
–Kopligging :
Teruggeslagen kop: vaak bij te vroeg trekken tijdens een extractie of bij een nauw bekken.
De snuit moet goed gelegd worden maar schiet soms weer terug bij een grote vrucht. 2
personen zijn nodig. Komt nooit ingetreden voor, nooit doortrekken, altijd terugduwen, veel
voorkomende oorzaak uterusruptuur.
Schouderligging: voorbeen ligt teruggeslagen langs de romp. Komt bij paard af en toe voor,
rund zelden. Van schouderligging naar carpaalligging en dan reponeren. Vaak dood kalf.
Sommige lammeren worden in de deze ligging spontaan geboren, vaak reponeren beter.
Carpaalligging: voorpoten blijven gebogen. Bij rund meest voorkomende afwijking. Repositie
makkelijk. Bij lam ook, eigenaar doet dit vaak zelf.
Johne: wordt ook wel schouder‐elleboogligging genoemd,. Poot in boeg en elleboog
gebogen. Hoefjes liggen ter hoogte van de kop. Bij schapen is dit normaal. Repositie
makkelijk, ontstaat alleen als kalf niet te groot is.
69

Pseudo Johne: zelfde verhaal als Johne. Minder ver ingetreden en prognose dubieuzer, vaak
te groot kalf.
– Stuitligging: bij het paard komt dit zelden voor, rund wel. Indien afwijkend meestal bij het rund
beiderzijds.
Tarsaal: achterbeen niet gestrekt maar gebogen. Prognose bij rund goed, merrie dubieus.
Repositie moeilijk, vaak ruptuur. Bij een levende foetus vaak sectio. Bij lam gaat de
repositie wel.
Heupligging: achterbeen naar craniaal gestrekt langs de romp. Allermoeilijkste repositie,
moet via heup naar tarsaal. Foetotomie wel makkelijk. Moeilijk te reponeren bij lam, beter
foetotomie bij dood lam.
‐ Dwarsligging: komt bij schapen voornamelijk bij meerlingdracht voor. Repositie kan, maar vaak te
laat opgemerkt.
Afwijkende liggingen kunnen eenzijdig of beiderzijds zijn, en kunnen bovendien gecombineerd
voorkomen. Het onderzoek bij een staande dier, evenals de repositie. De foetus wordt (soms onder
epiduraal anesthesie om persen te voorkomen) teruggeduwd uit de bekkenholte. Soms is ook een
uterusspasmolyticum nodig. Om de normaal liggende vruchtdelen kunnen verlostouwtjes worden
gebruikt.
•Te grote vrucht
• Hydrops van de vrucht
• Monstrum
Soms is een repositie en extractie niet mogelijk en moet je een foetotomie uitvoeren. Hierbij werk je
met de ring van Marlot en verwijder je in principe het afwijkend liggende deel, soms is eerst
verwijdering van een ander deel wegens bereikbaarheid nodig. Bij het rund gebeurt dit vaker. Bij het
paard kan het ook, maar is moeilijker door een kwetsbaardere uterus en heftigere perskrachten. Bij
kleine herkauwers wordt het in verband met de gevolgen voor het moederdier nauwelijks toegepast.
Een voorbeeld van een situatie bij het rund is kruis op kruis verwijderen voorstel en halveren
achterstel.
Een sectio doe je het meeste bij een te grote vrucht maar kan ook bij een afwijkende ligging of
afwijkende foetus. Bij het rund is het meestal een staande operatie, bij andere dieren een liggende.
Hierbij moet je opletten dat je de placenta zoveel mogelijk probeert te vermijden. Je snijdt in de
curvatura major, bij hond, kat en varken dicht bij het corpus uteri. Bij het rund is een lokale
anesthesie dan ook mogelijk, de andere dieren algeheel. De hechting van de uterus is volgens de
Cushing methode, als een doorlopende hechting met resorbeerbaar materiaal.
Je hecht één laag, maar bij het paard twee lagen. Na de sectio moet je ook rekening houden met de
nageboorte en de navelstreng.
Rund: de indicaties bij het rund zijn een te grote vrucht, onvoldoende ontsluiting van de cervix,
een niet te reponeren torsio.het gebeurt bij het staande dier met een snede in de linkerflank. De
top van de bevruchte hoorn wordt extra‐abdominaal gebracht. Eventueel moet je de uterus
hiervoor met de klok mee draaien. De amnionschede breekt soms te kort af, de navelstreng is
niet zo’n probleem. Hechten volgens Utrechtse methode, intra‐uterien tetracycline. Na de
operatie ook 50 IE oxytocine en ampicilline. Prognose voor moeder goed, vrucht afhankelijk.
Complicaties die je tegen kunt komen: gaan liggen van de koe, pesen en uitpuilen pens en
darmen, rupturen van uterus en ligamenten. Na de operatie hebben we als complicaties;
uterusbloedingen, peritonitis, en door de buikwond: emfyseem, oedeem, hernia, hematoom,
infectie.
Kleine herkauwers: voornaamste indicatie te grote vruchten, dood of levend. Foetotomie kan
de geboorteweg bij langdurig schaden en mogelijk is er nog een lam aanwezig. Je doet het niet
bij slechte toestand van het moeder dier. We maken een snede in de linkerflank onder zijligging,
70

lokale anesthesie en een uterusrelaxans. De uterus buiten de buik brengen. Navelstreng vormt
geen extra aandachtspunt. Beide lammeren uit één wond, letten op septum! Intra‐uterien AB,
na de operatie oxytocine en AB. Prognose gunstig bij levende of fris dode lammeren.
Uitgebreide verwondingen, niet frisse vruchten, necrose etc. geven aanleiding tot een
hysterectomie. De hoornen moeten per stuk geligeerd worden.
Varken; slechts zelden toegepast, succes afhankelijk van moederdier. Net als bij kleine
herkauwer soms aanleidingen tot een hysterectomie, de beide hoornen kunnen in één keer
geligeerd worden. Indicatie bijvoorbeeld prolaps uteri.
Paard: zelden toegepast, levenskansen nemen snel af, cervix is nooit een probleem en
vaardigheden hoog. Bij de shetlander nog wel eens. Bij het liggende dier een schuine flanksnede,
in een bloedvatarm gebied van de curvaturo major. Placenta rondom incisie weghalen en sluiten
met 2 lagen. Risico op peritonitis.
Hond: locale anesthesie, om moeder‐kind binding te vergroten. Geen wondspray op tepels! De
snede in flank of op de linea alba, met voorkeur voor linea alba (geen spieren, sneller, betere
toegang, betere plaats voor OVHX, niet zichtbaar). Let op lacterend uierweefsel. Bloedingen na
verwijdering af laten nemen met oxytocine. Placenta verwijderen, navelstreng doorknippen.
Nabehandelen met AB en oxytocine. Lochiën zijn normaal.
Wanneer je aan een extractie begint moet je op de volgende zaken letten. De grootte van het kalf
t.o.v. de bekkeningang.
Bij een kopligging worden achtereenvolgens 4 punten onderzocht:
1. Of een ingetreden kopligging bestaat of kan ontstaan.
2. Of bij aangetrokken kalf de beide boegen bereikbaar zijn.
3. “Maatnemen”: voelen hoever de afstand is tussen bekkeningang tot boeg foetus.Bij het staande
rund niet verder dan 10cm, liggend niet verder dan 5cm.
4. Of de vlakke hand dan nog tussen schedel en sacrum kan.
Voor de stuitligging geldt:
Wanneer bij:
1. het liggende rund en
2. het 60° gekantelde achterstel van het kalf met
3. normale trekkracht (max.5Kg/Kglich.gew.=soms 2 pers.)
4. in de "richting van de staart"
5. terwijl het rund perst,
de beide tarsi niet in de vulva zichtbaar gemaakt kunnen worden dan is verdere trekkrachtgevaarlijk
en dus zinloos. Een vuistbreedte uit de vulva is pas zekerheid, tot die tijd ook een risico. Opletten dat
het niet onbedoeld een extractiepoging wordt, dan ruptuur vagina.
71

Bij dikbilkalveren treedt nog vaker kruis op kruis op. Daarom is daar het criterium dat bij milde
trekkracht de boegen direct moeten intreden om verantwoord te extraheren.
Je kunt de cervix met één hand manueel oprekken. Wel opletten dat dit niet te lang duurt wegens
uteruscontracties. Voorafgaand aan een foetotomie wordt de cervix niet opgerekt! De geboorteweg
zelf kan met 2 handen opgerekt worden. Oppassen voor hypoxie vrucht, door oprekken cervix
kunnen uteruscontracties ontstaan.
Voor extractie het beste in zijligging in verband met de zwaartekracht, beter voor de bekkeningang,
bekken makkelijker bewegen door minder belasting van iliosacraalgewricht, niet uitglijden,
makkelijker voor accoucheur en helpers, hygiënischer en natuurlijker. De zijde waarop de koe ligt
maakt niet uit, maar bij kopligging bij voorkeur aan de kant van schoft, en bij stuitligging aan kant van
sacrum. Bij grote pensvulling beter op rechterzijde.
Bij een kopligging is de trekkracht eerst richting de uier, daarna 60 graden draaien achterstel en recht
naar achteren. Bij kruis‐op‐kruis moet de trekkracht weer caudo‐dorsaal zijn, tijdens de buikpers.
Indien dit niet lukt kan je extraction forcée proberen, omrollen van de koe kan helpen. Bij een dood
kalf is een foetotomie beter.
Bij een stuitligging begint met draaiing van 60 graden, dan caudo‐dorsaal trekken tot
achterstelintreding, dan recht naar achter of caudo‐ventraal. Deze laatste uitsluitend tijdens de
buikpers.
Na de extractie moet je de volgende zaken controleren:
• Of er geen prolapsus uteri dreigt op te treden. Het meteen vaststellen hiervan kan veel moeite
en complicaties voorkomen (zie verder onder prolapsus uteri). Het rund overeind jagen, het
toedienen oxytocine en mogelijk een epiduraalanesthesie om eventueel de buikpers tegen te
gaan, is de standaardbehandeling bij een dreigende prolapsus uteri.
• Of het rund niet blijft napersen, want ook dan wordt het rund bij voorkeur overeind
gejaagden krijgt epiduraalanesthesie.
• Of er geen kalf meer in de uterus aanwezig is. Een achtergebleven kalf waarbij
rottingoptreedt, kan zeer ernstige gevolgen hebben.
• Of er geen rupturen of bloedingen in het geslachtsapparaat zijn opgetreden omdat deze
acuutlevensbedreigend kunnen zijn. Is het trauma niet acuut levensbedreigend dan wordt
naoverleg met de veehouder bij voorkeur een antibioticumkuur ingesteld om ernstige
ontstekingte voorkomen.
• Of het rund geen ernstige mastitis heeft i.v.m. de onmiddellijke consequenties voor
debehandeling van het rund.
Schaap:
Uit angst voor lammersterfte toch niet te vroeg ingrijpen. Algemene richtlijnen voor de duur van de
partus zijn er niet.
• Wanneer de ontsluitingsfase, dus tot het moment waarop de allantois wordt uitgedreven ofbreekt,
langer gaat duren dan 3 uur dan moet men de ooi vaginaal onderzoeken om te wetente komen wat
er aan de hand is.
• Treedt binnen een uur nadat de allantois is uitgedreven geen of onvoldoende buikpers op ofkomen
er ondanks normale buikpers geen vruchtdelen buiten de vulva, dan moeten we ookeen onderzoek
instellen.
• Wanneer de uitdrijving van het eerste lam in een kennelijk normale geboortehouding, dus mettwee
klauwtjes en het snoetje daarop, langer dan 1½ uur duurt, terwijl de ooi toch nu en danvoldoende
perst, dan bieden we hulp. (90% van de lammeren worden in kopligging geboren).
72

• Wanneer het lam een afwijkende geboortehouding inneemt, bijvoorbeeld wanneer de kop enéén
klauwtje of de kop alleen in de vulva zichtbaar wordt, dan moet dat lam binnen een halfuur worden
uitgedreven anders moeten we helpen.
• Komt uitsluitend de kop buiten de vulva dan mag dat hoogstens een kwartier duren andersgrijpen
we in. Bedenk dat veel lammeren in een afwijkende geboortehouding toch wordenuitgedreven.
• Wanneer we merken dat een lam in stuitligging wordt geboren dan moet de uitdrijving zeervlot
voltooid zijn anders helpen we. Lammeren kunnen, evenals kalveren, bij de uitdrijving instuitligging
vrij snel sterven door afklemming van de navelstreng, zeker wanneer denavelstreng tussen de
achterpootjes door ligt.
• Wanneer we vermoeden dat een lam in stuitligging een afwijkende houding inneemtbijvoorbeeld
omdat we slechts één achterpootje of het staartje zien verschijnen, dan moet ditmeteen worden
verholpen omdat een lam in zo'n ligging zelden spontaan wordt geboren.
• Komen alleen de voorpootjes buiten de vulva, waarbij dan meestal een afwijkende ligging vande
kop bestaat, dan moet dit worden gereponeerd omdat een lam in zo'n ligging ook nietspontaan
wordt geboren. Vergissing met een normale stuitligging is mogelijk en wanneer deeigenaar in die
veronderstelling verkeert en stevig aan de pootjes gaat trekken dan is hetoptreden van een
uterusruptuur niet ondenkbaar.
Dierenarts wordt in de regel pas geroepen als de eigenaar het zelf heeft geprobeerd. We verlossen in
zijligging, of staand, afhankelijk van dierenarts.
Een extractie is bij het schaap meestal vrij makkelijk. Maatnemen is bij een groot lam noodzakelijk.
Het achterstel vormt nooit een probleem. Een stuitligging is hierdoor wel moeilijker te maatnemen.
Een sectio is dan te overwegen. De vulva is soms wat nauw maar kan manueel opgerekt.
Varken:
Afwijkende liggingen vormen zelden een probleem, heel soms een te grote big bij gelten. De oorzaak
is vaak weeënzwakte en extractie kan dan getracht worden. Wel is de geboortweg van het varken erg
gevoelig. Beter is het de zeug oxytocine te geven, eventueel met calcium aanvulling.
Paard:
Komt minder vaak voor dan rund, en dan niet door grootte van het veulen maar afwijkende
liggingen. Haast is geboden door heftig persen, maar ervaring opdoen op dit gebied is moeilijk. Bij
het paard kan het allantoamnion nog intact zijn bij de geboorte. Bij het veulen is het moeilijker vast
te stellen of deze nog leeft, terugtrekreflex is moeilijker en navelstreng vaak onbereikbaar. De
ontsluiting vormt a termé nooit een probleem, evenals de bekkenomvang. De te volgen tactiek bij
verloskunde is hetzelfde als het rund, maar er zijn wel verschillend in voorkomen. Reposities komen
veel voor, extracties gaan makkelijker, kruis‐op‐kruis komt niet voor, partiële foetotomie komt vaker
voor, sectio veel minder door kleinere overlevingskans en veel ervaring vereist. Bij een shetland pony
vaker wel door de moeilijkheid van een foetotomie en de blijvende steriliteit na beschadigingen
tijdens extractie.
Abnormale partus hond:
Vaak bij brachycephale en kleine rassen. Poes vaker bij Pers en ouder dan 5 jaar eersteworps. Bij
sectio opletten dat de teef daarna alsnog goed met de pups omgaat. Bij twijfel of er nog foetussen
aanwezig zijn kan palpatie, beter echo of röntgen. Mammae controleren op melkgift en mastitis.
Vaginoscopie om naar ontsluiting te kijken, poes lastiger te fixeren. Cervix bij teef te craniaal voor
touché, wel geschikt voor Ferguson reflex. Toucheren geeft indruk van vorm van het bekken.
Afwijkende liggingen die problemen geven zijn veel minder talrijk dan LH.
‐ Zijligging: geeft zelden problemen, repositie via buik mogelijk, eventueel extractie.
‐ Rugligging: komt niet vaak voor, indien dan niet vanzelf over en is repositie mogelijk.
‐ Teruggeslagen kop: treedt herhaaldelijk op, repositie onmogelijk, sectio noodzakelijk. Bij een
kruinligging is repositie soms wel mogelijk.
73

‐ Eenzijdige of beiderzijdse tarsaalligging: achterbenen kunnen met de vinger gewoon
gestrekt, niet van betekenis.
‐ Heupligging: komt vaak voor, vrucht kan meestal niet geboren worden, meestal kan
repositie, anders extractie en anders sectio.
Bij honden komen te grote vruchten wel regelmatig voor. Bij een intreding in kopligging is extractie
mogelijk, eventueel met draaiing van de pup. Bij niet intreden is het zaak om de intreding eerst te
bewerkstelligen (buikwand tegen bekkeningang duwen, teef voorstel omhoog, opwekken persreflex.
Als dit niet lukt een sectio. Bij een stuitligging is extractie mogelijk, maar als er meer verwacht
worden dan beter een sectio.
Andere afwijkingen vrucht
Hydrocephalus komt zelden voor, kan stagnatie veroorzaken. Extractie of sectio.
Anasarca: extreem oedemateuze vrucht. Komt zelden voor, vrucht gevuld met vocht breekt
makkelijk. Als extractie niet kan sectio, foetotomie vaak geen oplossing.
Hydrops ascites: extractie mogelijk, eventueel met een tangetje buikwand stuktrekken, anders
sectio.
Monstrum: misvormingen. Soms is sectio mogelijk, meestal alleen foetotomie.
Torsio uteri: dieren plotseling ziek, defense musculaire, pijnlijke gang, partus stagneert maar wel
persweeën, stuwing van buik en ascites kan optreden. OVHX uitvoeren.
Instrumenten die gebruikt worden zijn de verlostang zonder scherpe randen, forceps. Andere
instrumenten hebben wel scherpe tandjes en mogelijk alleen onder manuele begeleiding gebruikt
worden. Kan wel voor foetotomie gebruikt worden.
Werkcollege 10: partus
Er zijn redenen om een partus een dag uit te stellen, bijvoorbeeld als de eigenaar erbij wil zijn ivm
verloskundige hulp, ruimtegebrek (bijvoorbeeld stal), werkplanning (synchronisatie koppel).
Om dit aan te pakken kun je exogeen progesteron toedienen. Bovendien kun je indirect progesteron
stimuleren met prolactine, maar des te meer stappen er tussen, des te groter de kans dat het niet
optimaal verloopt. Om dit een dracht in stand te houden is misschien niet voldoende. Wanneer je
stress veroorzaakt rem je indirect de oxytocine release Morfine‐achtige stoffen(endogene
opioïden). Cortisol zal juist weer de partus op gang brengen, want dit produceert de foetus juist om
eruit te komen. De persweeën kun je ook remmen door middel van een calcium antagonist. Hierdoor
krijg je wel algemene spierzwakte (melkziekte achtige verschijnselen). Een laatste is clenbuterol als
een spasmolyticum, welke ook specifieke spierverslapping geeft maar alleen van de uterus. Dit
middel is echter wel verboden. Vanuit praktisch oogpunt zou je alleen eigenlijk progesteron
gebruiken.
Nadelen zijn natuurlijk wel dat de vrucht groter wordt en de partus dus zwaarder wordt. Hierdoor
kan de vrucht ook hypoxisch worden. Doordat de placenta na de normale draagtijd minder goed gaat
werken is er ook een risico op hypoxie.
Aan het einde van de dracht gaat het progesteron omlaag door de werking van cortisol van de vrucht
bij het rund. Cortisol zorgt voor de productie van PGF‐2alpha welke a) zorgt voor de luteolyse en b)
voor relaxine afgifte. Cortisol zorgt er bovendien voor dat de longen van de vrucht gaan rijpen en
belangrijk is dat cortisol ervoor zorgt dat er enzymen worden gevormd die progesteron omzetten in
oestradiol. Daardoor werkt ook het progesteron uit de placenta (vanaf 8 ste maand) niet meer.
Bij de teef werkt dit iets anders, de placenta neemt nooit de progesteron productie over en dit blijft
de functie van het CL. Het oestradiol bij de teef begint eigenlijk al te stijgen zodra de LH piek voorbij
is, en de dracht lijkt daarmee heel erg op de luteale fase. Het oestradiol gaat tijdens de dracht snel
omhoog en is maximaal vanaf dag 30 tot 24 uur na de partus en daalt dan sterk, dus
tegenovergestelde van het rund! Ook het progesteron gaat omlaag aan het einde van de dracht.
74

Toch is er wel een verschil tussen dracht en de luteale fase, omdat het progesteron aan het einde van
de dracht sterk daalt en na de luteale fase juist gestaag daalt. Dit komt door de aanwezigheid van
PGF‐2alpha bij de dracht, terwijl dit aan het eind van de luteale fase geen rol speelt en het CL
gewoon langzaamaan dood gaat.
Een teef heeft al 2 pups geworpen maar vertoont nu al enkele uren geen activiteit meer en de teef
ligt gewoon te slapen. Wat je van de eigenaar wilt weten is of bekend is hoeveel pups erin zitten, of
de teef aan het persen is of niet, of de teef zoogt (door prolactine release en mechanische stimulatie
tepels oxytocine release extra contracties / weeën), zijn er al nageboortes afgekomen en
hoeveel, wat voor ras is de hond (zegt iets over het aantal pups, hele grove indicatie), zijn er nog
bewegingen in de buik te zien. Echt zorgen hoef je je niet te maken. De partus staat onder
parasympathische invloed en dus het tussendoor slapen komt redelijk veel voor. Dit mag ongeveer 2‐
3 uur duren, dus de teef moet onderhand wel weer beginnen. Hoe snel ze in het proces (normaal) in
slaap zal vallen hangt af van de duur van de partus tot dusver. Toch moet je wel langs deze mensen
gaan.
Eenmaal aangekomen ga je vaginaal voelen of je vruchtdelen voelt, de teef zou dan wel persen, tenzij
er secundaire weeënzwakte is opgetreden.Ook een buikpalpatie is nuttig in dit geval. Indien je een
mobiele echo hebt is dit ook heel erg handig. Verder kijk je natuurlijk ook naar de pups die er al zijn,
de placenta bekijken, pups aanleggen. Je dient oxytocine toe als er wat in zit en je verwacht dat het
eruit kan. Bij de hond wordt geen calcium toegediend in geval van weeënzwakte!
Als je wilt weten of er weeënactiviteit is bij een dier kun je de contractiekrachten meten met een
registratie middel. Deze heb je meestal niet in de praktijk. Om het dan toch vast te stellen kun je
vragen naar buikpers (indicatie calciumtekort, maar zegt niet over de contractiliteit van het
myometrium). Verder vraag je of er vruchtwater is afgekomen en er ontsluiting is. Bij een koe heb je
als extra voordeel boven de hond dat je direct via rectaal op de baarmoeder kan voelen en een tonus
voelt (door een hoge tonus kun je niet meer bij de vruchtdelen komen).
In de praktijk doen we wegens tijdgebrek nooit bloedonderzoek, maar in theorie zou je hier wel
gebruik van kunnen maken. Nuttig om te weten is: calcium (toch wel in de praktijk gedaan) voor
spierzwakte, oxytocine (wel een pulsatiele afgifte dus herhaald meten), progesteron (om de partus
op zich vast te stellen), adrenaline / noradrenaline en opioïden om vast te stellen of de dracht niet
vordert door stress (bij de laatste twee).
Wanneer een eigenaar wil weten hoe hij de partus moet voorbereiden dan is het belangrijk om de
hond/kat te temperaturen. Deze zal eerst stijgen en daarna dalen. Na de daling zal de hond/kat
binnen 24 uur bevallen. Verder moet je een goede omgeving maken, warmtelamp, kunstmelk,
zuigpipet voor het slijm uit de keel en neus, krat om in te bevallen.
Er zijn criteria die je moet gebruiken of de partus normaal verloopt, abnormaal is: persen van 45 min
eerste pup en 30 minuten voor de rest van de pup zonder dat er iets uitkomt, meer dan 3 uur tussen
pups zonder persen, 1‐2 uur met af en toe persen, letten op ziekteverschijnselen, abnormale
uitvloeiing (let op: groen is normaal! Bruin, en stank is abnormaal).
Pups en kittens kunnen in kop of stuitligging worden uitgedreven. In stuitligging mag gestrekt of een
heupligging aan beide kanten mag. In kopligging mag naast een normale ook een beiderzijdse
schouderligging. Een enkelzijdige heup of schouderligging is wel weer afwijking. Bij het varken zijn er
meer mogelijkheden, zo mag een carpaal en een tarsaal ligging ook, naast de andere mogelijkheden
bij de hond en kat, terwijl dit bij de hond niet zo is.
Voor het eerste jong is het het beste als deze mooi ligt omdat deze als eerste het geboortekanaal nog
moet oprekken. Een verkeerde ligging gaat dan wel eerder mis.
Een zeug heeft al vlot 6 biggen gehad maar de laatste 45 min niets meer.
Bij het varken mag er tussen de biggen 1,5‐2 uur liggen, dus er is nog niet zo veel aan de hand. Wil je
er achter komen, ga je voelen, big? verlossen eventueel met afwijkende ligging oplossen. Als je
75

niets voelt denk je aan weeënzwakte en geef je oxytocine om te helpen. Maar dit doe je dus pas na 2
uur. Bij elke afwijkende partus bij elk dier is NIETS DOEN NOOIT EEN OPTIE.
Bij de kleine herkauwers is een schouderelleboogligging niet afwijkend. De lammeren zijn namelijk op
deze wijze het kleinst dus kan zo het makkelijkste intreden.
Bij een merrie in partus is net één snuitje en één hoef te zien in de vagina. De merrie is wel aan het
persen. Omdat een veulen tijdens de partus moet draaien vanuit de uterus kan het in dit geval zijn
dat het veulen nog niet helemaal gedraaid is. Wat je dus de eigenaar vertelt is dat hij even zelf moet
voelen. Het is best mogelijk dat je iets verderop toch een tweede hoefje voelt die door een nog niet
100% draai nog een beetje achter ligt. Eventueel kun je met een touwtje het pootje er gewoon bij
trekken. Je hoeft dus niet per se naar deze merrie toe te komen.
Tijdens de partus is het zoals eerder gezien van belang om de rust erin te houden. Stress kan de
partus namelijk nadelig beïnvloeden. Tijdens de partus is er druk in de cervix en vagina door de
vrucht welk signaal naar de hypothalamus / hypofyse gaat en daar voor oxytocine afgifte zorgt.
Hierdoor zal het myometrium contraheren.
Vanuit de hersenstam kan er stimulatie zijn van noradrenaline vanuit de hersenstam, dat ook
oxytocine afgifte stimuleert. De opioïden die bij stress worden vrijgegeven in het moederdier kunnen
deze op een aantal stappen in dit proces aangrijpen. Ze kunnen bijvoorbeeld de noradrenaline
remmen en dus de hypothalamus inhiberen. Er kan ook een direct effect op de hypofyse
plaatsvinden, waardoor de oxytocine release minder goed is. Ook op de hypothalamus kunnen ze
aangrijpen en via de neurale verbinding van hypothalamus en hypofyse kunnen ze diffunderen naar
de hypofyse.
Werkcollege 11: dystocia LH
Ondanks de haast is er bij een partus problematiek toch noodzakelijk tot een gedegen klinisch
onderzoek. Tijdens de afname van een volledige anamnese wordt er onder andere gevraagd naar de
leeftijd van de moeder en de dekdatum. Dit eerste is van belang omdat het bekken bij het rund in de
eerste 2 jaar nog niet volledig volgroeid is (primipaar dier), dus als ze relatief jong zijn is de vrucht
snel te groot. Bij oudere dieren zien we ook problemen zoals een vergroeid bekken door een
voorgaande zware partus (multipaar). De verbinding van de ligamenten calcificeren, groeien naar
binnen en daardoor wordt de ingang verkleind. Ook melkziekte komt meer voor bij oudere dieren en
zorgt voor verminderde contracties van de uterus. Door uitrekking van de ophangbanden kan een
torsio uteri makkelijker.
De draagtijd is van belang omdat bij een te lange draagtijd de vrucht te groot wordt. Dit geldt in het
bijzonder voor honden, koeien en varkens. De placenta raakt hierbij ook insufficiënt, wat een risico
op afsterven geeft. Bij een paard is een langere draagtijd een teken dat het veulen nog niet
voldoende gematureerd is dus daar moet je juist blijven wachten.
Bij uitwendige inspectie kun je uit de prodromi wel wat informatie halen. Wanneer deze prodromi
niet aanwezig zijn kan het zijn dat het dier aan het aborteren is. Dit kan ook als de moeder erg ziek is
en daarom de vrucht afstoot. Ook kunnen we valse weeën zien zonder prodromi (wel buikpers maar
geen contractie uterus), dit zien we als het jonge dier door draaiing in de bekkenholte komt, en zo
die buikpers opwekt. Er is echter geen partus, want het dier zit nog in de uterus en is dus niet
ingetreden. De uterus is dan slap bij rectaal onderzoek en de cervix gesloten. Bij een vroeggeboorte
zien we vrijwel geen prodromi.
Nu komen we bij een schaap en willen we een repositie uitvoeren. Dit doe je bij het staande dier
omdat er dan meer ruimte in de uterus is en de zwaartekracht meehelpt om de vrucht voor repositie
even terug te duwen. Het enige voordeel is dat in zijligging het schaap beter te fixeren is, maar over
het algemeen nemen we aan om de staande positie te doen omdat dit makkelijker is (anders dan in
76

de syllabus). Paarden en koeien moeten sowieso staan en mogen pas tijdens de werkelijke extractie
gaan liggen. Nadeel van een staande positie is dat het kopje snel wegzakt door de extra ruimte. Een
touwtje om de kop is dan een optie.
Bij de extractie willen we ze juist liggend hebben. Ze persen dan zelf mee, hoeft niet tegen de
zwaartekracht in en heel belangrijk is dat de bekkenkanteling dan makkelijker gaat.
Wanneer je na het verlossen van het eerste lam meteen het tweede lam gaat halen is er een risico bij
betrokken. Het kan zijn dat het tweede lam hier nog niet in de goede positie ligt, waardoor de kop
kan achterblijven. Een ander probleem is dan dat de uterus geen contractiepauze heeft. De uterus
contraheert altijd tussen 2 bevallingen. Wanneer dit niet gebeurt is de kans dat een inversio uteri of
een prolaps uteri kan optreden. Dit komt omdat de uterus niet kleiner is geworden na het eerste lam
eruit door geen contractiepauze, deze blijft dan te groot en wijd en kan zo makkelijker instulpen of
naar buiten komen. Ook kan het voorkomen dat het lammetje een afwijkende ligging aanneemt,
door meer ruimte in de uterus. Enkele minuten wachten is wel voldoende.
Een oudere ooi met niet vorderende partus heeft het voorliggende lam in dwarsligging. Je weet dat
deze ooi in partus is: je hebt een waterblaas gezien, een buikpers gezien maar geen vruchtdelen zien
volgen. Ook de prodromi zijn gewoon aanwezig geweest (onrustig, afzonderen van de koppel, veel
staan en liggen). De eigenaar komt bij het opvoelen de rug tegen. De dwarsligging zien we vooral
optreden bij meerlingdrachten.
Het dwarsliggen wordt ook nog wel eens verward met een teruggeslagen hoofd, maar dan voel je de
hals en niet de rug. Om een dwarsligging op te lossen ga je het lam eerst terugduwen waarbij het niet
uitmaakt of je er een kop of stuitligging van maakt, en deze verder reponeren en extraheren. Als je
zeker weet dat het lam dood is kun je een foetotomie doen.
Op het moment dat je bij een geboorte wordt geroepen controleer je altijd het moederdier. Hierbij
ga je de geboorteweg controleren op een aantal punten, voordat je gaat handelen. Hierbij let je op:
beschadigingen, mate van ontsluiting, bloedingen en zwellingen. Zou je dit niet van te voren melden
dan kun je achteraf daarvoor aansprakelijk worden gesteld. Ook kan dit voor andere beslissingen
zorgen.
Op grond van een ring ter hoogte van de cervix kun je een diagnose onvoldoende ontsluiting van de
cervix (N.O.O.C.) stellen. Hierbij moet je wel goed onderscheid maken tussen de cervix en het
diafragma. Als de cervix voldoende ontsloten is dan is er niets meer te voelen op de overgang tussen
vagina en uterus. We kunnen een N.O.O.C. tegen komen als: de partus nog niet voldoende op gang
is, bij een abortus (door hormonaal onvoldoende voorbereiding) en op het moment dat je een
abnormale ligging hebt.
‐ Actieve ontsluiting van de cervix: hierbij verslapt de cervix door tonusvermindering van de
spiervezels door afnemende invloed van progesteron en veranderingen aan het bindweefsel
door toenemende invloed van prostaglandinen, relaxine en oestrogenen.
‐ Passieve ontsluiting van de cervix: tijdens de ontsluitingsfase door de vruchtdelen die de
cervix intreden en deze een beetje openduwen. Hiervoor is natuurlijk een juiste liggen wel
van belang.
De geboorteweg kun je wel oprekken, waarvan voordelen zijn: makkelijkere bevalling, voorkomen
beschadigingen, door stimulatie oxytocine betere contracties. Er zijn echter ook nadelen aan
het oprekken van de geboorteweg: juist door het opwekken van de contracties via oxytocine
afbinding placenta verminderde doorbloeding hypoxie/acidose kalf. Als je dus heel lang moet
manipuleren heb je kans op een dood kalf / veulen. Er is dus een voor en nadeel aan de oxytocine
release. Je begint met opwekken als de waterblaas eraf is, zodat je zeker weet dat er een partus is.
Tijdens de sectio bij kleine herkauwers hebben we vaak te maken met dat de lammeren elk in een
andere hoorn liggen. Wel wil je de lammerenn uit dezelfde wond hebben. Hierdoor moet je goed
77

letten op het septum (lijkt op vruchtvliezen, dun en makkelijk te verscheuren!) dat er tussen zit die je
niet wilt verscheuren. Ook kun je het ligamentum latum/uterus verscheuren doordat je aan de verste
uterushoorn loopt te trekken. De snede maak je aan de basis van de hoorn, dichtbij het corpus.
Bij een varken hebben we weeënzwakte als veelvoorkomende oorzaak van een niet vorderende
partus bij een oudere zeug. Om dit te diagnosticeren moet je al het andere uitsluiten. Je vraagt
hiervoor: heeft ze al geperst (meestal zijn er al biggen uit), hoeveel tijd was er sinds de laatste big (>2
uur), grote uterus, geen reactie op vaginale onderzoek (je zou contractie door oxytocine
verwachten), geen big die verkeerd voor de uitgang ligt. Bij een zeug is het ongunstig veel biggen
manueel te verlossen omdat je veel beschadigingen en zwellingen van de geboorteweg kan geven
(zelfde als bij schaap en shetlander) omdat het relatief klein is druknecrose.
Om weeënzwakte op te lossen geef je oxytocine, eventueel aangevuld met calcium. Bij een te hoge
dosis kun je juist voor een krampsituatie zorgen die de vruchten afklemt en niet meer naar de cervix
kunnen bewegen. Houden aan de dosis dus en bij herhaling van de dosis eerst een volledige controle
weer doen (zoals het dan scheefliggen van een big).
Een hoogdrachtige melkkoe is mogelijk aan het kalven, maar er gebeurt helemaal niets. De
veehouder heeft waarschijnlijk besloten dat de koe in partus is op basis van de prodromi: opuieren,
banden verslappen, onrustig gedrag, gezwollen vulva, melkverlies. Uitendelijk stel je een torsio uteri
sinistra vast (bij rund vaker naar links, mogelijk door pensaanwezigheid. Rechts echter ook mogelijk)
waarbij de rechter ophangband boven de linkerophangband komt, wat rectaal te voelen is. Vaginaal
voel je een soort wrong van de slijmvliezen optreden door het meedraaien.
Een torsio kun je wel reponeren wanneer deze vaginaal toegankelijk is (open cervix). Je probeert
hierbij in de vagina de uterus te schommelen en zo terug te draaien. Vanaf de buitenkant kunnen
mensen ook met een plank helpen de uterus door te draaien. Bij een gesloten cervix moet je de koe
neerleggen en omrollen. “Koe moet kalf inhalen”, dus dezelfe kant op rollen als de torsie.
Werkcollege 12: abnormale dracht en partus GD
Een teef heeft 14 dagen na dekking een gelige witte slijmerige uitvloeiing. Er zijn hiervoor zaken die
van je de eigenaar wilt weten; is ze eerder gedekt en waren daar problemen bij, is de teef verder nog
ziek, geur/kleur, consistentie.
DDx: vaginitis, endometritis, tumor bij een oudere teef (meer bloederige uitvloeiing). Fysiologische
uitvloeiing is pas na 3,5‐4 weken =helder opalescerend). Het komt erg vaak voor dat de oorzaak niet
achterhaald kan worden, de pups er normaal uit komen en er eigenlijk niets aan de hand is.
Om verder onderzoek de doen maken we gebruik van een vaginoscopie om een vaginitis vast te
kunnen stellen. Een endometritis en pyometra is hiermee ook vast te stellen. Algemeen onderzoek
ook om de gehele toestand vast te stellen. Bij een endometritis zou je ook leukocyten kunnen tellen
en Ht voor anemie na een langdurige ontsteking. Echo en buikpalpatie kun je ook gebruiken.
Afhankelijk van je vermoedens ga je steeds een klein stapje verder.
Het behandelplan is hier weer afhankelijk van.
Bij een teef 28 dagen na dekking worden normale ampullen gevonden en een aantal diktes gevoeld
die kleiner zijn en zachter aanvoelen. Mogelijke DDx: dracht met gedeeltelijke resoprtie,
ampulvormige endometritis. Dingen die je aan de eigenaar wilt vragen: algemene ziekte (koorts,
sloom, anorexie, braken, PU/PD, uitvloeiing), eerdere problemen na een dekking en dracht.
Om het onderscheid te maken eerst maar algemeen onderzoek, gynaecologisch onderzoek,
buikpalpatie, vaginoscopie, eventueel SWAB nemen (BO met antibiogram), bloedonderzoek, echo.
Wanneer er sprake is van een resorptie kun je gewoon afwachten en de teef in de gaten houden en
het aantal pups in de gaten houden. Als er namelijk maar 1‐2 over zijn lukt het ze mogelijk niet om de
partus in gang te zetten en blijven ze te lang zitten en krijgen uiteindelijk bemoeilijkte partus en
placenta insufficiëntie.
78

Wanneer er sprake is van een endometritis zou je een OVHX doen. Indien de eigenaar dit niet wilt:
agleprostone, prostaglandinen en AB, maar niet eerste keus. Bij dit laatste de eigenaar vertellen:
duurt lang, kans op recidief groot en fertiliteit terug in 20% van de gevallen indien CEH.
Een bordeaux dog 60‐61 dagen geleden gedekt, vorige avond al lage lichaamstemperatuur, uren
onrustig, maar nog geen pups geboren. De temperatuurdip is normaal in 12‐24 uur van te voren,
bovendien is de temperatuur van een drachtige hond ook al lager, kan met een graad van normale
referentie (38‐39) verschillen. Om een dip vast te stellen moet je vaker temperaturen, week van te
voren beginnen en 3x daags.
De beslissing of de eigenaar moet komen is op basis van: perst de hond al, is er uitvloeiing, eerste
nestje?, vorige nestjes hoe verlopen, bekend hoeveel pups erin zitten, stress geweest of aanwezig?
Als je de teef wilt zien wil je het liever thuis in verband met de stress maar aan de andere kant wil je
ook liever alle apparatuur bij de hand hebben. Hangt van allerlei factoren af.
Stel je laat de mensen komen wil je: algemeen onderzoek, buikpalpatie, ontsluiting (vaginoscopie),
temperatuur, echo om gezondheid van de pups vast te stellen, controle melkklierpakketten op
zwelling, productie en mastitis (ook bij pseudograviditeit). Hierbij is vaginoscopie het belangrijkste,
hiermee kun je een dwarsliggende vrucht zien. Verder kun je in het kader van de weeënzwakte de
Ferguson reflex testen met een vaginoscoop of manueel.
Als we geen bijzonderheden vinden hoef je niets te doen en afwachten. Wanneer er wel ontsluiting is
kun je oxytocine geven (alleen als de puppies goed liggen), bij een echt verkeerde ligging sectio.
Oxytocine mag je elke 45 min herhalen, MAAR NIET ALS ER WEEËN ZIJN! CONTRA‐INDICATIE.
4 jarige Stabyhound is 64 dagen geleden gedekt voor de 2 e dracht. Heeft groene uitvloeiing en
eigenaar vraagt om onderzoek en behandeling.
Van de eigenaar wil je weten: geur/kleur/consistentie etc.
Groene kleur kan van de placenta komen en dus betekenen dat de partus al gestart is (heldere
groene uitvloeiing = fysiologisch), bovendien kan ook de slijmprop voor de cervix deze kleur geven.
Als de uitvloeiing stinkt, lijkt het logischer dat het op een abortus duidt.
Om het onderzoek: algemeen onderzoek, goed naar de uitvloeiing kijken, vaginoscopie (ontsluiitng,
vruchtdelen), echo om aantal levende pups vast te stellen in geval van abortus.
Als de uitvloeiing goed is dan is afwachten eventueel in combinatie met oxytocine. In het geval van
abortus wel ook oxytocine geven omdat de dode puppies niet meewerken. Zonder ontsluiting nooit
oxytocine! Bovendien wil je de dode puppies er snel uithebben (broedplaats voor bacteriën).
Wanneer de dode pup de uitgang blokkeert, sectio. Als ze allemaal dood zijn kun je het beste een
OVHX doen omdat dan de uterus gesloten kan blijven en er geen kans is op besmetting van de
buikholte. Een risico van een anesthesie is altijd dat de pups hiervan “inslapen”.
Bouvier van 7 jaar, 4 e keer drachtig en is aan het werpen. Begonnen met sterke persweeën, sinds een
half uur. Belt om 5 uur ’s ochtends. In principe mag de eerste pup 45 minuten persen kosten. Maar
omdat dit de 4 e worp is dan is het toch niet helemaal ok. Deze hond geef je GEEN oxytocine, hond
heeft persweeën. Je gaat met de vaginoscoop kijken wat er mis kan zijn. De 1 e ,2 e en 3 e pups zijn er
inmiddels uitgekomen, maar sindsdien is het 2 uur later. Het mag echter best 2‐3 uur duren tussen
de pups. Vragen aan de eigenaar: hoeveel pups zijn er aanwezig, perst ze nog, drinken de pups? Je
zou moeten kijken of er pups inzitten (palpatie / röntgen) en zo ja, gewoon nog even wachten.
Poes van 9 jaar heeft 3 kittens geworpen, 5 e partus, na de geboorte gisteren nu ziek geworden. Een
mogelijkheid is een achterbleven kitten die is gaan rotten (bacteriën binnen door open cervix),
retentio secundinarum(leidt tot endometritis post partum), mastitis.
Diagnostisch: algemeen onderzoek, buikpalpatie (voelen naar kitten, mammapakketen), echo en
eventueel röntgen.
Afhankelijk van wat we vinden behandelen. Met dode kitten en endometritis: OVHX zo snel mogelijk.
Wanneer de uterus behouden moet worden: AB en oxytocine, progesteron is er niet meer dus hier
79

niet op aan grijpen, cervix is toch open! Voor een mastitis moet je ook een antibioticum gebruiken
dat wel in de melk moet komen wegens de locatie maar niet schadelijk is voor de kittens;
amoxicillineclavulaanzuur. Dit zijn pillen en geef je dus oraal. (bij een hond met mastitis zet je hem
in warm water) bij een kat een warme compressor gebruiken omdat de abcessen rijpen en sneller
weggaan (niet altijd abcessen). De kittens laat je in de tussentijd bij de moeder zogen, leegzuigen, in
combinatie met pijnstillers!
Andere kat is 5 jaar oud, 8 weken geleden gedekt, nu bloederige uitvloeiing. Vragen aan eigenaar;
geur / kleur / consistentie, koorts, algemene ziekte, persen, partustekenen, drachtigheid vast gesteld.
DDx hierbij: abortus of endometritis (tumor). In het geval van een abortus ga je bij de poes ALLEEN
iets doen als de poes ziek is en er zeker weten sprake is van een abortus. Een kat kan namelijk ook
partiëel aborteren!(Wel alleen eerste/dichtstbijzijnde kitten)
Wanneer de poes wel heel ziek is en er is zeker weten sprake van een abortus: OVHX of AB met
oxytocine.
4 jaar oud, primipaar, Mechelse herder, 53 dagen geleden gedekt, nu drachtig van 3 pups heeft
vaginale uitvloeiing en onrustig gedrag. Het meest waarschijnlijk als de uitvloeiing bloederig is, is een
abortus. Alle pups, ook de levende hebben geen kans meer, zijn levensvatbaar op dag 58 van de
dracht. Je moet dus oxytocine geven wanneer het niet goed genoeg gaat en de cervix zou je met PGf
kunnen verweken. Het zou natuurlijk ook nog een endometritis kunnen zijn, waarbij je een OVHX.
De vruchten en de placenta moeten naar patho.
Thema 7 Puerperium
Hoorcollege 14: puerperium
Periode tussen geboorte en volledige involutie van de uterus.
Tijdens het puerperium zal de uterus weer involueren onder invloed van oxytocine en
prostaglandinen. Door samentrekkingen vermindert de omvang.
Hond:
De placenta is endotheliochoreaal, en door dit intieme contact is er meer kans op persisterende
bloedingen. De placenta plaatsen kunnen gaan ontsteken. Het puerperium verloopt langzamer, en
kenmerkend zijn de groenen afscheiding van de hemophagus zones. De afvloeiing bij de hond kan 3
weken duren, van groen, bloederig tot helder. De involutie duurt 12 weken. Poes gaat veel sneller en
kan binnen een week in oestrus zijn. Teef kan diarree hebben van de nageboortes opeten. Een uterus
atonie komt vaak voor, reden onbekend. 3x per dag oxytocine geven is een optie, eventueel
calciumborogluconaat. Op zich geen ziekteverschijnselen maar predispositie voor complicaties.
Paard: bij het paard is de veulen hengstigheid al 9 dagen post partum opmerkelijk. De afvloeiing van
de lochiën duurt minder dan 9 dagen en ook de involutie is enkele dagen tot maximaal 12‐15 dagen.
De pre‐gravide status is echter pas na 32 dagen. Doordat het endometrium na placenta verwijdering
vaak intact is weinig lochieën. Onderzoek kan met een vaginoscoop, we zien van bruin naar
barnsteen naar niets op dag 7. De cervix sluit pas na veulenhengstigheid door progesteron. De
80

veulenhengstigheid treedt 10 dagen p.p. op, ongeacht het seizoen. Beste is om te wachten met
insemineren tot tweede oestrus na veulenen.
Varken: er is sprake van een lactatie anoestrus en als gevolg van spenen komt de cyclus weer op
gang. Slechts enkele dagen uitvloeiing.
Rund: vooral bij hoog producerende koeien is de involutie vaak vertraagd, evenals de eerste oestrus
post partum. Na 3 weken is de baarmoeder normale grootte, herstel van endometrium 6 weken. De
lochiën duurt 21 dagen, van bruin bloederig naar helder. Bij melkkoeien kans op negatieve
energiebalans.
Kleine herkauwers: uitvloeiing schaap slechts 5‐6 dagen, geit tot 19 dagen.
Door de open cervix kan na de partus de nageboorte worden afgedreven. Dit kan onder invloed van
uterus contracties (oxytocine en PGF). De open cervix is een belangrijke port d’entree voor
bacterieën. Er zijn heel wat complicaties die post‐partum kunnen optreden, zowel acuut als
chronisch. Complicaties kunnen snel levensbedreigend worden en liggen niet altijd in de
geboorteweg. Denk hierbij aan zenuwbeknellingen en darmbeschadigingen.
‐ Retentio secundinarum:bij een ware retentio is er nog verbinding tussen moeder en placenta, bij
een schijnbare ligt deze los maar wordt niet afgedreven. Het veroorzaakt altijd een endometritis
als broedplaats voor bacteriën, en zelfs vaak een bacteriëmie of septikemie.
Normale tijdsduur afkomen nageboorte
Bron: HC14 Voortplanting 2011‐2012 UU
o Rund: multifactoriële aandoening. Er hangt altijd een stuk buiten de vulva, de rest zit
gedeeltelijk vast. Na 2 dagen treedt maceratie op, ruikt vies. Meestal komen de
secundinae spontaan binnen 14 dagen af, dier heeft er weinig last van, behalve bij
complicaties. Rectaal geeft vergrote uterus, secundinae zichtbaar, zo niet diagnose met
vaginaal onderzoek. Een verwijdering alleen bij schijnbare retentio, bij een ware de
behandeling met AB als bolus tussen endometrium en chorion. Bij zieke dieren ook
parenteraal. Bewust zijn van een chronische endometritis, langere tussenkalftijd en
verminderde fertiliteit.
o Schaap en geit: vaak dieren in slechte conditie of na sectio. Moeilijk te controleren door
opeten placenta. Verschijnselen als bij rund, maar vaak ziekere dieren met anorexie en
koorts. De kans op tetanus en acute endometritis groter dan bij rund. Behandeling is
oxytocine en AB. Prognose iets minder gunstig dan rund.
o Paard: wordt altijd ernstig ziek, vaak binnen 3 uur al beginnen met oxytocine. Door
gewicht van de placenta kan in de toppen van de uterus een inversio ontstaan, dan
koliek. Merries vertonen binnen 12 uur ernstige ziekteverschijnselen zoals koorts,
anorexie, geen aandacht voor veulen, suf. Sepsis is snel na 12 uur evenals een hoge kans
op hoefbevangenheid. Intra‐uterien onderzoek nodig om te zien hoeveel nog vast zit.
Behandeling liever eerst met oxytocine, maar manueel kan ook. Uterus na afkomen
spoelen en AB. Enkele dagen doorspoelen tot kleur van lochiën normaal is. tijdig
ingrijpen is goede prognose.
81

o Hond en kat: pas ziekteverschijnselen bij een endometritis. Buikpalpatie en echo geven
niet altijd duidelijkheid, moederdier eet placenta’s op. Bij zekerheid is oxytocine therapie
(5‐10 IE), dus duidelijk hogere dosis toegestaan. Prognose afhankelijk.
Endometritis post‐partum:
‐ Rund: de lochiën moeten na 20 dagen verdwijnen. De verschijnselen treden eerste 14 dagen op
bij acuut. Bij een milde acute endometritis alleen lokale afwijkingen zoals uitvloeiing en soms is
de koe ernstig ziek. Anamnese en verschijnselen vaak duidelijk, rectaal noodzakelijk, dan voel je
ee niet gecontraheerde uterus. Inhoud kan buiten de vulva worden gemasseerd. Met
vaginoscopie vinden we stinkende bruine lochiën op de bodem van de vagina. Is het dier in
geringe mate ziek, dan parenteraal AB met ceftiofur. Intra‐uteriene middelen zijn niet
geregistreerd en alleen bij ernstig zieke koe. Uterusspoelen doen we bij het rund niet. Gebruik
van hormonen afgeraden, effect niet duidelijk. Prognose bij adequate therapie gunstig. Voor
fertiliteit minder gunstig door ontwikkeling chronische endometritis. Deze is 14 dagen na de
partus nog aanwezig en betreft mucopurulente uitvloeiing, witvuilen. De koe is niet ziek, maar
heeft besmeurde staart en achterhand. Genezing wordt bevordert door oestri, die regelmatig
iedere 21 dagen optreden. Aanwijzingen voor chronische endometrits een deegachtig
aanvoelende grote uterus, assymetrische hoornen, maar diagnose bevestigd met vaginoscopie.
Behandeling is oestrus opwekken met PGF, eventueel lugol met etstende werking. Dit laatste
niet eerder dan 3 weken p.p. prognose redelijk gunstig.
‐ Schaap:komt een enkele maal voor, in aansluiting op emfysemateuze vrucht of vaginale
afwijkingen. Er ontstaat snel necrose van endometrium en dieren zijn ernstig ziek. Behandeling is
parenteraal en intra‐uterien AB en ocytocine. Prognose dan ok.
‐ Paard: komt zelden voor, dan vaak na ret sec of abnormale partus. Uterus bevat veel lochiën en
is onvoldoende gecontraheerd. Uterus ligt diep in de buikholte, bevordert afvloeiien niet.
Organismen: streptococcus equi en e. coli. Binnen 12‐24 uur p.p. ernstig ziek, kans op
hoefbevangenheid. Rectaal is uterus te slap en te groot. In de vagina bruin secretum met
onaangename geur. Cervix is te veel open. Behandeling is spoelen, eventueel met oxytocine, AB
en NSAID’s en eventueel preventief tegen hoefbevangenheid. Zonder tijdige behandeling snel
een sepsis beeld.
‐ Hond: kan na moeilijke partus maar ook na normaal. Bacteriën spelen de hoofdrol. De uitvloeiing
is hemopurulent, uterus slecht gecontraheerd en verdikte wand. Toestand varieert maar dier kan
erg ziek zijn. Bo onderzoek inzetten voor AB behandeling, verder palpatie, echo en vaginoscopie.
Kort na de partus kan er een jong aanwezig zijn gebleven. Oxytocine toedinen, 1‐3 dagen, 2‐4
keer per dag (5‐10IE). AB geven maar rekening met uitscheiding in melk. Bij onvoldoende effect
een OVHX. Verbetering snel verwacht, dan prognose gunstig.
Een andere aandoening is de perforerende uteruszweer, vaak bij kleine rassen en ernstige
aandoening. Na endometritis, necrose en perforerende uteruszweer, sepsis en peritonitis.
Ziekteverloop peracuut tot acuut. De dieren zijn heel erg ziek: koorts, suf, braken, zwakke
pols, stinkende bruine uitvloeiing, pijnlijke buik. Echo is voor diagnose nodig. Een
laparatomie met OVHX is nodig, AB en infusen na de operatie. Prognose blijft ongunstig.
Inversio en prolaps uteri:
Door onvoldoende involutie kan de slappe uteruswand instulpen, bij het rund vaak één hoorn, bij
vleeseters en varken beide hoornen. Komt het meeste bij het rund voor. De buikpers maakt het
erger, die kort na de partus nog aanwezig is.
‐ Rund: hoe langer na de partus, hoe kleiner de massa. De uterus is vaak bedekt door de
secundinae, soms zijn de karunkels zichtbaar. De koe is eerst niet ziek, maar genezing treedt
nooit op. Zonder behandeling sterft het dier aan stuwing en toxinemie of peritonitis. Uterus
moet in een vochtig schoonlaken gedaan en opgetild door de eigenaar. Behandeling is
verwijdering secundinae, schoonspoelen met warm water, repositie bij staande dier onder
epiduraal, daarna nogmaals schoonspoelen en oxytocine geven. Kans op recidief is klein. Er zijn
82

wel wat complicaties zoals: shock, bloedingen, ingewanden in de inversio, verwondingen uterus,
recidief, melkziekte meer als oorzaak van prolaps, blijven persen na repositie. Prognose gunstig.
‐ Kleine herkauwers: komt weinig voor, vulva wordt gesloten met bBúhner hechting.
‐ Varken: komt zelden voor maar consequentie ernstiger, relatief snelle stuwing, trauma, shock.
Kans op herstel wordt binnen 1,5‐2 uur snel kleiner. Meestal moet de uterus geamputeerd,
repositie alleen zonder stuwing. Prognose matig tot ongunstig.
‐ Paard: slechts zelden, prognose redelijk gunstig bij tijdige behandeling.
‐ Hond en kat; zeldzaam. Placenta altijd afgekomen. Soms gaat de moeder in de stomp bijten.
Repositie manueel doen (eventueel met trommelstok), of laparatomie. Verder desinfecterende
vloeistof in uterus,achterhand daarbij omhoog houden, oxytocine. Eventueel OVHX. Prognose vrij
gunstig. Soms kunnen bloedingen uit de uterus optreden, vanuit de placentaplaatsen.
Uterusatonie opheffen met oxytocine, vaak OVHX noodzakelijk.
Subinvolutie placentaplaatsen bij de hond. Normaal neemt de involutie 12 weken in beslag maar
stoppen de lochiën na 3 weken. Bij subinvolutie blijft een bloederige uitvloeiing. Waarschijnlijke
oorzaak is de blijvende trofoblastcellen naast de uteriene arteriën die de stolling en afsluiting van
bloedvaten verstoren. We zien een bloederige uitvloeiing langer dan 4 weken maar de dieren zijn
niet ziek. Palpatie geeft niet altijd afwijkingen, echo bevestigd het. Vaginacytologie kan
trofoblastcellen geven., Behandeling met progestagenen is effectief, niet eerder dan 6 weken p.p.
wegens CEH. Oxytocine is niet effectief. OVHX kan overwogen. zonder behandeling houdt het aan tot
volgende loopsheid.
Agalactie en subagalactie: kunstmelk of oxytocine. Dit laatste beïnvloed wel de afgifte maar niet de
productie.
Ecclampsie bij hond: is een puerperale tetani of hypocalciëmie. Vaak bij kleine rassen met grote
nesten. Meest waargenomen 2‐4 weken na partus op top van melkproductie maar kan ook tijdens
dracht of partus. Trillen, krampen, verwijde pupillen, hoge HF en hoge temperatuur.
Calciumborogluconaat geven en dieetvoorschrift. Enkele uren niet voeden van pups, eventueel
bijvoeren. Bij herhaling vroegtijdig spenen overwegen. Levensbedreigende situatie. DDx is een
hysterie na de partus waarbij je juist geen calcium geeft, bij doodbijten pups weghalen.
Bloedingen en rupturen:
Herkauwers, varken, paard: kunnen spontaan ontstaan maar ook wegens manipulaties tijdens
verlossingen.
‐ Rund:
o uterus verwondingen vaak door verlossingen veroorzaakt. Complicaties kunnen snel
optreden door peritonitis, dus snel een ziektebeeld. Gekozen voor chirurgisch sluiten,
AB, chemotherapeutica en oxytocine geven. Prognose varieert.
o Cervix verwondingen: kan overgaan in perforatie, vaak veel bloedingen, vrijwel altijd een
ontsteking. Bindweefselvorming kan optreden dat volgende partus bemoeilijkt. AB
geven, oxytocine, eventueel hechten. Slachten bij ernstige verwondingen.
o Vagina‐vestibulum verwondingen:vooral ter hoogte van diafragma. Bij perforerende
verwondingen vaginaal vetweefsel naar binnen. Kunnen zonder complicatie genezen
indien alleen tot vetweefsel, soms gehecht. Wel altijd AB. Bij volledige perforatie
chirurgie. Soms NSAID’s.
o Vulva‐perineum verwondingen:komen veel voor, zelden cloaca vorming. Ontsteking kan
optreden. Wondjes zelf weinig betekenis, maar wel port d’entrée. Antiseptische
behandeling. Inscheuring is vaak dorsaal. Diepe wonden hechten.
o Bloedingen:vulvabloedingen hoog zelden. Bij verscheurd bloedvat afbinden, eventueel
tang erin laten, AB. Hechten ook bij cervix soms nodig. Bloedingen in de uterus vaak een
karunkelsteelbloeding. Bloeding kan tot stilstand gebracht worden met hechten of tang.
Vaak te laat gediagnosticeerd. Eventueel oxytocine geven. Na 15 minuten na
behandeling opnieuw controleren. Infusen en anti‐shock therapie vaak nodig. Ligamenta
83

lata bloeden bijna nooit, maar indien vrijwel altijd fataal. Alleen chirurgisch ingrijpen is
een kans.
o Trauma lendenwervels:vaak zichtbaar als locomotie probleem. Melkziekte uitsluiten.
Droge zachte ligplaats, licht verteertbaarvoedsel, touw tussen achterbenen zodat
spreiding onmogelijk wordt verder dan 1m, doorliggen voorkomen, rustig afwachten.
o Darmrupturen en rectum:na zware partus, bloed uit de anus. Niet perforerend is
gunstig, wel is peritonitis gevaar. Licht laxerend voedsele n AB. Kneuzingen van
darmdelen ontstaan bij inklemming in bekkenholte tijdens de partus. De prognose is
slecht.
o Vagina en perivaginale ontsteking:kan als gevolg van verwondingen maar soms ook
zonder. In de regel blijf je ervan af en doe je een lokale behandelen bij een vaginitis. Gaat
binnen 2 weken over. Perivaginaal zien we nog wel eens rond het diafragma 2‐4 dagen
na de geboorte. Kunnen in 4‐6 weken genezen, of anders AB bij een slechtere toestand.
Als al het perivaginaal weefsel ontstoken is spreken we van een perivaginaal flegmoon,
dat soms zelfs emfysemateus kan worden.
‐ Paard:
o Uterusverwondingen: komen zelden voor, alleen complicatie bij torsio. vaak niet
spontane verwondingen, onstaan makkelijker dan bij rund. Sneller ziekteverschijnselen
en ernstiger. Soms kan onbehandeld blijven, maar wel oxytocine, chemo en AB. Tijdens
de dracht een laparotomie. Soms euthanasie.
o Cervix verwondingen; komt zelden voor, altijd voldoende ontsluiting. Alleen shetland
pony na langdurige manipulatie.
o Vagina‐perineum verwondingen: worden weinig gevonden maar ingedeeld in 3 graden.
Eerste graads:oppervlakkig, genezen vanzelf.
Tweede graads:ook spieren betrokken, pneumovagina kan ontstaan. Altijd
hechten in twee lagen, mucosa niet voor afvloeiing, AB niet noodzakelijk, wel
tetanusprofylaxe.
Derde graads:cloaca kan ontstaan. Hechten door afstoting weefsel in de dagen
erna niet heel zinvol. Wel belangrijk wondbehandeling, AB, afspoelen,
tetanusprofylaxe en bloedstelpen. Definitief herstel na 8‐12 weken, na het
spenen van veulen.
Naast partus kan dit soms ook door dekking of door dierenmishandeling komen.
o Bloedingen: komen zelden voor. Endometrium hematoom kan maar door snelle involutie
zelden problemen. Soms bloeden de varices craniaal van het diafragma, dichtbranden is
de oplossing. Ligamenta lata bloedingen komen soms voor meestal als hematoom. Vaak
blijven ze gering van omvang, maar kunnen zorgen voor shock symptomen. Acuut
ingrijpen bij bloedingen, bloedtransfusie en anti‐shock bestrijding is algemeen.
Hematomen mogen even afgewacht worden.
o Rectum en darmrupturen:gevaarlijk wegens kans op rectumverlamming.
o Vaginale en perivaginale ontstekingen:vaak bij kleinere ponyrassen. Er ontstaat een
heftige reactie van slijmvlies gevolgd door necrose, vaak met vergroeiingen. Hierdoor
hoopt uterusinhoud op, defeceren en urineren wordt bemoeilijkt. De vergroeiingen moet
losgemaakt en verder moet er AB en eventueel cortico’s gegeven worden.
‐ Kleine herkauwer: vagina verwondingen komen veel voor, en zijn vaak ernstig. Heftig persen
verslechterd de prognose, euthanasie soms nodig. Bloedingen komen zelden voor.
‐ Varken:vaka door ondeskundige hulp, slechte prognose. Er ontstaat wel eens een hematoom in
de vulvalippen die na scheuren open kan gaan en blijven bloeden. Hematoom aan de basis
afbinden.
‐ Hond en kat: rupturen treden zelden op, vaak door onvoorzichtig handelen. Bij het vermoeden
wel zo snel mogelijk laparotomie, soms is hechten voldoende, soms is OVHX nodig. AB kan
gegeven maar let op uitscheiding in de melk. Bij een te laat ontdekte ruptuur is een kans op
peritonitis. Ook verwondingen onstaan vrijwel alleen door onvoorzichtig handelen.
84

Werkcollege 13: puerperium
In de praktijk wordt met name bij verloskundige ingrepen een injectie gegeven met oxytocine. De
fysiologische rol van oxytocine tijdens de partus zorgt voor de uteruscontractie. Tijdens het
puerperium zorgt het voor de uitdrijving van de placenta en de involutie van de uterus. Ook beperkt
oxytocine de intra‐uteriene placentaire bloedingen, door samentrekking van bloedvaten (helpt niet
bij karunkelsteelbloeding, deze zijn te groot). Dus dit kan je gebruiken ter preventie. Dit is natuurlijk
met name van belang bij dieren waarbij je snel een bloeding verwacht, dus endotheliochoriaal /
hemochoriaal. Als het een karunkelsteelbloeding is heeft het dus geen zin, dit is te groot. Oxytocine
heeft bovendien receptoren nodig om te werken, welke na 36 uur weg zijn bij de koe.
Twee uur na een vrij zware verlossing bij een koe van een kalf in stuitligging wordt u geconsulteerd
door de veehouder. De koe verliest nog steeds bloed en wordt slomer, u vermoed een bloeding.
Bij het rund vinden we met name rupturen van de vagina. Een uterus ruptuur of een karunkel
bloeding zou in de uterus blijven en niet naar buiten vloeien. Ook een cervixbloeding is een stuk
minder waarschijnlijk, we denken dus aan een vaginabloeding. De arteria vaginalis loopt hier
natuurlijk ook en kan een heftige bloeding geven. Je verwacht dus niet dat deze gescheurd is (dan
zou de koe binnen een half uur doodgebloed zijn).Het is belangrijk de ernst van het bloedverlies is te
schatten. Om de ernst van de bloeding te bepalen kijk je naar de slijmvliezen (bleek), pols omhoog
(minder bloed), ademhaling verhoogd, afkoeling extremiteiten. Dus verschijnselen van een shock.
Soms is de klinische toestand van deze koe veel slechter dan je op grond van bloedverlies zou
verwachten. Bijvoorbeeld indien een peritonitis is opgetreden, maar dat duurt langer dan 2 uur,
maar doet natuurlijk wel pijn. Veel belangrijker is dat je niet al het bloedverlies ziet, omdat een deel
terug loopt in de uterus (occult bloedverlies).
De behandeling is afhankelijk van de ernst van de schade. Om dit te constateren zou je een
vaginoscoop kunnen gebruiken of vaginaal voelen. Bij niet te grote verwondingen laat je het helen,
maar bij een extreme bloeding waarbij een groot vat is geraakt moet je het vat wel ligeren, kan met
een tang. Hierbij geef je natuurlijk altijd antibioticum, eventueel met pijnstilling en
ontstekingsremmers. De meeste vaginarupturen zijn niet perforerend, indien wel moet je natuurlijk
opereren.
Bij de koe kennen we het ziektebeeld endometritis post‐partum (puerperalis) welke zich vooral na
een abnormale partus ontwikkeld. Hierbinnen worden twee vormen onderscheiden, de acute en de
chronische vorm. Indien een ernstige acute endometritis zien we dat de koe ernstig ziek is (sloom,
anorexie, verhoogde ademhaling, pols en temperatuur, minder pensvulling, minder melkgift), met
stinkende bruine uitvloeiing. De tonus van de uterus is te laag, deze is nog wat slap. Normaal hoort
deze nog stevig te zijn (deeg met soms contractieribbels). Aan de achterkant van de staart kun je
vaak de uitvloeiing goed waarnemen. Bij een gezonde koe is de uitvloeiing helder met enkele
purulente stukjes (weefselbrokjes van karunkelsteeltjes).
Je zou ook een onderscheid kunnen maken met de chronische vorm: witte purulente uitvloeiing
(witvuilers) en de koe oogt niet ziek. Bij de acute versie kun je de E. Coli isoleren, maar bij de
chronisch vorm isoleer je met name arcanobacterium pyogenes. Een mengflora is altijd aanwezig.
Het dier wordt bij de acute vorm ziek door endotoxinevorming.
Voor de acute vorm wil je het liefst gebruik maken van een parenteraal antibioticum (Ceftiofur)
omdat een intra‐uterien AB niet geregistreerd is voor de indicatie acute endometritis (anders dan
chronisch!!!). Als je dit zou gebruiken dan is het dus off‐label use en langere wachttijden.
Baarmoeder spoelen is niet zo handig omdat je moeilijk door de cervix heen komt (anders dan bij
paard) waarbij je het rund moet neerleggen.
De prognose voor de acute vorm is wel gunstig als je op tijd behandeld (tot 2 dagen). In dat geval is
er geen gevolg voor de fertiliteit. Wacht je langer dan natuurlijk wel, omdat er een chronische
endometritis kan ontstaan. Met name de eerste tocht hierna is dan niet zo fertiel.
85

Bij een chronische endometritis is de grootste angst dat er na het sluiten van een pyometra ontstaat
met alle problemen van dien (toxinen, ruptuur, ziekte, peritonitis). We willen dus ook deze variant
echt oplossen. Voor de chronische vorm is er wel een intra‐uterien AB geregistreerd, een pil die je in
de uterus kunt leggen. Deze heet metricure, cefapyrine. Lugol kun je ook gebruiken maar niet eerder
dan 3‐4 p.p. We kennen bovedien een subchronische endometritis, die vooral verminderde fertiliteit
of herhaald opbreken geeft.
Om een endometritis in het algemeen te voorkomen moet je natuurlijk de hygiëne in de gaten
houden en een goede voeding tijdens de doorgstand regelen. Je houdt dus de omstandigheden
rondom de partus zo optimaal mogelijk.
Een hond wordt aangeboden die 7 dagen na de geboorte van 6 pups opeens ernstig ziek is en een
temperatuur heeft van 40 graden. Van de eigenaar wil je sowieso vragen naar: de partus zelf, hoe de
dracht is geweest, hoe de teef het doet, hoe de pups het doen. Hierbij vraag je o.a.: hoe is de partus
verlopen, uitvloeiing (normale uitvloeiing begint groen bruinig helder en is zeker na 21 dagen
over), zijn de placenta’s eruit (komen tussen de pups door eruit, hond eet ze snel op), drinken de
pups (mastitis), zijn ze ziek, groeien ze goed (vanaf dag 1 mogen ze niet meer afvallen), van de teef
(eten/drinken/poepen/plassen).
Voor het onderzoek begin je met het algemeen onderzoek, gynaecologisch onderzoek uitwendig
(inspectie van buik, vulva, palpatie buik (verhoogde tonus bij endometritis, achterblijvende pups),
gynaecologisch onderzoek inwendig (vaginoscopie), aanvullend onderzoek (echo,
melkklierpakketten, bloedonderzoek (leuo / Ht)).
De DDx is; endometritis post‐partum, mastitis en eventueel perforerende uteruszweer.
De behandeling is afhankelijk van de diagnose. Je gaat hier een antibioticum geven (intra‐uterien zal
je anatomisch niet lukken) in combinatie met oxytocine (omdat dit niet tijdens de partus is (hypoxie
bij de pup) mag je veel geven, 5‐10IE, 2‐4 maal per dag, 3 dagen lang minimaal. Je wilt hierbij
natuurlijk niet dat het AB bij de pups kan komen. Je begint met breed spectrum en gaat dan het
liefste langzaamaan naar smal.
Wanneer de hond mastitis heeft geef je ook een antibioticum. Wanneer dit in de melk zou komen
moet je de pups sonde voeding geven of een veilig AB voor de pups gebruiken. Uitmelken is een
handig idee evenals de uiers regelmatig in een warm badje te zetten, en pijnstilling geven. Het beste
is wel dat de pups bij de moeder te laten om melkstuwing te voorkomen. Pups wel op gewicht
controleren.
Op tijd behandelen van een PPE geeft een gunstige prognose (i.t.t. CEH‐endometritis), tenzij er
complicatie zijn. Ook de fertiliteit is goed. De prognose van een mastits is ook goed.
Na een normale partus heeft de hond 2‐3 weken nog uitvloeiing. Het is dus niet bijzonder om na een
week het e.e.a. nog waar te nemen. Bij kat heeft 8‐10 dagen uitvloeiing. De involutio uteri bij de
hond duurt over het algemeen 12 weken (84 dagen) en bij de kat veel korter (1‐2 weken). Na de
partus kan de eerste oestrus bij de hond na ongeveer 6 maanden worden gezien (cyclus verloopt met
of zonder dracht hetzelfde). Bij de kat kan de oestrus na 1 week al oestrus worden maar kan tot 21
weken op zich laten wachten. Je kunt zeggen dat er bij de kat geen sprake is van een lactatie‐
anoestrus.
Wanneer een eigenaar over bloederige uitvloeiing belt na 7 weken willen we de normale anamnese
vragen stellen. Hierna hebben we een DDx: subinvolutie van placenta plaatsen, endometritis.
Bij een subinvolutie van de placenta plaatsen gaan de trofoblasten niet weg en kunnen de vaten
beschadigen. Deze cellen kunnen dus door hun aanwezigheid een bloeding van deze plaatsen geven.
Om deze aandoening te behandelen geven we een lage dosis van progestagen (anders risico op CEH.
Je doet dit oraal omdat je dit tussentijds kunt stoppen terwijl een injectie (proligeston) heel lang
werkzaam blijft. Als zich toch een CEH blijkt te ontwikkelen dan kun je stoppen.
Na de geboorte van het eerste veulen is de vagina een bloederige massa.
86

De belangrijkste punten van het klinisch onderzoek is het onderzoeken van de placenta, namelijk of
deze volledig is afgekomen. (zie plaatje WC). Bij de chorionzijde kun je de bloedvaten vervolgen om
te zien of deze compleet. Daarna keer je hem binnenste buiten en kijk je naar de endometriumzijde
om de placentaplaatsen te onderzoeken (indicatie voor placentitis of iets). Aan de merrie doe je
natuurlijk ook een algemeen en gynaecologisch onderzoek.
Wanneer er sprake is van een perineum / vulva verwonding kunnen we 3 graden onderscheiden:
1. Oppervlakkige laesies: niets doen
2. Meer dan één laag betrokken, eventueel spieren bij betrokken. De merrie gaat dan
luchtzuigen. We zullen deze verwondingen altijd hechten en tetanus profylaxen. Als de
spieren ook door zijn moet je binnen 6 uur hechten, maar zo niet moet je juist wachten tot
het weefsel tot rust is gekomen en kun je best 10‐14 dagen moeten wachten.
3. Cloaca vorming: vulva en rectum zijn één gat geworden.
Bij het paard moet bovendien de placenta binnen 6 uur afkomen, dus daar is hier geen sprake van.
Voor wat dit betreft hoef je hier dus ook niet over na te denken.
Wanneer er (bij een ander paard) wel een retentio secundinarum is dan is dit gevaarlijk voor het
paard wegens meerdere complicaties: endometris toxinemie sepsis. Bovendien is bij het paard
dan een hogere kans op hoefbevangenheid. De paarden kunnen er uitiendelijk aan sterven.
Wanneer een deel van de nageboorte uit de vulva hangt is dit het allantoamnion, dus het deel van
het veulen. Hetallantochorion zal waarschijnlijk nog aan het endometrium hangen.
De meest geschikte therapiekeuze is oxytocine geven om de uitdrijving te bespoedigen. Als dit niet
werkt moet je spoelen of manueel verwijderen, maar dit is niet de eerste keuze. Doordat het paard
vorige keer ook een ret. sec. had begin je waarschijnlijk op tijd met oxytocine.
Na het veulenen, kennen we de veulenoestrus.Je zou kunnen dekken en de merrie kan onder
optimale omstandigheden drachtig worden. Meestal echter zal de prognose voor een goed verloop
van de dracht minder zijn.
De merrie wordt een week p.p. oestrisch en de conceptus komt pas op 16‐17 dagen aan in de uterus
(6‐7 dagen na de ovulatie).
Of je als eigenaar besluit om een merrie te laten dekken denk je aan: hoe de partus is gegaan, of de
fokker ieder jaar een veulen wilt, rectaal voelen naar de status van de uterus, soort sperma dat je
wilt gebruiken (diepvries heeft kleinere kans), hoeveel dagen het precies na de partus is. Het kan dus
wel gunstig zijn om ieder jaar een veulen te krijgen, de drachtlengte is gemiddeld 340 dagen (320‐
365). Het feit dat een paard überhaupt sneller drachtig kan worden is ook te verklaren uit de
verschillende placentae tussen paard en rund. De connectie tussen endometrium en chorion is
diffuus en minder hecht verbonden. Het herstel van het endometrium is hierdoor dus ook sneller.
Bij een zeug kan de eerste bronst post partum na het spenen van de biggen pas plaatsvinden en dan
ongeveer 5 dagen hierna. Het spenen van de biggen is het liefst 5 weken, dus bronst is op 40 dagen
te verwachten. Dit komt uiteraard door de lactatie anoestrus.
Thema 8 Neonatologie
Hoorcollege 15: perinatologie
Van de bloedstroom naar de uterus is in het laatste deel groot, waarvan 82% naar de palcenta gaat.
De bloedstroom wordt bepaalt door de perfusiedruk / weerstand = uteriene bloedflow (UBF).
Ondanks dat tijdens de partus de uterus niet meer autonoom geínnerveerd wordt kan het zijn dat
onder invloed van catecholamines de bloedstroom naar de uterus anders bepaalt wordt. De
weerstand van de uterus neemt bovendien toe onder contracties van de baarmoeder (uitwendige
weerstand). Door het gebrek aan autonome innervatie is de bloedstroom eveneens direct minder bij
verminderde arteriéle druk, medijcijnen of andere stoffen en zelfs de houding van de moeder.
Bovendien lopen de vaten door de spierwand dus ook zo hebben contracties invloed.
87

Tijdens de uteruscontracties is er altijd een verminderde bloedstroom in de placenta en verkeerd het
kalf in hypoxie. Deze hypoxie is met name respiratoir. De eerste reactie van het kalf is de
hartfrequentie omlaag te doen, na een perswee keert deze normaal weer terug. De kans op
verzuring neemt door de lage hartfrequentie wel toe. Wanneer de hypoxie verder toeneemt neemt
de afgifte van catecholamines ook toe, stress. In principe is dit positief door de resorptie van vocht
uit de longen, stijging van HF en bloeddruk en de verhoging van het metabolsime tbv de
warmteproductie na de geboorte. De kans op een metabole acidose neemt wel toe natuurlijk. De
bloeddistributie wordt nu voornamelijk in de vitale organen ten voordele toegepast, waardoor in de
overigen een metabole acidose optreedt zoals spieren. De basale hartfrequentie is nu verhoogd,
maar de dalingen tijdens de contracties kosten meer tijd om te herstellen. De acidose breidt zich
naast respiratoir ook tot metabool uit. Over het algemeen ontstaat bij een perinatale acidose dus
eerste de respiratoire variant dat geleidelijk overgaat in een metabole variant welke dan overheerst.
Vaak treedt een hypoxie alleen in het laatste deel van de partus op, wanneer het moederdier
herhaaldelijk perst. Bij herkauwers moet je hier nog bij twee dingen rekening mee houden. Allereerst
worden de perskrachten nog heftiger door intrede in het bekkenholte en de vaten verder afgekneld
door oxytocine. Ten tweede is als een deel van de foetus er al uit is het craniale deel van de uterus in
involutie aan het gaan. Dit deel van de placentomen werken niet meer goed,dus de placenta wordt
kleiner.
Bij het verloskundig handelen moet je je ook bewust zijn van deze effecten. Je dient kort en
daadkrachtig te handelen. Wanneer van korte duur heeft het opwekken van uteruscontracties en
buikpers weinig effect op het kalf. Wanneer het langer duurt zoals bij een extarctie, moet je je
bewust zijn dat er weinig pauzes tussen de trekkrachten zitten, soms zelfs geen. De hartslag zal voor
een verlengde periode dus veel te laag zijn. Wanneer het kalf bij een extractie ook nog opgerekt
wordt is deze reactie nog heftiger, bovendien wordt er dan vaker geperst wat het niet beter maakt.
Direct post‐partum controleren we de vitaliteit van het kalf / veulen. Hiervoor kun je de apgarscore
gebruiken.
• Type ademhaling. Wanneer de ademhaling niet start kun je deze zonodig stimuleren,
bijvoorbeeld met koud water. Ook zou je kunstmatig kunnen beademen. Hierbij ligt het kalf op
de rechterzijde en controleer je of de luchtweg vrij is van slijm. Daarna til je de ribwand achter
de ribboog en de humerus op. Hierdoor geef je meer ruimte voor de inademing en verloopt
deze door oplichten passief. Uitademen doe je dus ook door met vlakke hand de borst in te
duwen. Verder hou je een rustig tempo een aantal minuten aan. Neus op mond heeft geen zin,
de lucht komt dan vaak in de lebmaag. Normaal is de ademhaling eerst onregelmatig maar na
een paar minuten op 45‐60 per minuut. Soms duurt het na een snelle geboorte iets langer
door onvoldoende CO2 prikkeling, maar dit is niet erg.
• Reflex b.v. tussenklauw
• Bloedsomloop
• Activiteit
– Schud met kop
– Richt kop op
– Poging tot staan
De apgarscore is bij het kalf wel lastig uit te voeren. Dit komt vooral door de laatste drie die lastig te
beoordelen zijn. Beter is het om naar de tijd tot borst‐buikligging (TBL)te kijken, welke na 4‐5
minuten door het kalf zelf aangenomen moet zijn. Na 15 minuten is het abnormaal en moet je actie
ondernemen. De borst‐buikligging is nodig voor de goede circulatie en de longontplooiing.
88

Voor de beoordeling van een neonataal veulen begint het verhaal bij de beoordeling van de placenta.
Bovendien controleer je de biest of het veulen (???) of de aanwezigheid van IgG. Een goed veulen
moet een voldoende slik en zuigreflex hebben. Verder verwacht je
Pols: 70
Adem: 20‐40
Temp; 37,2 – 38,9
Staan

van de teef. Een temperatuursdaling na de geboorte in geval van een metabole acidose is positief, dit
verlaagd immers het metabolisme. Een temperatuurdaling is binnen 10‐40 minuten normaal. Dit
verminderd de vorming van lactaat en kan bovendien deels een hypoglycemie later voorkomen.
Na de geboorte doe je het onderzoek van de jongen altijd in een warme omgeving (24‐27 graden).
Hierbij let je op de aangeboren afwijkingen, volledige bedekking met haar en het geboortegewicht,
dit laatste controleer je na 12 uur en daarna elke 24 ook, een pup mag nooit afvallen. Hygiéne is een
voorwaarde bij het onderzoek.
Pups en kittens komen relatief prematuur ter wereld;
Hoge hartfrequentie, lage ademhaling (10‐18, daarna 16‐32), hemoglobine gehalte is laag, daalt
verder en weer normaal na 2 maanden, hypothermie, trilreflex pas op 6 e dag, pups zijn polikilotherm.
Wanneer de moeder niet voert moeten ze 8x per dag gevoerd worden met een zuigfles. Vanwege de
kans op een verslikpneumonie is een maagsonde echter aan te raden. Het geboortegewicht van de
pup verdubbelt in 8‐10 dagen, van kitten 7‐9 dagen. Per gram groei is 16KJ nodig. Na de voeding
moet de vulva en anus gemasseerd voor defecatie. Vanaf 3 weken vanaf een schotel eten.
Werkcollege 14:
Respiratoire acidose; kalveren raken overtollig CO2 niet kwijt.
Metabole acidose: er is een hoge lactaat productie, als gevolg van te weinig zuurstof.
Vaak hebben kalveren last van beiden of gaan in elkaar over. Het is eigenlijk nooit één mooi
onderscheid.
Bij een kalf met acute hypoxie en respiratoire acidose:
‐ Hoge pols en langzaam weer lager
‐ Stuwbare V. jugularis
‐ Spiertonus en activiteit
‐ Tussenklauwreflex aanwezig
‐ Costa abdominaal ademtype, komt snel op gang. Bij langdurige hypoxie ademt het dier niet,
door gebrek aan O2 van het ademcentrum.
‐ Kalveren gaan over het algemeen snel dood
‐ Cyanose van slijmvliezen
‐ Bij acute hypoxie tonisch clonische krampen
Het is relatief kortdurend en er is nog geelcelschade opgetreden.
Bij een metabole acidose:
‐ Pols verlaagd
‐ Trage abdominale ademhaling, onregelmatig
‐ V. jugularis matig tot slecht te stuwen
‐ Reflexen matig tot zelfs afwezig
‐ Geen spiertonus, niet in borst‐buikligging gaan liggen.
‐ Slijmvliezen grauw/bleek
‐ Weinig activiteit
‐ Kalveren sterven langzaam na een aantal minuten / uren / dagen.
Bij een Respiratoire Acidose probeer je de ademhaling te stimuleren door droog te wrijven. Ook kun
je het kalf op zijn zij te leggen en de ribwand en de voorpoot omhoog te tillen waardoor het borstkas
volume toeneemt. Mond op neus beademing heeft geen zin, de lucht komt vrijwel altijd dan in de
lebmaag terecht in plaats van in de longen. Normaal ademen is meestal voldoende om het kalf te
herstellen.
Een Metabole Acidose wordt behandeld met de toediening van bicarbonaat: 0,6 x lichaamsgewicht x
base excess = aantal ml NaHCO3 4,2%. Wanneer er geen berekening mogelijk is kun je afhankelijk van
90

de ernst en het gewicht van de kalf een schatting doen waarbij je meestal tussen de 500 en 1000ml
uit zal komen.
Base‐excess is de maat voor verzuring, negatief is een zuur dier, positief is een basisch dier. Deze wil
je rond de 0 hebben, met een schommeling tussen ‐5 en +5. Bicarbonaat + zuur = CO2, dus het dier
moet altijd kunnen ademen!!!
Wanneer de CO2 in het lichaam blijft en dus niet uitgeademd wordt dit omgezet met behulp van H20
+ CO2 = HCO3 + H+ = Henderson – Hasselbach reactie. Hierdoor zal het dier alleen maar zuurder
worden of in ieder geval zuur blijven. Omdat een goede longventilatie nodig is, moet je even wachten
en heeft de moeder prioriteit.
Na keizersnede ben je bang dat de conditie van het kalf verminderd is. Bloedonderzoek direct na de
keizersnede en 10 minuten hierna geeft dat het dier zuurder is geworden. Wanneer het dier veel
lactaat heeft opgeslagen in de spieren als gevolg van een moeilijke verlossing. Door een verminderde
circulatie in de spieren tijdens een hypoxie is er eerst geen probleem, maar pas als de circulatie weer
hersteld (nadat het dier gaat ademen) dan komt dit lactaat in de grote circulatie. Dit lactaat vangt het
bicarbonaat weg en maakt het dier als zodoende nog zuurder. De Henderson‐Hasselbach vergelijking
schuift dus naar rechts.
Deze verschijnselen had je al heel kort na de geboorte kunnen waarnemen aan de verschijnselen van
een metabole acidose. Dus geen reflexen, verminderde activiteit etc. Dit kun je pas klinisch
waarnemen als het dier ook echt begint te ademen. De verhoogde kans op complicaties kun je
natuurlijk wel al inschatten.
Als een dier metabool acidotisch is probeer je het dier niet te snel te verwarmen om de
lichaamstemperatuur laag te houden.
Wanneer je meconium aantreft op een levend kalf (geel verkleuring) is dit een teken van een zware
partus. Wanneer ze hypoxie hebben gehad heb je ook kans dat ze in het vruchtwater ingeademd
hebben inclusief meconium. Daardoor kan een longontsteking ontstaan en bij verdenking hierop geef
je natuurlijk een AB‐profylaxe. Bij de big is het meestal gewoon een teken dat het één van de laatste
biggen is. Voor deze laatste big is het natuurlijk ook een teken van een zware partus. Als het goed is
zijn niet alle biggen geel verkleurd.
Wanneer een patholoog bij sectie bij een perinataal geboren kalf en big aantreft kan hij er ook
conclusies aan verbinden. Asfyxie is polsloosheid / verstikking, dus geen zuurstof aanwezig (anoxie),
wat in dat geval de meest waarschijnlijke doodsoorzaak is geweest.
Direct na uitdrijving kunnen bloedgaswaarden en zuur‐base evenwicht gemiddeld slechter worden
bevonden bij dieren in stuitligging omdat:
‐ Navelstreng is vroegtijdig gescheurd
‐ De partus duurt langer
‐ Afknellen van de navelstreng gebeurt eerder
Bij biggen die in het laatste deel van de geboorte worden geboren zijn ook slechter door:
‐ Langere uteruscontracties zorgen voor hypoxie.
‐ De kwaliteit van de placenta’s loopt al terug
‐ De afstand van de placenta tot de uitgang is langer, dus navelstreng zal eerder verscheuren.
Vlak na de partus valt bij de hond het grootste deel van de pupsterfte. 15,6% van de pups worden
doodgeboren, en 8 procent zeer kort na een abnormaal geboorteproces. In de eerste 6 weken na
partus zal uiteindelijk 17‐34% (in HC 15‐30%) van de pups sterven, met het meerendeel in de eerste
week. Een goede zorg rondom de partus is van groot belang.
Deze sterfte is voornamelijk te verklaren door asfyxie, verder ook door trauma bij een zware partus
(fracturen, leverrupturen), hypoglycemie, hypothermie. Hiernaast moet je natuurlijk denken aan
aangeboren afwijkingen. Een goede begeleiding en ingreep bij de partus is van belang, bovendien is
91

het altijdd
de kwestiee
of het fokbeleid
niet moet
aangepa ast (brachyceephale
rassen).
Op tijd een
sectio
kan ook zinvol zijn.
Vanaf dee
partus is err
een verloopp
in bloedwaaarden
te me eten die versschillen
tot 2 uur na partu us;
‐ Base Excess: : zakt snel ommlaag,
en klimt
later op.
‐ CCO2:
daalt kort
na de geboorte
en bllijft
laag
‐ TTemperatuuur:
daalt na dde
geboorte en klimt lang gzaamaan opp.
‐ PH: begint wwat
laag na de
geboorte een
stijgt sneller.
Deze waaarden
kun jje
verklaren doordat dee
ademhaling g een beetjee
op gang mmoet
komen en deze
waardenn
tijdens de ppartus
geínduceerd
zijn. Door uteruscontracties
eeen
hypoxie en placenta loslating
voor eenn
hypoxie enn
tot slot naatuurlijk
ook door het uitrekken
van de navelstrreng.
Het he ele dier is
nog ondderontwikkelld
en kan alles
niet direct
bijwerke en. Een dierr
wordt resppiratoir
en metabool m
acidotiscch
geboren een
wordt korrt
na de gebooorte
hypoth hermisch.
Je zou hhet
liefste wwillen
dat je de pup warrm
houdt om mdat ze de eigen tempperatuur
niet t kunnen
regulereen.
Verder mmoet
je natuuurlijk
zorgenn
voor een goede
ademhhaling,
door slijm te verw wijderen.
92

Als het dier echt heel asfyctisch is moet je het dier niet te veel opwarmen, want dat remt de
lactaatvorming.
Frans Buldogg heeft zojuist de 5 e pup geworpen en de eigenaar wil weten of de partus geëindigd is.
Buikpalpatie geeft hier vaak uitsluitsel van, zo niet dan kun je hiervoor ook een echo gebruiken. Dit
laatste heb je niet altijd bij je.
Ook wil de eigenaar een onderzoek van de pups. Tijdens het onderzoek van de pups zijn bepaalde
omgevingsfactoren van belang: warmte en rust. Bovendien indien ze naar de praktijk komen buiten
het spreekuur om, omdat de pups nog geen goede afweer hebben. Dierenarts zelf moet natuurlijk
ook schoon zijn!
Tijdens het lichamelijk onderzoek van de pups besteedt je aandacht aan (na kleuring van de pups, ter
identificatie):
‐ Wegen, voor de toekomst van belang
‐ Temperatuur is 36,5 en pas na 4 weken boven de 38 graden
‐ Hartslag:
‐ Ademhaling:
‐ Aangeboren afwijkingen controleren: open fontanel, gespleten gehemelte, anus aanwezig?
‐ Melkklierpakketten van de teef
De eigenaar moet de eerste dagen goed letten op gewichtstoeloop, het geboortegewicht verdubbelt
in 8‐10 dagen. Bij afvallen moet er direct bijgevoerd worden. Je let op of de pups goed eten in
verband met bijvoorbeeld galactose of mastitis. Je kunt hierbij ook letten op het gedrag van de pups.
Letten op de navelstreng, die moet voldoende snel indrogen en afvallen. Voor de teef moet je
uiteraard ook voor voldoende voeding zorgen en rust thuis (dus niet teveel mensen laten kijken
insleep van ziektes).
Nu blijkt dat de pups afvallen. Dit is zeer riskant voor de pups omdat ze geen enkele reserve hebben
opgebouwd. Ze hebben nog een slechte terugkoppeling tussen glucose concentratie in plasma en
gluconeogenese, wegens een ongevoeligheid voor insuline. Een overmaat aan glucose toedienen
heeft dus ook geen zin hypertoon plasma. De stimulatie ook via adrenaline en cortisol is nog
suboptimaal. Pups die dit hebben vertonen tekenen van hypoglycemie dus: sloom, piepen, ingevallen
buikjes en uiteindelijk naar adem happen, hersenverschijnselen, coma en sterfte.
Voor de behandeling is belangrijk dat de behandeling heel snel plaats vindt met behulp van voeren
(sonde). Hierna kun je je druk maken om de temperatuur. Verder moet je de pups goed blijven
wegen en controleren wat het effect van je bijvoeding is.
Bij veulens kunnen we onderscheid maken tussen verschillende veulens:
‐ Prematuur: 300‐320 dagen. Het veulen wordt levend geboren maar niet levensvatbaar.
Klinisch aan de dieren zie je je: korte zijdeachtige vacht, slappe oren en lippen
(konijnenoren), matig tot geen zuigreflex, onvoldoende spiertonus, ze staan doorgezakt (met
name flexoren hebben te weinig tonus), longrijping heeft nog niet plaats gevonden,
darmabsorptie is onvoldoende, slechte thermoregulatie. Na een investering van vele
duizenden euro’s is de overlevingskans nog wel tot 50%.
‐ Dysmatuur: het dier is levensvatbaar maar te klein om echt goed te overleven. Je verwacht
een veulen dat er klaar voor is, dus vanaf 320 dagen, en á terme. Maar het veulen is te klein
voor wat je verwacht met de draagtijd. Het valt op dat de dieren klein zijn, mager en relatief
groot hoofd. De dieren zijn eerder uitgeput, maar zijn qua orgaansystemen (longen en
darmen) wel normaal ontwikkeld. (matig tot onvoldoende functioneren van de placenta is
meestal de oorzaak). De overlevingskans is bij goede monitoring wel goed (binnen 2 uur
staan, binnen 2 uur drinken, binnen 12‐24 uur meconium en plassen binnen 8 uur). Het
veulen dat te klein is kan dat symmetrisch als gevolg van ondervoeding, of assymmetrisch als
gevolg van langdurige hypoxie zijn.
‐ Matuur
93

Voor eenn
optimale wweerstand
teegen
infectiess
is het voor het veulen vvan
belang inn
de eerste uren u
voldoende
IgG opnemen
uit de bbiest.
Om te zorgen dat het h dier voldooende
biest opneemt mo oet je
eerst de biestkwaliteeit
bepalen mmet
suikerrefractormete
er (brixwaardde
boven 20% %). Of het ve eulen het
dan wel binnenkrijgtt
moet je goeed
luisteren of ze slikken en naar de ooortjes
kijken
die naar ac chter
gaan bij het slikken. Vervolgens wwil
je weten of het veule en bij het drinnken
ook weel
voldoende
binnenkrijgt:
hiervooor
kun je eenn
snaptest mmeting
van IgG
in het bloeed
doen.
Als er onnvoldoende
biestopnamee
is kun een hyperimmu uunserum peer
infuus toeedienen
dat een e hoge
concentrratie
IgG bevvat
en de volgende
dag ccontroleer
je de status oppnieuw.
Andere ppaardenmelkk
is wel een ooptie,
maar dat heb je meestal m niet vvoorhanden.
.
Themaa
9 Mammmae
en MMastitis
Hoorcolllege
16: mammmae
Melkklieeren
zijn te ziien
als gespeecialiseerde
zzweetklieren
n.
De basiss
van de melkklieren
vvinden
we inn
de melklij jsten, hierbij
vormt zicch
een stuk weefsel,
primairee
mamma knnop,
op het ectoderm ddoor
een ver rdikking van de epidermmis.
Dit gaat instulpen i
en vormmt
hierbij ondderhuids
seccundaire
maammaknopp
pen. We vindden
binneninn
een gekanaliseerde
klier met
bovenop eeen
tepel. In de melkklieren
vinden we w myoepithheelcellen
diie
een belangrijke
rol
spelen bbij
het melk sschieten.
Bron: Senger 20033,
Fig. 15‐10
Als het ddier
geboren is, is de ontwikkeling
noog
lang niet klaar. k Bij mannelijke
dierren
vinden we w ook de
eerste aaanleg
van mmelkklieren.
De ontwikkkeling
van de d melkklieren
staat na de pubertijd
onder
invloed van oestroggenen,
prolaactine
en grooeihormoon
n, welke invloed
hebbenn
op de groe ei van de
ductuli. De alveoli worden
ontwiikkeld
onder invloed van progesteronn.
De echtee
uitontwikkeling
van meelkklierweefssel
vindt pas s plaats tijdens
de drachtt.
Na het spe enen gaat
met namme
het klierwweefselweerr
voor een ggroot
deel in n regressie een
ontwikkelld
zich bij de e tweede
dracht oopnieuw.
Bron: Dycee
2010, fig. 110‐31
Links rundd,ooi,geit
Midden MMerrie
en zeuug
Rechts teeef
en poes
94

Bron: Dyce 2010, Fig. 10‐32
Van links naar rechts respectievelijk zeug, teef, poes, mens, koe, ooi en geit, merrie
Het
is per diersoort verschillend hoeveel openingen er per melkklierpakket zijn en hoeveel
melkklierpakketten er zijn. Dit is van belang omdat als je intra‐mammair wilt behandelen moet je wel
weten hoe groot het slotgat is en of het verantwoord is om de technieken te gebruiken (bijvoorbeeld
bij paard 2 kleine gaatjes, en deze kan je dan beschadigen). Bij de merrie hebben we 2 spenen, links
en rechts, met een kleine opening. Per opening komen hier dus twee klierbuizen op uit, van het
voorste en achterste kwartier. Het is dus niet aan te raden om intra‐mammair preparaten te
gebruiken oprekking sfincter / beschadiging bekleding slotgat kapot.
Het voor en achterkwartier zijn in klierweefsel functioneel van elkaar gescheiden. De melk vanuit de
alveoli komen via kleine afvoerbuizen af in een grotere buis, de ductus lactiferus. Van hier uit wordt
het verder via grotere sinussen richting de speen getransporteerd.Het gedeelte van het klierweefsel
noemen we sinus lactiferus pars glandularis, terwijl het deel in de speen de sinus lactiferus pars
pappilaris. Tussen de beide sinussen vonden we een vliesje dat er soms voor kan zorgen dat de koe
niet zoveel melk tegelijk kan geven, chirurgisch ingrijpen.
Soms kunnen bijspenen gevonden op de uier, kleine minder goed ontwikkelde spenen, welke vaak
verwijderd worden. Bij de geit is de basis van het uier hetzelfde.
Het uier heeft verschillende ophangbanden:
‐ Laminae lateralis: aponeurose m. obliquus externus abdominis en fascia
‐ Laminae medialis: tunica flava (linea alba) en tendo prepubicus. Scheiding links‐rechts
‐ Lamellae
De speen is een belangrijk onderdeel van het uier, en vormt bijvoorbeeld een eerste barrière tegen
bacteriën. Om te zorgen dat de bacteriën buiten komen hebben we een aantal verschillende
mechanische barrières, zoals een speen sfinter (sfincter pappilaris) maar ook worden er allerlei anti‐
bacteriële stoffen gemaakt (lactoferrine en veel anderen) en zijn er veel leukocyten in de wand te
vinden. Er zijn ook ontstekingscellen in de melk aanwezig voor de afweer.
Om 1 liter melk te kunnen produceren heb je 500‐600 liter bloed nodig dat door het uier stroomt. Er
is dus een zeer fatsoenlijke bloedvoorziening nodig.
Bij de veneuze toevoer zijn er in een jong dier gewoon veneuze kleppen. Doordat er tijdens de
melkgift enorm veel bloed doorheen komt zetten de aderen uit en functioneren de kleppen niet
meer. Het bloed kan kiezen welke kant deze op gaat melkaders. Noodzakelijk om altijd
bloedstroom te kunnen hebben. Wanneer koe ligt, moet uier ook veneuze bloedafvoer hebben.
95

Als je de melkader volgt zal je zien dat deze op de plek van het melknapje door de buikwand naar
binnen gaat en uiteindelijk op die manier op de v. cava caudalis zal eindigen.
Met name bij een ontsteking van het uier speelt de lymfeafvoer een belangrijke rol, en eveneens bij
het ontstaan van mammatumoren. Deze laatste hebben nogal eensde neiging tot metastasen,
waarbij ze de lymfeknopen tegen komen. (bij verwijdering van mammatumoren deze dus mee
verwijderen). De craniale paren tepels draineren op de axillaris, axillaris accesorius en sternalis. De
caudale tepels op de inguinalis superficialis. Bij het rund noemen we deze lymfeknoop de lnn
mammaria, maar is gewoon hetzelfde als de lnn inguinalis superficialis.
Het laten schieten van de melk is een neurohormonalereflexboog. Op het moment dat een jong dier
gaat drinken wordt het uier geprikkeld gaat dit signaal via afferente neuronen naar de hersenen wat
ervoor zorgt dat er uit de neurohypofyse oxytocine vrijkomt. Het myoepitheel in het uier gaat
samentrekken en perst de melk uit de buisjessystemen richting de sinussen. Er is in dit systeem in
principe geen negatieve terugkoppeling. Los van deze reflexboog spelen ook hogere corticale
functies een rol, zoals het huilen van een baby of geluiden van een kalf. Bij een geit staat relatief veel
melk al klaar in de sinus, terwijl bij de merrie dit nog veel in de buisjes bevindt. Dit is belangrijk voor
de duur van het melk schieten en de rol van oxytocine. Een paard is meer oxytocine afhankelijk dan
een geit. Melkschieten kan geremd worden wanneer het dier gestressed is. Dit gebeurt onder invloed
van adrenaline.
Heksenmelk, is een secretum uit het neonatale uierweefsel (zowel mannelijk en vrouwelijke dieren)
onder invloed van maternale hormonen die via de placenta bij de dieren binnen is gekomen. Dit is
een mooi voorbeeld dat een dier niet perse drachtig hoeft te zijn om melk te kunnen geven.
Schijndracht, hypofyse tumoren (Cushing bij paard) zijn hier ook mooie voorbeelden van.
Mastitis is een uierontsteking en kan zowel klinisch als subklinisch aanwezig zijn. Een subklinische
mastitis is alleen te stellen op basis van een te hoog koecelgetal (>250.000/ml). Van de
melkfabrieken kun je hier wel boetes voor krijgen. De bacteriën die mastitis veroorzaken zijn of
koegebonden of omgevingsgebonden.
Dolly Parton syndroom = fibroadenomateuze hyperplasie komt bij jonge katten voornamelijk voor.
Hierbij zien we een uitgebreide toename van mammaeweefsel, die zelfs over de grond kunnen gaan
slepen. Het wordt veroorzaakt door progestagenen toediening (poezenpil), maar kan ook bij
endogeen progesteron veroorzaakt worden. Het treedt ook wel op bij katers. Deze katten zijn te
behandelen met een progesteron receptor antagonist.
Neoplasiën worden voornamelijk bij hond en kat gevonden met rasfactoren. Er spelen endocriene
factoren een rol, waarbij tijdens elke loopsheid het weefsel (fysiologisch) toeneemt. Hierdoor
ontaarden de melkklieren sneller tumoreus, en een reden om de ovaria te verwijderen indien je niet
wilt fokken. Met palpatie en inspectie is het al vaak vast te stellen en het is te behandelen met een
operatie. Hierbij moet je ook de lymfeknopen op metastasen controleren. De prognose is echter
gereserveerd door groot aantal maligne tumoren.
Duurmelk; is de melk na het blijven doormelken zonder dat je het dier dekt. Bij geiten kan dit nog
heel lang volgehouden worden (bij een rund niet rendabel, maar wel mogelijk) tot zelfs 3‐4 jaar. Dit is
natuurlijk wel een meevaller na de Q‐koorts.
Werkcollege 15: mammae en mastitis
Zie WebCT voor antwoorden en syllabus “Ziekteleer”voor uitwerking mastitis.
96

Thema 10 De Praktijk
Hoorcollege 17: in de praktijk
Inguinale / scrotale hernia: is een erfelijke aandoening, en betekent een te wijd lieskanaal. Hierdoor
kunnen darmlissen via het lieskanaal verder stulpen. Het is een zeer erfelijke aandoening en wordt
tegenwoordig dus ook uitgesloten van de fok. Het komt voornamelijk voor bij het paard en dan bij
veulens of jaarlingen. De testikel lijkt eruit te zien als sterk vergroot, maar bevat darmlissen. Het is
niet pijnlijk. Bij palpatie kun je wel soms wat voelen maar het onderscheid is moeilijk. Een biopt is
gecontraïndiceerd. Een betere diagnose krijg je met een echo apparaat, en je kunt proberen de
darmen terug te masseren. De behandeling is een castratie, maar zou ook kunnen bestaan uit het
laparatomisch het lieskanaal dichthechten (let op: mag volgens stamboeken ook niet, maar het is niet
te controleren). Ieder uitstel van operatie leidt tot verslechtering van het dier door afknelling van
darmdelen.
Cryptorchidie: kan eenzijdig of beiderzijds, meestal unilateraal. Abdominaal/Inguinaal/Ectopisch. Het
tijdstip dat het testikel indaalt veschilt per diersoort en kan pre‐of neonataal zijn. Bij de hond mag dit
tot 8 weken duren, terwijl dit bij de hengst zelfs vertraagd mag zijn tot 2‐3 jaar en is het geen
cryptorchidie maar een vertraagde indaling. Bij dit laatste is de vraag of deze ooit nog normaal gaat
functioneren, wegens de warmte in het abdomen. De testikles die niet ingedaald zijn blijven wel
testosteron aanmaken.
De dieren kunnen wel vruchtbaar zijn bij een unilaterale aandoening, omdat de andere testikel wel
functioneert. Gedeeltelijk blijkt het erfelijk (vooral de abdominale vorm) bij de meeste diersoorten
dus uitsluiting van de fok. Er is mogelijk een verhoogd risico op tumoren, maar dat is niet geheel
eenduidig.
Wanneer er cryptochordie is dan kun je ook een situatie krijgen dat een zogenaamd ruin een hengst
blijkt te zijn door een achtergebleven inwendige testikel. Bij een kater kan je dit bijvoorbeeld zien aan
stippeltjes op de penis, maar bij andere diersoorten vaak minder makkelijk. Voor het klinisch
onderzoek ga je inguinaal en abdominaal met de echo zoeken. Je zou ook hormonaal kunnen
stimuleren, waarbij na GnRH / hCG stimulatie testosteron wordt aangemaakt. Gewoon
testosteron in bloed meten zonder stimulatie blijkt moeilijker.
De behandeling is het verwijderen van het testikel. Bij de hond niet aanbevolen, operatierisico weegt
niet op tegen voordeel. Alleen bij tumoreuze ontaarding (feminisatie verschijnselen) wel verwijderen.
Teratoom kan een aangeboren tumor zijn en komt bijna uitsluitend voor bij ongedifferentieerde
pluripotente stamcellen. Deze zijn bijvoorbeeld in de gonaden (testikel en ovarium) en de
navelstreng te vinden waar dus een teratoom kan ontstaan. In de praktijk komt het regelmatig voor.
Reproductieve tumoren komen ook wel voor, ovarium tumoren erg veel bij de merrie ten opzichte
van andere tumoren. De granulosa theca cel tumor komt het meeste voor. Ook alle cellen die we in
het testikel vinden kunnen ontaarden in een tumor (sertoli, leydig, seminoom). Ook nog tumoren in
clitoris / penis (plaveiselcel carcinoom, voorafgaand door pappiloma virussen), uterus (leiomyoom)
maar komen niet veel voor en de vagina bij de teef (leiomyoom of fibroom). Tumoren herken je
bijvoorbeeld zodra het weefsel niet meer homogeen verdeeld is.
Ovarium tumoren: bij merries komt de granulosa thecacel tumor regelmatig voor, maar ook we bij
andere dieren. Het kan op alle leeftijden voorkomen (anders dan de meeste tumoren!) en bij een
drachtige merrie. Meestal zijn ze eenzijdig en goedaardig en kunnen operatief verwijdert, maar
kunnen wel 40‐50kg worden. De prognose is redelijk goed. Waar je je wel van bewust moet zijn is dat
er hormonen worden geproduceerd dat leidt tot gedragsveranderingen. Het andere ovarium is
inactief door de productie van inhibine. Omdat de tumor ook testosteron kan produceren zien we
gedragingen: hengstachtig, aggressief, nymfomaan, langdurige anoestrus. Toename van spiermassie,
hals en clitoris kunnen we zien.
97

Wat betreft de diagnose: rectaal vaak één groot en één klein ovarium, echografie met vaak een
typische honingraat doorsnede en hormoonbepalingen (inhibine ↑ bij 85% vd gevallen). De
behandeling is unilateraal OVX, waarna de prognose goed is en het recidief heel erg laag. Ook kan de
merrie gewoon weer vruchtbaar worden. De tumoren blijven binnen de tunica albiginea.
Teef,5 jaar, aantrekkelijk voor reuen, vulva gezwollen, laatste nest 1 jaar geledenrood bruine
bloederige uitvloeiing.
Een mogelijke DDX is persisterende pro‐oestrus door cysten of een ovariumtumor, een vaginaal
tumor of een CEH‐endometritis. Bij een endometritis zou je echter wel een ziek dier verwachten,
terwijl dit dier niet ziek is. Op de echo zie je een tumor van de ovaria, dus ook bij de hond was de
diagnose: granulosa theca cel tumor. Dit is een hormoonproducerende tumor.De behandeling is het
verwijderen van de tumor en indien nodig ook de uterus. Vaak verwijder je beide ovaria, tenzij de
eigenaar wil fokken. Prognose is goed.
8 jarige retriever had 2 maanden geleden een vaginale uitvloeiing en behandeld met een OVHX. Nu
echter veel vaginale uitvloeiing, platte feces en persdrang. We denken aan een vaginale tumor zoals
een leiomyoom of een fibroom. Met een vaginoscoop zien we een bleke serosa met veel
bloedvaten, en een tumor. Een manuele palpatie zou voor de diagnose ook kunnen zijn.
Ook bij een koe kan een granulosa thecacel tumor voorkomen, je hebt dan vaak te maken met een
nymfomane koe die langdurig tochtig is. Een belangrijke DDx is een folliculaire cyste (>25mm) of een
luteale cyste. De behandeling bij een cystic ovariële follikel. Folliculaire cysten produceren
oestrogeen.
Luteale cyste behandel je met PGF‐2‐alpha. Luteale cysten produceren progesteron.
Ovarium cysten komt ook voor bij de hond met een mengsel van geluteïniseerde of folliculaire
cysten. Het uit zich ook in een geprolongeerde loopsheid. Beste oplossing is OVX.
Bij tweelingdracht van de merrie wil je vanaf dag 14‐16 de vrucht kapot knijpen (succes 95%). Hierna
fixeert de vrucht en wordt het lastiger. Tussen 18‐25 dagen nog een redelijke kans op slagen. Bij een
unilaterale dracht van de tweeling kun je niet kapot knijpen zonder de ander kapot te knijpen. Dan is
het leegzuigen met een naald de enige optie (het succes percentage is wel lager, 35%)De dracht
moet je wegens de endometrium cups voor dag 35 bij voorkeur afbreken. Door de endometrium
cups en als gevolg de secundaire CL werkt het prostaglandine dat je zou toedienen niet meer.
Een tweeling bij het rund is ook een oorzaak van een niet infectieuze abortus, bijvoorbeeld als de
placentomen niet eerlijk verdeeld worden. Bovendien heb je bij een mannelijk en vrouwelijk dier
kans op het free‐martin syndroom / kween door placentale vasculaire anastomosen. Moeilijke
diagnose is als het mannelijke dier al tijdens de dracht is afgestorven. We zien wel aan het dier een
korte vagina zonder cervix, andere afwijkingen van het geslachtsapparaat, onvruchtbaar en de
definitieve diagnose is natuurlijk met karyotypering.
Bij het varken is meerlingdracht zelfs essentieel omdat dit nodig is voor de maternale dracht
herkenning. Minimaal 4 vruchten nodig met minstens één in elke hoorn.
Bij het schaap willen we graag een meerling, maar je moet wel weten bij dracht hoeveel er in zitten
om het voederregime aan te kunnen passen. Hiervoor moet je echografisch tellen. Andere
aandoeningen die een rol spelen zijn: pregnancy toxinemie (twin lamb disease), hyperglycemie,
hyperketonemie. Van te voren tellen dus!
Werkcollege 16: Negatieve energiebalans in relatie tot anoestrus post‐partum
Zoals bekend, produceren melkkoeien aan het begin van de lactatie veel melk. De hoeveelheid
energie die nodig is voor het produceren van deze melk is groter dan de hoeveelheid energie die de
koeien op dat moment met de voeding opnemen. Hierdoor raakt elke koe na de partus in een
tijdelijke negatieve energiebalans (gem. 20 weken). Er is onderzoek gedaan naar hoe we dit kunnen
98

voorkomen.
De gedachte was dat wanneer koeien tijdens de droogstand ad lib gevoerd worden, zij meer reserves
hebben en dus beter/sneller door de negatieve energiebalans zouden komen. Dit blijkt echter niet zo
te zijn. In de droogstand overvoerde koeien komen in een diepere NEB dan koeien die in de
droogstand volgens norm gevoerd zijn. In het onderstaande figuur is te zien dat de koeien die in de
droogstand veel energierijk voer hebben opgenomen, meer TAG opgestapeld hebben in de lever. Dit
TAG is afkomstig van de vetcellen. Wanneer de koeien postpartum in een NEB raken, gaan ze
massaal lipolyse toepassen, om substraten te maken voor de gluconeogenese. Het TAG uit de
vetcellen wodt omgezet in vetzuren en Acetyl‐coA.Er komen echter zoveel vetzuren vrij dat deze niet
allemaal opgebruikt kunnen worden. Deze NEFA’s zijn in hoge concentraties toxisch voor het
lichaam. Hierdoor worden zij opgeslagen in de perifere organen (o.a. lever) in de vorm van TAG.
Bron: WC16 Voortplanting 2011‐
2012, UU
Een dier met veel NEFA’s in het bloed zal een mindere eetlust hebben. Hierdoor zal het dier dus in
een nog diepere negatieve energiebalans raken. Er is geen terugkoppeling in energiebehoefte en
lipolyse. Er wordt dus meer TAG vrijgemaakt uit de vetcellen dan nodig is.
De rest van het Acetyl‐coA wat overblijft gaat naar de ketogenese. Dit gaat ook te ver en er is een
kans dat de koe ook nog in een ketose raakt.
Bij een negatieve energiebalans is leptine verlaagd. Hierdoor wordt het vetlichaam leeggemaakt.
Insuline is ook laag, de koe wil immers goed gebruik maken van de gluconeogenese. NPY gaat
omhoog, dit is het ‘eethormoon’. Groeihormoon stijgt ook.
Beide groepen koeien hebben een gelijke energiebehoefte na de partus, maar de koeien die in de
droogstand volgens de norm gevoerd zijn slagen er het beste in om zoveel mogelijk energie te krijgen
uit de alternatieve energiebron (de gluconeogenese). De koeien die in de droogstand ad lib gevoerd
kregen, hebben meer vet dan de normaal gevoerde koeien. Vetopslag kost ook energie. Per saldo is
het overvoerde dier er slechter aan toe: ze heeft al weinig energie en het opslaan van TAG kost ook
energie. Zoals al gezegd kan ze een ketose ontwikkelen en gaan stoppen met eten wordt het
probleem alleen maar erger van. Hierbij is behandeling met propyleenglycol een noodzaak.
Bij koeien met een hoger vetgehalte in de lever duurt het langer voor ze voor het eerst weer tochtig
worden na het afkalven en daarbij duurt het ook langer voor ze drachtig worden. Dieren in NEB
rondom de partus hebben een lage insulinespiegel. Er wordt veel GH vrijgemaakt. Helaas hebben
koeien in NEB rondom de partus vrijwel geen GH receptoren op de lever. Er zijn nog wel GH
receptoren op het vetweefsel aanwezig tijdens NEB. Door de binding van GH aan de receptoren op
99

het vetweefsel start de lipolyse. De lipolyse ontspoort, doordat er veel GH is en geen terugkoppeling
is, doordat er geen IGF‐I afgegeven wordt.
Door de lage insulinespiegel is er een lage IGF‐I afgifte door de lever. Dit geeft een probleem voor de
GnRH‐afgifte, hiervoor moet IGF‐I hoog zijn. Dieren met lage IGF‐I spiegels ovuleren minder.
Stel dat de LH pulsatiliteit wordt beinvloed door het energiemetabolisme, dan zou je op het niveau
van de hypothalamus die link verwachten. IGF‐I laag LH laag, doordat GnRH niet afgegeven wordt.
Alleen op basis van LH pulsatiliteit is er niet te voorspellen wanneer de eerste tocht na het afkalven
is.
Thema 11 Reproductie Vogel
Hoorcollege 18: reproductie vogel
De start van het broedseizoen bij vogels is afhankelijk van enkele factoren:
‐ Daglichtlengte (12‐14u)
Melatonine Hypothalamus‐hypofyse‐ovarium as. Vogels longdaybreeders: melatonine↓
waardoor GnRH↑, hierdoor LH↑ en FSH↑ ontwikkeling follikels.
‐ Regenperiode
Rondom evenaar speelt daglichtlengte niet zo’n rol, daar meer de regenperiode.
Denk aan zebravink, grasparkiet.
‐ Temperatuur
‐ Aanwezigheid partner, voedsel, nestmateriaal
‐ Genetische selectie
Leghennen hele jaar reproductief.
Bij duiven echter speelt prolactine ook een belangrijke rol bij het in gang zetten van de cyclus. De
andere hormonen zijn in principe hetzelfde, maar de functie kan iets verschillen. Bijvoorbeeld de
baarmoeder heeft geen innesteling maar speelt een rol bij de productie van het ei. Oxytocine is
vervangen door vasoactive peptide.
Het oestrogeen geproduceerd door de theca cellen heeft dezelfde functies als bij het zoogdier, dus
ontwikkeling gonaden, secundaire geslachtskenmerken en rijping van follikels. Wel heel belangrijk is
dat het calciummetabolisme o.i.v. oestrogenen omhoog gaat, en baltsgedrag aanzet. Vogels hebben
ook een LH piek die de ovulatie induceert en optreedt als gevolg van veranderingen in de
progesteron/oestrageen concentratie. Na de ovulatie is er ook een stijging van het progesteron,
maar deze komt uit de granulosa cellen. De calcificatie van het ei wordt gestimuleerd, en zorgt
ervoor dat de gonaden en secundaire geslachtskenmerken gaan in regressie.
Vasoactief peptide (VAP)stimuleert het ei transport en contracties van de uterus en relaxaties van de
uterovaginale sfincter. Wanneer dit niet goed verloopt legnood.
Prolactine zet aan tot melkgift in de krop, voornamelijk bij duiven. De broedplek op de borst gaat
zich ontwikkelen en stimuleert de broedzorg. De eiproductie stopt door indirecte remming van LH.
Afhankelijk van het aantal eieren krijgt de vogel een tactiele prikkel, wat ervoor zorgt dat er
prolactine wordt vrijgemaakt. Hierdoor stopt de vogel met leggen en begint ze met broeden.
Er is veel calcium nodig om de schaal van het ei hard te maken. Hiervoor heeft de vogel een goed
calciummetabolisme nodig:
1) Verhoging calcium bindende eiwitten in het bloed. Hierdoor kan er meer transport van
calcium plaatsvinden. Hierdoor komt er een fysiologische hypercalcemie.
2) Fysiologische mergossificatie, ook wel polyostotische hyperostose genoemd. Wanneer een
vogel reproductief wordt, vindt er opslag van calcium plaats in de botten, voornamelijk de
femur, tibia en humerus. Op een rontgenfoto is dit goed te zien door wittere botten.
100

3) Toename absorptie calcium uit darm.
Bij vogels is alleen maar een linker ovarium en linker oviduct aanwezig. Het oviduct bestaat uit het
infundibulum, magnum(vergelijkbaar met ampulla bij zoogdieren)en isthmus. Deze gaat over in de
uterus (schaalklier) en de vagina die uitmondt in de cloaca. Onder invloed van hormonen in het
broedseizoen neemt de reproductietractus in omvang en lengte toe.
Het geslacht van een vogel kan worden vastgesteld aan de hand van secundaire geslachtskenmerken.
Maar dit is niet altijd even duidelijk aanwezig. In dat geval kun je gebruik maken van bloedonderzoek,
man = ZZ en vrouw = ZW. Een andere manier om de anatomie in beeld te brengen is met
endoscopie. Door de luchtzakken is dit makkelijk, belangrijk om te onthouden, ga vanaf de
linkerflank zoeken!
In het ovarium: oögonium ontwikkeld zich tot een primaire oöcyt. Eerste meiose. Onder invloed van
LH splijt de follikelrand en barst open ovulatie.
Infundibulum: vangt ei op, tweede meiose vindt plaats ovum. Hier komen de spermacellen naar
toe en vindt fertilisatie plaats. De spermacellen worden vaak wel
opgeslagen in de vagina en dus copulatie is niet dagelijks nodig. Bij de
kip blijft dit bijvoorbeeld 7‐14 dagen goed. De dooiermembranen
ontwikkelen zich. 15‐30 min.
Magnum: vorming chalazae, vorming albumin. 2‐3 uur
Isthmus: vorming van schaalvliezen. 1‐2 uur
Uterus: calcificatie van het ei en vocht inpompen (plumping). De langste verblijfplaats van het ei. 20‐
26 uur.
Vagina verblijf is normaal enkele seconden maar kan onder stress dagen duren.
Bij een kiwi kan een ei wel heel groot worden, tot 25% van het lichaamsgewicht. Wordt wel een
groot probleem bij legnood. Deze grote eieren worden echter ook maar eens in de 44 dagen gelegd.
Het ei is opgebouwd uit verschillende lagen.
Na de geboorte vindt er pas opname van de dooier plaats.
Bron: HC18 Voortplanting 2011‐
2012, UU
De opslag van sperma vindt plaats in de uterotuberaal juncties en kan lang fertiel blijven, maar de
bevruchting is in het infundibulum, het sperma van de kip is 7‐14 dagen fertiel.
Om te bepalen of een ei bevrucht is kun je het schouwen. Niet bevrucht is egaal van kleur,
doorzichtig en met een luchtkamer. Bij bevruchting zien we in een vroeg stadium een embryo en
bloedvaten, en het ei wordt naarmate het embryo groeit steeds minder doorzichtig. Bovendien zou
je dan het embryo kunnen zien bewegen.
Problemen rondom de leg komen veel voor zowel bij pluimvee als gezelschapsvogels. Bij pluimvee
zien we een verminderde eiproductie maar bij grasparkieten of andere kleine vogeltjes zien we
vooral juist heel erg veel eieren. Veel van deze problemen hebben te maken met zoönotische
101

aspecten, maar ook de hormonale cyclus kan van invloed zijn. Iets anders dat we veel zien is legnood,
dystocia. Dit is vergelijkbaar met weeënzwakte. Met ei‐retentiebedoelen we dat het proces wat
langer duurt maar is het niet schadelijk voor de vogel. Het ei zit de vogel niet in de weg en de vogel
perst niet. Bij dystocia is de vogel wel echt ziek, perst en het ei zit in de weg voor de andere organen.
Oorzaken voor beiden zijn heel erg variabel, maar belangrijke dingen zijn: voeding met een calcium
tekort, malformatie van eieren en ontsteking of trauma aan het oviduct. De symptomen zijn: vogel
op de bodem van de kooi, waterige ontlasting, persen, benauwd, anorexie, lethargie.
Om legnood vast te stellen gebruik je palpatie en eventueel röntgenfoto of echo. De behandeling
bestaat allereerst uit ondersteunende therapie, het is een spoedgeval. Om de vogel te stabiliseren is
het heel belangrijk om de vogel te voorzien van voedingsstoffen (dwangvoeding), vocht toedienen
(onderhuids), zuurstof tegen benauwdheid, warmte. Onder de medicamenteuze behandeling valt:
calcium, oxytocine (contractie uterus, alleen wanneer er ontsluiting is!)en prostaglandinen E2
(relaxatie uterovaginale sfincter). Verder een rustige, warme omgeving, hoge luchtvochtigheid en
temperatuur.
Er kan ook chirurgisch ingegrepen worden: je kunt het ei manueel verwijderen via de cloaca. Ook kun
je ovocentesis toepassen: het leegzuigen van het ei. Dit kan transcoelomaal (door de buikholte en
uterus), maar hierbij is het risico op uitlekken en een peritonitis hoog. Beter doe je het cloacaal. Door
middel van een cloaca‐spreider hou je de cloaca open en via de cloaca‐opening kun je het ei
aanprikken en leegzuigen. Hier minder risico als er iets uit lekt (cloaca is al niet steriel). De eistukjes
die er nog in zitten kun je eruit halen. Eventueel zou je ook een laporotomie kunnen doen als al het
voorgaande niet werkt.
Wanneer de vogel in het kader van een legnood heel hard perst kan er een cloaca prolaps optreden.
Hierbij kan naast de cloaca zelfs tot aan het oviduct structuren mee komen. Het eerste is de prolaps
beschermen met vettige stoffen (vaseline en evt. antibioticahoudende zald) en schoonhouden met
NaCl. Met een swab en glijmiddel breng je de prolaps weer naar binnen en hecht je op de cloaca met
twee losse hechtingen. De cloaca moet immers open blijven, er moet wel faeces passage zijn.
102