Proefskrif Christologie van Kohlbrugge.

DIE CHRISTOLOGIE VAN
HERMANN FRIEDRICH KOHLBRUGGE
(1803-1875)
Arie Hendrik Bogaards
M.A., Th.B.
Proefskrif voorgelê vir die graad Theologiae Doctor in die Departement
Dogmatologie en Ekklesiologie van die Fakulteit Teologie aan die
Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys.
Promotor: Prof. P.J. de Bruyn
Medepromotor: Prof. J.H. van Wyk
Potchefstroom
1997

II
Opgedra aan:
Marianne
Henk

Voorwoord
Bo alles wil ek God dank. Hy is die Een wat my na die onderwerp gelei het. Dit is Hy
wat my die gawes gegee het om die studie te kon voltooi. Dwarsdeur die studie het ek
sy genadige leiding en onderskraging ervaar. Danksy Hom kon ek deur hierdie
navorsing nog dieper ingelei word in die rykdom en heerlikheid van sy goedheid in
Christus. Wanneer ek vervolgens 'n paar mense en instansies bedank, doen ek dit in
die besef dat God hulle op my weg geplaas het en toegerus het vir hulle bydrae om
hierdie studie moontlik te maak.
In professor L.F. Schulze, my aanvanklike promotor, professor P.J. de Bruyn, my
promotor, en professor J.H. van Wyk, my medepromotor, het ek drie hoogs bekwame,
toegewyde en inspirerende studieleiers gehad. Ek is baie dank aan hulle verskuldig.
My ouers het ontsaglik baie vir my beteken in my teologiese studies. Woorde kan my
dankbaarheid nie uitdruk nie. Helaas kon my vader nie die voltooiing van my
opleiding as predikant en hierdie navorsing meemaak nie.
My skoonouers se liefde, ondersteuning en belangstelling mag nie onvermeld gelaat
word nie. Voordat ek met die studie begin het, was my skoonmoeder die een wat ou
boeke van Kohlbrugge van familie uit Nederland vir my gekry het.
Ook tante Fie, my vader se suster, se naam moet genoem word en daarby al my ander
familie wat soveel belangstelling getoon het.
Just en Margreet van Toor het groot moeite gedoen om werke van Kohlbrugge by die
Kohlbrugge-argief in Utrecht vir my te kopieer.
Die biblioteekpersoneel van die Ferdinand Postma- en die Jan Lion-Cachet-biblioteek
het wonderlike hulp in die navorsingswerk verleen.
Die bibliografie is deur mevrou S.C. du Toit gekontroleer. My hartlike dank vir
daardie werk.
Die wyse waarop mevrou C. Postma die proefskrif tegnies versorg het op rekenaar,
word van harte waardeer.
Mevrou T.J. Minnie het die taalkundige versorging gedoen. Haar deeglikheid daarin
het my besonder beïndruk. Ook die vertaling van die opsomming in Engels het sy
behartig.
III

Professor A. de Reuver, professor vanweë die Gereformeerde Bond aan die R.U., het
nie alleen deur sy wetenskaplike geskrifte nie, maar ook deur sy preke en briewe aan
my 'n groot en inspirerende invloed op my gehad.
My vriend, doktor W.P. du Plessis, se troue ondersteuning, aanmoediging en
belangstelling deur die jare heen het baie vir my beteken. Ook hy kon egter nie die
voltooiing van my studie meemaak nie.
Die finansiële bystand uit die PU vir CHO se Nagraadse Beursfonds het baie daartoe
bygedra om hierdie studie moontlik te maak.
Die gemeentes waarin ek predikant is, die Gereformeerde Kerke van Daniëlskuil en
Delportshoop, word van harte bedank vir die studieverlof en belangstelling.
Laastens, maar sekerlik nie die minste nie wil ek my vrou, Marianne, en my seun,
Henk, bedank vir hulle oneindige geduld en baie liefde. Sonder hulle bystand en
geestelike ondersteuning sou ek sekerlik nie hierdie studie voltooi het nie.
Daniëlskuil
IV

Want ons weet dat die wet geestelik is, maar ek is vleeslik, verkoop onder die
sonde.
Romeine 7:14
Maar deur Hom is julle in Christus Jesus, wat vir ons geword het wysheid uit
God en geregtigheid en heiligmaking en verlossing. Daarom, soos geskrywe is:
Die wat roem, moet in die Here roem.
1 Korintiërs 1:30-31
V

HOOFSTUK 1....................................................................................................1
INLEIDING.........................................................................................................................................1
1.1 Objek van studie.......................................................................................................................1
1.1.1 Inleidend............................................................................................................................1
1.1.2 Kohlbrugge ........................................................................................................................1
1.1.3 Christologie........................................................................................................................3
1.2 Probleemstelling.......................................................................................................................3
1.3 Doel..........................................................................................................................................6
1.4 Uitgangspunte...........................................................................................................................7
1.5 Hipoteses..................................................................................................................................7
1.6 Metode van ondersoek..............................................................................................................8
1.7 Hoofstukindeling......................................................................................................................8
HOOFSTUK 2..................................................................................................10
die gees van sy tyd: die Subjektivisme.............................................................................................10
2.1 Inleiding..................................................................................................................................10
2.2 Die Reformasie: triomf van die solo Christo..........................................................................10
2.3 Die Ortodoksie: 'n wag van die verstand rondom die solo Christo........................................11
2.4 Vroomheidsbewegings: vroomheid op die voorgrond, die solo Christo op die agtergrond...12
2.4.1 Inleidend.........................................................................................................................12
2.4.2 Die Nadere Reformasie...................................................................................................13
2.4.3 Die Puritanisme in Engeland..........................................................................................17
2.4.4 Die Duitse Piëtisme........................................................................................................18
2.4.5 Die Metodisme................................................................................................................19
2.5 Die Verligting: die menslike rede verdring die solo Christo..................................................21
2.6 Die Romantiek: die menslike gevoel verdring die solo Christo.............................................22
2.6.1 Gevoel in plaas van die rede...........................................................................................22
2.6.2 Friedrich Ernst Schleiermacher (1768-1834).................................................................23
2.6.3 Die Groninger-rigting.....................................................................................................24
2.6.4 Samevattend....................................................................................................................25
2.7 Die rasionalistiese Supranaturalisme: halfslagtigheid ten opsigte van die solo Christo.........25
2.8 Die Reveil: solo Christo en tog nog nie..................................................................................27
2.9 Die Afskeiding: innerlike verdeeldheid t.o.v. die juiste waardering van die solo Christo.......30
2.10 Samevatting............................................................................................................................31
VI

HOOFSTUK 3..................................................................................................32
Kohlbrugge EN sY stryd
teen die gees van sy tyd.....................................................................................................................32
3.1 Inleiding..................................................................................................................................32
3.2 Geboorte.................................................................................................................................32
3.3 Belangrike invloede in sy kinderjare: op Christus alleen gewys............................................33
3.4 Onder die invloed van die tydsgees........................................................................................35
3.5 Sy "eerste bekering": nog geen breuk met die tydsgees nie...................................................38
3.6 Kohlbrugge proponent in die Herstelde Lutherse Gemeente: begin van die stryd teen die
tydsgees..........................................................................................................................................40
3.7 Sy proefskrif: 'n slag na die rasionalistiese tydsgees..............................................................43
3.8 Sy aansoek om toelating tot die Hervormde Kerk: deur die tydsgees afgewys oor sy Christus-
prediking.........................................................................................................................................46
3.9 Kohlbrugge se "tweede bekering": volledige breuk met die Subjektivisme...........................51
3.10 Sy preek oor Romeine 7:14: die mens verneder, Christus verheerlik.....................................54
3.11 Breuk met die Reveil, breuk met die tydsgees......................................................................58
3.12 Kohlbrugge se houding teenoor die Afskeiding...................................................................64
3.13 Tydperk in Utrecht: 1834-1846............................................................................................70
3.14 Predikant in Elberfeld...........................................................................................................72
3.15 Sy dood: solus Christus ook by sy graf.................................................................................76
3.16 Samevatting..........................................................................................................................77
HOOFSTUK 4..................................................................................................79
DIE christologie van die ou testament VOLGENS KOHLBRUGGE..........................................79
4.1 Inleiding...................................................................................................................................79
4.2 Kohlbrugge se proefskrif oor Psalm 45...................................................................................80
4.2.1 Inleidend..........................................................................................................................80
4.2.2 Die inleiding tot sy doktorale verhandeling.....................................................................80
4.2.3 Opmerkings vooraf..........................................................................................................82
4.2.4 Hoofstuk 1: 'n filologiese ondersoek...............................................................................82
4.2.5 Hoofstuk 2: uitleg van vroeëre teoloë en Kohlbrugge self..............................................82
4.2.5.1 Eerste deel: diverse denkbeelde...............................................................................82
4.2.5.2 Tweede deel: Kohlbrugge se mening.......................................................................84
4.2.6 Samevattend.....................................................................................................................86
4.3 Betrachtung über das erste Kapitel des Evangeliums nach Matthäus.......................................87
4.3.1 Verantwoording...............................................................................................................87
VII

4.3.2 Kontroversies...................................................................................................................87
4.3.2.1 Teen die werkheiligheid...........................................................................................87
4.3.2.2 Teen 'n tipe-leer.......................................................................................................88
4.3.3 Die Ou Testament as wordingsgeskiedenis van Christus.................................................88
4.3.3.1 Wording...................................................................................................................88
4.3.3.2 Geloofswording........................................................................................................89
4.3.3.3 Vleeswording...........................................................................................................92
4.3.4 Samevattend.....................................................................................................................95
4.4 Wozu das alte Testament?.......................................................................................................97
4.4.1 Kohlbrugge se inleiding tot die boek...............................................................................97
4.4.2 Watter waarde die "Nuwe Testament" aan die "Oue" heg............................................100
4.4.2.1 Inleidend................................................................................................................100
4.4.2.2 Getuienis van die Joodse tydgenote van Christus en die apostels wat geglo het aan
die Messias en tegelyk dat Jesus die Messias is..................................................................100
4.4.2.3 Wat Moses en die profete vir Jesus Christus was in die tyd van sy aardse
omwandelinge.....................................................................................................................102
4.4.2.4 Hoe die apostels en hulle helpers die boeke van Moses en die profete gebruik het
............................................................................................................................................106
4.4.2.4.1 Paulus in Handelinge......................................................................................106
4.4.2.4.2 Paulus in sy briewe.........................................................................................108
4.4.3 Slot.................................................................................................................................109
4.4.4 Samevattend...................................................................................................................110
4.5 Samevatting............................................................................................................................111
HOOFSTUK 5................................................................................................112
die persoon van christus..................................................................................................................112
5.1 Inleiding.................................................................................................................................112
5.2 Ware en regverdige mens......................................................................................................112
5.2.1 Ware mens.....................................................................................................................112
5.2.1.1 Noodsaak...............................................................................................................112
5.2.1.2 In ons vlees, toestand, persoon en swakheid..........................................................114
5.2.1.2.1 In die gevalle menslike natuur.......................................................................114
5.2.1.2.2 In ons vlees en toestand.................................................................................115
5.2.1.2.3 In die persoon van die sondaar.......................................................................119
5.2.1.2.4 In ons swakheid en onmag.............................................................................120
5.2.2 Regverdige mens............................................................................................................122
VIII

5.2.2.1 Noodsaak...............................................................................................................122
5.2.2.2 Onskuldige, vlekkelose Lam..................................................................................123
5.2.3 Veroordeling en beoordeling.........................................................................................132
5.2.3.1 Kritiek van Van Lonkhuijzen.................................................................................132
5.2.3.2 Beoordeling van die kritiek....................................................................................134
5.3 Ware God..............................................................................................................................141
5.3.1 Noodsaak..................................................................................................................141
5.3.2. Christus se Goddelike Name....................................................................................143
5.3.2.1 Inleidend............................................................................................................143
5.3.2.2 Christus die Woord...........................................................................................144
5.3.2.3 Christus die Seun van God................................................................................147
5.3.2.3.1 Dat en hoe Hy Seun is van ewigheid af by die Vader...............................147
5.3.2.3.2 Dat en hoe Hy Seun is "in die dae van sy vlees".......................................149
5.3.2.3.3 Die besondere troos in die Naam Seun.....................................................152
5.3.2.4 Christus die Engel van die HERE.....................................................................153
5.3.2.5 Christus Here en God........................................................................................156
5.3.2.6 Christus die HERE............................................................................................160
5.4 Samevatting...........................................................................................................................161
HOOFSTUK 6................................................................................................163
Die werk van christus: sy VErnedering........................................................................................163
6.1 Inleiding.................................................................................................................................163
6.2 Die Lehre des Heils: 'n oorsig................................................................................................164
6.2.1 Literatuur-tipe................................................................................................................164
6.2.2 Indeling..........................................................................................................................164
6.2.2.1 Inleiding.................................................................................................................164
6.2.2.2 Dat ek 'n mens is en niks meer nie.........................................................................165
6.2.2.3 Dat God God is......................................................................................................166
6.2.2.4 Dat God sy beloftes ook aan my vervul.................................................................167
6.2.3 Die Wet..........................................................................................................................168
6.2.3.1 Die prominente plek van die Wet..........................................................................168
6.2.3.2 Die noodsaak dat die Wet vervul moet word.........................................................171
6.2.3.3 Die onvermoë van die mens om dit te doen...........................................................172
6.2.3.4 Die bedoeling van die Wet.....................................................................................173
6.3 Inleiding tot deel 2 van Die Lehre des Heils..........................................................................178
6.4 Christus in sy vernedering......................................................................................................181
IX

6.4.1 Van die geboorte van ons Here Jesus Christus...............................................................181
6.4.1.1 Die Goddelike Drie-eenheid en die geboorte........................................................181
6.4.1.2 Die belofte van 'n maagdelike geboorte.................................................................181
6.4.1.2.1 God se belofte: die mens se krag uitgeskakel................................................181
6.4.1.2.2 God se belofte: vervulling van die menslik onmoontlike...............................186
6.4.1.2.3 God se belofte: Maria se geloof.....................................................................188
6.4.1.2.4 God se belofte: die mens se toestand.............................................................192
6.4.1.3 Die Wet en die geboorte........................................................................................193
6.4.1.3.1 Hoe die Wet in die geboorte opgerig is.........................................................193
6.4.1.3.2 Hoe die sonde daardeur uit die midde verwyder is........................................194
6.4.1.3.3 Hoe die mens daardeur weer in geregtigheid voor God gestel is...................194
6.4.1.4 Die troos van die geboorte.....................................................................................194
6.4.2 Van die getuienis van ons Here.....................................................................................195
6.4.2.1 Inleiding.................................................................................................................195
6.4.2.2 Die Goddelike Drie-eenheid en die getuienis........................................................196
6.4.2.3 Die Wet en die getuienis........................................................................................196
6.4.2.3.1 Hoe die Wet in die getuienis weer opgerig is................................................197
6.4.2.3.1.1 Deur die regte kennis van God te handhaaf...........................................197
6.4.2.3.1.2 Deur die werklike betekenis van die Wet te handhaaf...........................198
6.4.2.3.2 Hoe die sonde deur die getuienis van Christus uit die midde verwyder is.....201
6.4.2.3.3 Hoe die mens deur die getuienis van Christus weer in geregtigheid voor God
gestel is...........................................................................................................................203
6.4.2.4 Die samevatting van die getuienis..........................................................................203
6.4.2.5 Die troos van die getuienis.....................................................................................204
6.4.3 Van die kruisdood van ons Here....................................................................................205
6.4.3.1 Inleiding.................................................................................................................205
6.4.3.2 Die Goddelike Drie-eenheid en die kruisdood.......................................................205
6.4.3.3 Die Wet en die kruisdood......................................................................................207
6.4.3.3.1 Hoe die Wet in die dood van Christus gehandhaaf is....................................207
6.4.3.3.1.1 Die geloof, gehoorsaamheid, en in of by die Woord bly van Christus...207
6.4.3.3.1.2 Die dood van Christus............................................................................214
6.4.3.3.1.2.1 Die doodstraf van die mens............................................................215
6.4.3.3.1.2.2 Die doodstraf van die mens op Christus.........................................215
6.4.3.3.1.2.3 Die noodsaak van die dood van Christus: God se geregtigheid.....215
6.4.3.3.1.2.4 Die noodsaak van Christus se dood en God se liefde.....................217
6.4.3.3.1.2.5 Die troos van Christus se dood.......................................................218
6.4.3.3.1.2.6 Die betekenis van Christus se dood................................................218
X

6.4.3.3.1.3 Die toorn van God..................................................................................218
6.4.3.3.1.3.1 Wat die toorn van God is................................................................218
6.4.3.3.1.3.2 Hoe die mens daarvan gered kan word...........................................219
6.4.3.3.1.3.3 Die toorn nie in die algemeen opgehef nie.....................................220
6.4.3.3.2 Hoe die sonde deur die dood van Christus uit die midde verwyder is............220
6.4.3.3.2.1 Deur die kruis.........................................................................................221
6.4.3.3.2.2 "In sy bloed"...........................................................................................223
6.4.3.3.3 Hoe die mens deur die dood van Christus weer in geregtigheid voor God gestel
is.....................................................................................................................................225
6.4.3.4 Samevatting van Kohlbrugge.................................................................................226
6.4.3.5 Begrafnis en neerdaling in die hel..........................................................................227
6.5 Samevatting............................................................................................................................231
HOOFSTUK 7................................................................................................232
Die werk van christus: sy VErhoging............................................................................................232
7.1 Inleiding.................................................................................................................................232
7.2 Christus in sy verhoging........................................................................................................232
7.2.1 Van die opstanding van ons Here..................................................................................232
7.2.1.1 Die vrug van Christus se opstanding en sy geloof en gehoorsaamheid.................232
7.2.1.1.1 Wat Christus deur sy opstanding bewerk het.................................................232
7.2.1.1.2 Die geloof van Christus en sy opstanding......................................................234
7.2.1.1.3 Die gehoorsaamheid van Christus en sy opstanding......................................234
7.2.1.1.4 Christus die Eersgeborene uit die dood..........................................................235
7.2.1.2 Die Goddelike Drie-eenheid en die opstanding.....................................................240
7.2.1.3 Die Wet en die opstanding.....................................................................................242
7.2.1.3.1 Hoe die Wet in die opstanding weer opgerig is.............................................242
7.2.1.3.2 Hoe die sonde deur die opstanding tot niet gemaak is...................................242
7.2.1.3.3 Hoe die mens deur die opstanding weer in geregtigheid voor God gestel is. 244
7.2.1.4 Die troos van die opstanding.................................................................................246
7.2.2 Van die hemelvaart van ons Here Christus....................................................................246
7.2.2.1 Inleiding.................................................................................................................246
7.2.2.2 Die Goddelike Drie-eenheid en die hemelvaart.....................................................247
7.2.2.3 Die Wet en die hemelvaart.....................................................................................247
7.2.2.3.1 Hoe die Wet deur die hemelvaart weer opgerig is.........................................248
7.2.2.3.2 Hoe die sonde deur die hemelvaart van Christus uit die midde verwyder is. 250
7.2.2.3.3 Hoe die mens deur die hemelvaart weer in geregtigheid voor God gestel is. 251
XI

7.2.2.4 Die troos van die hemelvaart.................................................................................253
7.2.3 Van die besitneming van die koninkryk deur ons Here.................................................255
7.2.3.1 Inleiding.................................................................................................................255
7.2.3.2 Die Goddelike Drie-eenheid en die besitneming...................................................255
7.2.3.3 Die mag wat Christus in die hemel en op aarde het...............................................257
7.2.3.3.1 Die mag wat Christus in die hemel het...........................................................257
7.2.3.3.2 Die mag wat Christus op aarde het.................................................................259
7.2.3.4 Hoe Christus in die hemel en op aarde regeer.......................................................260
7.2.3.4.1 Hoe Christus in die hemel regeer...................................................................260
7.2.3.4.2 Hoe Christus op aarde regeer.........................................................................263
7.2.3.5 Sit aan die regterhand............................................................................................264
7.2.3.6 Die Wet en die beërwing van die koninkryk..........................................................265
7.2.3.6.1 Hoe die Wet in die beërwing weer opgerig is................................................266
7.2.3.6.2 Hoe die sonde daardeur uit die midde verwyder is........................................267
7.2.3.6.3 Hoe die mens daardeur weer in geregtigheid voor God gestel is...................267
7.2.3.7 Die troos van die besitneming................................................................................268
7.2.3.8 Die duur en einde van Christus se heerskappy.......................................................269
7.2.3.9 Die name van die Here in die Skrif........................................................................269
7.3 Die samevatting van die ganse raad van God in Christus......................................................270
7.4 Samevatting (hoofstuk 6 en 7)...............................................................................................270
HOOFSTUK 8................................................................................................273
Slot....................................................................................................................................................273
8.1 Inleiding.................................................................................................................................273
8.2 Samevatting...........................................................................................................................273
8.3 Aktualiteit..............................................................................................................................280
8.4 Voorstelle vir verdere navorsing...........................................................................................284
OPSOMMING................................................................................................286
SUMMARY.....................................................................................................288
BRONNELYS.................................................................................................291
BYLAAG........................................................................................................312
Inleiding........................................................................................................................................312
XII

Eerste gedeelte: Ek 'n mens en niks meer nie..............................................................................314
Tweede gedeelte: Dat God God is...............................................................................................343
Derde gedeelte: Dat God sy beloftes ook aan my vervul............................................................368
SLEUTELWOORDE......................................................................................409
XIII

1.1 Objek van studie
1.1.1 Inleidend
HOOFSTUK 1
INLEIDING
Die onderwerp wat in hierdie studie onder oë geneem word, is die Christologie van
Hermann Friedrich Kohlbrugge 1 .
Hierdie tema word hier inleidend toegelig deur aan te dui wie Kohlbrugge was en wat
onder Christologie verstaan word.
1.1.2 Kohlbrugge
Kohlbrugge was 'n Nederlands-Duitse teoloog wat geleef het van 1803 tot 1875.
Hy sou egter eerste gewees het om 'n studie soos hierdie een af te wys, want op 'n keer
sou hy gesê het: "Wie mij begrepen heeft, schrijft geen boek over mij" (Hesse,
1980:15). Sy bedoeling met hierdie woorde kon gewees het dat hy nie wou hê dat
iemand ooit 'n boek oor hom moes skrywe nie. Wat egter veral in hierdie uitspraak na
vore kom, is sy sterk houding teen mensverheerliking. Daarvan wou hy niks weet nie.
Dat dít die bedoeling van die uitspraak kon gewees het, lyk nog meer moontlik in die
lig van 'n brief wat hy aan barones Van Verschuer, die vrou met wie hy later in 'n
tweede huwelik sou tree, geskryf het (Groot, 1956:161-162): "Mijne geliefde
Vriendin! Wat hebt gij toch al voor verwachtingen van mij, en wat is dat, dat broeder
1 Die naam Kohlbrugge word in hierdie proefskrif - met die uitsondering van titels en aanhalings waarin
dit anders gespel word - sonder umlaut geskryf. In Nederland, sê De Reuver (1992:1), is hierdie
spelling al vir 'n geruime tyd die mees gangbare. Hoewel Kohlbrugge self sy naam met 'n umlaut spel,
het die gebruik van die spelling sonder umlaut sy historiese reg. Ook in Afrikaanse teologiese werke,
byvoorbeeld in die boeke van Jonker (1983b:91-98) en Heyns (1978:324), word dit sonder umlaut
gespel.

N.N. zegt, wij zijn Kohlbruggiaansch in leven en sterven - o, slaat mij toch in het
geloof dood, en sterf mij af in uwe harten, zooals gij der wet afgestorven zijt; mogt gij
mij voor dood houden, mogt ik u dood zijn, zooals de wet dood is; heb ik, een arm en
ellendig zondaar, de voornaamste van u allen, u eenigzins den weg mogen wijzen naar
onzen overzoeten, overschoonen en algenoegzamen Heere Jezus, zoo houdt mij als
staande nu achter den troon, maar uzelven als die er voor staat; - wat heb ik van den
kruier te praten, als ik voor mijnen Weldoener sta. Het is een bewijs dat men nog niet
ten volle verzekerd is, als men zich gaat beroepen op een hand vol stof." Nie die
kruier, die mens, is belangrik nie, maar die Weldoener, dit wil sê Christus.
Kohlbrugge wil die weg na Hom aanwys. Hy moet in die kalklig wees en die mens op
die agtergrond. Wat is die mens immers anders as 'n arm en ellendige sondaar, 'n
handvol as!
Vir Kohlbrugge is die mens glad niks nie, Christus daarenteen alles.
Wanneer hier dan tog - teen Kohlbrugge se eie wens in - 'n studie oor hom gedoen
word, is die bedoeling nie om Kohlbrugge te verheerlik nie, maar om hom vir die kerk
van vandag te belig as teoloog wat die mens wegwys van homself na Christus alleen.
Dit sou sekerlik wel Kohlbrugge se goedkeuring weggedra het.
Juis vanweë sy hartstogtelike oortuiging dat die mens niks is en niks kan nie en dat
alles van Christus alleen moet kom, was Kohlbrugge 'n erg omstrede teoloog in sy tyd.
Aan alle kante het hy trompop gebots teen strominge wat nie sy siening gedeel het nie.
Daarom is hy afgesit as proponent in die Herstelde Lutherse Kerk in Amsterdam en
om dieselfde rede wou die Hervormde Kerk in Nederland hom nie as lidmaat opneem
nie. Dit was eweneens die oorsaak van sy breuk met die Reveil en sy afwysing van die
Afskeiding.
Wie aan Kohlbrugge dink, dink sekerlik eerste aan sy preek oor Romeine 7:14: dit het
hom by sommige berug gemaak. Die rede daarvoor was weereens sy radikale
afwysing van die mens en die verheerliking van Christus alleen. Daarby moet melding
gemaak word van sy boek oor Matteus 1 wat die vermoedens van sy teenstanders
versterk het dat hy 'n antinomiaan was en ook aanleiding gegee het tot die aanklag dat
Kohlbrugge die sondeloosheid van Christus aantas.
Kohlbrugge was egter nie net omstrede nie. Hy het ook 'n groot invloed uitgeoefen. In
Duitsland en in Nederland was sy preke en geskrifte gesog. Dit is selfs na Engels
vertaal. So ver as in Amerika is van hom kennis geneem. Hy het nie alleen in sy eie

tyd 'n verstrekkende invloed gehad nie, daar is vandag ook hernude belangstelling in
hom. Kohlbrugge is dus iemand van wie se standpunte 'n mens behoort kennis te
neem.
1.1.3 Christologie
Die term Christologie kan soos volg omskryf word: dit is daardie locus in die
Dogmatiek wat handel oor die persoon en die werk van Christus. Dit neem 'n baie
prominente plek in die teologie van Kohlbrugge in.
1.2 Probleemstelling
1.2.1 In die tyd na die Reformasie het die Subjektivisme na vore gekom. Eers was
daar die Ortodoksie waarin die aandag van die belofte van God na die hart van
die subjek verskuif het (Jonker, 1983b:75). Vroomheidsbewegings, by name
die Puritanisme in Engeland, die Nadere Reformasie in Nederland en die
Piëtisme in Duitsland, het ook op die voorgrond begin tree. Dit was strominge
wat heel dikwels die vroom mens in die middelpunt geplaas het met dié
negatiewe gevolg dat die heilswerk van Christus na die agtergrond gedring is
(Jonker, 1983b:77-81). Die agtiende eeu weer, was die eeu van die
Aufklärung, 'n stroming wat gekenmerk is deur 'n onbegrensde vertroue in die
menslike rede. Vir die rasionalisme was Jesus slegs leraar van die natuurlike
godsdiens en voorbeeld van die ware deug (Berkhof & De Jong,
1975:232-233).
In die tyd van Kohlbrugge self, dit is die negentiende eeu, was die rasionalisme
nog lank nie dood nie, maar het voortgeleef in die rasionalistiese
Supranaturalisme. Uit reaksie teen hierdie gees het die Reveil ontstaan, wat
egter eweneens 'n beweging met besondere belangstelling in die subjek was
(Jonker, 1983b:81; vgl. ook Loos, 1948: 83).
Kohlbrugge verset hom teen die Subjektivisme van sy tyd (Haitjema,
1953:126-127) en vra weer aandag vir die heilswerk van Christus (Jonker,
1983b:95). Vanuit 'n radikale visie op die algehele verdorwenheid van die
mens en die boodskap van die evangelie dat die heil van die sondaar alleen in
Christus geleë is, keer hy hom teen die liberale teologie, sowel as teen die

evindelike vroomheid van die Nadere Reformasie, die Reveil en die
Afskeiding (Jonker, 1983b:95).
1.2.2 Verskillende aspekte van Kohlbrugge se Christologie is al bevraagteken, onder
andere sy beskouing van die menslike natuur van Christus en meer spesifiek
die leer van die sondeloosheid van Christus (Van Lonkhuijzen, 1905:406-436).
Daarteenoor meen sommige egter dat dié kritiek ongegrond is (Locher,
1908:35-66), onder andere Van Genderen (1992:421) en Noordmans
(1990:22-23).
Aangesien Kohlbrugge sterk nadruk op die mensheid van Christus bly lê het, is
hy soms wel van eensydigheid beskuldig (Locher, 1939:7). Dit is dus belangrik
om in hierdie studie ook te ondersoek wat hy van die ware Godheid van
Christus leer.
Daar word ook beweer dat Kohlbrugge soveel klem plaas op die aktiewe
gehoorsaamheid van Christus, dat die passiewe gehoorsaamheid in die niet
verdwyn, maar ook oor hierdie saak is daar uiteenlopende menings (Locher,
1908:56).
Uit die bostaande blyk duidelik dat daar nog geen duidelikheid is oor
Kohlbrugge se Christologie nie.
1.2.3 Kohlbrugge is al baie van antinomianisme beskuldig (Locher, s.a.:15-20). In
navorsing oor sy Christologie moet daarom ook gekyk word na Kohlbrugge se
beskouing van die Wet en na die plek wat die Wet in sy leer aangaande
Christus inneem.
1.2.4 Kohlbrugge se siening van die Christologie van die Ou Testament verdien
besondere aandag (Kohlbrugge, 1988:1-138). Omdat hy Psalm 45, die
onderwerp van sy proefskrif, Christologies verklaar, bots hy met sy professore
in Utrecht (Donkersloot, 1962:27).
Die aktualiteit van Kohlbrugge se beskouing van die Ou Testament word
onderstreep deur byvoorbeeld die problematiek rondom die Messiaanse
gedeeltes van die Ou Testament in Bybelvertaling.
1.2.5 Daar is nog nooit 'n omvattende ondersoek, byvoorbeeld in 'n proefskrif, na
hierdie onderwerp gedoen nie. Stiasny (1935:37-49), Donkersloot

(1962:54-55) en Loos (1948:132-149) bespreek wel Kohlbrugge se
Christologie in hul oorsigtelike behandeling van sy teologie. Enkele aspekte
van sy Christologie word ook kortliks aangeraak in die werk van Kreck
(1936:28-66) oor die leer van die heiligmaking by Kohlbrugge. Verder neem
Van Lonkhuijzen (1905:406-436) die aspekte van Kohlbrugge se Christologie
wat na sy mening kontroversieel is onder die loep. Nie een van hierdie studies
bevredig egter nie, omdat dit nie sy Christologie as geheel indringend navors
nie.
Verskillende kenners van Kohlbrugge het al die aandag gevestig op die
belangrike plek wat Christus inneem in sy werke. So verklaar Gerssen
(1954:81) dat die krag van Kohlbrugge se prediking in sy Christologie lê en
Van Lonkhuijzen (1905:407) wys daarop hoe dit Kohlbrugge se toorn laat
ontvlam as Christus te na gekom word. Dít maak dit des te vreemder dat daar
nog nooit 'n volledige ondersoek na hierdie gewigtige onderwerp in
Kohlbrugge se teologie gedoen is nie.
1.2.6 Buiten die feit dat die onderwerp nog nooit in diepte nagevors is nie, is ook die
wyse waarop dit wel gedoen is, nie altyd bevredigend nie. Kohlbrugge het
immers self 'n kategismus opgestel, naamlik Die Lehre des Heils. Daarin kom
onder andere ook sy Christologie aan die orde. Wie aan Kohlbrugge reg wil
laat geskied, moet geen skema van buite af aan hom opdring nie, maar sy
Christologie aan die hand van en binne die raamwerk van sy eie skema
bestudeer en beoordeel. Dit doen Loos (1948:132-149) en Donkersloot
(1962:54-55) wel, maar Kreck (1936:28-66) en Van Lonkhuijzen
(1905:406-436) nie.
1.2.7 Kohlbrugge is in die Suid-Afrikaanse teologie grootliks onbekend. Tot op hede
het daar nog nooit 'n proefskrif oor hom hier te lande verskyn nie. Bronne oor
en van hom is baie skaars en erg onvolledig in die universiteitsbiblioteke. Dit
gee 'n aanduiding van hoe onbekend hy is.
Daarenteen beleef die belangstelling in Kohlbrugge in die buiteland 'n opbloei.
In Nederland byvoorbeeld is daar 'n stigting "Vrienden van Kohlbrugge" met 'n
eie lyfblad Ecclesia (voorheen Kerkblaadje). Daar het ook onlangs 'n
proefskrif van De Reuver (1992:1-703) oor die geloofsopvatting by
Kohlbrugge verskyn.

Verder is daar in Suid-Afrika 'n groot oplewing in die Subjektivisme. Dit kan
gesien word in die opkoms van byvoorbeeld die Pinksterbeweging, wat Jonker
(1983b:238) selfs die kulminasiepunt van die Subjektivisme noem. Daarom is
Kohlbrugge se teologie, en in die besonder sy nadruk op die Christologie, van
soveel belang.
Juis in reaksie teen hierdie Subjektivisme van die Pinksterbeweging en hul
afwykende beskouings ten opsigte van die persoon en die werk van die Heilige
Gees, het die kerke van die Reformasie in Suid-Afrika besonder aandag gegee
aan die Pneumatologie. Hierdie belangstelling mag egter nie ontaard in 'n
oorbeklemtoning van die Pneumatologie nie. Kohlbrugge se beklemtoning van
die Christologie is daarom ook teen hierdie agtergrond brandend aktueel.
1.2.8 Die probleem kan in 'n paar vrae saamgevat word:
1.2.8.1 ontken Kohlbrugge werklik die sondeloosheid van Christus;
1.2.8.2 bely hy nie die Godheid van Christus nie;
1.2.8.3 kom die obedientia passiva van Christus werklik nie tot sy reg in
Kohlbrugge se teologie nie;
1.2.8.4 en kan uit sy Christologie iets afgelei word oor sy houding ten opsigte
1.3 Doel
van die Wet?
1.3.1 As oorkoepelende doel word gestel om die Christologie van Kohlbrugge in
besonderhede uiteen te sit, dit eksegeties uit die Skrif en aan die hand van die
Gereformeerde belydenis en dogmatiek te toets en die aktualiteit daarvan vir
die hede aan te toon.
1.3.2 Om hierdie doel te bereik, word die volgende subdoelwitte gestel:
1.3.2.1 om die historiese agtergrond van Kohlbrugge se Christologie te
ondersoek om aan te toon watter plek Christus ingeneem het in die
teologiese strominge voorafgaande aan en tydens Kohlbrugge se lewe
(hfst. 2);

1.3.2.2 om tweedens 'n historiese oorsig te gee van Kohlbrugge se stryd teen
die tydsgees (hfst. 3);
1.3.2.3 om derdens sy Christologiese beskouing van die Ou Testament (hfst. 4)
onder oë te neem, omdat dit wil voorkom of hy besondere waarde
daaraan geheg het;
1.3.2.4 om vierdens, vanweë die groot kontroversie rondom Kohlbrugge se leer
van die vleeswording van die Woord en die waaragtige Godheid van
Christus (vgl. 1.2.2), ook sy siening van die twee nature van Christus
weer te gee en te toets (hfst. 5);
1.3.2.5 om vervolgens, aan die hand van sy Die Lehre des Heils, Kohlbrugge se
beskouing van die werk van Christus in sy staat van vernedering (hfst.
6) en verhoging (hfst. 7) uiteen te sit en eksegeties-dogmaties te weeg;
1.3.2.6 om laastens in 'n slotbeskouing 'n samevatting te gee van en aandag te
wy aan die aktualiteit van Kohlbrugge se Christologie vir vandag (hfst.
8).
1.4 Uitgangspunte
In hierdie studie word van die volgende standpunte uitgegaan:
1.4.1 die Bybel is die onfeilbare Woord van God en die riglyn waaraan elke
Christologie getoets moet word;
1.4.2 die Algemene 2 en die Besondere 3 Belydenisskrifte van die Gereformeerde
Kerke van Suid-Afrika (GKSA) - insluitend die Christologie daarvan - stem
ooreen met die Heilige Skrif en is daarom die maatstaf waaraan, in
ondergeskiktheid aan die Woord, elke Christologie gemeet word.
1.5 Hipoteses
In hierdie studie word van die volgende hipoteses uitgegaan:
2 Die Twaalf Artikels, die Geloofsbelydenis van Nicéa en die Geloofsbelydenis van Atanasius.
3 Die Nederlandse Geloofsbelydenis, die Heidelbergse Kategismus en die Dordtse Leerreëls.

1.5.1 dat Kohlbrugge nie die sondeloosheid van Christus loën nie;
1.5.2 dat hy nie die Godheid van Christus misken nie;
1.5.3 dat hy nie 'n antinomiaan was nie, maar eerder die heiliging in Christus baie
sterk beklemtoon; en
1.5.4 dat hy nie die obedientia passiva van Christus onderbeklemtoon nie.
1.6 Metode van ondersoek
1.6.1 Die metode van ondersoek is primêr 'n bronnestudie. In hoofsaak bestaan die
bronne uit preke, briewe, enkele verhandelings en kategetiese geskrifte van
Kohlbrugge. Kohlbrugge het nooit 'n dogmatiek geskryf nie en daarom sal sy
Christologie uit sy bogenoemde geskrifte nagespeur moet word (Donkersloot,
1962:45). Hy het wel 'n handleiding oor die Heidelbergse Kategismus
opgestel, die sogenaamde Die Lehre des Heils (Kohlbrugge, 1930:1-98), wat
na sy dood gepubliseer is en wat uit die aard van die saak wel 'n dogmatiese
strekking het. Hierdie boek is 'n belangrike riglyn in die ontleding van sy
dogmatiek.
1.6.2 Vanselfsprekend sal eksegese van die relevante Skrifgedeeltes 'n belangrike
rol moet speel. Die eksegese sal gedoen word volgens die hermeneutiese reëls
soos geformuleer deur Coetzee (1997:1-36), Greijdanus (1946:1-224), Helberg
(1983:1-135) en Van Bruggen (1981:1-187).
1.6.3 Voorts sal toetsing aan en vergelyking met die Gereformeerde belydenis
deel van die ondersoekmetode wees.
1.7 Hoofstukindeling
1.7.1 Inleiding
1.7.2 Die gees van sy tyd: die Subjektivisme
1.7.3 Kohlbrugge en sy stryd teen die tydsgees
1.7.4 Sy Christologiese beskouing van die Ou Testament
1.7.5 Die persoon van Christus

1.7.5.1 Waaragtige en regverdige mens
1.7.5.2 Waarlik God
1.7.6 Die werk van Christus in sy vernedering
1.7.6.1 Die geboorte van ons 4 Here Jesus Christus
1.7.6.2 Die getuienis van ons Here
1.7.6.3 Die kruisdood van ons Here
1.7.7 Die werk van Christus in sy verhoging
1.7.7.1 Die opstanding van ons Here
1.7.7.2 Die hemelvaart van ons Here
1.7.7.3 Die beërwing van die Koninkryk deur ons Here
1.7.8 Samevatting en gevolgtrekking
4 Die woord "ons" is 'n vertaling uit die Duits van die opskrifte wat Kohlbrugge (1930:35) self in sy
"Die Lehre des Heils" gebruik.

HOOFSTUK 2
DIE GEES VAN SY TYD: DIE SUBJEKTIVISME
2.1 Inleiding
In hierdie hoofstuk word daar aandag gegee aan die geestestrominge voor en tydens
die lewe van Kohlbrugge.
Hierdie deel van die studie is noodsaaklik, aangesien alle denkers, ook teoloë, op die
een of ander manier deur hulle tyd beïnvloed word. Enersyds kan dit gebeur dat
iemand deur die tydsgees meegevoer word. In sy geskrifte sal dit duidelik word dat so
'n persoon byvoorbeeld die gedagtes van die rasionalisme propageer. Andersyds kan
dit egter ook gebeur dat 'n persoon fel reageer teen die denkrigtings van sy tyd, omdat
hy dit as verkeerd beskou. Dit kan eweneens 'n invloed hê op sy denke. Wie met
sodanige invloede op 'n persoon se denke rekening hou, sal hom des te beter begryp.
Die ondersoek van die verskillende strominge sal wel beperk word tot die vraag watter
plek aan Christus toegeken word daarin - of Hy in die middelpunt staan al dan nie.
Die motivering waarom die strominge wat die tyd van Kohlbrugge voorafgaan
bespreek word, is dat die moontlikheid bestaan dat van daardie filosofieë nog 'n groot
invloed kon gehad het in die negentiende eeu.
2.2 Die Reformasie: triomf van die solo Christo
Solo Christo! Dit was een van die slagspreuke van die Hervorming van die sestiende
eeu (Jonker, 1983b:71). Dit beteken: Christus alleen! Dit was die hartklop van die
teologie van die Reformatore.
Daardie solo weerklink ook telkens in die Reformatoriese belydenisskrif van
Heidelberg: Jesus is die enigste Verlosser (HK: v/a 30) 5 ; Hy is ons enigste
5 Voortaan sal aanhalings uit die Heidelbergse Kategismus soos volg weergegee word: (HK: v/a 1).
"HK" staan vir Heidelbergse Kategismus, "v" vir vraag, "a" vir antwoord en die getal dui die betrokke

Hoëpriester, wat ons met die enige offer van sy liggaam verlos het (HK: v/a 31); sy
lyding is die enigste versoeningsoffer (HK: v/a 37). Dit druis in teen die
Subjektivisme van Rome wat, met sy leer van die verdienstelikheid van die goeie
werke, 'n streep deur die solus getrek het en die menslike subjek ook wou laat deel in
die roem wat Christus alleen toekom. Daarteenoor verklaar die opstellers van die
Heidelbergse Kategismus egter: alleen (solus!) die genoegdoening, geregtigheid en
heiligheid van Christus is my geregtigheid voor God (HK: v/a 61). Die antwoord op
die vraag waarom die mens se goeie werke nie 'n bydrae kan lewer nie, is vir die
hoogmoedige mens 'n diep vernederende een: omdat ons beste werke in hierdie lewe
almal onvolmaak en met sonde besmet is (HK: v/a 62).
Hierdie saak is van besondere belang by die studie van Kohlbrugge se Christologie.
Die vraag wat vervolgens ondersoek moet word, is die volgende: is die suiwer goud
van die Hervorming, gedelf uit die mynskag van die Woord, in die tyd na die
Reformasie waardeer, of is dit vervals, onderbenut of onderwaardeer? Is daar
vasgehou aan die solo Christo of nie?
2.3 Die Ortodoksie: 'n wag van die verstand rondom die solo
Christo
Direk na die Reformasie vind daar 'n terugkeer plaas na die begrippe en denkmetodes
van Aristoteles, soos dit in aan die orde was in die skolastieke teologie van die laat-
Middeleeue (Jonker, 1983b:71; vgl. Brienen, 1981:183). Hierdie terugval van die
Protestantisme na die teologiese probleemstellings en metodes van die laat-
Middeleeue word gewoonlik aangedui as die Protestantse ortodoksie. Dit beteken
natuurlik nie dat die denkers van die ortodoksie die nuut-ontdekte waarheid van die
Reformasie verloën het nie. Inteendeel, meen Jonker (1983b:71), hulle het juis 'n
kragtige wag betrek rondom die belydenis van die Hervorming, insluitend die solo
Christo. Hulle wou dit beveilig. In die Na-Reformatoriese ortodoksie het dit by uitstek
gegaan om 'n konsolidering van die werk van die hervormers (Brienen, 1981:182).
Hulle wou die kontinuïteit met die inhoud en die boodskap van die Reformatoriese
verkondiging bewaar, maar in eietydse denkvorme, dit wil sê in skolastieke
denkvorme (Brienen, 1981:184).
vraag/antwoord aan. As alleen die vraag van belang is, word die aanhaling so weergegee: (HK: v 1), en
indien net die antwoord relevant is: (HK: a 1).

Die bedoeling was dus goed, maar die gevolge van hierdie skolastisisme ongelukkig
nié: die tendens van hulle denke het spoedig beweeg in die rigting van objektivisme
(Jonker, 1983b:71), 'n koue verstandsgodsdiens. Daarmee het hulle die pad van die
Reformasie verlaat, want die Hervorming was juis 'n ontdekking van die pro-nobis-
karakter van die openbaring en het die 'Zugehörigkeit' van die konkrete mens tot God
se eenmalige openbaringshandelinge aan Israel en in Christus gestel (Brienen,
1981:184). Die prediking het ontaard in droë, intellektualistiese leerredes wat die
verstand, maar nie die hart aangespreek het nie. Die subjek, die mens, en sy lewe is
buite beskouing gelaat. Brienen (1981:185) vat dit so saam: "Er ontstond een
scheiding tussen voorgestelde leer en doorleefde bevinding, tussen de sprekende God
en de horende mens." Hy (Brienen) vervolg: "De Ortodoxie nu had met de
scholastieke methode vooral de aandacht gericht op de uitlegging van de Schrift en op
de uiteenzetting van de uit haar getrokken rechte leer, waaruit het direkte rapport met
de mens, de lezer, hoorder en belijder, was uitgekapt."
Hierdie dorre, droë ortodoksie moes tot reaksie lei: die mens het begin verlang en vra
na 'n teologie en prediking waarin sy persoonlike heil en belewing en uitlewing van
die heil weer ter sprake sou kom. Dit was (onder andere) die denkers van die Nadere
Reformasie (in Nederland) wat hierdie roepstem sou opvang en ter harte neem
(Brienen, 1981:186).
2.4 Vroomheidsbewegings: vroomheid op die voorgrond, die solo
Christo op die agtergrond
2.4.1 Inleidend
In die sewentiende en agtiende eeu tree die Piëtisme na vore (Jonker, 1983b:77). In
Nederland word dié beweging aangedui as die Nadere Reformasie, in Engeland word
verwys na die Puritanisme, terwyl in Duitsland gewoonlik gepraat word van "Piëtisme
in eintlike sin" (Van 't Spijker, 1986:5). Onder hierdie vroomheidstrominge kan
eweneens die Metodisme geplaas word.
Die algemene tendens van die Piëtisme was dat die vroom mens in die middelpunt van
belangstelling geplaas is (Jonker, 1983b:81). Die gevolg van hierdie sentraalstelling
van die mens met sy religieuse ervaring was dat die heilswerk van Christus op die
agtergrond geskuif is (Jonker, 1983b:81).

Die genoemde strominge word nou agtereenvolgens behandel.
2.4.2 Die Nadere Reformasie
Volgens Jonker (1983b:78) was die bedoeling van die Nadere Reformasie om die
Reformasie van die sestiende eeu tot sy volle konsekwensies deur te voer, maar
daarby veral baie klem te laat val op die praktyk van die godsaligheid (soos dit
genoem is) en die bevindelike lewe (d.w.s. die persoonlike godsdienstige ervaring).
Dit wil dus voorkom asof die denkers van die Nadere Reformasie wel die
Reformatoriese teologie wou voortsit, maar dan só dat hulle meer nadruk gelê het op
die innerlike en uiterlike aktiwiteite van die mens.
In 'n artikel oor die Gereformeerde ortodoksie en die Piëtisme toon Graafland
(1965:467-469) egter aan dat daar geleidelik 'n vervreemding tussen die Nadere
Reformasie en die Reformasie ontstaan het. Aanvanklik was daar groot waardering vir
die Reformasie, maar met verloop van tyd het die gedagte onder die denkers van die
Nadere Reformasie ontstaan dat die Reformasie slegs 'n leerhervorming was en dat dit
hulle taak was om die Hervorming van die sestiende eeu ook deur te voer na die lewe.
As een oorsaak van hierdie vervreemding noem Graafland (1965:469-470) die feit dat
die Piëtisme Reformasie en ortodoksie met mekaar begin vereenselwig het. As gevolg
van hierdie verkeerde vereenselwiging het dit vir die denkers van die Nadere
Reformasie gevoel asof die Reformasie bloot 'n hervorming van die leer was.
Die Nadere Reformasie se afwyking van die Reformasie moet daarom nie gesien word
as 'n reaksie teen die Reformasie nie, maar teen die dooie ortodoksie: by die verstand
moet ook die hart en die lewe kom. Die fout was dus nie werklik by die Reformasie
wat leweloos was en geen aandag aan die persoon van die mens gegee het nie, maar
wel by die ortodoksie en teen laasgenoemde het die Nadere Reformasie onbewustelik
gereageer.
Die dooie ortodoksie met sy gebrek aan aandag aan die innerlike belewing van die
mens was 'n afwyking van die teologie van die Reformasie. Tog moet 'n mens nie dink
dat die Nadere Reformasie met sy hernude klem op die innerlike van die mens 'n
terugkeer was tot die Reformasie nie; inteendeel, dit was 'n klemverskuiwing. Hierdie
feit kan gesien word in die fundamentele vraagstuk van die verhouding tussen
openbaring en geloof. Die Reformasie het die nadruk onmiskenbaar op die openbaring

van God gelê: God openbaar Hom deur sy Woord en daarin is en bly Hy die Eerste.
Teologies gesien, is hierdie prioriteit onder andere uitgewerk in die leer van die
versoening. Die Nadere Reformasie het eweneens van hierdie korrelasie tussen geloof
en openbaring uitgegaan, volgens Van 't Spijker (1986:6-7), maar het nie meer die
klem so radikaal en beslissend op die openbaring gelê nie. Die geloof in sy vele vorme
en gestaltes, in sy stryd en aanvegting ontvang meer aandag. Byna ongemerk het daar
'n verskuiwing plaasgevind waardeur die subjektiewe moment 'n meer sentrale plek
ontvang het. Ongetwyfeld gaan dit nog om dieselfde volgorde: openbaring en dan
geloof. Daar is egter sprake van 'n ander verdeling van die gewigte.
Wanneer Van 't Spijker (1986:13) die eie, die kenmerkende van die Nadere
Reformasie bespreek, noem hy dat die aksent steeds swaarder op die gevoel van die
mens gelê is. Hoewel dit in die begin nie die geval was nie, ontwikkel die Nadere
Reformasie al meer tot 'n vorm van Subjektivisme, waarin die objektiewe gegewens
van die openbaring van God op die agtergrond raak.
Binne die raamwerk van hierdie studie kan die verskil tussen Reformasie en Nadere
Reformasie soos volg opgesom word: laasgenoemde wou sekerlik nie 'n streep trek
deur die solo Christo van die Reformasie nie, maar het wel die dade en belewing van
die mens meer in die kalklig gestel as die werk en die lewe van Christus.
Brienen (1981) het hom in sy proefskrif De prediking van de Nadere Reformatie
indringend besiggehou met die prediking van die sogenaamde "oude schrijvers". Slegs
sy gevolgtrekkings wat betrekking het op die Christologie van hierdie skrywers, word
bespreek. Eerstens meen Brienen (1981:299-300) dat die prediking van die Nadere
Reformasie 'n Christenprediking in plaas van 'n Christusprediking is: die mens met sy
eienaardighede word sentraal gestel. By iemand soos B. Smytegelt staan die Christen
in sy heilsordelike belewing meer op die voorgrond as Christus in sy heilshistoriese
verlossing. Die gevaar van die Nadere Reformasie se preekmetode - die sogenaamde
klassifikasiemetode - is volgens hom dat die mense uit en by hulle eie ervaring gaan
lewe en dat hulle geloof gaan rus op hulle bevinding of die gemis daaraan, in plaas
daarvan om as sondaar op God se ontferming in Jesus Christus te vertrou, wat die
enigste fondament van ons saligheid is en bly.
Brienen (1981:300-302) se tweede belangrike gevolgtrekking is dat die prediking van
die Nadere Reformasie 'n gestalteprediking in plaas van 'n belofteprediking is. Die
geklassifiseerde hoorders word nie toegespreek met die beloftes van die evangelie nie,

maar die gerigtheid in die prediking op die beloftes van God word oorskadu deur 'n
oormatige bekommernis oor die subjektiewe gesteldheid van die mens.
Uit die konklusies van Brienen kan die afleiding gemaak word dat, al wou die denkers
van die Nadere Reformasie beslis nie die solo Christo loën nie, die bedreiging tog
wesenlik was dat dit die (onbedoelde) resultaat van hul verkondiging kon wees. Die
sogenaamde praktiese sillogisme (om uit die goeie werke tot die egtheid van die
geloof te konkludeer), waarvan die manne van die Nadere Reformasie veelvuldig
gebruik gemaak het, kan as voorbeeld ter stawing van laasgenoemde afleiding dien:
die gevaar bestaan naamlik dat goeie werke 'n voorwaarde kan word op grond
waarvan 'n mens deel kan kry aan die heil. Eers as sy geloof aan bepaalde
kwalifikasies voldoen, kan die gelowige aanspraak maak op die heil. Die gevolg is
egter dan dat dit nie meer solus Christus is nie, maar Christus plus die vereiste gehalte
van die geloof van die mens.
Wanneer die Nadere Reformasie en die solo Christo ter sprake is, kan die vraagstuk
van die mistiek of mistieke element in hul teologie ook nie geïgnoreer word nie.
Mistiek en die gedagte van solo Christo is immers onversoenbaar, want die mistikus
soek na 'n onmiddellike eenwording met God buite die Woord om (Venema, s.a.:13),
terwyl die Christelike geloof die weg van bemiddeling en die Middelaar volg en nie
van mistieke onmiddellikheid nie (Van der Linde, 1977a:119). Mistiek is 'n poging
om buite die Woord om by God te kom, wat beteken buite Christus om. Mistiek is dus
'n miskenning van die solo Christo.
In 'n studie oor die pïetisme en die mistiek kom Heppe (1879:4-5) tot dieselfde
gevolgtrekking: "Der Gedanke dass das Leben des Christen in dem Vertrauen auf
Christi verdiente Gerechtigkeit seinen wesentlichen Lebensnerv habe müsse, ist der
Mystik fremd. Dieselbe weiss den Erlösser im Wesentlichen nur als wirksames
Vorbild aufzufassen, wesshalb für sie die Rechtfertigung mit der Heiligung wesentlich
identisch is. Nur in der Heiligung der Menschen ist die Versöhnung mit Gott gegeben
und der Tod Christi und das Wirken des Geistes Gottes im Menschen sind daher im
Sinne der Mystik zwei gesonderte Factoren der Rechtfertigung. Das Gottergebene und
in vollkommenster Liebe ertragene Leiden Christi ist allerdings der Höhepunkt der
Hingabe des Hernn und das wirksamste Motive der Nachvolge desselben, kan aber
nur dann zur Volkomenheit des christelichen Lebens führen, wenn der Geist Gottes
die Seele zur Nachbildung dieser Hingabe an den Willen Gottes tüchtig macht."

Wat die mistiek betref, meen Meijerink (1956:52) dat daar nouliks een
verteenwoordiger van die Nadere Reformasie is wat nie in 'n mindere of meerdere
mate daarmee besmet is nie. Heppe (1879:169-204) toon mistieke tendense aan by
veral mense soos Johannes Teellinck, Theodor Gerhard à Brakel, Jodocus Lodensteyn
en Anna Maria Schürman. Hier kan ook opgemerk word dat byvoorbeeld Voetius 'n
besondere voorliefde gehad het vir mistici soos Thomas à Kempis en Ruusbroeck
(Meijerink, 1956:50).
Die mistiek het egter veral by Jean de Labadie sy hoogtepunt bereik. Al kan hy nie
werklik as deel van die Nadere Reformasie beskou word nie (Jonker, 1983b:79), het
die labadisme tog 'n groot invloed op die verdere verloop van die Gereformeerde
pïetisme uitgeoefen (Graafland, 1989:275). Volgens De Labadie is die geloof gerig op
die Woord van God. Hierdie Woord wil hy egter in drieërlei sin verstaan: eerstens die
geskrewe Woord (dit is die Heilige Skrif en die prediking); vervolgens die inwendige
Woord (wat die Heilige Gees in die mens werk ooreenkomstig die Skrif) en derdens
die Woord wat nog meer inwendig is, wat so te sê Christus self ontvang, gebore en
geformeer in die mens se hart is. "Het is duidelijk, dat hier de mystiek-directe
vereniging met Christus het geloven in de Schrift als Gods Woord overstijgt. Het gaat
om 'een nog inwendiger Woord'" (Graafland, 1989:310). Vir hierdie mistieke
eenwording met Christus is gebed, meditasie en veral voortdurende en radikale
vernietiging van alle natuurlike en selfs geestelike begeertes nodig - want die "begeer"
van die saligheid is nog 'n gebrek aan volkome selfverloëning en selfontlediging
(Meijerink, 1956:61). Die geskrewe Woord is onbelangrik. Die dade van die mens
verdring die werk van Christus. In die labadisme bly daar van die solo Christo niks
oor nie.

2.4.3 Die Puritanisme in Engeland
Hierdie beweging het 'n groot invloed op die Nadere Reformasie (Van 't Spijker,
1989:6-12) en ook veel daarmee gemeen gehad: hulle wou ook terugkeer na die
Reformasie en het eweneens verlang na 'n meer volkome Reformasie, naamlik een van
leer én lewe (Van 't Spijker, 1986:10-12).
Net soos die Nadere Reformasie het hulle egter ook die negatiewe trek gehad dat hulle
die vroom mens in die middelpunt geplaas het. "'n Swaarder aksent word gelê op die
werk van God in ons as op die heilswerk van Christus vir ons" (Jonker, 1983b:77-78).
Schulze (1983:30-44) het 'n vergelykende studie gedoen tussen Calvyn aan die een
kant en twee Puriteine, William Perkins (1558-1602) en Guilelmus Ames
(1576-1633), aan die ander kant. Die punt van vergelyking was hierdie teoloë se
siening van die mens se kennis van. In die betrokke artikel kom die skrywer tot die
gevolgtrekking dat daar by die Puriteine 'n afbuiging van Calvyn se denke is. Volgens
Schulze (1983:34) kom Calvyn se opvatting daarop neer dat die mens God glad nie
ken nie, behalwe as hy Hom deur sy Woord in Jesus sien deur die getuienis van die
Heilige Gees. Alle ander kennis is afgodies en vals. Perkins wyk af van hierdie
standpunt, volgens Schulze (1983:37), want "kennis van die voorsienigheid is, soos
Godskennis in die geheel, vir Perkins geen geloofskennis nie, maar 'n algemeen
toeganklike, neutrale en rasionele kennis waartoe alle mense kan kom". Ames sit
hierdie tendense van sy leermeester voort (Schulze, 1983:39). Aan die einde van die
artikel kom Schulze (1983:41-42) tot die slotsom dat hierdie aksentverskuiwing slegs
'n simptoom is van 'n verskuiwing van teologiese uitgangspunt: in die sewentiende eeu
het die vroom mens die sentrale middelpunt geword. Dit is nie meer die Woord wat
die heil skep nie - "Daarby moet die geloof kom, 'n wilsakte van die mens waartoe hy
hom kan voorberei (Ames) en waardeur hy wil om Christus vir homself toe te eien,
natuurlik nie sonder die Heilige Gees nie maar tog met die aksent op die menslike
wilsakte." So verskuif die klem na die subjek en word daar byna ongemerk tog
bepaalde vermoëns aan hom toegeken. Die heil is dan nie meer iets van God en
Christus alleen nie, die mens kry ook 'n aandeel daarin. Ook by Ames en Perkins
identifiseer Schulze (1983:42) ten slotte Subjektivisme, rasionele en voluntaristiese
Subjektivisme.

2.4.4 Die Duitse Piëtisme
Johann Arndt (1555-1621) was een van die belangrike voorlopers van die Duitse
Piëtisme. Reeds vroeg in sy lewe het hy aangetrokke gevoel tot mistici soos Bernard
van Clairvaux, Tauler en Thomas à Kempis. Daarom is hy dikwels van allerlei
afdwalings beskuldig. Arndt was gekant teen die ortodoksie. Hy was 'n voorstaander
van die innerlike vroomheid en die persoonlike navolging van Christus. Daarom is hy
ook soms die Protestantse Thomas à Kempis genoem (Nauta, 1977:334-335).
Philipp Jakob Spener (1635-1705) het reeds vroeg onder die invloed van Arndt gekom
(Van der Linde, 1977b:227). Hierdie vader van die Duitse Piëtisme het direk by die
mistikus Tauler aangesluit. Trouens, hy het ook onder die invloed van die labadisme
gekom (Jonker, 1983b:79-80). Oral waar Spener gekom het, het hy konventikels
gestig. In sy boek Pia Desideria ("Vroom verlangens") betoog hy dat die leer wel in
orde was, maar dat die lewe anders moes word: meer Bybelstudie; meer aktiwiteit van
die gewone gemeentelede; minder stryd, meer liefde; minder nadruk op die wete, meer
op die daad; minder geleerdheid, meer godsaligheid (Berkhof & De Jong, 1975:226).
Dat Spener se denke soveel ingang gevind het in Duitsland, moet onder andere
toegeskryf word aan die Duitse volk se besondere gevoeligheid vir die mistiek in
daardie tydsgewrig, soos onder andere blyk uit die gewildheid van mistici soos Tauler
en Thomas à Kempis, maar ook eietydse figure soos Weigel en veral Jakob Böhme
(1575-1624) (Jonker, 1983b:79-80).
'n Ander hoofrolspeler in hierdie beweging was August Hermann Francke
(1663-1727), 'n bekeerling van Spener. Toe hy hom reeds lankal as 'n gelowige gedra
het, het hy op 'n dag 'n plotselinge bekering beleef. Dit het 'n groot invloed op sy
teologiese denke gehad. Francke het nou gemeen dat elke ware Christen dieselfde
moes deurmaak: eers 'n diep sondebesef, dan 'n "Busskampf" of innerlike sielestryd en
'n bekering waarvan 'n mens die plek en uur moes kon aangee. Dit alles moes vrugte
dra in 'n lewe waarin die gelowige Christelike volkomenheid moes najaag in streng
wêreldvermyding en somber wettisisme.
Nicolaus Ludwig Graf von Zinzendorf (1700-1760) en sy Herrnhutters mag eweneens
nie onvermeld gelaat word nie. Hy is eers in Spener se denke en later deur Francke
opgelei. In 1727 stig hy sy Herrnhut-gemeenskap.

Zinzendorf was 'n man wat in vele opsigte 'n ander klem as sy voorgangers gelê het.
Hy verwerp Francke se eis van 'n boetestryd, want volgens hom het Jesus klaar die
stryd vir die gelowige gestry. Teenoor die wettisistiese heiligingstrewe stel hy dat die
gelowige mens sy eie werke nie ken nie. Daarmee bedoel hy dat 'n Christen nie op sy
werke staatmaak om die saligheid te verdien nie, 'n gedagte wat terloops ook by
Kohlbrugge dikwels voorkom. Dit is seker ook nie vreemd in die lig van die feit dat
Kohlbrugge na sy afsetting as proponent 'n besoek afgelê het by die Herrnhutters in
Zeist nie (Otten, 1992:36). Hy het dus kontak gehad met die denke van Zinzendorf.
Nie die vroom mens nie, maar Christus alleen en sy kruis staan in die middelpunt -
vergelyk Zinzendorf se beroemde uitspraak: "Ich habe nur eine Passion, die ist Er, nur
Er" (Berkhof & De Jong, 1975:229).
Tog was daar ook by Zinzendorf sterk nadruk op die ervaring van die mens (Maris,
1992:69-70).
Om saam te vat: dat die Duitse Piëtisme deurdrenk was van die mistisisme en dat die
labadisme eweneens 'n invloed gehad het daarop, kan nie betwyfel word nie. As die
nadruk op die Piëtistiese vroomheidsbelewing daarmee saam in ag geneem word, is
Jonker (1983b:81) se oordeel heel verstaanbaar, naamlik dat nie die heilswerk van
Christus nie, maar die mens en sy beslissing, sy geloof, sy wedergeboorte en sy
heiligheid hier op die voorgrond staan.
2.4.5 Die Metodisme
John Wesley en George Whitefield was die vaders van die Metodisme.
Hulle het geweldig klem gelê op die gevoelsbelewing in die godsdiens en wou
sodoende die Engelse kerk bevry van rasionalisme, geestelike doodsheid, verstardheid
en skeptisisme. Die werking van godsdiens op die gemoed en die effek daarvan in 'n
vrome lewenswandel is as sentraal beskou. Dit is dan ook bekend dat die Metodisme
met die ander opwekkingsbewegings van die agtiende eeu hierin ooreenstem "dat het
zich om leerstelligheid weinig bekommerde" (Smitskamp, 1951:239). Weereens, soos
by die ander vroomheidsbewegings, verskuif die kollig van Christus na die mens.
Die Metodisme trek die hele waarheid van die Christelike godsdiens in twee punte
saam: die bekering (die plotselinge, bewuste ervaring van skuld en genade) en die
heiligmaking (die openbaring van die nuwe lewe). Die volmaaktheid word reeds op

hierdie aarde bereik. Hierdie leer van die heiliging en volmaakwording tree so sterk op
die voorgrond dat alle ander dogmas van ondergeskikte waarde geag word. Die
Metodisme het as gevolg van sy eensydigheid talle leerstukke gewysig of op die
agtergrond geskuif. Die bekeringsweg van die stigters het die maatstaf geword en
bekering het uitgeloop op 'n wettiese heiligmaking. Die kommentaar van Kok
(1977:671) is veelseggend: "In plaats van zich verdiepen in de rijke inhoud van heel
de Schrift kan het Metodisme, naar het bekende woord, het Evangelie wel op een
stuivertje schrijven. De objectieve openbaring van Christus komt niet tot haar recht en
het gevaar voor veruitwendiging is niet denkbeeldig." Die teologie van die Metodisme
is nie Christosentries nie, maar antroposentries.
Hierdie mensgesentreerdheid van die Metodisme het hom ook laat geld in hulle leer
oor die heilsorde. Dit is "antropologies-soteriologies en nie teologies nie. Dit het
bedenklike gevolge gehad: dit het meestal gegaan om die mens, deur die mens, in die
mens, en waar soms effens hoër vlug geneem is, het te dikwels alle beskouing en
aanbidding geëindig in 'n Jesulatrie, wat die Christus nie as die openbaring van die
volheid van die Godheid nie maar as die Godheid self beskou" (Du Toit, 1977:209).
Geen verdere betoog is nodig om aan te dui dat die deur Christus alleen hier in die
slag bly nie.
Maris (1992:33) toon aan in hoe 'n mate die geloof by Wesley gerig is op ervaring en
vind dit opmerklik dat "het accent niet ligt op het vertrouwen op Christus, maar op het
gevoel daarvan; de verschuiving dus van een theocentrisch of christocentrisch spreken
over het geloof naar een antropocentrisch - bijna fysiek - spreken over het geloof".
Die Metodisme van Wesley was eg Arminiaans (Coetzee, 1975:20). "Wesley dronk
het Arminianisme als met moedersmelk in en kon zelfs het gematigdst Calvinisme
niet verduren" (Du Toit, 1903:65). "Dit is insiggewend dat Wesley sy tydskrif noem
die Arminian Magazine en dat hy ook in die eerste uitgawe 'n artikel aan Arminius, vir
wie hy besondere agting gehad het, wy" (Van der Vyver, 1975:13). Dit dui al daarop
dat die Metodisme die heilswerk van Christus onderspeel en die mens se aandeel in
die heil bo nul aanslaan. Dit is immers so dat die leer van die Arminiane oor die vrye
wil daarop neerkom dat die mens met God saamwerk in die verkryging van die
saligheid.
Buiten dat die Metodisme van Wesley Arminiaans was, het hy ook uit die bronne van
die valse mistiek geput. Du Toit (1977:203) noem as voorbeeld "die werke van die

mistikus Law, wat, volgens Wesley se eie getuienis, die sade van die Metodisme
uitgestrooi het en later op die Wesleyaanse skool te Kingswood gelees is".
Die bostaande is voldoende aanduiding dat die solo Christo nie in die leer van die
Metodisme tot sy volle reg gekom het nie.
2.4.6 Samevattend
Al die genoemde vroomheidsbewegings is daardeur gekenmerk dat daar te veel van
die mens verwag is en dat die rol van Christus onderspeel is.
Hierdie vier strominge sou later in die Reveil saamloop en in laasgenoemde beweging
sou Kohlbrugge ook indirek daarmee bots.
2.5 Die Verligting: die menslike rede verdring die solo Christo
Die Aufklärung of Verligting verwys na die gees van onbegrensde vertroue in die
menslike rede wat geheers het in die agtiende eeu (Berkhof & De Jong, 1975:232).
Waar die stroom van Subjektivisme by die vroomheidsbewegings in die kanale van
gevoel en mistiek gevloei het, word dit in die Aufklärung gekanaliseer in die bedding
van die menslike rede.
In die era van die Verligting het die mens bewus geword van sy onbeperkte
moontlikhede as redelike wese. René Descartes (1596-1650) - of Renatus Cartesius,
soos sy naam gelatiniseer is - was die vader van die rasionalisme in die nuwere
wysbegeerte. Hy was die grondlegger van die rigting in die kennisteorie wat geleer het
dat die menslike rede die bron van sy kennis is (Grosheide, 1977:390).
Die gees van Verligting het ook op die terrein van die godsdiens deurgewerk: die
geloof moes die verstandelike toets kon deurstaan, die menslike rede het die hoogste
skeidsregter in godsdienstige sake geword. God het 'n beredeneerde mag geword wat
deur die rede geken kon word (Kluit, 1970:13-14).
Ook op die gebied van die Christologie is die gevolge van die Verligtingsfilosofie
gevoel. Die Aufklärung was wesenlik optimisties in sy mensbeskouing. Daarom was
die leer van die Verligting nie dat Jesus ons regverdigheid voor God is deur die geloof

in sy Naam nie, maar dat Hy leraar van wysheid en deug is, wie se leer die mens op
die duur wel met behulp van eie rede kon ontdek het. Voorts is die leer dat Jesus God
se ewige, eniggebore Seun is, vervlak of ontken (Zuylen, s.a.:19).
Die mate waarin die mens en sy deugde in hierdie era verheerlik is, kan gesien word in
die Nederlandse Psalmberyming van 1773 en spesifiek in die vierde strofe van Psalm
1:
"De HEER tog slaat der menschen wegen gâ,
En wend alom het oog van sy genâ
Op zulken, die, oprecht en rein van zeden,
Met vaste gang het pad der deugd betreden" (Psalmen, s.a.:5).
Die redelike mens met sy hoë dunk van al sy deugde het in die Verligting die solo
Christo verduister. In plaas van Christus wat gely en gesterf en sodoende vir die
sondes van die uitverkorenes betaal het, het 'n Christus gekom wat aan die mens goeie
deugde geleer het om op dié manier salig te word. Dit kom, wat die verlossing betref,
neer op die deugdelike mens in plaas van die skuldbetalende Christus.
Die sentrale gedagtes van die redelike, natuurlike religie van die Verligting noem
Popma (1977:375) die drie begrippe God, deug en onsterflikheid. In 'n sekere sin kan
dit ook as die "triniteit" van die Aufklärung beskryf word en dan kan die deug die
"tweede persoon" genoem word. In hierdie stroming kom die mens immers in die plek
van Christus, die tweede Persoon in die Goddelike Triniteit, te staan. Deur navolging
van Jesus se voorbeeld en leer, kan die mens sy eie heil uitwerk.
Kohlbrugge het verskeie male met die teologie van die Verligting - die deugdelike
mens - in konfrontasie getree.
2.6 Die Romantiek: die menslike gevoel verdring die solo Christo
2.6.1 Gevoel in plaas van die rede
Teen die koue rasionalisme, die aanmatigende, verstandelike, redenerende en
gevoellose wat die Verligting gekenmerk het, moes daar verset kom (Praamsma,
1980:240). Die mens is immers nie net verstand nie, maar ook hart, nie net rede nie,
maar ook gevoel.

Tog was die Romantiek geen Reformasie nie. Dit beteken, aldus Praamsma
(1980:241), dat die Romantiek geen wesenlike breuk met die Verligting was nie,
omdat beide strominge hulle uitgangspunt in die menslike subjek neem: soos die
Verligting die menslike rede aanprys, dweep die Romantiek met die gevoel. Van 'n
onvoorwaardelike onderwerping aan die Woordopenbaring is daar egter geen sprake
nie.
2.6.2 Friedrich Ernst Schleiermacher (1768-1834)
Hierdie teoloog was 'n vername verteenwoordiger van die Romantiek. Hy word
getipeer as die vader van die Subjektivisme in die negentiende-eeuse teologie (Jonker,
1983b:87). Godsdiens setel nie vir hom in verstandelike oorleg of in sedelike
pligsbetragting nie, maar het sy oorsprong in die gevoel, naamlik die gevoel vir die
oneindige, wat aan alle mense eie is. Hierdie gevoel definieer hy as "onmiddellike
selfbewussyn" en later as 'n "gevoel van volstrekte afhanklikheid". Al hierdie terme
bly wesenlik vaag. Een ding is egter duidelik en dit is dat die woord "onmiddellik"
beteken "nie deur redenering en nie deur 'n geskrewe openbaring verkry nie".
Selfbewussyn of volstrekte afhanklikheid beteken op sy beurt "dat ek bewus is dat ek
omvat word deur die heelal". Schleiermacher vergelyk hierdie bewussyn met die
omarming van 'n geliefde. Daarmee is 'n mens voluit in die klimaat van die Romantiek
(Praamsma, 1980:243).
Wat leer Schleiermacher van Christus? Volgens hom is dit Christus se taak om die
Verlosser van die mensheid te wees. Onder verlossing verstaan hy dat daar van Jesus
'n invloed op mense uitgaan in sodanige mate dat hulle Godsbewussyn versterk en die
heersende beginsel in hul lewe word. Hierdie Godsbewussyn is ondermyn deur die
sonde. Onder "verlossing" dink hy nie aan enige bonatuurlike verlossingsgebeure nie,
maar dit gaan vir hom om die invloed wat die beeld van Christus met sy volmaakte
Godsbewussyn op mense uitoefen. "Die heil is vir Schleiermacher nie verbonde aan
die heilswerk van Christus soos die klassieke Christologie dit verstaan het nie, maar
aan die verlossende werking wat van Christus uitgaan. Gevolglik het hy in sy denke
ook geen plek vir die konkrete heilsdade van Christus of vir die heilsfeite van sy
lyding en dood, sy opstanding, hemelvaart en wederkoms nie. Dié dinge is volgens
hom nie vir die versterking van die Godsbewussyn noodsaaklik nie en is as historiese
feite daarom vir die geloof in wese irrelevant" (Jonker, 1983a:80-81). Dat Christus
plaasvervangend vir die mens gesterf het, verwerp Schleiermacher. Die aansteeklike
krag van die voorbeeld van Christus bring die mens tot selfverlossing. Uit bostaande

is dit duidelik dat die verlossing van Christus volgens Schleiermacher nie met sy werk
nie, maar met die invloed van sy persoon te doen het.
Ook ten opsigte van die persoon van Christus wyk Schleiermacher af van die
Reformatoriese leer. Hy loën naamlik sy godheid. In plaas van die godheid van
Christus kom die goddelikheid in Hom, waarin dit gaan oor die voortdurende krag van
sy Godsbewussyn (Van Genderen & Velema, 1992:413).
2.6.3 Die Groninger-rigting
In Nederland het die Romantiek kop uitgesteek in die Groninger-rigting van Hofstede
de Groot. Hierdie rigting was eweneens 'n reaksie teen die redegodsdiens: die
Groninger-skool het gekom in die kleed van warmte en mistieke bekoring, wat
aangenaam aangedoen het na die koue rasionalistiese Supranaturalisme (Van
Lonkhuijzen, 1905:39). Hoewel hulle, volgens eie getuienis, eers na 1831 van
Schleiermacher kennis geneem het, het hulle hom intensief bestudeer en baie van hom
geleer (Rasker, 1974:47).
Die werk van Christus het hulle gesien as uitsluitlik opvoedkundig van aard: die
Christendom is die opleiding deur God in Jesus Christus aan ons gegee om ons steeds
meer gelykvormig aan God te maak (Van Lonkhuijzen, 1905:41). Die dood van Jesus
op Golgota het wel diepe betekenis, maar dit is nie betaling van ons skuld of
plaasvervangend nie. Christus moes wel sterf, maar dit moet nie juridies nie, maar
sedelik verstaan word. Wie die geskiedenis van die lyding en sterwe van Christus
oordink, word daardeur gewys op die diepe sondigheid van die menslike geslag, dat
die mens hom vergryp het aan die Volmaakte. Hy sien egter ook iets anders: die
volmaaktheid van Jesus en die liefde van die Vader. So word die mens dan gedring,
by die oordenking van hierdie lyding, om hom ondanks sy sonde toe te vertrou aan die
liefde van die Vader. Volgens De Groot druis dit teen die Evangelie in om te dink dat
Jesus se dood ons in dié sin vergewing sou bring dat God ons ter wille van Jesus se
verdienste sou vergewe. Die gelykenis van die verlore seun is die bewys dat die
vergewing van sondes ook verkrygbaar is sonder Jesus se lyding en sterwe (Algra,
1966:74-75).
Die teologie van die Groninger-rigting trek 'n streep deur die solo Christo en stel 'n
selfverlossingsleer. Volgens Van Lonkhuijzen (1905:41-42) ken hierdie skool geen
prinsipiële verskil tussen die ewolusieleer van selfheiliging en selfvervolmaking en

wat die Woord daarteenoor leer oor wedergeboorte en herskepping nie. Ook vir hulle
gaan dit immers in die Christendom om die ontwikkeling van die inherente kragte van
die mens: deur Jesus se voorbeeld op hom te laat inwerk, ontwikkel die mens dié
kragte, net soos die trekkende strale van die son die inherente kiemkrag van die saad
laat werk en uitspruit. Dit is geen wonder nie dat Van 't Spijker (1984b:157) meen dat
hulle in hulle Christologie nie wesenlik bokant die Humanisme uitkom nie.
Ten opsigte van die persoon van Christus leer die Groninger-rigting dat Hy wel 'n
volmaakte en sondelose mens was en dat sy aardse lewe deur 'n hemelse lewe
voorafgegaan is, maar dat Hy nie waaragtig en ewig God is nie. De Groot verklaar dat
hy nie aan Jesus 'n bestaan van 'n onbegonne ewigheid af durf toeskryf nie. Die ou
kettery van Arius herleef dus in hierdie teologie (Praamsma, 1950:37).
2.6.4 Samevattend
Hoewel die Romantiek die noodsaaklikheid van Christus (solus Christus) voluit
erken, verstaan hierdie geestestroming dit radikaal anders as die Reformasie, naamlik
dat Christus se werk as Middelaar irrelevant is, maar dat sy persoon (met sy
Godsbewussyn) vir ons van kardinale belang is.
Waar vorige geestesrigtings wat bespreek is die persoon en werk van Christus slegs
onderbeklemtoon ten koste van die menslike subjek, word die suiwer leer aangaande
Christus in die Aufklärung en Romantiek geloën en word die mens en sy vermoë
verheerlik ten koste van die enige offer van Christus.
Kohlbrugge sou direk met die Romantiek te make kry, aangesien dit nog in sy tyd 'n
invloed uitgeoefen het.
2.7 Die rasionalistiese Supranaturalisme: halfslagtigheid ten opsigte
van die solo Christo
"Onbepaaldheid en halfheid" - met hierdie woorde tipeer die geskiedskrywer Sepp
(1860:125) die gees aan die begin van die negentiende eeu. Of om dit in Afrikaans uit
te druk: 'n eeu van halfslagtigheid. Die mens wou nie beslis kies vir die een of die
ander nie.

Dit is hierdie gees wat tot openbaring kom in die rasionalistiese Supranaturalisme. So
word die teologiese stroming genoem wat op daardie stadium toonaangewend was in
die kerk (Donkersloot, 1962:15). Die dubbelslagtigheid weerklink alreeds in die
naam: rede én bo-natuurlike.
Verstandsgodsdiens was aan die orde in Nederland in die tyd na die bevryding van die
Napoleontiese oorheersing. Tot in die dertigerjare het die yskoue wind van die
rasionalisme daar gewaai. Die mense wou wel daarmee saam ook vashou aan die
supranaturele (bo-natuurlike) openbaring. 'n Kompromis tussen die twee pole is
gesoek deur pogings om alles wat die Skrif leer in ooreenstemming te bring met die
"gesonde" verstand. Die mens het die Skrif uitgelê volgens sy eie insig en sodoende is
die wonder daaruit weggeredeneer (De Wolff, 1954:12). Ten diepste het die mens met
sy rede dus nog maar op die troon gesit. Per slot van rekening kan 'n mens nie God én
Mammon dien nie, dit is God óf Mammon - of in hierdie konteks: God of rede.
Nie net die rede-verheerliking van die Aufklärung het egter bly voortleef in hierdie era
nie. Ook die hoë dunk van die deugdelikheid van die mens was nog springlewendig.
Die dogma van die volmaakbaarheid van die mens het in die geloof van daardie eeu
vasgestaan (Van Lonkhuijzen, 1905:16).
Dit is werklik nie vreemd dat ernstige afwykings in die leer aangaande Christus in so
'n klimaat sou voorkom nie.
Die Christologie was letterlik Ariaans. Die onbepaaldheid en halfheid van dié tyd kan
gesien word in die gevolgtrekking van 'n sekere skrywer oor die verskillende
versoeningsteorieë: dit is nie nodig om aan een daarvan - insluitend die teorie van
plaasvervangende lyding - die reg van bestaan te ontsê nie. Dit is ook nie nuttig en
nodig om slegs een wyse van voorstelling te volg nie, mits 'n mens slegs die groot
hoofsaak, die sedelike vorming van die mense tot vatbaarheid vir die saligheid, nie uit
die oog verloor nie (Sepp, 1860:133-134).
Die opvattings van H. Muntinghe wat van 1798 tot 1824 hoogleraar te Groningen was,
gee 'n goeie beeld van wat in die Christologie van die begin van die negentiende eeu
in die Nederland van Kohlbrugge geleef het. Van die Seun sê hy in sy destyds veel
gebruikte dogmatiek dat Hy ondergeskik is aan die Vader (Vree, 1984:43). Aan 'n
sekere M.H. Hoving gee Muntinghe toe dat die Anselmiaanse satisfaksieleer onredelik
en inderdaad godslasterlik is. Jesus se dood het veral 'n sedelike doel: deur hierdie
bewys van God se liefde word by die gelowige die grondslag gelê vir vernude,

lymoedige gehoorsaamheid (Vree, 1984:44). Menslike deugsaamheid was die
hoofsaak van die evangelieleer in daardie dae (Van 't Spijker, 1984b:155).
2.8 Die Reveil: solo Christo en tog nog nie
Kluit (1970:11), die groot kenner van die Reveil, sê van die oorsprong van hierdie
geestelike opwekking wat na die bevryding van die Napoleontiese oorheersing in talle
lande ontwikkel het: "Het ontstond als reactie op het rationalisme, maar tegelijkertijd
had het ook in de rationalistische bodem zijn wortels, terwijl het anderzijds
tijdgebonden was aan de Romantiek."
Die Reveil wou die ou ortodokse waarhede laat herleef (Loos, 1948:83-84). Die
gekruisigde en verheerlikte Christus, deur Wie die mens uit God se genade die
versoening deelagtig word, mits hy homself aan Christus oorgee en hom deur sy Gees
laat lei, was die kernpunt van die godsdienstige opvattings van Bilderdijk (Kluit,
1970:68).
Die Reveil het die stryd aangeknoop teen die Christologie van die Verligting: in
Genève byvoorbeeld gaan César Malan voort om die regsinnige leer te verkondig,
ondanks die feit dat die kollege van predikante dit verbied het dat daar oor die twee
nature van Christus gepreek mag word. Robert Haldane, uit Skotland afkomstig,
onderrig die Geneefse teologiese studente onder andere ook oor die Godheid van
Christus (Algra, 1966:83-84).
Ook in Nederland sou die stem van die Reveil nie swyg teenoor die afwyking van die
suiwer Christologie en die gees van die rasionalisme nie. So gee Willem Bilderdijk dit
weer in die voorwoord van die tweede druk van Nicolaas Schotsman se boek
"Eerezuil ter gedachtenis van de voor tweehonderd jaar te Dordtrecht gehouden
Nationale Synode, opgericht door Nicolaas Schotsman" (Algra, 1966:14):
"Wel hem, die bij 't verderf van Godsdienstleer en zeden,
't Blanketsel van 't gelaat der valsche leeraars vaagt,
Den kanker open legt, die 't hart der Kerk verknaagt,
En 't wanspook onder 't oog, het schaamtloos oog, durft treden,
Dat bij de klaterkroon der ingebeelde Reden,
Het kenbaar merk des vloeks op 't Kaïns-voorhoofd draagt!
Ja, Schotsman, staan wij pal! Bij Jezus' kruis gebogen,
Verachten wij den wrok van Heiden en Sofist,
Wier wijsheid dwaasheid is, en loos verniste logen,

En vruchtloos ons den zoen in 's Heilands bloed betwist."
Bilderdijk se geesteskind, die bekeerde Jood Isaac Da Costa, sou hom daarop toelê om
die idees van sy leraar te versprei (Kluit, 1970:62, 157). Hy verset hom onder andere
in sy Bezwaren tegen den Geest dezer Eeuw teen die gees van Rasionalisme en
Deïsme (Algra, 1966:87). Dié boekie was volgens Kluit (1970:151) nie die begin van
die Nederlandse Reveil nie, maar wel 'n ysbreker daarvoor. Op 'n ander plek noem sy
(Kluit, 1977:629) dit die deurbraak van die Reveil.
Uit die Den Haagse kring van die Reveil in Nederland is daar ernstig beswaar gemaak
teen die Christologie van die Groninger-rigting (Kluit, 1970:436-438).
Die Nederlandse Reveil het egter ook 'n negatiewe sy gehad: 'n Subjektivistiese een.
So word daar van Bilderdijk gesê dat hy onder die invloed van die Romantiek was,
want ook by hom vind 'n mens 'n nadruk op die gevoel. So skryf hy aan 'n sekere
Wiselius: "Men moet God gevoelen, niet denken. Gevoelen seg ik, door Zijne
bekendmaking aan 't hart; door de innige openbaring Zijner werking ... niet denken,
want Hij is niet denkbaar" (Pierson, 1982:180). Aan Da Costa skryf hy: "... de hele
godsdiens behoort tot het gevoel, is waarlijk gegrond in de inwendige bevinding"
(Pierson, 1982:180). Kluit (1970:67) noem Bilderdijk 'n wysgerige romantikus. Da
Costa, sy beste leerling, word eweneens beskryf as 'n Joodse romantikus (Donkersloot,
1962:15). Dit sou egter verkeerd wees om Bilderdijk as 'n rasegte romantikus te
karakteriseer, want daarvoor was hy te veel van 'n Calvinis (Van der Zwaag, 1984:36).
Die volgende aanhaling sal dit duidelik maak hoe Bilderdijk enersyds die ortodokse
waarheid vasgehou het, maar andersyds ook die nadruk op die gevoel lê: "Indien de
Godmensch ons riep om volmaak te zijn, het was eene volmaaktheid als die van den
Hemelschen Vader, 't was volmaaktheid van wil, zuiverheid van hart, en verheffing
van ziel tot het hoogste goed, door aanneming, inlijving, en vereenzelviging, van, in,
en met Hem, den aanbiddelijken Heiland en Verlosser van uit de kaken des verderfs ...
Hy verzond ons naar geen beginsel uit ons verstandelike aanschouwing genomen. 't
Was het hart dat Hij in aanspraak nam. Zijne zedeleer was niet denk en doe, maar
gevoel. Bemin! Bemin met heel uwe ziel, met al u vermogens en geheel den omvang
uwer vatbaarheden ... Zie daar 't geen Hij ons als het eenig, algemeen, en altijd en in
toepasselijk beginsel heeft voorgeschreven" (Pierson, 1982:178-179).
Die Reveil wou die ou ortodokse waarhede laat herleef. Dit is waar. Dit moes egter
veral met die hart beleef word - die waardering vir die "ortodoksie van die hart" was

vir hulle primêr. Dit het selfs bo hierdie beweging se waardering vir dogma en die
kerk uitgegaan (Pierson, 1982:199).
Die Reveil het die nadruk gelê op die gemoedslewe, op die uitlewing van die
belydenis. Dit was die vernuwende aspek van hulle denke, in teenstelling tot die
rasionalisme en die rasionalistiese Supranaturalisme van hul tyd. Daarmee word egter
terselfdertyd die gevaarlike kant van die Reveil aangedui. Die kritiek teen die Piëtisme
dat hulle die mens, die vroom mens, die plek gee wat alleen die Woord toekom, geld
in sekere sin ook van die Reveil (Loos, 1948:83-84).
Die beklemtoning van die gevoel en daarmee saam die oordrewe aandag aan die mens
by die Reveil is nie vreemd as gelet word op die geestelike wortels van hierdie
beweging nie. Kluit (1977:628) wys op die invloed van die Metodisme en die Duitse
Piëtisme en Du Toit (1903:154) wys daarop dat 'n mens in die Reveil byna al die
vernaamste Wesleyaanse leerstellings terugvind. In Nederland was die invloed van die
Nadere Reformasie boonop besonder sterk (Van der Zwaag, 1984:30). De Labadie het
ook 'n blywende invloed uitgeoefen en in die Nederlandse Reveil was, benewens 'n
Calvinistiese, ook 'n Labadistiese element te onderskei (Du Toit, 1977:176). Die
vroomheidsbewegings het hulle dus deeglik laat geld in die Reveil.
Ook in Duitsland het die Reveil vrugbare teelaarde gevind. Een van die brandpunte
van die Reveil was Wupperthal, waar die predikante F.A., F.W. en G.D. Krummacher
'n streng Calvinisme gepredik het (Kluit, 1977:628).
Sowel in Nederland as in Duitsland sou Kohlbrugge ten nouste met die Reveil te make
kry.

2.9 Die Afskeiding: innerlike verdeeldheid t.o.v. die juiste
waardering van die solo Christo
Dit staan bo alle twyfel dat die Nadere Reformasie nog 'n groot invloed gehad het en
baie waardering geniet het onder leiers en lidmate in die tyd van die Afskeiding van
1834. Die Afgeskeidenes het nog oorvloedig geleef van die erfenis van die Nadere
Reformasie (Graafland, 1977:187).
Die Afskeiding wou 'n terugkeer tot die Reformasie wees. Hierdie terugkeer het egter
plaasgevind, aldus Van 't Spijker (1984b:109-111), via die Nadere Reformasie.
Hendrik de Cock het hom tydens sy verblyf in die gevangenis te Groningen verdiep in
die outeurs van die Nadere Reformasie. Hy het waardering gehad vir Witsius en à
Brakel, Koelman en Lodestein. In sy terugkeer na die Reformasie het hy die Nadere
Reformasie dus nie oorgeslaan nie. Dit geld nie alleen De Cock nie. Ook H.P. Scholte
en die ander het nuwe uitgawes van die geskrifte van die teoloë van die Nadere
Reformasie versorg. Daar was blykbaar 'n mark voor. Scholte en sy medestanders het
die heruitgawe van teoloë van die Nadere Reformasie verder belangrik gevind, omdat
hierdie boeke die hart aangespreek het.
Voorts is die groot betekenis wat aan die volksdogmatiek van à Brakel, Redelijk
Godsdienst, geheg word in die beweging van die Afskeiding opmerklik. Dit het nie
alleen 'n boodskap vir die hoof nie, maar ook vir die hart gebring: dit het liefde vir die
Here gekweek en het geweet om ook in die sfeer van die gevoel daaraan uitdrukking
te gee. Ook uit die strydpunte waarmee die Afgeskeidenes in die eerste jare geworstel
het, meen Van 't Spijker (1984b:120), spreek 'n breë belangstelling vir die vrae van
geloofservaring. Tog meen hy nie dat 'n mens mag sê dat die teologie van die
Afskeiding omgeslaan het in 'n ervaringsteologie nie: "Zij wilde christologische
Woordtheologie zijn, niet maar met een woord van en over de mensen, maar vooral
met een goddelijk verlossend Woord tot de mensen."
Brienen (1981:228) wys eweneens daarop dat daar in dogmatiese opsig 'n duidelike
verwantskap tussen die Nadere Reformasie en die Afskeiding bestaan. Dieselfde geld
van hulle prediking. Wel meen hy (Brienen, 1981:231) dat daar in die prediking van
die Afskeiding meer aandag is aan die verkondiging van Christus en sy
verlossingsdade en aan die beloftes tot geloof en behoud as in die prediking van die
Nadere Reformasie.

Daar moet ook in gedagte gehou word dat die invloed van die Nadere Reformasie nie
by alle Afgeskeidenes ewe sterk was nie. Brienen (1981:232-234) wys daarop dat daar
drie groepe onder die Afgeskeidenes bestaan het. Enersyds was daar die Drentse
rigting wat wou bly by die sewentiende-eeuse teologie van die vaders, onder wie à
Brakel 'n groot outoriteit was. Daarteenoor het die rigting van A. Brummelkamp
gestaan, die Gelderse rigting, wat op Calvyn gefokus het. 'n Derde groot middelgroep
wou nie per se by een van die laasgenoemde twee inskakel nie. Die Drentse en die
Gelderse rigtings word ook as die subjektiewe en die objektiewe strome onderskei
(Van der Zwaag, 1984:115).
Ter samevatting kan gesê word dat daar ook in die Afskeiding 'n Subjektivistiese
stroom was.
Met die Afskeiding wou Kohlbrugge pertinent nie saamgaan nie. Onder andere in
briewe aan leiers van die Afskeiding het hy afskeiding beslis afgeraai en die
Afskeiding ten sterkste veroordeel.
2.10 Samevatting
Uit die ondersoek is dit duidelik dat Subjektivisme voor en tydens Kohlbrugge se lewe
aan die orde van die dag was.
Die gevaarlike gevolge van die Subjektivisme het ook na vore getree: die aandag
verskuif van die groot Objek, Christus, na die subjek, die klein mensie. In Christus se
plek word die menslike rede, vroomheid, bekering of iets dergeliks gestel. Die mens
in plaas van Christus ontvang die sentrale plek in die teologie. Verder styg die mens se
aandeel in die heil van nul tot bokant nul en Christus, wat die een en die al - die alles!
- in ons heil is, is nie meer alles nie.
Dit was ook noodsaaklik om die geestestrominge wat die tyd van Kohlbrugge
voorafgegaan het onder oë te neem, want almal van hulle het nog hul invloed laat geld
in strominge in sy tyd. So het die rasionalisme nog voortgeleef in die rasionalistiese
Supranaturalisme en die vroomheidsbewegings in die Reveil van die negentiende eeu.
Kohlbrugge sou dus ook met die Subjektivisme van hierdie bewegings te make gekry
het.

3.1 Inleiding
HOOFSTUK 3
KOHLBRUGGE EN SY STRYD
TEEN DIE GEES VAN SY TYD
Het Kohlbrugge hom laat meevoer deur die tydsgees of het hy hom daarteen verset?
Of anders gestel: waar plaas hy Christus in sy teologie? Dit is die saak wat tans
nagevors moet word.
Dit sal op die volgende manier gedoen word: enkele belangrike momente uit
Kohlbrugge se lewe sal onder die vergrootglas geplaas word. Daaruit sal dan die
nodige gevolgtrekkings gemaak word.
Hoewel dit nie die bedoeling van hierdie hoofstuk is om 'n volledige biografie van
Kohlbrugge te gee nie, sal enkele biografiese gegewens wel aangestip word, sodat
gebeure hier in hul regte konteks geplaas kan word.
3.2 Geboorte
3.2.1 Die Kohlbrugges was van oorsprong Duits. In die jaar 1800 het Hermann
Gerhard Kohlbrugge, vader van Hermann Friedrich, egter na Nederland
geëmigreer. In die plekkie Edam het hy hom as seepfabrikant gevestig. Daar
het hy Petronella Teerhuys leer ken en met haar in die huwelik getree. Na hulle
huweliksvoltrekking het hulle na Amsterdam verhuis, waar hy sy seepfabriek
"De Keyzerskroon" gevestig het.
3.2.2 Daar in Amsterdam is hul eersteling, Hermann Friedrich, op 15 Augustus 1803
gebore. Ses dae later is hy in die Hervormde Kerk gedoop.
3.2.3 Kohlbrugge se vader was Luthers en sy moeder Hervormd. In 1809 het
Hermann Gerhard Kohlbrugge egter met sy gesin oorgegaan na die Herstelde
Lutherse Gemeente in Amsterdam.

3.3 Belangrike invloede in sy kinderjare: op Christus alleen gewys
3.3.1 Veral Kohlbrugge se grootmoeder aan moederskant, Anna van der Horst, het
'n besondere groot invloed op sy geestelike vorming gehad. As hy
(Kohlbrugge, 1986:42) in sy De Taal Kanaäns iets moet vertel oor sy jeug,
begin hy - heel opvallend - juis by haar: "Ja, ik heb een grootmoeder gehad, die
heette Loïs (2 Tim. 1:5)."
Anna van der Horst het in Edam gebly. Teen die muur van haar huis, bokant
die vuurherd, was die heilsgeskiedenis op teëls afgebeeld. Wanneer klein Frits
- want dit was Kohlbrugge se noemnaam - haar kom besoek het, het sy hom
aan die hand van die teëls onderrig in die evangelie. In sy jeugherinneringe in
De Taal Kanaäns vertel Kohlbrugge (1986:42) breedvoerig daarvan. Hy begin
by die geskiedenis van die paradys en sondeval van Adam en Eva: "Zij
[Kohlbrugge se grootmoeder - A.H.B.] wandelde vaak met mij naar een mooie
tuin. Daar zag ik een mooie man en een mooie vrouw. In een andere laan zag
ik, dat zij heel lelijk geworden waren en uit de tuin gedreven werden door een
man in een wit kleed. Deze had een vlam in de hand, waarmee hij hen
verdreef." Die geskiedenis van die sondeval in die paradys het Kohlbrugge
altyd heel persoonlik beleef, want hy verklaar daarby: "Dan was het mij altijd,
alsof ik mee uitgedreven werd." Hierdie trek kom ook sterk na vore in die
vervolg van die vertelling: "Zij bracht mij ook wel bij een varkenshok, en daar
zat een uitgehongerd jongmens, met zeer fijne trekken, die begeerde te eten
wat de varkens aten, maar hij kon niet bij de trog. Dan dacht ik altijd dat ik
daar zat." Kohlbrugge vervolg deur te vertel hoe sy grootmoeder hom van sy
persoonlik ervaarde verlorenheid gelei het na sy Verlosser: "Vaak bracht zij
mij ook bij een kribbe. Zij zei dat het kleine Kind dat daarin lag, mijn Koning
was. Van daar bracht zij mij bij een kruis en zei: 'Daar hangt uw Koning met
uw zonden.' En als zij mij dan een graf liet zien, waar die Koning uitkwam,
dan had ik daar meer schik in, dan in al mijn speelgoed."
By hierdie jeugvertelling val twee dinge op: eerstens dat Kohlbrugge reeds
jonk onder die indruk van sy diep verlorenheid gebring is en tweedens dat sy
aandag toe al op Christus alleen gevestig is. So sterk is sy aandag deur sy
Koning aangegryp, dat hy meer sin in Hom gehad het as in sy speelgoed en dit
sê baie vir 'n kind! Die feit dat hy dit alles baie jare later nog onthou, wys hoe
hierdie onderrig van sy ouma Van der Horst hom aangegryp het.

Dit is dan ook nie vreemd dat in Kohlbrugge se slaapkamer in die pastorie van
Elberfeld net die portret van sy grootmoeder gehang het nie. In die lang dae
van sy laaste siekte het sy blik dikwels op die gelaatstrekke van dié vrou gerus,
wat vir hom 'n ware Loïs was (Hesse, 1980:29).
3.3.2 Die invloed van sy vader mag ook nie onvermeld gelaat word nie. Volgens
Kohlbrugge (1986:42) se eie vertelling in De Taal Kanaäns was hy nie 'n man
van veel woorde nie, maar dit het hom altyd bygebly dat sy vader vir hom gesê
het "dat Mozes de beste man was om mij te brengen en rond te leiden in mijns
Konings paleis. Dat heb ik ook waar bevonden". Daarmee het sy vader bedoel
dat die vyf boeke van Moses die sleutel is tot die verstaan van die hele Bybel,
want in sy Wozu das Alte Testament? vertel Kohlbrugge (1988:I) hoe vader
Kohlbrugge twee maal vir hom gesê het: "wenn du die fünf Bücher Mosis
verstehst, verstehst du die ganze Schrift".
By sy vader het hy dus al geleer dat die Ou Testament van Christus getuig.
3.3.3 Kohlbrugge se katkisasie-leermeester in die Herstelde Lutherse Gemeente was
ene J.F. Schultze 6 . Volgens Kohlbrugge (1989:1) se eie getuienis was hy 'n
"Godvruchtigen en Bijbelkundigen grijsaard ... die onder vele gebeden de
gezonde leer mij zoodanig inprentte, dat niets dezelve naderhand geheel kon
uitwissen. Deze was echter streng voor het leerstuk der algemeene genade, en
der ligchamelijke alomtegenwoordigheid van CHRISTUS in het H.
Avondmaal, en boezemde mij een sterke afkeer in van het oud-Hervormde
gevoel dienaangaande".
Ook hierdie man het teer herinnerings by Kohlbrugge nagelaat, want baie jare
later, in een van sy lydenspreke, vertel Kohlbrugge (1981:115) hoe Schultze
eenmaal vir hom gevra het: "Warum sind sie gefallen, alle die großen und
heiligen Männer: Abraham und Moses, David und Hiskias, Salomo und Josias,
Petrus und die übrigen Apostel?" Sy leermeester se antwoord daarop was: "O,
mein Kind, wir tauge alle nicht; es ist Christus allein, der soll allein stehen
bleiben, hat's auch allein macht, daß wir, was wir stehen, in ihm stehen, auch
ihm stehen und dallen, der aufzurichten weiß." Daar blyk dat die gedagte "ons
deug tot niks nie, Christus het alles teweeg gebring" toe alreeds in sy hart gelê
is.
6 Otten (1992:23) en Hesse (1980:30) spel dit Schultze, terwyl Kohlbrugge (1989:1) dit Schulze spel.

3.3.4 In De Taal Kanaäns vertel Kohlbrugge (1986:42-43) verder van 'n droom wat
hy gehad het toe hy jonk was. Daarin het hy sy Koning, dit wil sê die Here
Jesus, as 'n Engel gesien. Op hierdie droom kom hy ook terug in 'n rede wat hy
op sy vyf-en-twintigste ampsjubileum vir die jeug van sy kerk gehou het
(Kohlbrugge, 1889c:5-6) en dan noem hy spesifiek dat hy toe sewe jaar oud
was.
Die droom kan so opgesom word: 'n Man, die Lam, het hom op 'n hoë berg
gelei. Onder in die dal het hy pêrels en allerhande kosbaarhede gesien, wat die
jeugdige hart ook maar kon begeer, tog het hy al daardie vreeslike, helse
heerlikheid en prag versmaad. 'n Mens gaan sekerlik nie te ver nie as die
afleiding hieruit gemaak word dat Kohlbrugge daarmee sê dat hy eerder
Christus wou volg nie. Die begeerlikhede kon hom nie van die Lam afrokkel
nie. Weereens blyk hoe belangrik Christus alreeds in Kohlbrugge se kinderdae
vir hom was. Dit is ook opmerklik dat hy Hom aandui as Lam.
By hierdie droom moet egter wel die volgende kantaantekening gemaak word:
dit val vreemd op die Gereformeerde oor. Hier slaan beslis 'n mistieke trek in
die lewe van Kohlbrugge deur. Dit is immers juis 'n kenmerk van die
mistisisme dat dit buite die geskrewe Woord om gemeenskap met Christus
soek. Dit is natuurlik in stryd met die leer van die algenoegsaamheid van die
Heilige Skrif (vgl. Gal. 1:18; 2 Pet. 1:21; 2 Tim. 3:16; Openb. 22:18; NGB art.
7).
3.4 Onder die invloed van die tydsgees
3.4.1 Toe Kohlbrugge vyftien jaar oud was, het hy van sy vader verlof gekry om die
gimnasium by te woon. Dit het toe nog bekendgestaan as die Latynse skool en
kan seker in Suid-Afrikaanse terme beskryf word as 'n hoërskool. Hierdie
onderrig het geduur vanaf 1819 tot 1821.
3.4.2 In 1821 skryf hy in by die Atheneum in Amsterdam. Tot in 1825 sou hy daar
klassieke tale, letterkunde en teologie studeer.
Kohlbrugge het 'n besondere voorliefde vir vreemde tale en veral vir die
Midde-Oosterse tale gehad. In Hebreeus en Arabies het hy buitengewone
vordering gemaak en ook Aramees en Siries het sy aandag geniet. Dié kennis
sou hom in sy latere studie van die Ou Testament goed te pas kom.

In hierdie tyd het hy hom ook met oorgawe gewy aan die bestudering van die
geskrifte van Cicero en andere. Hy het onder hulle invloed gekom en, soos hy
self later getuig (Kohlbrugge, 1989:1), nie meer gedink aan wat hy vroeër
geleer het nie, maar alle behae begin skep in heidense wysheid en deug, in
Joodse godsdienstigheid en eiegeregtigheid. Met dit wat hy vroeër geleer het,
bedoel hy sekerlik die onderrig in sy ouerhuis en dié van sy grootmoeder Van
der Horst. Hierdie uitspraak kan dan soos volg opgesom word: sy aandag
verskuif van Christus alleen na die mens met sy deug en wysheid, sy
godsdienstigheid en eiegeregtigheid. Hy sink dus weg in die moeras van die
gees van sy tyd.
In 'n brief aan Cato Engelbert in 1828 werp Kohlbrugge 'n terugblik op hierdie
periode en dan vel hy 'n buitengewoon skerp oordeel oor homself: "Ik herinner
mij een tijd, waarin het mij een genoegen was de heiligste waarheden van den
christelijken godsdienst te ondermijnen, te spotten met bekeering en levendig
geloof, te twijfelen aan het bestaan van een God, die over ons allen waakt, en
zijne heilige wetten te vertrappen, terwijl ik mij huichelend in allerlei
gruwelijke misdaden dompelde" (Böhl, 1982:1).
3.4.3 Tog is "grootmoeder Loïs" se invloed nie heeltemal verdring deur die
Humanisme nie.
In 1823 begin Kohlbrugge sy teologiese studie. Een van sy professore was die
oudliberaal W.A. van Hengel en 'n voorval in dié se klas wys dat Kohlbrugge
nog nie heeltemal vergeet het wat hy vroeër geleer het nie. Van Hengel het
naamlik 1 Korintiërs 10 behandel. Tydens dié les het die professor die
opmerking gemaak dat hy geen raad weet met die woorde van vers 4 nie:
"Want hulle het gedrink uit die geestelike rots wat gevolg het, en die rots was
Christus." Hy het sy studente gevra of hulle miskien 'n gedagte na vore kon
bring. Na 'n lang stilte het Kohlbrugge die woord geneem en gevra of dit nie
moontlik was dat Christus self sy volk deur die woestyn gelei het nie. Sy
medestudente het hom uitgelag, maar Van Hengel het geantwoord: "U bent
een echte leerling van Bilderdijk en u zult nog een uitzonderlijke plaats in de
Kerk innemen" (Otten, 1992:22).
In 'n gedig van Kohlbrugge van 1824 slaan die invloed van sy kinderjare ook
deur. Die gedig dra as opskrif Schuldbelijden. Drie veelseggende strofes

daarvan word hier aangehaal uit die werk van De Groot (1953:93) oor
"Kohlbrugge in en uit zijn gedichten":
Ik zwoer met duren eed en riep Hem tot getuige,
Die eens de wereld richten zal:
"Ik wil voor U, Mijn God, oprecht en heilig wand'len,
"Mijn voeten houden op Uw paân".
Die eed was innig, wijl 'k verslagen nederknielde,
En op het kruis van Jesus zag;
En nu, daar ligt die eed door eigen schuld verbroken,
En naberouw knaagt aan't gemoed.
De wolken scheuren! 'k zie mijn' vreeselijken Rechter;
Hij naakt! Hij dreigt! waar vlied ik heen?
Naar Golgotha, mijn ziel, naar Golgotha gevloden!
Zink weenend aan het kruishout neer.
In Schuldbelijden word die mens in sy onvermoë en onmag geteken en op
Christus alleen gewys. Hier begin al iets deurbreek van die latere Kohlbrugge
se standpunt dat die mens niks en Christus alles is. Tog sou dit nog 'n paar jaar
duur voordat die volle ommekeer sou kom.
3.4.4 Op 12 Maart 1825 tref 'n swaar slag Kohlbrugge: sy vader sterf. Hoe moeilik
dit egter ook al was, God sou uit hierdie gebeurtenis vir Kohlbrugge die goeie
laat voortkom: dit sou hom weer na God terugbring. Dit bely hy self ook in 'n
gedig in daardie tyd:
Lieve 's Onheilsfolteringen
Schroefden me eens 't hart in één.
'k Mengde 't jammerend handewringen
Vaak met overkropt geween,
Maar verademing na 't lijden
Gaf mij God mijn toeverlaat.
Moet men soms ten bloede strijden,
't Goede ontspruit aan schijnbaar kwaad.
Meisje, 'k heb mijn God gebeden
Van de hand der tegenheden
Heeft zijn liefde mij gered,
Hij was mij een trouwe Vader
Sloeg zijn tuchroe alles neer
Rampspoed bracht mij d' Eeuwige nader
'k Vond in d' Eeuwige alles weer"

(Van Lonkhuijzen, 1905:59-60; aanhaling uit voetnoot).
In 'n brief aan sy moeder geskryf op 17 April 1830 vertel Kohlbrugge van die
positiewe omwenteling wat sy vader se dood meegebring het: "Ook ik juich er
in, en loof en prijs den Heere, mijnen God, dat ik niet in weelde maar in
tegenspoed en vele droefenissen ben opgebracht, en vooral voor alles, wat er
vergeseld ging met den dood van onzen dierbaren vader en wat daar vóór
plaats had. Waarlijk, was het anders, ik had den Heere waarschijnlijk nooit
leeren kennen, en was een leugenpropheet en Baälpriester en zielenverleider
geworden, gelijk er tegenwoordig bij hoopen worden gevonden" (Böhl,
1982:12-13; vgl. ook Helbig, 1935:20).
3.4.5 Die dood van Kohlbrugge se vader het dus 'n kentering gebring, maar tog nie
dadelik nie.
Hy begin nou privaatlesse gee om so te kan voorsien in die lewensbehoeftes
van sy moeder en die ander kinders. In die proses het hy onder die invloed
gekom van die valse mistiek van Jakob Böhme, Thomas à Kempis en Gerhard
Tersteegen. Van hierdie periode getuig hy self: "Ik gaf dan eenige jonge lieden
les, en raakte zoo in kennis met iemand die mij eenige mystieke boeken gaf. -
Daar ik alles gaarne in zijn geheel wilde weten, rustte ik niet voordat ik met
het geheele bedorvene mysticismus bekend was, en hetzelve in practijk had
gebracht" (Kohlbrugge, 1989:2).
So het Kohlbrugge al verder weggedryf van die Woord en dus van Christus af.
Met die mistiek het hy hom begeef op 'n weg van gevoelsgodsdiens en 'n pad
waarop die mens verheerlik word en nie Christus alleen nie.
3.5 Sy "eerste bekering": nog geen breuk met die tydsgees nie
3.5.1 Op 8 Julie 1825 lê Kohlbrugge die kandidaatseksamen af. Op 7 November
1825 lewer hy sy eerste preek in Loenen aan die Vechtrivier. Sy teks was
Romeine 5:1.
3.5.2 In dié tyd - toe hy besig was met die voorbereiding van sy eerste preek - vind
sy "eerste bekering" plaas.

In die herinneringe wat die dogter van Nieboer vir Kohlbrugge se seun,
Gerhard, opgeskryf het, vertel sy van Kohlbrugge se breuk met die valse
mistiek: "Hij leefde in ononderbroken gebed en aanschouwing van God,
zonder dat de buitenwereld hem storen kon. Toen hoorde hij op een dag de
stem: Wat bidt ge eigenlijk aan, God of uzelf? Hij bekende zichzelf, dat hij
zichzelf aanbad, dat hij God uit de hemel en in zijn hart naar beneden gebracht
had. Toen verloor hij de mystiek, en verdoemde ze" (Hesse, 1980:55).
Kohlbrugge het geoordeel dat hy homself aanbid het in die tyd waarin hy hom
oorgegee het aan die mistiek.
Kohlbrugge het sekerlik hiermee bedoel dat hy sy vertroue eerder op die mens
as op Christus alleen gestel het (vgl. ook 3.5.3).
3.5.3 Kohlbrugge (1989:2) skryf self oor hierdie tydperk: "Eenige tijd na den dood
mijns geliefden vaders, toen ik voor het eerst eene leerrede zoude houden,
behaagde het den Almachtigen God door zijnen H. Geest mij krachtdadig tot
zich te trekken, en zijnen Zoon in mij te openbaren. Toen vatte ik den Bijbel
weder op, en het mysticismus moest plaats maken voor de gezonde leer."
In die plek van die mistiek hoort die Bybel en in die plek van die mens die
Seun. Hier is ook nie meer sprake van 'n mistieke opstyg van die mens tot God
nie, maar uitsluitlik van wat God en God alleen uit vrye ontferming gedoen
het: dit het God behaag om Kohlbrugge kragdadig tot Hom te trek en sy Seun
aan hom te openbaar. Die mens kom nie op 'n manier by God nie, maar God
trek die mens kragdadig na Hom toe.
3.5.4 Dat Kohlbrugge se "eerste bekering" egter nog nie 'n bekering tot Christus
alleen was nie, blyk uit 'n brief wat hy later aan 'n sekere Drost geskryf het en
waarin hy vertel: "Ik wies en nam toe boven anderen in de wet, en allen die mij
gekend hebben, kunnen getuigen, dat ik hun of gelijk of te boven was, en velen
namen zelfs aanstoot uit zooveel heiligheid, als ik voorstond, en nog meer
daaraan, dat ik ze zoo consequent doorzette en beoefende" (Van Lonkhuijzen,
1905:17; Bylae B). Ook uit sy preek oor Romeine 5:1 is dit duidelik dat hy die
heiligmaking nog sterk op die voorgrond plaas en daarin enigermate sy rus
soek (Van Lonkhuijzen, 1905:64-65).
3.5.5 Dit val voorts op dat Kohlbrugge in hierdie tyd groot getalle Reveil-
aanhangers na sy preke trek (vgl. Hesse, 1980:57). Dit impliseer dat

Kohlbrugge wel tot hulle gespreek het. Dit is sekerlik nie vergesog om daaruit
die afleiding te maak dat Kohlbrugge hom nog in hulle Subjektivistiese
geestesklimaat bevind het nie.
3.6 Kohlbrugge proponent in die Herstelde Lutherse Gemeente:
begin van die stryd teen die tydsgees
3.6.1 Op 19 Oktober 1826 lê Kohlbrugge die proponentseksamen af en op 1
Februarie 1827 word hy bevestig as hulpprediker in die Herstelde Lutherse
Gemeente in Amsterdam.
3.6.2 Hier is dit nodig om iets te sê oor die ontstaan van die Herstelde Lutherse Kerk
en sy geskiedenis tot en met die bevestiging van Kohlbrugge.
Aan die einde van die sestiende eeu het daar Lutherse gemeentes in
Amsterdam en Woerden ontstaan.
Alreeds in die sewentiende eeu het daar egter konflikte tussen ortodoksie en
rasionalisme ontstaan binne hierdie gemeentes. Veral die jonger dominees het
geneig na die rasionalisme. Dit het daartoe aanleiding gegee dat 'n viertal
lidmate in 1786 'n akte van beskuldiging ingedien het. Daarin verwyt hulle
sommige predikers "dat zij zich bijna hees schreeuwden om de deugd aan te
bevelen, terwijl zij haar zuivere bronwel, het geloof toestopten" (Otten,
1992:25). Die viertal voer voorts aan dat daar nouliks indien ooit oor die
Triniteitsleer gespreek word, dat die beskuldigde voorgangers huiwer om die
woorde heilige Drie-eenheid of Christus te gebruik, dat die tekste oor die
Godheid van Christus verdraai word, dat die leer van die genoegdoening
verban word en dat die dominees hul nie ontsien om te leer dat mense van alle
gelowe salig word nie. Verder gebruik die aangeklaagde voorgangers die
woord "duiwel" om na allerhande siektes te verwys. Die kern van die
beskuldiging kan so saamgevat word: dit is die deug van die mens in plaas van
Christus en sy werk wat verkondig word.
Die uiteinde van die stryd was dat die Herstelde Lutherse Gemeente op 3 Julie
1791 tot stand gekom het. Tydens die eerste diens het een van die dominees
gepreek oor Handelinge 2:42: "En hulle het volhard in die leer van die apostels
..." Hierdie woorde het ook bo die kerkdeur van die Herstelde Lutherse
Gemeente in Amsterdam gestaan (Hesse, 1980:63).

Die tragedie was egter dat die Herstelde Lutherse Kerk nie volhard het in die
leer van die apostels nie. Inteendeel, al heel gou het ook hulle slagoffer van die
tydsgees geword en geval voor die Subjektivisme wat hulle eers so hard beveg
het.
Kohlbrugge (1989:4) self beskryf die gees van die gemeente in sy tyd soos
volg: die gemeente het nog gestaan op die ou en beproefde leer. Die adel
daarenteen en 'n medeproponent van Kohlbrugge het egter oorgehel na die
Duitse neologie. Ook een van die predikante, D.R. Uckerman, het onder die
invloed gekom van hierdie gees van rasionalisme.
In die gemeente was ook nog 'n ander predikant, ds. A.A. Bendinger. Dwars
teen die wil van die kerkraad en tot groot ontevredenheid van die adel, omdat
hy regsinnig was, het die vergadering van gemeenteverteenwoordigers hom in
daardie tyd beroep. Kohlbrugge moes as proponent deur een van die
predikante in Dogmatiek onderrig word en hy het besluit om juis Bendinger vir
die taak uit te kies. Met hierdie stap het hy alreeds teenoor sy vrysinnige
kollegas te staan gekom.
3.6.3 Kohlbrugge (1989:2-3) self gee 'n kykie op die inhoud van sy preke in hierdie
tyd wanneer hy getuig: "De voorname inhoud van mijne predikatiën was: onze
volslagene ellende; de Almacht des H. Geestes; boete en bekeering; de
gevaarlijkheid eener doode orthodoxie; de noodzakelijkheid van het levendig
geloof; de wedergeboorte door almachtige genade; de rechtvaardiging eens
zondaars voor God door het geloof alleen; de eeniglijkgeldende Gerechtigheid
van CHRISTUS; de onveranderlijke trouw van God, enz. 2 Cor. 2:17, was
mijn wit 7 , waarop ik zag, en Ezechiël 33:7-11, en de woorden van PAULUS:
wee mij zoo ik het EVANGELIE niet verkondig, branden mij onder het
prediken altoos op het hart."
So 'n prediking moes hom die vyandskap van die rasionalistiese adel en die
liberale predikante van die gemeente op die hals gehaal het.
3.6.4 Heel spoedig het daar dan ook konflik gekom.
7 doel, oogmerk

Dit het so gebeur: op 13 Mei 1827 het die oudste prediker, ds. Uckerman, wat
'n aanhanger van die liberale teologie was, gepreek oor Johannes 16:5-15. Dit
was 'n preek wat deurdrenk was van die gees van die tyd.
Kohlbrugge het dadelik 'n beswaarskrif opgestel en ingedien. Dit is ook deur
vyf ander lidmate onderteken.
Daarin wys hy onder andere op die verswyging van Christus in Uckerman se
preek: "Bij vs. 15 is alleen daarvan gesproken, dat de woorden: 'hij zal het van
het mijne nemen', beteekenen zouden: 'hij zal u geen valsche leer
verkondigen'; zonder dat er gewaagd is van de verdiensten van CHRISTUS,
waardoor den geloovigen den Geest verworven is; - item, van deszelfs
Godheid en Eenswezendheid met den Vader, volgens welke onze Zaligmaker
voornamelijk datgeen, wat de H. Geest verkondigen zoude, het zijne kon
noemen; want CHRISTUS alleen is alles in allen; van Zijne volheid hebben
wij genade om genade, den Geest en het eeuwige leven" (Van Druten,
1884:18).
Kohlbrugge vervolg dan 'n ent verder: "ZEerw. vermeed zorgvuldig de
woorden van wedergeboorte, bekeering, en gebezigde gedurig het woord
verbetering; sprak niets van de wijze waarop een zondaar gerechtvaardigd
wordt door het geloof; niets van JEZUS CHRISTUS, in zooverre hij de eenige
grondslag des geloofs is; niets er van, dat wij van nature in vijandschap tegen
God en onze naasten zijn; niets van onze blindheid, naaktheid en natuurlijk
onvermogen tot eenig goed; niets van de geestelijke behoeften aan de kracht
Gods, die ons alleen bewaart tot de zaligheid; niets van onze voortdurende
afhankelijkheid; - verminkte 1 Pet. 1:2,3; en grondde het grootste gedeelte
zijner leerrede op eene zedelijke verbetering, door eigen kracht en eigen wil"
(Van Druten, 1884:19).
Twee dinge val hier op: enersyds Kohlbrugge se herhaalde beswaar dat daar
niks van Jesus gesê word in die preek nie en andersyds sy klag dat, volgens die
preek van Uckerman, die mens homself kan verbeter uit eie krag.
Aan die einde van die beswaarskrif betrek die beswaardes 'n vroeëre preek van
Uckerman waarin die gebrek aan Christus-verkondiging eweneens na vore
kom: "Wij herinneren ons nog zijne leerrede over KAïN en ABEL, waarin wij
niets vernamen van het geloof van ABEL in het vrouwenzaad, in welke

geloove ABEL alleen geofferd heeft en bij God is aangenomen, gelijk alle
geloovigen der kerk onder het O. Testament" (Van Druten, 1884:20).
Dat dit vir Kohlbrugge in die beswaarskrif om Christus gaan, blyk uit sy slot:
"Nu echter is het ons onmogelijk langer te zwijgen, is het, dat wij CHRISTUS
zullen belijden voor de menschen, opdat Hij ons ook belijde voor den
Hemelsche Vader" (Van Druten, 1884:20).
Duidelik neem Kohlbrugge die swaard op vir Christus alleen en teen die
mensverheerliking en die gees van selfgenoegsaamheid van sy tyd.
3.6.5 Die aanklag was die vonk in die kruitvat. Die kerkraad het geëis dat
Kohlbrugge sy besware onvoorwaardelik moes herroep of hy sou afgesit word.
Hy het geweier en die uiteinde van die stryd was dat Kohlbrugge op 22 Julie
1827 as proponent afgesit is.
3.6.6 Dit is beslis nie vergesog om te beweer dat Kohlbrugge juis oor sy Christus-
belydenis afgesit is nie.
So het hy dit ook ervaar, want toe Cato Engelbert, die vrou met wie hy in sy
eerste huwelik sou tree, tot sy groot teleurstelling by hom pleit om tog maar sy
klag terug te trek, het hy aan haar geskryf: "Zeker de klacht heeft zijne werking
gedaan, - dat is: als het Woord Gods levendig wordt, als het wordt opgewekt,
en men de verdoemelijke eigengerechtigheid, eigen wil en wijsheid dezer
eeuw ter neder slaat, en, in de kracht Gods, Christus, het Evangelie, predikt, en
den zondaar in het hart grijpt, en de groote hanzen en heeren met zwarte
rokken, of dames, fraai versierd en gepluimd, de waarheid zegt, in Gods naam,
uit liefde voor hun eeuwig heil, dan staan duivel en wereld, consistorie en
prelaten op, maken oproer en geweld in het rijk Gods, en hitsen alles samen op
om ons aan het kruis te brengen. Ziedaar de werking van de klacht, en van
hetgeen God mij bevolen heeft te prediken!" (Böhl, 1982:3).
3.7 Sy proefskrif: 'n slag na die rasionalistiese tydsgees
3.7.1 In 1828 begeef hy hom na Utrecht om sy proefskrif te skryf. Dié sou handel
oor Psalm 45.

3.7.2 Toe hy na 'n jaar daarmee klaar was, keer hy aan die begin van 1829 na
Amsterdam terug om dit te laat druk deur C.A. Spin, waarskynlik omdat dié
drukker beskik het oor Arabiese en Siriese lettertipes.
Juis in die tyd het hy lank siek geword. Hierdie beproewing sou egter ryk
vrugte dra, want in die geestelike krisis wat daarmee gepaard gegaan het, is
Kohlbrugge, na sy eie getuienis (Kohlbrugge, 1989:40) deur die Here in die
profesieë ingelei. Daarmee bedoel hy sekerlik dat hy die Ou Testament
Christologies leer verstaan het, want sy groot vriend, Johannes Wichelhaus,
skryf later hieroor die volgende: "In einer langwierigen Krankheit, worin die
Seelenkräfte aufs höchste erregt waren, waren es vornemlich die Propheten,
deren Verständniß ihm in einer noch nicht geahnten Weise eröffnet wurde, und
das große Zeugniß von Gottes Namen und Gottes Gerechtigkeit allein, der
ewige in dem prophetischen Worte niedergelegte Rathschluß von Dem, auf
den Gott alle unsre Sünden hat anlaufen lassen, der mit seiner Seele Bürge
geworden, um mit einem ewigen Opfer Gott für seine Brüder zu nahen - warf
seine Lichtstrahlen in die Schriften der Evangelisten und Apostel hinein so daß
es ihm mit Einem Male klar wurde, warum die Apostel, zuerst durch des Herrn
und dan durch des Geistes Belehrung erleuchtet, so emsig in Mose und den
Propheten geforscht und daraus den ganzen Rath der Seligkeit und der Christo
erschienenen Gnade erkannt haben" (Wichelhaus, 1857:VIII).
Dwars teen die oorheersende opinie van sy eeu leer hy dus verstaan dat die Ou
Testament van Christus getuig en dan nie maar net van Hom as deugdeleraar
nie, maar as die Een wat as Borg die sondes van sy broeders sou dra.
Dit val voorts op hoeveel male Kohlbrugge in sy lewe by die gedagte van die
Christus-getuienis van die Ou Testament uitkom of deur ander daarop gewys
word (vgl. 3.3.1, 3.3.2, 3.3.3, 3.4.3, 3.6.4). Hier kom 'n mens opnuut daarby te
staan.
3.7.3 Hierdie opnuut ontdekte insig het hom egter ook weer in 'n nuwe krisis
gedompel: wat moes hy met hierdie kennis maak? Sou hy dit in sy proefskrif
verwerk, sodat die doktorale verhandeling dit sou weerspieël of sou dit
versigtiger wees om dit vir homself te hou? Indien hy dit tog laat neerslag vind
in sy proefskrif, sou die studie in die oë van die universiteit sekerlik as
onwetenskaplik veroordeel word.

Tog het Kohlbrugge hom nie daardeur laat afskrik nie. Hy het teruggekeer na
Utrecht en by die eerste, literêre gedeelte van sy proefskrif 'n tweede,
teologiese gedeelte gevoeg. Daarin het hy helder en duidelik die Messiaanse
karakter van Psalm 45 laat uitkom. Hy verklaar die psalm dan so dat dit
geskryf is oor Christus en sy bruid, die kerk, en nié, soos geleerdes in sy dae
gemeen het, dat dit slegs 'n Oosterse bruilofslied oor Salomo was nie
(Donkersloot, 1962:25).
Die proefskrif getuig daarom nie alleen van Kohlbrugge se uitstaande kennis
van die Oosterse tale en sy wetenskaplike insig nie, maar dit is ook 'n magtige
slag teen die rasionalistiese tydsgees. Daarin sit hy sy groot lewenstryd, 'n
suiwer Christologie, voort.
3.7.4 Omdat Kohlbrugge se Christologie van die Ou Testament in die volgende
hoofstuk ter sprake kom, sal aldaar meer volledig op die Christologiese inhoud
en verklaringsmetode van Kohlbrugge ingegaan word.
3.7.5 Natuurlik was die rasionalistiese professore in Utrecht glad nie ingenome met
so 'n proefskrif nie. Soos te wagte, het hulle Kohlbrugge se opvatting omtrent
die Messiaanse gedagte in die Psalms verouderd en onwetenskaplik gevind. In
Kohlbrugge (1889c:7) se eie woorde: "Das fanden sie zu abgeschmackt."
Volgens Van Lonkhuijzen (1905:98; voetnoot - uit 'n tydskrif aangehaal) sou
een van hulle gesê het: "Mijnheer! schrijft een andere dissertatie, want het zou
schande zijn voor de Utrechtsch Academie, indien iemand op zulk een stuk in
de 19e eeuw aan onze academie het doctoraat had gehaald", waarop
Kohlbrugge geantwoord het: "Professor, ik schrijf geen andere; men moet mij
dan maar laat vallen." Hy sou liewer druip as om sy Christologiese oortuigings
te verswyg.
Die proefskrif was egter so goed dat hy uiteindelik cum laude geslaag het. Op
4 Junie 1829 het hy sy doktorsgraad ontvang.
3.7.6 Kohlbrugge het egter nie net 'n doktorstitel ontvang vir sy besondere uitleg van
Psalm 45 nie, maar ook 'n vrou.
Catharina Louisa Engelbert, sedert 1825 aan Kohlbrugge verloof, was wees.
Haar oom, H.J. Scholte, was haar voog. In Kohlbrugge se stryd teen Uckerman
het Scholte egter laasgenoemde se kant gekies. Hy wou hê dat Cato haar

verlowing moet breek, maar sy het geweier. Op haar een-en-twintigste
verjaardag het haar voog haar op straat gesit. Kohlbrugge het haar toe na haar
grootmoeder geneem.
Op die dag van sy promosie het Cato se grootmoeder hulle die ja-woord gegee.
Met sy vyf-en-twintigjarige ampsjubileum roep Kohlbrugge die gebeure in
herinnering en dan vertel hy hoe dit verloop het: "Ich hatte damals eine liebe
Braut, und als ich um zu promoviren nach Utrecht ging, sagte deren
Großmutter zu ihr: wenn Kohlbrügge wiederkommt, könnt ihr darum noch
nicht heiraten. Ich sagte: 'Gut'. Als ich nun aber promovirte, sagte die liebe
Großmutter: 'Sag doch mal, Cateau, was thut Kohlbrügge eigentlich?' 'Nun,
der verteidigt Psalm 45'. 'Wie legt er diesen Psalm denn aus?' 'Nun, von
Christo und seiner Braut'. - 'Und das wollen sie nicht annehmen?' - 'Nein, das
wollen sie nicht gelten lassen, sie wollen ihn stürzen'. - 'Was glaubst du? wird
er wohl durchkommen?' 'Ja gewiß', antwortete meine Braut; und ihre
Großmutter darauf: 'Nun, wenn er als Doktor zurüchkehrt, dann kannst du ihm
glückwünschen und ihm sagen, ihr dürstet heiraten; denn wenn er Christum
und seine Braut also verteidigt und sich deren nicht schämt, dann schäme ich
mich seiner auch nicht'" (Kohlbrugge, 1889c:7).
Op 30 Julie 1829 het Kohlbrugge met Cato in die huwelik getree. Die egpaar
het hulle eers in Amsterdam gaan vestig, maar op 18 Maart 1830 het hulle in
Utrecht gaan woon.
3.8 Sy aansoek om toelating tot die Hervormde Kerk: deur die
tydsgees afgewys oor sy Christus-prediking
3.8.1 Nadat die Here hom die sleutel tot die verstaan van die Ou Testament gegee en
Kohlbrugge dit verwerk het in sy studie, het hy, as ywerige skrifgeleerde, hom
steeds meer in die Heilige Skrif verdiep. Daar - in die Woord van God - het hy
gesoek na antwoorde om die leer van verlossing, wat in die Skrif geopenbaar
is, te begryp.
Veral twee vrae het hom besig gehou: die een was na die Wet en die ander na
die kennis van God en sy Naam.

Wat die eerste vraag betref het hy homself, aldus Wichelhaus (1857:IX-X),
afgevra: "Wo blei das Gesetz? Ist Gott wirklich in seinem Rechte, geschieht in
Wahrheit sein heiliger Wille, ist im Himmel alles in Richtigkeit gebracht, so
daß nichts mehr Scheidung macht zwischen dem heiligen Gott und einem
Menschen, der eitel Ungerechtigkeit ist?" Uit hierdie vraag kom na vore dat
die mens enkel ongeregtigheid is en daarom nie die Wet kan vervul en so alles
tussen God en mens regstel nie. Hoe moet dit dan gebeur? Dit is duidelik, al sê
Kohlbrugge dit in die vraag nie in soveel woorde nie: Iemand anders moet dit
doen.
Tweedens worstel Kohlbrugge met die vraag na Christus en die heerskappy
van sy genade: "Wer nur in etwa die Herrlichkeit Christi geschaut, der erfährt
bald, daß alles was in ihm und um ihn ist, mit dieser Herrlichkeit einen
furchtbaren Widerspruch bildet. Dort oben die Gnade, dort oben die
Gerechtigkeit und das Leben, - aber, welche Macht der Sünde, des Todes, des
Finsterniß hier unten! Was ist nun wahr? Wessen ist der Herrschaft? Herrscht
die Gnade wirklich durch gerechtigkeit in ewiges Leben, ist Christus
wahrhaftig auferstanden, ist der Geist da, worin wir die Freudigkeit des
Zugangs haben - oder behaupten Teufel, Tod und Sünde ihre furchtbare
Herrschaft und Gewalt?" (Wichelhaus, 1857:IX).
Besig met hierdie fundamentele vrae, moes Kohlbrugge uitkom by die
strydpunte waaroor dit gegaan het tussen Augustinus en Pelagius, Luther en
Erasmus, Calvyn en Pighius, Gomarus en die Remonstrante (Wichelhaus,
1857:X). Die vraag na die alleenheerskappy van Christus en sy genade in die
redding van die mens was dus in Kohlbrugge se denke aan die orde.
3.8.2 Algaande het dit vir Kohlbrugge duideliker geword wat die apostel Paulus met
Romeine 9, 10 en 11 bedoel. Hy het oortuig geraak van die gereformeerde
gevoel aangaande die leer van die uitverkiesing, soos dit geleer word deur die
Dordtse Leerreëls en die Nederlandse Geloofsbelydenis. Hy het ook Calvyn
bestudeer en met instemming gelees wat hy oor die sakramente leer. Caspar
Olevianus en andere het eweneens sy aandag en goedkeuring geniet
(Kohlbrugge, 1989:44).
3.8.3 Omdat hy nou ten volle oortuig was van "de volkomene overeenstemming der
aloude Christelijke Gereformeerde Religie met den Woorde Gods", kon hy as
eerlike man nie meer langer by die Herstelde Lutherse Gemeente bly nie

(Kohlbrugge, 1989:44). Daarom het hy in Januarie 1830 aansoek gedoen om
lidmaatskap van die Hervormde Kerk te Utrecht.
Wat daarop gevolg het, was 'n lydensgeskiedenis. Hy is van een kerklike
outoriteit na die ander gestuur, maar lidmaatskap is hom nie toegestaan nie.
Hierdie hele drama het geduur tot 19 November 1832 - dus amper drie jaar.
3.8.4 Waarom wou hulle Kohlbrugge nie toelaat nie? Die besoek van Kohlbrugge
aan ene dominee J. van Slogteren werp helder lig op hierdie vraag.
Van Slogteren was in daardie tyd president van die provinsiale kerkbestuur
van Noord-Holland. Op 30 Julie 1831 het Kohlbrugge hom tot Van Slogteren
gewend. Hy wou 'n antwoord hê op die vraag waarom hy nie tot die
Hervormde Kerk toegelaat kon word nie.
In gesprek wat gevolg het, het die waarheid na vore gekom. Eers het Van
Slogteren vir Kohlbrugge gevra: "Gij gelooft toch niet van die oude dingen,
zoo als de hellevaart van CHRISTUS, zoo als de Catechismus dat beschrijft,
enz.?", waarop Kohlbrugge geantwoord het: "Mijn geloof zal openbaar worden
uit mijne belijdenis, die ik van de Hervormde Leer doen zal, uit volle
overtuiging des gemoeds" (Kohlbrugge, 1989:105). Dit is duidelik dat Van
Slogteren as rasionalis nie vrede gehad het met Kohlbrugge se Christologie nie
en dat Kohlbrugge daarenteen met sy hele hart agter die (suiwer) Hervormde
Leer gestaan het. In reaksie daarop het Van Slogteren vir Kohlbrugge
aanbeveel om liewer in sy Lutherse Gemeente te bly, waarop Kohlbrugge hom
daarop gewys het dat hy daaruit weg is uit oortuiging. Wat Van Slogteren toe
gesê het, is eweneens veelseggend: "Non tali auxilio, nec defensoribus istis.
Wij hebben verdedigers als gij zijt niet noodig" (Kohlbrugge, 1989:105). Aan
die einde van die gesprek het Van Slogteren verklaar: "Mijnheer! wij moeten
rust hebben in onze Kerk, rust moeten wij hebben!!" (Kohlbrugge, 1989:106)
'n Onrusstoker soos Kohlbrugge was nie welkom nie.
Uit hierdie gesprek kan afgelei word wat die eintlike rede was waarom
Kohlbrugge lidmaatskap geweier is: die Hervormde Kerk het gevoel dat hulle
Christus-verdedigers soos Kohlbrugge nie nodig het nie. Hy met sy Christus-
prediking en sy verkondiging dat die mens niks kan nie, sou net onrus stook in
'n kerk wat vas oortuig was van die besondere vermoë van die mens.

3.8.5 Kohlbrugge (1989:88-90) vertel van sy wedervaringe in die Herstelde Lutherse
Gemeente en sy ervarings met die Hervormde Kerk aan die hand van 'n
allegorie.
Die allegorie kan so saamgevat en verklaar word: 'n Jong priester
(Kohlbrugge) het almal in sy stad (die Herstelde Lutherse Gemeente)
gewaarsku teen 'n verderflike sameswering teen hulle Vors (Christus). Terwyl
die Vors afwesig was, het die leidsliede (kerkraad) hom gegryp en geëis dat hy
sy waarskuwings tot leuens moes verklaar (die kerkraad het geëis dat hy sy
beskuldigings teen Uckerman onvoorwaardelik moes herroep), anders sou hy
uit die stad geban word (as proponent afgesit word), wat ook gebeur het. Met
sy goeie reg onder die arm en 'n bondeltjie briewe van goedkeuring van sy
Vors teen die bors het die jongeling die pad gevat. Nadat hy lank in die
woestyn rondgedwaal het, het hy in die verte op 'n rots 'n groot gebou (die
Hervormde Kerk) gesien. Hy het daar aangeklop. Ondanks die feit dat hy wou
vertel wat in die stad gebeur het en dat hy die briewe van goedkeuring van sy
Vors wou wys, is hy egter nie toegelaat nie. En dan eindig Kohlbrugge
(1989:90) die verhaal met die woorde: "Wat zal de Heer des Huizes met die
dienaars doen, als Hij zal gekomen zijn?"
Hierdie allegorie sê veel. Dit wys hoe Kohlbrugge die optrede van die
Herstelde Lutherse Kerk en die Hervormde Kerk teenoor hom beskou het: as
opstand teen Christus self en as verset teen en verwerping van sy gesant, wat
tog niks verkeerd gedoen het nie, maar slegs lojaal was aan sy Vors.
3.8.6 'n Studie van briewe wat Kohlbrugge in hierdie tyd geskryf het, toon dat
gedagtes toe al by hom ryp geword het, wat later tot volle wasdom sou kom.
In 'n brief aan sy moeder gedateer 31 Maart 1830 skryf hy dat hy bid dat sy
verlig mag word deur die Heilige Gees om sodoende in te sien dat dit alleen
vrye genade is indien 'n arm sondaar gered word. Dit hang nie af van enige
verdienste of eie werk nie, maar alleen van God se magtige ontferming. Dit is
geloof, naamlik "hetwelk Christus vrijmoedig aangrijpt met Zijn kruis en met
Zijn heerlikheid, om in Hem alleen gezaligd te worden, en gerechtvaardigd en
volkomen te heeten in waarheid voor het aangezicht des heiligen en
rechtvaardigen Gods" (Helbig, 1935:15). As die Gees die mens in sy hart
aangryp en dit vermorsel met die geweldige hamer van die Wet, dan kom die
belydenis dat die mens niks is en niks het en niks wil en niks kan nie. Dan kom
waaragtige besef van sy geestelike armoede. So skryf Kohlbrugge (Helbig,

1935:29-30) in 'n brief van 6 Januarie 1831 aan sy moeder, en dan vervolg hy:
"Waarlijk, wien het wezenlijk ernst wordt, tot de Heere te komen als een arm
zondaar, als een bedelaar ... bij dien komt een oprechte droefheid naar God,
een ongeveins treuren over zijn zonde, een wezenlijke erkenning van volslagen
armoede en krachteloosheid, een levendig besef van te liggen onder den
rechtmatigen vloek en toorn Gods, onder de macht des Satans, onder de
eeuwige verdoemenis, een honger, ja - dat ik mij zoo eens uitdrukke: een
geeuwhonger en dorst naar de gerechtigheid, en daar komt vreugde, vrede,
rijkdom en kracht, zegen en genade, eeuwige verlossing en zaligheid. Men
hoort er zich zalig spreken en wordt verzadigd met genade voor genade uit de
volheid van Christus, den Geneesmeester en Heiland van zondaren en niet van
rechtvaardigen ...". Op 18 Maart 1831, in 'n brief aan sy moeder en
grootmoeder, wys hy daarop dat die mens verlos word nie deur trane, nie deur
boetvaardigheid, nie deur versugtinge, nie deur gebede, nie deur kerkgang of
nagmaal, nie deur nougeset te lewe en homself te verbeter nie, maar "door het
dierbaar bloed van Jesus Christus alleen" (Helbig, 1935:33).
Dit is nie 'n wonder dat Kohlbrugge nie in die rasionalistiese tydsgees vir die
Hervormde Kerk aanvaarbaar was nie.
3.8.7 Nadat Kohlbrugge se aansoek finaal deur die Hervormde Kerk afgewys is, het
hy begin om 'n boek te skryf waarin hy vertel van sy afsetting as proponent
deur die Herstelde Lutherse Gemeente en hoe lidmaatskap hom op
willekeurige wyse deur die Hervormde Kerk belet is. Al sy korrespondensie
met die Hervormde Kerk is daarin vervat. Dié boek het in Maart 1833 verskyn
onder die volgende titel: Het lidmaatschap bij de Hervormde Gemeente hier te
lande mij willekeurig belet. Vooraf gaat mijne afzetting als Luthersche
proponent.
Hy sê ook wat sy bedoeling met die skryf van die boek was. Hy het dit
opgestel "ten einde dezelve voor de rechtbank kome der openbare meening, en
tevens voornamelijk, om zijns goeden naams wille diene, tot zijne
verantwoording voor de Vaderlansche Gemeenten" (Kohlbrugge, 1989:139).
Die boek is geskryf langs die sterfbed van sy vrou (Kohlbrugge, 1989:XXV).
Op 12 Februarie 1833, kort voor die verskyning daarvan, is sy oorlede.

3.8.9 Die dood van sy geliefde eggenote was egter nie die enigste slag wat
Kohlbrugge gehad het om te verwerk nie.
Ook die denkers van die Reveil - Kohlbrugge het alreeds sedert 1822 in die
kring van die Reveil beweeg - se reaksie op die weiering van lidmaatskap aan
hom, was vir Kohlbrugge 'n bittere teleurstelling: hulle het geen hand uitgereik
om hom te help nie. Hulle het nie eens daarteen protes aangeteken nie.
3.9 Kohlbrugge se "tweede bekering": volledige breuk met die
Subjektivisme
3.9.1 In 1833 het Kohlbrugge, ter wille van sy gesondheid, na Elberfeld in Duitsland
vertrek. Dié was geleë in die Wuppertal.
3.9.2 Duitsland was die land van Luther, een van die brandpunte van die Reformasie
van die sestiende eeu. Van daardie roemryke verlede was egter nog net 'n
skadu oor. Die teologie het verval in moralisme en rasionalisme.
Elberfeld en die omliggende Wuppertal het egter 'n gunstige kontras met die
res van die land gevorm. Deur God se genade is die ou beproefde, gesonde en
suiwer leer nog verkondig.
Tog het mensverheerliking ook daar kop uitgesteek. Piëtisme en kwiëtisme,
mistiek en labadisme het gebloei. Die mistiek van 'n Gerhard Tersteegen, die
mistieke geskrifte van Jakob Böhme en die leer van selfheiliging en
selfvolmaking van Samuël Collenbusch en Gottfried Menke, het in die
Wuppertal vrugbare teelaarde gevind. Veral die Piëtistiese werke van F.A.
Lampe is graag gelees. Verder kan ook die name van Johann Arndt en Von
Zinzendorf genoem word.
Genadiglik was daar egter ook 'n Gottfried Daniël Krummacher. Eers 'n
aanhanger van die mistiek van Tersteegen, het hy onder die invloed van
gereformeerde leer gekom en in Elberfeld die leer van die vrye, algenoegsame
genade en van die offerande en priesterskap van Christus gepredik.
Kohlbrugge kon by Krummacher aansluiting vind, maar nie by die ander
predikante nie, want in 'n brief gedateer 17 September 1833 skryf hy: "...
zoveel liefde als ik hier speur voor de leer der vrije genade onder een groot

gedeelte des volks, zoveel afkeer leggen, uitgenome de oude Krummacher, alle
geestelijken, wijzen en geleerden tegen dezelve aan den dag" (Helbig,
1935:75). By hulle almal het, volgens Kohlbrugge (Hesse, 1980:133), die
"pelagiaanse" gees geheers.
Kort voor Kohlbrugge se aankoms in die Wuppertal het daar ook nog 'n sekere
pastoor Jörgens opgedaag. Hy was 'n Metodis wat die mense se gemoedere
opgesweep het. "Drijverig drong hij aan op bekering, hij hamerde met geweld
op de zielen, totdat de mensen in tranen (als hij zelf!) losbraken, hij legde met
verwaarlozing van de rechtvaardigmaking, alle nadruk op de heiliging des
levens, en eiste, opgewonden en opwindend, van de toehoorders vrome
oefeningen, vooral het bidden op de knieën" (Hesse, 1980:140-141). Dat die
predikante en die ouderlinge van die Wuppertal hom selfs op hul kansels laat
optree het, werp sekerlik geen gunstige lig op hulle geestelike
onderskeidingsvermoë en denkrigting nie. Jörgens het voorts elke geleentheid
gebruik om mense teen Kohlbrugge op te steek en om hom as 'n antinomiaan
uit te kryt. Hy het probeer om die lewe vir Kohlbrugge in die Wuppertal
onmoontlik te maak, sekerlik omdat laasgenoemde se Christus-alleen teologie
dwars teen sy prediking ingegaan het.
Dit was dus die geestesklimaat in die Duitsland waarin Kohlbrugge in 1833
aangekom het. Sy preke en uitsprake in daardie dae moet onder andere teen
hierdie agtergrond beoordeel word.
3.9.3 Kohlbrugge se preke het 'n groot indruk op die mense gemaak, aldus doktor
F.W. Krummacher (1845:187-8), 'n jonger neef van G.D. Krummacher, in sy
Palmblätter. Kohlbrugge se eerste preek in die Wuppertal, gehou in Gemarke,
het gegaan oor Psalm 45:14-16 en Krummacher sê daaroor die volgende:
"Schon gleich in den ersten Worten seines Exordiums klang der Grundaccord
seiner ganzen Theologie wie seines innersten Glaubenslebens entschieden
durch." Dan gee Krummacher die eerste woorde van daardie preek (oor Ps. 45)
weer: "Wie der treue Gott doch wuderbahr ist in der Fuhrung seiner Heiligen!
Er mach sie ganz zu nichte, damit Er allein in ihnen groß sei. Er läszt sie Alles
verlieren, damit Er werth gehalten werde. Er nimmt ihnen Alles, damit Er
Alles mit sich ersetze. Den Zweck kennen wir: es ist die Ehre seines Namens,
und unsere Befestigung und dauerhaftes Glück in und bei Ihm. Er macht uns
ganz leer, um uns allein aus seiner Fülle zu überstromen. Das Unsre verdirbt
uns, und wir verderben uns selbst tagtäglich. Er allein hat Alles wohlgemacht

und Er allein macht sein Volk selig von seinen Sünde." Die grondakkoord van
Kohlbrugge se prediking in Elberfeld kan dus, aan die hand van hierdie
woorde, so saamgevat word: God alles en by Hom alles vir die saligheid, by
die mens niks nie. Ook hier weerklink telkens die evangeliese noot: God
alleen.
'n Aanhaling uit 'n brief van Kohlbrugge laat hom ook sien as pastor. Op 'n
sekere dag het 'n man uit Nassaue, nog met stof en sweet bedek vanweë die
lang en uitputtende reis, by hom in Elberfeld aangekom. Hy wou by
Kohlbrugge weet wat hy moes doen om salig te word. Daarop het Kohlbrugge
hom geantwoord dat hy maar weer huis toe moes gaan, uitrus en dit aan die
lewende God moes vra, "dat Die hem dan zou leeren, dat het niet is des
willenden noch des lopenden, maar des ontfermenden Gods" (Böhl, 1982:106).
Wat doen Kohlbrugge hier? Hy wys die man weg van homself en na God se
ontferming alleen.
3.9.4 Daar in Elberfeld het 'n drastiese innerlike verandering by Kohlbrugge
plaasgevind, sy "tweede bekering".
Weer, soos by sy "eerste bekering" (vgl. 3.5.1 en 3.5.2), het dit gebeur tydens
die voorbereiding van 'n preek en weer was 'n vers uit die Romeine-brief die
teks. By sy eerste bekering was die teks Romeine 5:1. Nou was dit Romeine
7:14. Hier is 'n interessante parallel met die lewens van Luther en Calvyn.
Romeine het immers ook in hulle teologiese beskouing en ontwikkeling so 'n
beslissende rol gespeel.
In sy reeds genoemde brief aan Drost (vgl. 3.5.4), wei Kohlbrugge (Van
Lonkhuijzen, 1905:18; Bylae B) breedvoerig oor hierdie ommekeer uit. Daarin
vertel hy hoe hy lank volgehou het "om met de wet in mijn hand tot
volmaaktheid te komen". Die woord "mijn" is by Van Lonkhuijzen kursief
gedruk en Kohlbrugge wil daarmee waarskynlik sê: die Wet was in sy hand in
plaas van in God se hand. Anders gestel: na sy eerste bekering het hy lank
probeer om die Wet self te vervul, in plaas daarvan om sy verlossing in God se
hand alleen te laat. Die enigste vrug daarvan was egter dat hy al dieper
weggesink het in 'n gevoel van totale verlorenheid. Hy was raadop.
Toe het God ingegryp, want Kohlbrugge vertel verder aan Drost (Van
Lonkhuijzen, 1905:18; Bylae B): "... daar, in mijne verlorenheid en
radeloosheid is de Heere mij ontmoet en heeft mij gezegd: Zoo als gij zijt, zoo

zijt gij Mij heilig; daar niets af, daar niets toe! Dat was mij onverwacht,
ongedacht. Ik zag een Lam ter rechterhand der Heerlijkheid ..." Sy aandag is
op die Lam alleen gevestig en die vrug daarvan was die volgende: "... daar heb
ik afstand gedaan van de wet, van alle heiligheid, van al mijn weten van goed
en kwaad, van mijn wedergeboren, bekeerd, vroom zijn, van mijn God kennen,
God beschouwen, van alle godsvrucht, van alles wat vleesch heeft en geeft en
werkt ..." Daarmee bedoel Kohlbrugge sekerlik nie dat hy nou opgehou het om
te leef volgens die Wet nie, maar wel dat hy nou nie langer meer self sy heil
probeer uitwerk het nie, want hy vervolg: "... en nu is mijn eenig heil in de
hoogte en in de diepte: MET ONS IS GOD, en dat Hij is, is mijne eeuwige,
eeuwige (eenige?) vreugde en vrede en leven, en blijdschap en Evangelie en
wet en gebod, - al het andere acht ik, gelijk mijzelven, stof en nul". Dit is sy
enigste heil: die Lam, Immanuel.
Kohlbrugge (1992a:81) vertel aan een van sy leerlinge hoe hy, met die maak
van die preek, voor die aangesig van die Here gelê het en met Hom geworstel
het om die regte verstaan van die Evangelie en om sielevrede. Toe het die
vraag van Bo in sy siel ingedring: "Zijt gij met Mijn Lam tevreden?" Op sy
antwoord: "Ja Heere," het hy as antwoord ontvang: "Dan ben Ik ook met u
tevrede; sta op en schrijf!" Daarop het Kohlbrugge opgestaan en sy preek
geskryf. Dit was vir hom duidelik: die Lam alleen was vir God genoeg.
Met sy "tweede bekering" het Kohlbrugge die Subjektivisme finaal en totaal
vaarwel toegeroep. Die mens was vir hom 'n nul en Christus alles. Daarom
moes hy die Wet uit sy hande laat gaan om dit in die hand van die Lam alleen
te lê.
3.9.5 Op 31 Julie 1833 lewer hy sy preek oor Romeine 7:14.
3.10 Sy preek oor Romeine 7:14: die mens verneder, Christus
verheerlik
3.10.1 Daar in Elberfeld het Kohlbrugge sestien keer gepreek, maar die preek oor
Romeine 7:14 is die bekendste. Dit het hom beroemd en berug gemaak, want
dit was juis na aanleiding van hierdie preek dat hy uitgekryt is as 'n
antinomiaan (Locher, s.a.:15).

3.10.2 In 'n brief gedateer 23 November 1833 aan Ursulina Philippina, barones van
Verschuer, wat later sy tweede eggenote sou word, vertel hy hoe die preek
ontstaan het.
Maandag 29 Julie, so vertel Kohlbrugge (1992a:80), was hy besig om
Romeine 7 te lees. Op daardie tydstip het hy gemeen dat Romeine 7:14 soos
volg moet lees: "ik ben vleeschelijk verkocht onder de zonde", dus sonder 'n
komma na die "vleeschelijk". Daardie aand toe hy by die huis kom, was daar 'n
boodskap van G.D. Krummacher of Kohlbrugge die Woensdag vir hom sou
preek. Die Dinsdagoggend is hy na hom toe en het hy Krummacher siek
gevind. Daarop het hy ingestem om die preekbeurt vir hom waar te neem.
Kohlbrugge vervolg dan in die brief: "Ik kom te huis, bid God om een tekst,
sla in het Grieksch Rom.7:14 op, en lees: 'ik ben vleeschelijk, onder de zonde
verkocht'. Ik weet niet, dat mij in mijn leven iets meer heeft aangegrepen, als
die komma te zien. Ik viel neder voor den Heere, loofde Zijnen Naam, prees
Zijne erbarming, en schreef met eene mijzelf onbegrijpelijke snelheid de preek
op ..."
3.10.3 Waarom gaan dit eintlik vir Kohlbrugge by die lees van die komma?
Eers het Kohlbrugge die teks so gelees: vir sover die mens vleeslik is, is hy
verkoop onder die sonde. Vir sover die mens geestelik is, dit wil sê
wedergebore en bekeerd is, is hy vry van die sonde. Hy het die woord
"vleeslik" dus aanvanklik as bywoord verklaar en in die gelowige 'n vleeslike
en 'n geestelike deel onderskei. In die Grieks is "vleeslik" egter nie 'n bywoord
nie, maar 'n byvoeglike naamwoord. Dit hoort dus nie by die werkwoord
"verkoop" nie, maar by "ek".
Met die ontdekking van die komma kom hy egter tot die gevolgtrekking dat
daar moet staan: die wedergebore mens is in homself slegs vleeslik, verkoop
onder die sonde.
3.10.4 Wie die preek onbevooroordeeld lees, kom tot die ontdekking dat Kohlbrugge
nie daarin antinomianisme wil leer nie, maar wel anti-Subjektivisme. Hy wil
dus nie 'n streep deur die Wet trek nie, maar wel deur die eiewaan van die
hoogmoedige mens as sou hy, met die Wet in die hand, sy eie saligheid op 'n
manier kon help bewerk. Positief gestel: hy wil die mens na Christus alleen
dryf.

Dat dit sonder enige twyfel Kohlbrugge se bedoeling was, kan alreeds in die
eerste (meer algemene) inleiding van sy preek gehoor word. Daarin dui hy aan
wat die bedoeling van die Wet is. Die bedoeling van die Wet is enersyds om
die mens uit "dit hun paradijs van Christelijk doen en laten en (geest)drijverij"
te dryf en andersyds om hul "van den zandgrond van hun eigen loopen en
willen af en naar den Rotsteen Christus" te jaag (Kohlbrugge, 1992a:51).
Enersyds is die Wet gegee "opdat een arme zondaar ... zijne onmacht recht
levendig gevoele", andersyds (en samehangend met die vorige) "opdat de
verootmoedigde ziel hare zaligheid geheel en al in de handen des barmhartigen
Gods en Zaligmakers overgeve" (Kohlbrugge, 1992a:51).
In die tweede (meer op die teksinhoud toegespitsde) inleiding sluit Kohlbrugge
aan by die beeld van Romeine 7:1-3, naamlik dat die getroude vrou deur die
Wet aan die lewende man gebonde is en dat sy 'n egbreekster is as sy 'n ander
man s'n word terwyl haar man lewe. Na aanleiding daarvan sê hy: "Wij moeten
eens voor altoos óf door verdienste óf door genade leven, door de geheele Wet
of geheel door Christus ... Zoo zijn wij dan ook overspelers, als wij meenen,
dat wij eensdeels door onze vroomheid, en in een ander opzicht door Christus
zouden kunnen leven" (Kohlbrugge, 1992a:53).
In Romeine 7:3 redeneer Paulus dat die lewende vrou nie meer gebonde is aan
die Wet van die man as die man gesterf het nie. In aansluiting by daardie beeld
sê Kohlbrugge in sy tweede inleiding dat "de Wet ons een lijk is" (Kohlbrugge,
1992a:53). Dit sê hy, in die lig van sy inleiding beskou, nie van die Wet as reël
van dankbaarheid nie, maar wel van die Wet as middel in die mens se hand om
sy heil ten dele of heeltemal self te bewerk.
In die inhoud van sy preek, dui Kohlbrugge aan die hand van drie hoofpunte
aan hoe futiel dit is om die Wet te gebruik as middel om self die saligheid uit
te werk.
Die eerste hoofpunt lui: Want wij weten, dat de Wet geestelijk is. Wie deur
wetswerke salig wil word, moet besef dat die Wet geestelik is, dit wil sê dat dit
die mens innerlik en uiterlik heeltemal opeis. Die mens kan hom egter nie so
honderd persent gee nie. Daarvan oortuig, word die mens gedring om sy "hoop
alleen op Christus te stellen" (Kohlbrugge, 1992a:56) en dring Kohlbrugge by
hom aan: "Werp uwe heiligingskrukken weg, verre van u weg! gij komt er den
berg Sion niet mede op (Ps.24)." (Kohlbrugge, 1992a:57.) Volgens

Kohlbrugge (1992a:58) bedoel Paulus met die woorde dat "die wet geestelik
is", om die siel uit die Wet uit te dryf, "uit hare werken, uit alle middelen om
heilig en vroom te worden, uit alle pogingen om de zonde uit zichzelven te
dooden en kwijt te worden, uit, - opdat zij zoo op de teederste wijze tot
Christus getrokken worde, om alleen in Hem te worden gevonden, als bij een
ander Man, Die er alleen verstand van heeft, met Wet, zonde, duivel en dood
om te gaan, maar in Wiens Huis eene volkomene vrijheid van Wet, zonde en
dood vasstaat en heerscht, en louter Genade, Vrede, Blijdschap, Gerechtigheid
en eeuwig Leven luisterrijk heerschappij voert".
In sy tweede hoofpunt gaan Kohlbrugge dieper daarop in hoekom die mens nie
die Wet kan onderhou nie. Die opskrif gee sy rede: Want ik ben vleeschelijk.
Die Wet eis die mens in- en uitwendig op. Die mens daarenteen is inwendig en
uitwendig vleeslik, "geheel uit vleesch geboren, uit zondig zaad geteeld en in
zonden ontvangen; vandaar is het gedichtsel en het trachten van mijn hart boos
van mijne jeug aan, en het houdt niet op; vandaar ben ik een onreine uit
onreinen, en is de bodem mijns harten enkel zonde, ja alles, wat in en aan mij
zich roert en beweegt, te gelijk met al mijne krachten, begeerten, lusten,
neigingen, - mijn geheel bestaan is zonde ..." (Kohlbrugge, 1992a:59).
Vervolgens vestig Kohlbrugge (1992a:60) die aandag daarop dat die woorde
"Ik ben vleeschelijk" nie in die verlede tyd staan nie, maar wel in die
teenwoordige tyd: Paulus sê dit dus van homself as wedergeborene. Maar hoe
kon Paulus dan die Here behaag? Daarop antwoord Kohlbrugge weereens deur
op Christus alleen te wys: "Niet anders, dan als een arme en ellendige, die de
genade evenzoo deelachtig was, als de moordenaar aan het kruis dezelve
ontving; niet anders, dan zooals hij in God geloofde, Welke Dien, Die van
geene zonde wist, voor ons tot zonde gemaakt heeft, opdat wij werden
gerechtigheid Gods in Hem" (Kohlbrugge, 1992a:61).
Kohlbrugge sluit ook die tweede hoofpunt af met die solus Christus as hy sê:
"Zoekt Christus en Zijne gerechtigheid, en leert het, zonder iets, u bloot op
Gods genade en Zijne barmhartigheid te laten drijven, en tracht daarnaar, dat
gij meer en meer in Christus wordt gevonden" (Kohlbrugge, 1992:66). In Hom
het die mens alles en ontbreek dit hom aan geen deug wat God in hom wil
aanskou nie.
Derdens staan Kohlbrugge stil by die woorde "verkocht onder de zonde". Dit is
die laaste hoofpunt. Daarmee sê Paulus dat hy 'n sondeslaaf is. Daarom bly

daar geen ander raad of troos oor nie, "dan alleen bij den laasten Man, Jesus
Christus, onzen Heere, Die de Wet voor de Zijnen vervulde, en alles volbracht
heeft" (Kohlbrugge, 1992a:69).
3.10.5 Kohlbrugge se prediking - veral die preek oor Romeine 7:14 - het beroering
veroorsaak in die Wuppertal. Die kerke het volgestroom. By sommige het sy
gedagtes groot inslag gevind, by ander het dit teenstand uitgelok.
In briewe aan sy vriende in hierdie tyd hoor 'n mens van beide reaksies.
Enersyds was daar positiewe reaksie. Mense het hom verdring om oor vrae
rakende hulle geestelike lewe voorligting te kry. "De gehele dag ben ik door
bekommerden omringd, die iets van Gods vrije genade en Christus'
gerechtigheid begeren te horen. Ik vind nauwelijks tijd om te eten" (Hesse,
1980:150). Andersyds was daar ook vyandskap teen sy leer van vrye genade,
en nie die minste van die kant van leiersfigure in die kerk nie (vgl. 3.9.2). So 'n
prediking moes teenstand uitlok in 'n omgewing waar die Subjektivisme welig
getier het.
3.10.6 Daar was egter ook nog 'n ander rede waarom van die leiersfigure in die kerk
Kohlbrugge nie kon uitstaan nie. Dit het gedraai om die voorstel van die
regering dat die Lutherse en Gereformeerde Kerke moet verenig in een
kerkverband (die sogenaamde "Union") met een liturgie (die sogenaamde
"Agende"). Besturende instansies het egter met reg vermoed dat Kohlbrugge
hom daarteen sou verset, daarom het hulle geagiteer teen sy opname in die
kerk. Hulle het dit selfs reggekry dat die regering hom verbied het om in die
Rynprovinsie te preek.
So is Kohlbrugge vir die derde keer in sy lewe van die kansel verban.
Op 4 Januarie 1834 het hy Elberfeld verlaat.
3.11 Breuk met die Reveil, breuk met die tydsgees
3.11.1 Terwyl Kohlbrugge nog in Elberfeld was, het hy sy Drei Gast-Predigten (Ps.
45:14-16; Ps. 65:5; Rom. 7:14) wat aldaar gepubliseer is, ook aan sy Reveilse
vriende in Nederland gestuur.

3.11.2 In die kring van die Reveil is sy preke - en veral die een oor Romeine 7:14 -
egter nie positief ontvang nie, inteendeel.
Op 15 November 1833 het Isaac da Costa, hulle leier, in 'n skerp verwoorde
brief daarop geantwoord. Hy het Kohlbrugge van antinomianisme beskuldig en
dat hy die derde deel van die Heidelbergse Kategismus nie tot sy reg laat kom
nie. Volgens hom het Kohlbrugge wel 'n oog vir die werk van Christus vir ons
(die regverdiging), maar nie vir die werk van Christus in ons (die heiliging)
nie. Da Costa skryf voorts dat dit wel Skriftuurlik is om van 'n borgtogtelike
regverdiging te praat, maar die gedagte van borgheiligheid of borgtogtelike
heiligmaking vind hy onskriftuurlik. "Wij kunnen gerechtvaardigd worden
door eene gerechtigheid buiten ons; doch onze heiligmaking (hoe ook nog hier
op aarde gebrekkig of liever aanvankelijk en klein) moet in ons zijn." Verder
beskuldig Da Costa Kohlbrugge daarvan dat Christus se koninklike amp "door
hetwelken de Heere en Heiland de harte gewillig maakt Zijner onderdanen, en
hen met Zijnen gouden scepter en herderstaf in de geboden Zijner heilige
liefdewet leidt en bestiert" (Locher, s.a.:15-20).
3.11.3 Oor die brief van Da Costa moet egter 'n paar kritiese opmerkings gemaak
word.
Eerstens is dit jammer dat hy nie eers vir Kohlbrugge gevra het wat hy presies
in sy preek bedoel het, voordat hy hom so swaar beskuldig het nie. 'n Mens kry
tog die idee dat hy Kohlbrugge hier onverhoord veroordeel (Locher,
s.a.:25-26).
Tweedens moet gesê word dat die gedagte van borgheiligheid wel Skriftuurlik
is. In sy kommentaar op 1 Korintiërs 1:30 - Da Costa gebruik juis hierdie teks,
wanneer hy 'n borgtogtelike heiligheid ontken! - sê Velema (1988:33): "... de
heiliging wordt hier voorgesteld als toegerekende heiliging. Het gaat niet om
een deugd die wij met behulp van Christus ons eigen maken. Christus is niet
maar stimulans tot het mijden van de zonden en het zuiver leven naar Gods
geboden. Als we zelf de heiligheid tot stand moesten brengen, zou ze buiten
ons bereik liggen. Neen, de heiliging voor Gods aangezicht is een geschenk
van Christus ... We kunnen het ook zo zeggen: Ze is buiten ons om en zonder
ons tot stand gekomen, al blijft ze niet buiten ons." Daarby skryf Velema
daaraan toe: "Met name Kohlbrugge heeft op de toerekening van Christus'
heiliging de nadruk gelegd."

Borgheiligheid is ook iets wat deur die Heidelbergse Kategismus geleer word.
Daar word immers juis in die deel oor die verlossing - in die afdeling wat
handel oor wat God buite ons en vir ons in sy Seun gedoen het! - bely dat God
die Here Jesus "vir ons tot wysheid, geregtigheid, heiligmaking en volkome
verlossing gegee het" (HK: v/a 18). Hier sinspeel die Heidelberger op 1
Korintiërs 1:30. Voorts moet verwys word na vraag en antwoord 60 en 61,
waar geleer word dat die heiligheid van Christus die gelowige toegereken en
geskenk word.
Da Costa het dus inderdaad afbreuk gedoen aan die werk van Christus en wat
borgheiligheid betref, is hy die een wat nie getrou is aan die belydenis nie!
In die vierde plek moet ook verskil word van Da Costa se siening van Christus
se koninklike amp. Hy beperk dit tot die heiligmaking in die gelowige, wat
sekerlik 'n te eng beskouing is. As Koning skryf Hy nie net die Wet in die
gelowiges se harte nie. Hy het ook sy Heilige Gees uitgestort en die gelowiges
deur sy Gees deelgegee aan sy heiligheid en skuldbetaling, om maar net twee
ander aspekte van sy koninklike werk te noem.
Vyfdens moet ook gesê word dat Da Costa - en vele teenstanders van
Kohlbrugge na hom - Kohlbrugge nie goed begryp het nie. "Zij gaven zich niet
voldoende rekenschap van het feit, dat het in Kohbrugge's protest allereerst
ging tegen elke vorm van wettische heiliging, tegen de 'werken der wet' in de
kerk en teologie van zijn dagen, zoals duidelijk blijkt uit zijn voortdurend
teruggrijpen op Paulus' woorden over de wet, die immers - bij Paulus
duidelijker en ondubbelzinniger dan bij Kohlbrugge - niet gericht waren tegen
de wet Gods zelf, maar tegen het nomistisch misverstaan van de wet. Daardoor
maakt b.v. Da Costa's kritiek op Kohlbrugge's preek ook een onbevredigende
indruk en krijgen we uit deze briefwisseling de indruk, dat ze langs elkaar
heen redeneren en dat de discussie onvruchtbaar blijft" (Berkouwer, 1948:5;
vgl. ook Berkouwer, 1949:104).
3.11.4 Of miskien het Da Costa Kohlbrugge se preek juis wel goed verstaan. Miskien
het hy aangevoel dat bewegings soos syne - die Reveil - daarin aangespreek
word.
Iemand soos Kluit (1970:240), die groot kenner van die Reveil, soek in die
Piëtisme van die Reveil die oorsaak vir die breuk tussen hulle en Kohlbrugge.

Terselfdertyd was hulle nakomelinge van die Aufklärung en het daar tog iets
van die verheerliking van die redelike, deugsame mens in hul geleef. Kluit
(1970:242) wys ook op die Metodistiese invloede en stel dan dat dit vir die
Reveil onmoontlik was om in sy denke finaal afstand te doen van die mens in
sy eie kragte. Elders vestig Kluit (1961:35) die aandag op die ooreenkoms
tussen die stryd tussen Da Costa en Kohlbrugge, en "de strijd die John Wesley
en John Fletcher, achttiende-eeuwse arminiaanse methodisten, voerden met
calvinisten en antinomianen, zoals zij zeiden, over de heiligmaking. Frappante
gelijkenissen komen naar voren. Da Costa vertoont ongetwijfeld arminiaanse
trekken."
Kohlbrugge het dus op seer tone getrap.
3.11.5 Reeds toe Kohlbrugge nog in Elberfeld was, het hy begin aan 'n antwoord op
Da Costa se brief. Op 11 Februarie 1834 is die lywige brief van drie-en-dertig
bladsye voltooi.
Daarin verwerp hy (Locher, s.a.:26-27) Da Costa se beskuldiging dat hy 'n
antinomiaan is. Kohlbrugge noem dit self 'n "gruwelijke en helsche dwaling"
en hy verwyt Da Costa dat hy hom van so iets verdink, terwyl hy tog weet dat
Kohlbrugge "met eene reine conscientie voor God en menschen zoekt te
wandelen". Hy wil dus sê dat sy eie lewenswandel bewys dat hy nie 'n
antinomiaan is nie.
Kohlbrugge reageer ook op Da Costa se aantyging dat die dankbaarheid, deel
drie van die Heidelbergse Kategismus, geen aandag in sy preek kry nie. Dat
die stuk oor die dankbaarheid wel deeglik in aanmerking kom, is duidelik uit
die hele preek. Kohlbrugge haal verskillende voorbeelde uit sy homilie aan om
dit te staaf en dan konkludeer hy: "Verwierp ik nu het derde stuk van den
Heidelbergschen Catechismus, zoo had ik er niet van gerep. Maar ik ben hier
geheel overeenstemmend met Zondag 44, Vraag 114" (Locher, s.a.:29).
Kohlbrugge antwoord eweneens op die gedagte van Da Costa dat daar nie so
iets soos borgheiligheid is nie. In sy brief het Da Costa geskryf: "Doch even
uitdrukkelijk leert de Schrift, dat met deze Rechtvaardigmaking
onafscheidbaar verbonde, en toch van dezeve wezenlijk onderscheiden (bloed
en water, Joh. 19) de Heiligmaking van den Christen is" (Locher, s.a.:17).
Daarop reageer Kohlbrugge deur te sê: "'Het Water, dat uit de zijde onzes

dierbaren Zaligmakers vloeide, beteekent de heiligmaking', zegt gij. - Dit
mocht nog bewezen worden. Waaruit bewijst gij dat? Uit 1 Joh. 5:6 en 8 laat
zich dit niet opmaken. - Kunt gij het bewijzen, dan heb ik gerechtigheid en
heiliging beide te gelijker tijd in die dierbare en kostelijke wond, en uit die
wond; en dit is juist de inhoud van mijne preek" (Locher, s.a.:31).
Later in die brief kom Kohlbrugge weer terug op die gedagte van borgtogtelike
heiligheid. Hy haal eers aan wat Da Costa sê: "Gij schrijft: 'Die in Christus tot
rechtvaardiging gelooft, wordt [kursivering van Kohlbrugge, nie van Da Costa
nie - A.H.B.] ook daardoor zelve een nieuw schepsel' " (Locher, s.a.:32). Dit is
volgens Kohlbrugge nie waar nie: "De Schrift zegt: Hij is het, - hij is het (Zie 2
Cor. 5:17, kaina ta panta)." Danksy die toegerekende heiligheid van Christus is
die gelowige heilig.
Kohlbrugge (Locher, s.a.:48-51) bestry Da Costa se mening dat die
heiligmaking uitsluitlik tot die koninklike amp van Christus beperk mag word,
die wysheid net tot sy priesterlike en die regverdigmaking slegs tot sy
priesterlike amp uitvoerig. Christus is nie verdeeld nie. "Christus Jesus is mij
tot wijsheid, als Profeet, Hoogepriester, Koning, Zaligmaker, zoo ook tot
gerechtigheid, zoo ook tot heiliging, etc." (Locher, s.a.:49).
Da Costa moes beter op sy bedoeling met die preek gelet het, verwyt
Kohlbrugge (Locher, s.a.:27-28) hom voorts. Dan sou hy hom ook beter
begryp het en anders oor die preek geoordeel het. "Gij zoudt anders geoordeeld
hebben ... indien gij op het thema gelet had: 'der Christ in sich selbst', en
opgemerkt, dat ik in de geheele preek het oog heb op die heiligmaking, welke
de Christen zich voorstelt naar in wettische, en niet evangelische wijze, alzoo
zoolang hij nog niet tot het geloof gekomen is, terwijl hij, zonder nog te weten,
hoe hij er aan is bij den Heere, geplaagd wordt door den Duivel, en het
ongeloof, bij het zien op zijne diepe verdorvenheid, en wederom dat ik het
eenige middel heb aangewezen, waardoor de Christen, die tot het geloof
gekomen is, in ware Godzaligheid wandelt." Eers het hy dus 'n wettisistiese
heiligmaking afgewys en daarna die suiwer weg getoon: Christus, die enigste
middel.
Kohlbrugge sluit die brief af met 'n skerp opmerking aan Da Costa: "God ...
zette u haast weder op het fondament Christus, want gij zijt er van
afgeschoven" (Locher, s.a.:58). Daarin kan gesien word wat Kohlbrugge die

meeste geraak het in die brief van Da Costa: die werk van Christus en Christus
alleen kom nie daarin tot sy reg nie.
3.11.6 Op een opmerking in Kohlbrugge se brief moet die aandag nog gevestig word.
As hy dit het oor Da Costa se siening van die heiligmaking en die
borgheiligheid, beskuldig hy hom dat sy voorstelling te sistematies is. Dit "is
meer uit de latere Gereformeerde Godgeleerden. Christus is erdoor verdrongen
geworden ... de conscientie bezwaard, de bekommerden door allelei
kenteekenen geplaagd" (Locher, s.a.:31-32).
Hier is beslis 'n kritiese verwysing van Kohlbrugge na die Nadere Reformasie
("de latere Gereformeerde") en hulle klassifikasiemetode met sy kenmerke
("allerlei kenteekenen") (vgl. 2.3.4.2). Dit is eweneens 'n sinspeling daarop dat
Da Costa - in sy siening van die heiligmaking - (negatief) deur hulle beïnvloed
is.
In 'n artikel verwys Stam (1983:487-488) ook na Kohlbrugge se siening van
die Nadere Reformasie. Volgens hom wou Kohlbrugge niks van die kenmerke-
leer van laasgenoemde rigting weet nie. Dit was vir hom 'n aantasting van God
se soewereiniteit. Stam haal aan wat Kohlbrugge na aanleiding van Hebreërs
10:22 geskryf het: "Moet echter de genezing eerst aanwezig zijn, en dan de
Medicijnmeester? Eerst de kenteekenen van ware genade, en dan de
genade? ... De duivel en het versaagde geweten zouden gaarne de fondamenten
der aarde en des hemels omkeeren, maar ik zeg: eerst de Medicijnmeester met
de balsem Gileads, en Hem den wond en de schande ontdekt, alsdan de
genezing; en eerst de genade, de ware, die alleen genade is, en dan de
kenteekenen, maar deze niet in ons gezocht, maar in de opene litteekenen des
Heeren, waarin Thomas haar vond, kenteekenen, niet naar ons verstand,
oordeel en meening maar naar het oordeel, de uitdeling en meening der
genade. Eerst het geloof, dan het werk. Laat ons echter op den Heere zien, en
laat ons intusschen de handen stilhouden terwijl Hij het ons wil voordoen."
Kohlbrugge wys die mens dus weg van die gebruik om allerlei kentekens of
kenmerke van genade in homself te soek. Die kentekens van genade moet
alleen gesoek word in die wonde van Christus. 'n Teologie wat 'n arm sondaar
pla met allerhande kenmerke was vir hom verfoeilik.

3.11.7 Kohlbrugge is, na aanleiding van sy preek oor Romeine 7:14, deur Da Costa
en vele na hom van antinomianisme beskuldig - wat alles behalwe sy oogmerk
daarmee was.
Die beste uitlegger van iemand se woorde is egter sekerlik die skrywer of
spreker self. In dié verband is dit belangrik om, naas die brief aan Da Costa,
ook te verwys na 'n brief wat Kohlbrugge op 25 November 1840 aan 'n vriend,
Steven de Clerq, geskryf het. Daarin sê hy (weer) wat sy bedoeling met die
preek was: "Nu dan: den mensch totaal van de wet af te brengen, en juist zóó
er in te houden, of in te brengen, geheel van eigen grond af - op den grond die
eeuwig is in de hemelen en die goed is in de oogen des Heeren - is de
strekking van preek en boek [Kohlbrugge het ook nog later 'n boek oor
Romeine 7 geskryf - A.H.B.] ... Dat zulk een mensch met al zijn doen en
denken en Evangelium en geheelen Godsdienst in zijn niet wegzinkt, en zich
in deze hopelooze diepte overgezet gevoelt in het rijk des Zoons van Gods
liefde en alzoo - zonder doen of deugd te kennen, alleen God kennende en Zijn
wil, belijdende Zijn eeuwige erbarming over hem goddelooze, zonder macht,
met het Woord des levenden Gods tot grond, - Gods wil doet, en in zwakheid,
in ongeloof, in versagen, in angst en benauwdheid, in afkeerigheid - toch Gods
wil doet, en zich daarvan ook goed bewust is, en er toch niets van maakt, dat
hij ze doet, is hetgeen ik meende en meen, - en zo behoort het te wezen" (Böhl,
1982:116). Dit was dus Kohlbrugge se oogmerk: hy wou die grond van
wetswerke onder die mens se voete wegneem en hom plaas op 'n ander grond,
die enigste grond van behoud, op Christus alleen - die enigste manier waarop
hy die Wet volmaak sou kon vervul.
Hoek (1964:1-159) het 'n boek geskryf met die veelseggende titel: H.F.
Kohlbrugge, de onheilige heilige. Daarin sê hy (Hoek, 1964:14) dat
Kohlbrugge se leuse was: "Ik ben niet heilig, maar mijn Heiland is heilig." Hy
het geleef uit die heiligmaking van Christus. Daarom kan Kohlbrugge volgens
Hoek die beste getipeer word as "een onheilige heilige".
3.11.8 Op 31 Oktober 1834 tree Kohlbrugge in die huwelik met Ursulina Philippina,
barones van Verschuer.
3.12 Kohlbrugge se houding teenoor die Afskeiding

3.12.1 Aan die begin van 1834 het Kohlbrugge na Nederland teruggekeer. Dit was
ook die jaar van die Afskeiding. Op 19 Desember 1833 is Hendrik de Cock,
Hervormde predikant te Ulrum, voorlopig geskors en op 29 Mei 1834 is hy
afgesit. Dit was die begin van die Afskeiding.
3.12.2 Met De Cock het dit net soos met Kohlbrugge gegaan.
De Cock is afgesit, omdat hy hom verset het teen die rasionalisme in die kerk.
Kohlbrugge is eweneens as proponent by die Herstelde Lutherse Gemeente
afgesit, omdat hy die rasionalisme van Uckerman teengestaan het en dit was
dieselfde rasionalistiese tydsgees wat hom lidmaatskap van die Hervormde
kerk geweier het.
Aangesien Kohlbrugge in dieselfde bootjie was as De Cock en die kansel aan
alle kante verbied is, sou 'n mens verwag dat hy ook met die Afskeiding sou
saamgaan. Dit was immers vir hom 'n kans om tog nog predikant te word.
Tog het Kohlbrugge nie met die Afskeiding meegegaan nie. Sy
korrespondensie in hierdie tyd, onder andere twee briewe aan leiers van die
Afskeiding, gee 'n aanduiding waarom hy dit nie gedoen het nie.
3.12.3 Die eerste brief van belang is dié van Kohlbrugge aan Hendrik de Cock. Dit is
geskryf op 3 Mei 1834, dus na De Cock se skorsing en ses-en-twintig dae voor
sy afsetting en die daaropvolgende Afskeiding. Blykbaar het De Cock hom om
advies gevra (Kohlbrugge, 1834:3).
Daarin meld Kohlbrugge dat hy De Cock se boek Verdediging van de ware
gereformeerde leer en van de ware gereformeerden, bestreden en ten toon
gesteld door twee zoogenaamde ger. leeraars, of de schaapskooi van Christus
aangetast door twee wolven en verdedigd door H. de C. met instemming
gelees het. Hy skryf ook dat hy De Cock se skorsing ten sterkste afkeur.
Sy advies aan De Cock is om passief te bly, maar geen geweld te gebruik nie.
Enersyds raai Kohlbrugge geweld af. "Geweld hebben de Apostelen niet
gebruikt, kracht of geweld van menschen, vleeschelijke wapenen doen het ook
niet, maar zijn een gruwel in Gods oogen, en zijn altoos nadeelig voor de zaak
der waarheid, zooals de geschiedenis der Hussieten duidelijk bewijst"

(Kohlbrugge, 1834:5). Wat hy met "kracht of geweld van menschen" bedoel,
blyk uit die res van die brief: "... uit den brief aan zuster Verschuur
geschreven, blijkt, dat gij mijne meening zóó had opgevat, alsof de gemeente
geweld met geweld moest keeren, en gij u aan het hoofd daarvan moest
stellen" (Kohlbrugge, 1834:6). Daar sinspeel hy op afskeiding en dit kom vir
hom neer op krag of geweld van mense, vleeslike wapens. En dit is "een
gruwel in Gods oogen" (Kohlbrugge, 1834:5). Dat hy afskeiding sou goedkeur,
ontken Kohlbrugge (1834:6) ook ten sterkste: "Ik gruw van zulk een leer."
Andersyds beveel hy De Cock aan om passief te wees. Daarmee bedoel hy
egter nie niksdoen nie, maar preek, en met preek bedoel hy om dit in die hande
van Christus Triomfator alleen te laat.
"Passief moeten wij zijn in alles." So skryf hy (Kohlbrugge, 1834:5) aan De
Cock. Vervolgens illustreer hy wat hy met hierdie passiwiteit bedoel: die
apostels het nie geweld gebruik nie, "maar hunne lippen lieten zij niet
bedwingen" (Kohlbrugge, 1834:6). Hulle het hulle predikamp getrou bly
beoefen. Dit moet De Cock ook doen, al moet hy in 'n barak, stal, hoerhuis of
varkhok preek.
Daarna laat Kohlbrugge (1834:7) die geheim van die triomf van die apostels se
prediking sien: "Zij hebben overwonnen door het bloed des Lams." En weer
word alle menslike aktiwisme afgewys waar hy sê: "Het Lam zal ze
overwinnen, geen stok of geweer, maar de Heere, en wie hier een andere weg
zoude willen inslaan, maakt het erger dan Uza, die de arke Gods met eigen
hand wilde overeind houden."
Die Lam sal dit doen en Hy alleen en al wat De Cock moet bly doen, is om die
Lam te predik. Dit is waarop Kohlbrugge se advies neerkom.
Afskeiding beteken dus vir Kohlbrugge om op die mens en op menslike aksies
te steun. Deur slegs te preek, daarenteen, beteken om die optrede aan Christus
alleen oor te laat. Daarom het hy in die Afskeiding 'n vorm van Subjektivisme
gelees en dit ten sterkste afgekeur.
Toe De Cock dit nie by passiwiteit laat bly het nie maar 'n afskeiding begin
organiseer het, het Kohlbrugge hom alreeds in 1835 skerp teen die Afskeiding
uitgespreek.

3.12.4 Tog het nie net hulle aktiwisme Kohlbrugge tot verwerping van die Afskeiding
gebring nie, ook die afgeskeidenes se verwerping van sy Romeine 7-preek het
daarin 'n baie groot rol gespeel.
Volgens B. Lütge (Locher, 1934:15) sou H.P.Scholte, een van die leiers van
die Afskeiding, vir Kohlbrugge gesê het: "Die preek van jou over Rom. 7:14 is
vervloek," waarop Kohlbrugge geantwoord het: "Dan zijt gij ook vervloekt
met al uw doen."
Op 22 Oktober 1835 skryf Kohlbrugge aan sy boesemvriend Hermannus Van
Heumen die volgende oor die afgeskeidenes se afwysing van sy preek:
"Daarmede verwierpen zij de waarheid Gods, verhieven zij zich tegen de
kennisse Jesu Christi; en behoorde hun werk tot het Beest uit den Afgrond"
(Van Lonkhuijzen, 1905:196).
Waarom sou Kohlbrugge so ontsettend kras oor die Afskeiding geoordeel het?
Was dit maar net dat hy persoonlik beledig gevoel het omdat sy preek verwerp
is, of sit daar meer agter by hom? 'n Brief van hom aan ene F.Lucas in 1863
werp lig op die saak. Daarin vertel Kohlbrugge dat die afgeskeidenes sy preek
verwerp het en hom van antinomianisme beskuldig het. Dit was vir
Kohlbrugge verskriklik dat hulle hom van die grootste van alle ketterye
beskuldig. Wat hy dan sê, is veral belangrik: "Zij verwierp in mijn persoon het
getuigenis, waarin de redding van land en kerk lag ... en verwierpen in mij den
door God gezonden en door veel lijden toebereiden getuige, die weder met de
leer kwam, welke God op het hoogst verhoogt en den mensch op het diepst
verootmoedigt" (Locher, 1934:16-17). Nie net hy as persoon is verwerp nie,
maar die evangelie dat Christus alleen redding bewerkstellig en die mens geen
aandeel het nie - dit is deur die Afskeiding verwerp. So het Kohlbrugge dit in
ieder geval ervaar.
3.12.5 'n Volgende brief wat belangrik is vir die begryp van Kohlbrugge se houding
teenoor die Afskeiding, is die een wat hy aan dominee A. Brummelkamp,
afgeskeide predikant te Hattem, geskryf het.
Op 16 Julie 1839 het Brummelkamp 'n brief aan Kohlbrugge geskryf. Daarin
vra hy hom of hy redes wil verstrek waarom hy nie by die afgeskeidenes
aangesluit het nie. Voorts pols Brummelkamp hom of hy 'n beroep na een van
die gemeentes van die Afskeiding sou oorweeg.

Baie gou, op 25 Julie, het Kohlbrugge daarop geantwoord.
Kohlbrugge (1894b:261) vaar skerp uit teen die Afskeiding wanneer hy skryf:
"Brummelkamp! voor dat er een Afgescheiden Gemeente was is er eene zonde
begaan, is er een onschuldig bloed vergoten, gelaten dat de vloek heeft doen
kleven ook op dien en die, die de afscheiding begonnen, voortgezet en tot
hiertoe te zamen gehouden hebben, en dat hetzij men zich daarvan bewust of
onbewust was ..." Dat die "onschuldig bloed vergieten" slaan op die
afgeskeidenes se verwerping van sy Romeine 7-preek, blyk uit 'n vergelyking
met die brief van Kohlbrugge aan F. Lucas (vgl. 3.12.4). Daarin vertel
Kohlbrugge: "... in 1833 verscheen van mij ééne leerrede over Rom. 7:14. Zij
die spoedig daarop de afscheiding invoerden, verwierpen die leerrede en
beschuldigden mij van Antinomianismus of wetsbestrijding ... Dat noemde ik
en dat noem ik nog onschuldig bloed vergieten, iemand te beschuldigen van
die ketterij aller ketterijen, waarvan mijn ziel een afschuw heeft" (Locher,
1934:16). En dan vervolg Kohlbrugge (1894b:262) aan Brummelkamp:
"Zonder die zonde was er zeker geen afscheiding gekomen, en gijlieden hadt
het heil des Heeren gezien met kracht, met wonderen en teekenen van den God
Israëls," waarmee hy sekerlik bedoel: indien die afgeskeidenes na sy preek
geluister het, sou hulle hul nie deur menslike aktiwisme laat lei het nie, maar
die heil van die kerk in die hande van God alleen gelaat het.
Op daardie stadium - vyf jaar na die Afskeiding - het Kohlbrugge geen
Afgeskeidene of enige voorganger van hulle sien terugkeer "die zichzelve
heeft verworpen en lust had Christus na te volgen, of slechts met enkel woord
bekende: Gij heb ons het getuigenisse Jezu gebracht, wij hebben gezondigd dat
wij u verworpen en uwe getrouwheid miskend hebben" (Kohlbrugge,
1894b:262). Nie een van hulle het die rug op hulleself, op die mens, en die
gesig na Christus gedraai nie.
Met so 'n mens-gesentreerde beweging - in sy oë - kon Kohlbrugge nie
saamgaan nie. Daarom is sy oordeel oor hulle ook hard en kras: "Zegt aan die
mannen, Brummelkamp! zegt aan die mannen des Heeren woord: 1e. De akker
waarop, en de zaaier, door wien de afscheiding het eerste gezaaid werd, en
gelijk zij gezaaid werd, zijn vervloekt van den Heere Zebaoth, den sterken en
geweldigen God, Die met Zijn getuigenis niet laat spotten, Die woont bij
degene die een verslagen verbroken geest is, die voor zijn woord beeft; die den
nederige uit het stof verheft, maar de verwachting der huichelaren doet

vergaan en het afvallige doet wonen in het dorre; 2e. de leer uwer Gemeente is
niet de leere Christi, is niet een wandelen naar Geest maar naar vleesch, en de
geest die nog onder u is uitgegaan, is een leugengeest in den mond aller uwer
profeten en uwe werken zijn niet vol bevonden voor God; maar gijlieden hebt
des Heeren Wet verlaten en loopt goden na die geene goden zijn, maar Baäl-
Peors (-Berith)" (Kohlbrugge, 1894b:262).
Die sonde van die Afskeiding is dat hulle "een tempel bouwende, den
Hoeksteen Gods verworpen hebt, den alleengeboren Zone Gods" (Kohlbrugge,
1894b:263). Dit is die kern van Kohlbrugge se probleem met hulle.
3.12.6 Ten slotte kan gesê word: om Kohlbrugge se houding teenoor die Afskeiding
toe te skryf aan persoonlike gekwetsheid, onder andere omdat hulle nie sy
preek wou aanvaar nie, soos Van Lonkhuijzen (1905:198, 209) doen, is sonder
enige twyfel eensydig.
Vir Kohlbrugge was sy ontdekking tydens die maak van die Romeine 7-preek
diep aangrypend: hy het Christus ontdek! Daarom het hy die verwerping van
sy preek nie maar net as 'n persoonlike belediging ervaar nie, maar as 'n
verwerping van Christus self. Dit was vir hom 'n ondraaglike gedagte en
daarom reageer hy so fel.
Daarby moet onthou word dat Kohlbrugge die leiers van die Afskeiding goed
geken het. Hy het geweet van die invloed van die Nadere Reformasie op hulle.
Daarom het hy waarskynlik twee en twee bymekaar gesit en hulle afwysing
van sy preek toegeskryf aan Subjektivisme.
'n Mens kan Kohlbrugge wel nie heeltemal gelyk gee as hy sê dat die
predikante net moet preek en nie mag afskei nie. Dit was immers so dat
verskeie predikante in die Hervormde Kerk nie meer Christus gepreek het nie
of 'n ander Christus as die Bybel verkondig het. Wat moes dus van die lidmate
word van gemeentes waar juis die enigste belangrike middel volgens
Kohlbrugge, die prediking van Christus, ontbreek? En voorts: wat was die
Reformasie van die sestiende eeu anders as 'n afskeiding van die Roomse
Kerk?
Uit die Acte van Afscheiding blyk dat die ondertekenaars daarvan reeds 'n
geruime tyd die bederf in die Hervormde Kerk opgemerk het, onder andere in

die verminking of die verloëning van die leer van die Vaders, wat gegrond is
op die Woord van God en wat volgens artikel 29 (N.G.B.) tog een van die
kenmerke van die ware kerk is. Daarom het hulle gevoel dat hulle hulle
ooreenkomstig artikel 28 (N.G.B.) moet afskei (Feenstra, 1966:316). Die daad
van afskeiding was dus vir hulle 'n saak van gehoorsaamheid aan die belydenis
en ter wille van die Woord.
Tog gee Kohlbrugge veel stof tot nadenke. Die gevaar van 'n afskeiding is
inderdaad dat die mens kan dink dat hy die kerk met sy aktiwiteit moet en kan
red. Dit is in stryd met die belydenis dat die Seun van God die kerk bewaar
(HK: v/a 54).
3.13 Tydperk in Utrecht: 1834-1846
3.13.1 Vanaf 1834 tot 1846 het Kohlbrugge en sy gesin in Utrecht gebly.
Hoewel kanselloos, was hy tog nie invloedloos nie: veral deur boeke wat hy
geskryf het en briewe aan vriende, het hy sy invloed laat geld.
3.13.2 In 1839 het hy Das siebente Kapitel des Briefes Pauli an die Römer in
ausfürlicher Umschreibüng geskryf om die valse uitleg van sy Romeine 7-
preek teë te gaan. By sy vertaling daarvan in Nederlands (1840) - die
Nederlandse titel is Het zevende hoofstuk van Paulus' brief aan de Romeinen
in uitvoerige omschrijving - het hy die een en ander in die inleiding bygevoeg
"dat ik noodig vond om de zoodanigen terecht te wijzen en te stellen, die
ergernissen nevens de leere, die naar de godzaligheid is, aanrichten - en de
ongezondheid huns geloofs met mijne preêk, die zij niet verstaan, zoeken goed
te maken. Ook heb ik er een woord bijgevoegd voor degenen, die nog eene
nadere toepassing verlangde" (Böhl, 1982:35). Die doel van hierdie boek was
dieselfde as die preek: om die mens van die Wet af en na Christus alleen te
bring (vgl. 3.11.7).
In 1844 het daar nog 'n belangrike werk van hom verskyn: Betrachtung über
das erste Kapitel des Evangeliums nach Matthäus. Reeds voor die publikasie
daarvan in Duits is dié boek al in Nederlands uitgegee deur H. van Heumen.
Dit was in 1842. Die aanleiding tot hierdie boek was 'n opmerking van I. da
Costa in sy Bybellesings. Volgens hom sou die reg van Christus op die
Seunskap van Dawid nie van Maria nie, maar van Josef afkomstig wees. 'n

Invloedryke persoon in Bergsland, waartoe ook Elberfeld behoort, het
Kohlbrugge toe om verheldering gevra (Gobius du Sart, 1939:V).
Die belangrikheid van hierdie boek het vir Kohlbrugge daarin gelê dat dit sy
kennis - deur Romeine 7:14 gegee - uitgebrei het. Tussen hierdie werk
enersyds en sy preek en boek oor Romeine 7 andersyds het daar vir hom 'n
innerlike samehang bestaan: eersgenoemde het geleer dat die wedergeborene
"vleeslik" is, terwyl laasgenoemde weer geleer het dat Christus vlees geword
en so in die wêreld gekom het ten einde nie die regverdiges nie, maar sondaars
salig te maak. Ook in hierdie geskrif word alle eiegeregtigheid van die vroom
mens verwerp en aan God en aan sy soewereine genade alleen die eer gegee.
Die hoofsaak van die boek was nie vir hom om aan te toon dat Matteus nie
Josef se stamboom nie, maar wel die van Maria voorhou nie. "Het feit, dat
Christus ons vlees aangenomen heeft, dat Hij uit 'Davids lendenen' voortkomt
- dat als troost van de Schrift uiteen te zetten, was vooral zijn bedoeling"
(Hesse, 1980:184). Dit gaan dus om die ware menslike natuur van Christus.
Ook oor hierdie boek sou Kohlbrugge baie ernstige kritiek moes verduur. Dit
het by sommige die idee versterk dat Kohlbrugge 'n antinomiaan is. Maar erger
nog: daar is gevoel dat die sondeloosheid van Christus daarin aangetas word
(Van Lonkhuijzen, 1905:262). Of dit waar is, sal in 'n volgende hoofstuk (hfst.
5) bespreek word.
Verskillende van Kohlbrugge se werke is belangrik om sy Christologie te leer
ken, maar hierdie een oor Matteus 1 is seker een van die belangrikstes.
Wanneer die tiperende van sy siening ten opsigte van die Persoon van
Christus ondersoek word, moet hierdie geskrif bestudeer word (Stam,
1988:44). Hierdie boek is eweneens van ontsettende groot belang wanneer dit
kom by Kohlbrugge se beskouing oor Christus in die Ou Testament.
3.13.3 Wat origens in hierdie Utrechtse jare uit sy pen gevloei het, was 'n verbasende
hoeveelheid briewe.
Al was hy nie predikant nie, was hy tog pastoraal besig en het hy mense steeds
in sy briewe op die Lam van God alleen gewys. Dit is die kenmerkende nie
alleen van sy boeke en preke nie, maar ook van sy korrespondensie. Hy word
nie moeg daarvoor om enersyds die totale bankrotskap, die nulliteit, van die
mens aan te toon en andersyds die algenoegsaamheid van Christus nie. Hy

hekel steeds die mens wat op wetswerke en kenmerke vertrou, en dring
aanhoudend na Christus alleen in wie die mens alles het.
Slegs enkele voorbeelde uit die baie groot aantal briewe kan ter illustrasie
aangehaal word:
• Aan 'n vriend skryf Kohlbrugge (Böhl, 1982:62-63): "Al dat tobben
met de wet en met de heiligmaking doet den duivel groot genoegen. - Och wat
zijn wij toch groot in onze oogen! nog langer als onze schaduw! en wat
houden wij het voor een gewichtig stuk om langs een geregelde praktijk onzes
zelfs zaligheid uit te werken, en ferm op de beenen te staan!" Daarenteen is hy
wat Kohlbrugge is terdeë bewus van sy totale onvermoë. Hy verwag die
saligheid dan ook geensins meer van homself nie: "Ik leg, mijne lieve
vrienden, kreupel en lam, dood en verrot, vraag naar zonden noch heiligheid,
naar wet noch evangelie, naar Hemel noch Hel, ik kan geen vinger verroeren,
geen veêr van den mond blazen - het is altemaal over met mij." En nogtans kan
hy spring en dans! Hoe is dit moontlik? Hy weet van die liefde van God in
Christus en dit is genoeg. "Wat hebben wij meer te weten? Of wij het waardig
zijn? O dat wij! o dat ik! Ik zing: het Lam, dat geslacht is, en ons Gode
gekocht heeft met Zijn bloed, dat is waardig: wat? alles! dat zal alles hebben,
en wij - hebben en houden zal Hij ons ... en de duivel krijgt er geen haar van."
• Hoe kan 'n mens aan wie geheel en al niks goeds is nie tog goed wees?
Daarop antwoord Kohlbrugge in 'n ander brief: "Evenzoo, als hemel en aarde
gemaakt is; - uit niets schiep God, door zijn woord; - zoo dan: wij zijn heilig,
omdat Hij het gezegd heeft, en zijn begenadigd in den Geliefde" (Böhl,
1982:65). Dit kom alles van God en van sy Lam.
In sy briewe is 'n massa Skrifverklarings. Groen van Prinsterer het Kohlbrugge
op 'n stadium versoek om dit te versamel en in boekvorm uit te gee. Hy het aan
die wens voldoen en so het die boek Opleiding tot recht verstand der Schrift in
1845 ontstaan.
3.14 Predikant in Elberfeld
3.14.1 Ter wille van sy gesondheid het Kohlbrugge en sy gesin op 4 September 1845
na Godesberg in Duitsland vertrek.

Terwyl hy daar was, het hy 'n boekie Over den vijftigste Psalm geskryf. Nog
belangriker was egter sy Wozu das alte Testament? in 1846. Dit is 'n geskrif
wat ontsettend belangrik is vir sy verstaan van die Ou Testament en die
Christologie van die Ou Testament (sien hfst. 4). Kohlbrugge was steeds besig
met Christus, hierdie keer met Christus en die Ou Testament.
3.14.2 Terwyl Kohlbrugge daar in Godesberg was, het enkele broeders uit Elberfeld
na hom toe gekom met die versoek om hom te ontferm oor die "verstrooide
skape".
Met hierdie verstrooide skape is bedoel lede van die Reformierte Gemeinde
aldaar wat nie met die Union en Agende van die keiser wou saamgaan nie (vgl.
3.10.16) en hulle daarom aan die kerklike lewe onttrek het. Die gevolg was dat
hulle prediking en sakramente moes ontbeer.
Kohlbrugge het lank geaarsel, maar tog uiteindelik ingestem. Sy bedoeling was
egter nie om 'n eie afgeskeide gemeente te stig nie. Inteendeel, hy het gehoop
om hierdie mense weer vir die kerk te kon terugwen.
Op 4 Junie 1846 het hy in Elberfeld aangekom. Hy het begin om
godsdiensoefeninge vir die "verstrooide skape" in sy eie huis te hou.
3.14.3 Dat Kohlbrugge nie met 'n afskeiding wou begin nie, kan ook in sy verdere
optrede gesien word: op 2 November 1846 het hy naamlik aansoek gedoen om
opgeneem te word in die Reformierte Gemeinde.
Daarop het die kerkraad besluit dat hy op 4 November voor 'n kommissie van
die kerkraad moes verskyn.
Dié kommissie was heeltemal geneë om hom op te neem, hoewel hulle ten
opsigte van 'n paar punte 'n nadere verklaring van hom wou hê.
Een van laasgenoemde punte het gegaan oor sy boek oor Matteus 1: die
ondervragers wou weet wat sy standpunt ten opsigte van die heiligheid van
Christus se menslike natuur was. Voor die kommissie het Kohlbrugge
uitdruklik verklaar dat hy die vlees waarin Christus gekom het, erken as die
ware menslike natuur en daarby "dat Hij niet slechts zonder dadelijke zonde in
gedachten, woord of werk, maar ook zonder meer zonder de geringste kiem of
de verborgenste opwelling van de afval van God was; hij verwierp dus ten

stelligste elke dwaling, die fijner of grover de heilige mensheid van onze hoog-
geloofde Heere als, aan ons gelijk, in zonden ontvang en geboren zou willen
voorstellen, en beleed het helemaal met de desbetreffende leer van onze
Catechismus eens te zijn, met het woord van de engel tot Maria: Daarom ook
het Heilige, Dat uit u geboren zal worden, zal Gods Zoon genaamd worden"
(Hesse, 1980:245-246). Dit is sekerlik 'n duidelike uitspraak van Kohlbrugge
oor sy Christologie en spesifiek oor sy standpunt betreffende die leer van die
sondeloosheid van Christus.
Daarmee was die ondervragers tevrede. Hulle was eweneens toegeeflik insake
Kohlbrugge se voorbehoud ten opsigte van die Unie en die Agenda.
3.14.4 Intussen het die kerkraad nou 'n heel ander uitleg as Kohlbrugge aan die
gesprek gegee: hy moes sy aanhangers in die steek laat en sy godsdienstige
byeenkomste met hulle op Sondae staak. Dit was hoegenaamd nie Kohlbrugge
se idee nie. Hy wou die eenheid van hierdie gelowiges met die Reformiert
Gemeinde juis deur hierdie "dienste" probeer herstel.
Kohlbrugge het nou geen ander uitweg meer gesien as om deur te gaan met sy
samekomste ten einde 'n eie afgeskeide gemeente daar te stel nie. In dieselfde
tyd het daar berig uit Berlyn gekom dat die regering besig was om die
"Toleranz-edict" voor te berei. Na die uitvaardiging daarvan sou 'n vrye
gemeente gestig kon word.
Op 18 April 1847 het Kohlbrugge en sy aanhangers 'n eie gemeente, die
Niederländisch-reformierte Gemeinde gestig. Op 9 Mei 1848 is Kohlbrugge as
predikant bevestig.
Die gemeente het die Heidelbergse Kategismus, die Nederlandse
Geloofsbelydenis en die Skotse belydenis as belydenisskrifte aanvaar. Daarby
het hulle die liturgie van die Palts gevolg en hulle gehou aan die kerkorde van
Jülich/Berg.
3.14.5 Hoe moet hierdie afskeiding van Kohlbrugge versoen word met sy vroeëre
standpunt teen die Afskeiding in Nederland?
J.G.S. Locher het 'n hele boek daaroor geskryf: Kohlbrügge en de Afscheiding.
Daarin kom hy (Locher, 1934:40) tot die gevolgtrekking dat dit alles behalwe
die wens van Kohlbrugge was om 'n aparte gemeente te stig. Toe die

omstandighede hom egter daartoe gedwing het, het hy daarmee vrede gemaak
tot die mate dat hy met alle mag daarna gestreef het om te vermy dat die aparte
gemeente beskou sou word as 'n afgeskeie een, aangesien sy gemeente juis die
toestand gehandhaaf het waarvan die ou gemeente afgewyk het. Hy het sy
gemeente ook nog gebonde geag aan die plaaslike Lutherse en Gereformeerde
gemeentes (Locher, 1934:36-37). Studente wat by hom opgelei is as
predikante, het hy ook steeds weer terug verwys na die landskerke (Locher,
1934:53).
3.14.6 Vir sy kategese het hy gebruik gemaak van sy Erläuternde und befestigende
Fragen und Antworten zu dem Heidelbergse Catechismus. Dit is ongeveer in
1850 deur Kohlbrugge opgestel en bevat die Heidelbergse Kategismus met
verklarende aantekeninge van hom daarby. Dit is 'n boek wat veel lig werp op
sy teologie en dus ook op sy Christologie. Die kleiner kinders het onderrig
ontvang uit sy Kleiner Katechismus oder kurzgefaszte Form der Lehre nach
dem Heidelberger Katechismus (ca. 1852). Dit is dus baie duidelik dat
Kohlbrugge lief was vir die Heidelbergse Kategismus. Op sy sterfbed het hy
dan ook nog gesê: "Der Heidelberger! Der einfältige Heidelberger! haltet daran
fest Kinder!" (Van Lonkhuijzen, 1905:333).
Kohlbrugge het ook in 1846 'n eie kategismus, Die Lehre des Heils, opgestel.
Hierdie boekie is egter op advies van sy vrou nie gedruk nie, "denn sie
fürchtete, daß der Heidelberger verdrängt werden könnte" (Lütge, 1903:43).
Dit is eers in 1903, met die honderdjarige herdenking van Kohlbrugge se
geboortedag, uitgegee. Dit is seker een van die belangrikste bronne in die
ondersoek na sy teologie (sien verder hfst. 6).
3.14.7 Bo alles was Kohlbrugge prediker. Hy het self op 'n keer gesê: "Ohne die
Kanzel, ohne die Predigt möchte ich nicht leben" (Van Druten, 1884:10).
Talle van sy preke is gepubliseer. Die meeste daarvan is ook vertaal, onder
andere in Nederlands en Engels en selfs in Tsjeggies.
3.14.8 Verskillende pogings is deur vriende van Kohlbrugge in Nederland aangewend
om hom op die kansel aldaar te kry.
Dit het keer op keer misluk, totdat dominee Van Duyl te Vianen met
toestemming van sy kerkraad daarin geslaag het om hom in 1856 voor die
gemeente daar te laat optree. Daarna het Kohlbrugge verskeie male in

Nederland gepreek. Die laaste keer was in 1871 in Amsterdam op versoek van
doktor A. Kuyper.
Hy is selfs in 1858 na die Hervormde Kerk in Middelburg beroep, maar dit het
hy bedank. Ook die beroep na Zoutelande in 1865 het hy nie opgevolg nie.
So is hy tog in 'n sekere sin in ere herstel in die kerk wat hom so verguis het.
3.14.9 Kohlbrugge het 'n enorme en wye invloed gehad en nie in die minste danksy
studente wat by hom kom studeer het nie.
Enkeles van die studente kan genoem word: E. Böhl, J. Wichelhaus, A. Zahn,
G.W. Locher, B. Lütge, J. Künzli en J.R. Wolfensberger.
Böhl (1836-1903), sy skoonseun, het later professor in die Dogmatiek aan die
universiteit van Weenen geword. Hy het hom ywerig ingespan om die
Gereformeerde Kerk in Bohemië en Morawië tot nuwe lewe te bring. Daarin
het sy skoonvader hom kragtig ondersteun. In sy Dogmatik het Böhl die
gedagtes van Kohlbrugge gesistematiseer.
Wichelhaus (1819-1858) het in 1854 professor in Halle geword.
3.14.10 Kohlbrugge het ook steeds die swaard bly opneem teen die liberalisme.
In 'n gedig Op de moderne wetenschap die de wonderen en de opstanding
loochent geskryf in Januarie 1862, hekel hy (Groot, 1953:112) die moderne
teologie:
"Moderne wetenschap! help van den dood!
Daar ligt u leerling in zijn laasten nood!
'Een drankje van kritiek en pleisters van legende!'
Hebt ge anders niet! waarheen zich nu te wenden?"
Kohlbrugge het die nuwe teologie sedert Schleiermacher en Kant gehaat, aldus
Böhl en Wichelhaus (1935:54), en in die Dordsche Stemmen van 1854 (nr. 8)
is 'n artikel van hom teen die Groninger-skool (Van Lonkhuijzen, 1905:306).
3.15 Sy dood: solus Christus ook by sy graf

3.15.1 Op 29 November 1874 het Kohlbrugge vir die laaste keer gepreek en 5 Maart
1875 is hy oorlede.
3.15.2 By sy graf is 'n lied gesing waarvan Kohlbrugge twintig jaar tevore vir sy
katkisante gesê het dat dit by sy graf gesing moes word (Van Lonkhuijzen,
1905:335):
"Christus,der ist mein Leben,
Und sterben mein Gewinn,
Ihm hab' ich mich ergeben:
Mit Fried' fahr' ich dahin."
Hierdie lied is tekenend van sy lewe: Christus was vir hom alles, in lewe en in
sterwe.
3.16 Samevatting
3.16.1 Solus Christus, so kan Kohlbrugge se lewe saamgevat word. Weer en weer
kom hy by die Lam alleen, wys hy na die Lam alleen en is die gedagte van die
Lam alleen dié groot gedagte in sy werke en in belangrike gebeurtenisse in sy
lewe. Dit is daarom nie verbasend nie dat Helbig (1935:7-8) sê: "Al wat
Kohlbrugge bracht is Agnologie, d.w.z. het beweegt zich om het vaste
middelpunt waar het Lam Gods staat, dat uwe, mijne, ja de zonden der
ganschen wereld op zich genomen en weggenomen heeft. Alles wat deze man
gedacht, gesproken en geschreven heeft, was niets anders dan een geloovig
zien en wijzen op Christus, die Zichzelf als het volkomen, algenoegzame en
eeuwiggeldende Offer Gode gebracht heeft."
3.16.2 Hoe word die Wet vervul? Dít was die groot vraag in die lewe van
Kohlbrugge.
Deur sy ontdekking van die komma in Romeine 7:14 het hy tot die oortuiging
gekom dat die mens dit nie kan doen nie, want hy is vleeslik en as sodanig
verkoop onder die sonde. Christus en Hy alleen vervul die Wet volkome. Wie
in Christus is, het daarom die Wet volkome vervul. Kohlbrugge het vasgehou
aan die Bybelse gedagte van borgheiligheid.
3.16.3 Kohlbrugge se hele lewe was een van verset teen die gees van sy tyd en 'n
opkom vir Christus alleen. Dit was sy groot lewenstryd. Dit is dan ook nie

vreemd dat hy soveel teenstand gekry het nie. Sy opponente kon dit nie
waardeer dat hy hulle afgodjie, die mens met sy wonderlike vermoëns, aan
skerwe slaan om in die plek daarvan Christus, en Hom alleen, te stel nie. Sy
lewe lank is hy daaroor verguis, misverstaan en teengestaan.

HOOFSTUK 4
DIE CHRISTOLOGIE VAN DIE OU TESTAMENT
VOLGENS KOHLBRUGGE
4.1 Inleiding
Die bedoeling van hierdie hoofstuk is om ondersoek in te stel na Kohlbrugge se
beskouing van die Ou Testament: sien hy dit as Boek wat Christus verkondig en
indien wel, wat leer dit volgens hom aangaande die Here Jesus?
Kohlbrugge het baie geskryf oor en gepreek uit die Ou Testament. Om beperkend
te werk te gaan, sal daar egter slegs aan drie teologiese werke van hom aandag
gegee word. Die eerste is sy proefskrif oor Psalm 45. Tweedens kom sy werk oor
Matteus 1 onder die soeklig. Derdens word sy Wozu das Alte Testament?
bestudeer. Hierdie drie bevat die belangrikste gegewens wat vir die doeleindes van
hierdie hoofstuk nodig is.
Ook om 'n tweede rede word hier beperkend gewerk: wanneer die persoon (hfst.
5) en die werk (hfst. 6 en 7) van Christus aan die orde kom, sal noodwendig weer
van Kohlbrugge se preke uit die Ou Testament gebruik gemaak word.
Die volgorde waarin die genoemde drie werke bespreek word, is kronologies. Die
boeke word dus behandel in die volgorde waarin dit uit die pen van die skrywer
verskyn het.

4.2 Kohlbrugge se proefskrif oor Psalm 45
4.2.1 Inleidend
Die Ou Testament het reeds vroeg in Kohlbrugge se teologiese loopbaan 'n
prominente en belangrike plek ingeneem. Sy proefskrif het immers juis 'n deel van die
Ou Testament as onderwerp van ondersoek gehad.
Wat die sistematiese aanpak van die boek betref: in 4.2.2 tot en met 4.2.5.2 word
Kohlbrugge se eie indelings in sy proefskrif gevolg.
4.2.2 Die inleiding tot sy doktorale verhandeling
In enige wetenskaplike boek is die inleiding van besondere belang. Daarin gee die
outeur immers 'n aanduiding van hoe hy op sy onderwerp gekom het en waarheen hy
mik. Dit gee 'n blik in die diepste oortuigings van die wetenskaplike. Dit geld
eweneens van hierdie proefskrif.
Kohlbrugge (1995:III) val met die deur in die huis wanneer hy verklaar dat sy boek 'n
uiteensetting bevat van 'n baie voortreflike psalm met betrekking tot Christus en die
Kerk. Reeds die beginwoorde sê dit dus al: hierdie Psalm is vir Kohlbrugge 'n
Christus-lied. Sy doelwit is om hierdie siening te bewys.
Dit was egter nie sy aanvanklike bedoeling nie. Toe hy daarmee begin het, was hy net
geïnteresseerd in 'n filologiese ondersoek (Kohlbrugge, 1995:III-IV) en nie in 'n
teologiese een nie. Hy was ook te min bewus van die groot meningsverskil wat daar
onder geleerdes ten opsigte van hierdie Psalm bestaan het (Kohlbrugge, 1995:III). Hoe
meer intensief hy hom egter met die filologie besig gehou het, hoe sterker het die
oortuiging by hom begin groei dat Psalm 45 'n uitnemende profesie van die Messias
en sy ryk bevat. Om hierdie rede begin hy, op aanbeveling van sy promotor, met 'n
ondersoek na vroeëre menings en om daarby ook 'n eie opinie te gee (Kohlbrugge,
1995:VI).

Alreeds in die inleiding slaan dit duidelik deur dat hierdie proefskrif 'n kontroversiële
karakter het: Kohlbrugge neem naamlik standpunt in teen die afwykende beskouings
wat daar in sy dae ten opsigte van die Ou Testament bestaan het. Vele glo volgens
hom (Kohlbrugge, 1995:VI-VII) in die dwaling dat Christus 'n nuwe leer verkondig,
wat sou neerkom op 'n afskaffing van die Ou Testament. Christus se verdediging van
die Wet in Matteus 5 wys egter op die teendeel. Daarom kom hy (Kohlbrugge,
1995:VIII) tot die gevolgtrekking dat dieselfde Wet in die Nuwe Testament gepreek
word as in die Oue, sodat geen mens wat sondaar is aan homself enige roem sal
toeskryf nie, maar al sy heil sal leer soek in die evangelie van genade en so volmaak
sal wees voor God in Christus, in Wie alleen die mens se volmaaktheid en
geregtigheid is.
Op hierdie punt beroep Kohlbrugge (1995:VIII) hom op 'n sekere Henrik Woerman
wat in 1820 'n doktorale verhandeling ingedien het by die universiteit van Utrecht.
Met instemming haal Kohlbrugge 'n opmerking van Woerman daaruit aan dat Christus
openlik verklaar het dat die heilige Skrifte 'n deur God gegewe getuienis oor sy
sending bevat en dat Hy nie gekom het om die Wet te ontbind nie, maar te vervul.
Kohlbrugge (1995:IX) is dit volkome met Woerman eens dat daar een en dieselfde
leer aangaande die heil van die menslike geslag was voor en na Christus.
Later haal Kohlbrugge (1995:XI-XIII) Woerman weer goedkeurend aan, wanneer
laasgenoemde daarop wys hoe Christus in die Ou Testament deur tipes afgebeeld is en
hoe, deur wette, seremonies en offers - Woerman praat dan van sake - die hoop gewek
is op die offer van Christus waardeur die sondes van die mense versoen sou word. Die
profete rig volgens Woerman hulle blik op dieselfde doel.
Aan die einde van die inleiding haal Kohlbrugge (1995:XIII) weereens vir Woerman
aan, wanneer laasgenoemde die dwaling verwerp dat Jesus Hom aangepas het by die
verkeerde mening van sy Joodse tydgenote. Dit is die sogenaamde akkommodasie-
teorie en daarmee sal Kohlbrugge verderaan in die proefskrif nog behoorlik swaarde
kruis.
Een ding is alreeds uit die inleiding duidelik: volgens Kohlbrugge leer ook die Ou
Testament Christus en dat in Hom alleen die verlossing is. Van die afwykende
menings in sy dae wil hy niks weet nie en hy huiwer nie om daarteen standpunt in te
neem nie.

4.2.3 Opmerkings vooraf
In sy opmerkings vooraf skryf Kohlbrugge (1995:10) dat Psalm 45 die huwelik van 'n
koning met sy koninklike bruid as inhoud het.
Die skrywer is koning Dawid. In 2 Samuel 7 het hy die belofte ontvang dat die
allerhoogste Koning uit sy lendene verwek sou word. Na aanleiding daarvan het hy
hierdie Psalm gedig om die belofte te besing (Kohlbrugge, 1995:12).
Ten slotte kan gesê word dat ook uit hierdie afdeling blyk dat Psalm 45 vir
Kohlbrugge 'n Messias-lied is. Hy lees dit uitsluitlik Christologies. Dit gaan oor die
allerhoogste Koning wat uit Dawid gebore sou word.
4.2.4 Hoofstuk 1: 'n filologiese ondersoek
In sy eerste hoofstuk, wat handel oor die filologie van Psalm 45, gee Kohlbrugge
duidelik blyke van sy besondere kennis van die Oosterse tale asook van Grieks en
Latyn.
Dit staan taalkundig vir Kohlbrugge (1995:50-52) vas dat die eerste ,yhla in vers 8 as
vokatief en nie as nominatief nie gelees moet word. Die Koning in hierdie Psalm is
dus volgens hom God. In sy teologiese uitleg van vers 8 kom hy weer op hierdie saak
terug.
Die gevolgtrekking kan gemaak word dat Kohlbrugge se diepste oortuiging aangaande
Christus en sy Godheid en die Christologiese karakter van die Ou Testament alreeds
in sy filologiese uitleg na vore kom.
4.2.5 Hoofstuk 2: uitleg van vroeëre teoloë en Kohlbrugge self
4.2.5.1 Eerste deel: diverse denkbeelde
Kohlbrugge verdeel sy hoofstuk 2 in twee dele. In die eerste deel behandel hy
uiteenlopende denkbeelde oor die uitleg van Psalm 45 en meer spesifiek die
Christologiese uitleg daarvan.

Hy (Kohlbrugge, 1995:97) verdeel die verklarings van Psalm 45 deur die eeue heen in
vier kategorieë, waarvan:
• die eerste die Psalm uitsluitlik op Christus betrek;
• die tweede die Psalm tegelyk op Salomo en op Christus, maar veral op
Christus betrek;
• die derde die Psalm tot 'n baie klein mate op Christus, of alleen verse 7 en 8 op
Hom betrek; en
• die vierde daarin geen enkele profesie erken nie.
Onder klas een sluit Kohlbrugge (1995:97-113) die aanhangers van die Aleksandrynse
skool in. Daarvan was Origines 'n baie belangrike komponent met sy veelvuldige
gebruik van die allegoriese metode. Verder hoort by hierdie groep ook nog die
Anthiocheense skool, Luther en Beza - om maar net enkeles te noem wat Kohlbrugge
aanhaal.
By groep twee hoort onder andere Calvyn en Bucer (Kohlbrugge, 1995:113-115).
Hulle is aanhangers van die tipologiese metode, dit wil sê wat onderskei tussen 'n
letterlike of historiese betekenis enersyds en die eintlike bedoeling andersyds.
Met die derde groep verwys Kohlbrugge (1995:116-119) onder andere na Hugo de
Groot (1583-1645) en J.H. van der Palm (1763-1840). Hier onderskei Kohlbrugge
(1995:116-117) weer twee sub-klasse: aan die een kant is daar diegene wat onderskei
tussen 'n gewone en 'n mistieke betekenis. Diegene wat die Christologiese betekenis
van hierdie Psalm wil beperk tot verse 7 en 8, wil niks van so 'n dubbele betekenis
weet nie en hulle beweer ook dat die apostels hulle eerder op grond van die gewoonte
van hulle tyd as op grond van waarheid op die profete beroep het.
Onder die vierde groep wat Kohlbrugge (1995:119-124) onderskei, verwys hy na J.S.
Semler (1725-1791). Volgens Kohlbrugge (1995:120) het hierdie groep veral in
Semler se tyd opgang gemaak. Hy was die man wat die deur geopen het vir hierdie
nuwe en ongewone metode van teologie en uitleg. Die kwaad is verder vererger deur
die wysbegeerte van I. Kant, wat die godsdiens beperk het binne die eng grense van
die menslike rede.

4.2.5.2 Tweede deel: Kohlbrugge se mening
In deel twee van hoofstuk 2 neem Kohlbrugge (1995:125-167) standpunt in teen
menings waarmee hy nie saamstem nie en gee dan sy eie opinie.
• Heel eerste begin hy (Kohlbrugge, 1995:125) deur te wys waar die mens moet
leer hoe om die Heilige Skrif te verklaar: in die skool van die beste
Leermeester en Saligmaker en sy apostels. Hulle het die sleutel gegee, sê
Kohlbrugge (1995:129).
Dan toon Kohlbrugge (1995:126-127) aan wat die sleutel is: uit die Nuwe
Testament blyk dat Christus en sy apostels die gesag van die Ou Testament
gehandhaaf het. Voorts blyk dit dat die Christelike religie in werklikheid niks
meer is as 'n vormverwisseling van die Ou Testament nie: daarop is dit
gefundeer en daarin lê sy wortels. Want die Skrywer is dieselfde, naamlik die
Heilige Gees; die doel is dieselfde, naamlik die totstandbrenging van die heil
van mense; die inhoud is dieselfde; die leerstellings is dieselfde; die gebod van
die liefde is dieselfde; die metode verskil nie veel nie; die uitdrukkingswyse is
ten slotte baie eenders, hier Hebreeus of Aramees, daar Hebraïserend. Al wat
verskil is die tye, persone, plekke, omstandighede. Daar is wel in die Nuwe
Testament 'n ryker onthulling en verduideliking van sake as in die Ou
Testament. Kohlbrugge (1995:127-128) meen verder dat Christus die Psalms
ook gereken het as deel van die Wet, die Skrif en dit wat oor Hom geskryf is.
Die hele Ou Testament wys dus volgens hom na Christus.
• Vervolgens neem hy (Kohlbrugge, 1995:131-141) die swaard op teen die
akkommodasie-teorie. Dit is, aldus Van Wijk (1985:34), die mees toegespitste
front in hierdie proefskrif.
Kohlbrugge (1995:131-132) begin deur 'n beskrywing van hierdie teorie en sy
standpunte: in die akkommodasie-teorie word beweer dat die apostels in hulle
verklaring van die Ou Testament heelwat verwysings via akkommodasie op
Christus toegepas het, hoewel dit in profetiese sin nie oor Hom gaan nie. So
gebruik die skrywer van die brief aan die Hebreërs hierdie verkeerde metode,
want hy gebruik tekste uit die Ou Testament deur akkommodasie vir sy
sienswyse, hoewel dit op sigself genome op geheel iets anders dui. Volgens die
aanhangers van die akkommodasie-teorie was die bedoeling van die outeur

van Hebreërs om die Jode van sy tyd, wat baie geheg was aan allegorieë, op 'n
uiters sluwe manier te oortuig om tot die Christendom oor te gaan.
Hoe weerlê Kohlbrugge hierdie teorie? Deur self te doen wat hy sy lesers
geleer het: hy gaan na die leerskool van Christus, die Heilige Skrif. Hy
(Kohlbrugge, 1995:132) beroep hom byvoorbeeld op Openbaring 19:10, "die
getuienis van Jesus is die gees van die profesie," en sê op grond van daardie
teks dat die doel waarmee die Heilige Gees deur die profete gespreek het was
dat hulle van Jesus sou getuig. Indien die profete deur aandrywing en ingewing
van die Gees oor Jesus geprofeteer het, waarom sou 'n mens dan sê dat die
Nuwe-Testamentiese skrywers hulle aan akkommodasies skuldig gemaak het?
Vervolgens bespreek Kohlbrugge (1995:132) die geskiedenis van die
Emmausgangers wie se verstand deur Christus geopen is om die Skrifte te
verstaan (Luk. 24:45) en vra daaroor: Het Christus hulle geleer hoe om die Ou
Testament deur akkommodasie in sy rigting te verdraai, toe Hy aan hulle
uitgelê het wat in die Skrifte oor Hom geskryf is, Hy in Wie se mond geen
bedrog was nie?
Aan die Hebreër-brief spandeer Kohlbrugge (1995:137-141) vyf bladsye, want
dit is vir hom 'n kroongetuie teen die akkommodasie-teorie en ten gunste van
die Messiaanse karakter van Psalm 45. Hebreërs leer 'n mens met absolute
sekerheid dat hierdie psalm oor die Messias gaan (Kohlbrugge, 1995:139-140).
In slegs twee woorde, "o God, u God" (Heb. 1:9), sien Kohlbrugge
(1995:140-141) die groot geheimenis van Christus se Goddelike en menslike
natuur onthul. Dit is vir hom deeglik in die karakter van die Griekse taal
veranker dat die eerste Elohim sowel in Hebreërs 1:9 as in Psalm 45:8 as
vokatief gelees moet word.
In die lig van hierdie getuienis van Paulus - Kohlbrugge (1995:139) beskou
hom as die skrywer van Hebreërs - kan hy (Kohlbrugge, 1995:142-143) nie
met die vierde opvatting oor Psalm 45 (vgl. 4.2.5.1) saamstem nie. Ewemin
kan hy hom vereenselwig met die derde, want dit verskil maar min van klas
vier wat die uitleg van hierdie Psalm betref.
Maar ook die tweede opvatting, die tipologiese verklaringswyse, geniet nie
Kohlbrugge (1995:143) se ondersteuning by die uitleg van Psalm 45 nie. Dit
beteken nie dat hy die tipologiese verklaring geheel en al verwerp nie. Hy glo
inderdaad dat sommige heilige persone, heilige plegtighede en tekens, die
Levitiese offers en gawes, die hele Wet, die deur God aangewese plekke, tye

en heilige feeste in die Ou Testament Christus en sy ryk afskadu. Tog glo hy
nie dat tipologie hier in Psalm 45 van toepassing is nie. Kohlbrugge
(1995:144) baseer sy beswaar daarteen op verse 7 en 8 en spesifiek op die feit
dat die Koning in die psalm aangespreek word as Elohim. Geen enkele mens
word so aangespreek nie. Derhalwe het die digter dit hier, volgens
Kohlbrugge, nie oor 'n mens nie, maar oor die Messias. Dit is sekerlik 'n sterk
argument.
• Maar hoe verklaar Kohlbrugge self dan hierdie Psalm? Hy skaar hom by groep
een en spesifiek by hulle wat hierdie lied as allegorie verklaar.
Dit beteken seer sekerlik nie dat hy oral en altyd met hulle saamstem en dat hy
'n heelhartige ondersteuner van Origines is nie. Inteendeel. Enersyds kan
Kohlbrugge (1995:98) hom volkome met Origines, die aanvoerder van hierdie
metode, vereenselwig as laasgenoemde verklaar dat Christus die hoofinhoud
van alle profesie was. Hy (Kohlbrugge, 1995:99) voel ook dat Origines se
metode enkele waarheidselemente bevat. Andersyds vind hy (Kohlbrugge,
1995:99) tog dat Origines misbruik maak van hierdie metode en dat 'n vaste
kriterium van beoordeling by hom ontbreek.
Kohlbrugge (1995:156) wil onderskeid maak tussen 'n wettige gebruik van die
allegoriese metode en 'n misbruik daarvan. Hy het vier punte van beswaar teen
laasgenoemde: die historiese waarheid word weggeneem; 'n meervoudige
betekenis word versin; in die eenvoudigste uitsprake van die Skrif word alle
moontlike wysgerige en bo-sinlike elemente gesoek; daar word gewaag om nie
na analogie van die Skrif en die apostoliese reëlmaat nie, maar na eie
goeddunke 'n meer abstrakte betekenis op te spoor.
Dit is duidelik dat Kohlbrugge nie sommer blindelings die allegoriese metode
wil gebruik nie. Daar moet besliste reëls gevolg word. Daar moet slegs van die
allegoriese metode gebruik gemaak word as die Skrif self daartoe aanleiding
gee.
4.2.6 Samevattend
4.2.6.1 Kohlbrugge neem in sy proefskrif sterk standpunt in teen die afwykende
strominge van sy tyd en veral teen die akkommodasie-teorie.

4.2.6.2 Hy toon met oortuiging aan dat die Ou Testament dieselfde leer as die Nuwe
Testament bevat. Dit verkondig naamlik dat in Christus alleen verlossing is.
Hierdie leer word nie alleen deur tipes nie, maar ook by wyse van allegorieë
gepreek.
4.2.6.3 Psalm 45 lees hy uitsluitlik as handelende oor die Messias en sy kerk.
4.2.6.4 Verse 7 en 8 verkondig vir hom die Godheid en die mensheid van Christus in
geen onduidelike taal nie.
4.3 Betrachtung über das erste Kapitel des Evangeliums nach
Matthäus
4.3.1 Verantwoording
Alhoewel Kohlbrugge in hierdie boek 'n gedeelte uit die Nuwe Testament behandel,
naamlik Matteus 1, kom sy siening oor die wording 8 van Christus in die Ou
Testament, dit wil sê die Christologie van die Ou Testament, in 'n groot deel daarvan
na vore. Met Loos (1948:50) se opmerking dat hierdie geskrif noodsaaklik is vir die
juiste insig in Kohlbrugge se Christologie, kan dus saamgestem word, maar dit
verdien die nadere verklaring dat dit nie alleen sy Christologie volgens die Nuwe
Testament raak nie, maar ook sy Christologie volgens die Ou Testament. Daarom is
dit nodig om ook hierdie boek van hom in hierdie hoofstuk te bestudeer.
Omdat net Kohlbrugge se siening van die Ou Testament hier bespreek word, sal slegs
sekere dele van die boek oor Matteus 1 ter sprake kom, naamlik veral die bespreking
van vers 1 tot en met vers 16. Die oorblywende gedeelte sal onder die loep geneem
word wanneer Kohlbrugge se siening van die geboorte van Christus in hoofstuk 6 aan
die orde kom.
4.3.2 Kontroversies
4.3.2.1 Teen die werkheiligheid
8 Met wording word hier vleeswording bedoel (vgl. 4.3.3.1).

Waar sy proefskrif veral gerig is teen die Subjektivisme in die gestalte van die
akkommodasie-teorie (vgl. 4.2.5.2, p. 7), rig hy sy kritiek hier teen die werkheiliges.
So praat Kohlbrugge (1844:17) byvoorbeeld van "alle Frohndiensttreiber" en die
"Quasi-Moralität und Quasi-Frömmigkeit späterer Zeit" (Kohlbrugge, 1844:22).
Elders waarsku hy: "Grüble nicht, o Mensch, mit deiner Lehre des Pharisäirens von
Heiligkeit und Dankbarkeit und Abgestorbensein von der Sünde nach dem Maße
womit du dich selbst missest! Eine Lust in deinen Gliedern, sie spottet all' deiner
Moral, all' deiner Pläne, deiner Theorieen der Nachfolge Jesu, all' der Gelübde und der
Vorhaben, Ueberspannung der Selbstkraft, Schwächung des Leibes und
Selbsttödtung" (Kohlbrugge, 1844:44).
Kohlbrugge plaas dus sy Christologie ook in hierdie boek teen die donker agtergrond
van die nulliteit van die mens en sy stryd teen hulle wat te veel waarde aan die dade
van die mens heg.
4.3.2.2 Teen 'n tipe-leer
'n Tipe-leer bied hier, volgens Kohlbrugge (1844:5), net soos in die geval van Psalm
45 (vgl.4.2.5.2, p. 8), nie die oplossing nie.
4.3.3 Die Ou Testament as wordingsgeskiedenis van Christus
4.3.3.1 Wording
As Kohlbrugge ook nie hier die tipologie as verstaansleutel wil gebruik nie, wat is dan
wel vir hom die oplossing? Dit kan in een woord saamgevat word: wording. Die Ou
Testament is vir Kohlbrugge, in die lig van Matteus 1, wordingsgeskiedenis, oftewel:
geskiedenis van die wording van Christus.
Die woord genevsew" in vers 1 is vir hom in die verband rigtinggewend. Hy
(Kohlbrugge, 1844:3) vertaal dit as "Werdung", dus as wording. Die geslagsregister
waarmee Matteus begin, is daarom nie vir hom 'n boek van die geboorte van Christus
nie. Dit is 'n beskrywing hoe Jesus, wat die vlees betref, geword het. Van die geboorte
van die Here Jesus is eers sprake vanaf vers 18 en dit is dan ook die slot en voleinding
van sy wording.

Dit is vir hom ook nie vreemd dat Matteus die opvolging van drie maal veertien
geslagte vanaf Abraham tot Christus so noem nie. In die verband gebruik Kohlbrugge
(1844:3-4) die beeld van 'n boom wat groei totdat dit groot is: al is dit nog klein, is die
boom reeds daar, hoewel nie in volkomenheid nie. So was ook Levi reeds daar - in die
lendene van Abraham - toe Abraham deur Melgisedek geseën is, aldus Kohlbrugge
(1844:4).
Kohlbrugge (1844:4) vind verder steun vir sy gedagte in die i{na plhrwqh'/, wat hy
soos volg parafraseer: "auf daß erfüllet, völlig geworden sei, was gesagt ist vom Herrn
durch den Mund seiner Propheten." In almal wat voorwerpe van die belofte van
Christus was in die Ou Testament - Isak, Israel, Dawid, en so meer - was Christus en
het die belofte voortdurend ontwikkel. In geeneen van hulle was dit egter volkome
aanwesig, wat hierdie belofte letterlik aangedui het nie. Dit het eers gebeur toe
Christus in die vlees gekom het. "In Ihm sahen sie Alles buchstäblich, wesentlich,
völlig; in Ihm das Gesammte, was bei den Einzelnen nur theilweise hervorkam."
Graafland (1994:176) begryp die bedoeling van Kohlbrugge goed wanneer hy
laasgenoemde se siening ten opsigte van 'n ontwikkelende menswording van Christus
in die Ou Testament saamvat in die terme "reeds" en "nog niet".
Christus was dus, volgens Kohlbrugge, in die Ou Testament al aan die word. In die lig
hiervan moet die ooreenkoms tussen alles wat die Here Jesus ervaar het enersyds en
dit wat die patriarge, Israel, die profete en die heiliges beleef het andersyds, 'n mens
nie verwonder nie (Kohlbrugge, 1844:5). 'n Mens kan sê dat Israel profeties vooruit
beleef het wat Christus later sou oorkom (Loos, 1948:51).
Hoe Kohlbrugge hierdie wording sien, moet nou verder nagevors word in 4.3.3.2 en
4.3.3.3.
4.3.3.2 Geloofswording
By die genevsew" gaan dit geheel en al anders as wat vlees dit vermoed. Vlees, sê
Kohlbrugge (1844:6), soek na 'n heerlikheid wat gesien kan word. Hierdie
genevsew" is egter 'n geloofsgenesis. Hier is vleeslike krag van geen waarde nie. Na
die vlees is hier niks anders as hopeloosheid nie.
Verderaan in sy boek toon Kohlbrugge aan wat hy bedoel. Net enkele voorbeelde -
maar genoeg om te laat sien wat Kohlbrugge bedoel - word uitgelig:

• Abraham ontvang die belofte van die saad. Maar hoe gaan die belofte in
vervulling?
Kohlbrugge (1844:9-10) toon dat dit dwars teen die verwagting van vlees
ingaan, want Sara was immers onvrugbaar en dan kom ook nog die Moria-
geskiedenis. So neem die genesis van Jesus Christus 'n aanvang. "So hat
der Vater eine Menge aus einer Fürstin kat' exochn ein Gelächter
gewonnen. Das ist das Aergerniß des Kreuzes - dennoch die höchste
Vernunft; grade in solcher Thorheit nach Fleisch Gottes Weisheit, und aus
solchem Tode strahlt glänzend hervor seine ewige Treue, seine
Herrlichkeit und Wahrheit" (Kohlbrugge, 1844:10).
Maar hoe spruit die Saad, Christus, uit Abraham voort? Daarop antwoord
Kohlbrugge (1844:18): "Beim Glauben Abrahäm an Gott, an seinem
Worte: 'also wird dein Same sein'." Die wording van Christus is immers
geloofsgenesis vir hom!
• By die geskiedenis van Isak, Rebekka en Jakob is dit weereens die geval: dit is
'n geloofswording.
Na Isak is Jakob die draer van die belofte. Dit lyk egter nie asof hy dit ooit sal
ontvang nie, want Isak gee voorkeur aan Esau. Hoe verkry Jakob dan
uiteindelik wel die belofte? Die antwoord is: deur die geloof van die moeder
en die gehoorsaamheid van die seun (Kohlbrugge, 1844:11).
Op hierdie geloof brei Kohlbrugge (1844:11) verder uit: Dit was geloof "in
Gestalt einer abscheulichen Lüge, in Gestalt von List und Betrug!" As Isak
hardnekkig daaraan vashou om die meerdere te wil seën, breek Rebekka in
radeloosheid self die Wet, sodat die Wet nie geskend sal word nie. Sy gryp na
lis en leuen, "sie zeigt sich Mensch, Fleisch, Sünderin, Gläubige, Heilige: sie
taucht sich in Sünde hinab, damit nicht sie, sonderen Gottes Wahrheit bleibe,
und sich versenkend in ihr Verderben klammert sie sich fest an
GottesVerheißung" (Kohlbrugge, 1844:14).
Waarom teken Kohlbrugge dit so? Om aan te dui dat die belofte van die Saad
nie deur en danksy vlees kom nie, maar deur die geloof alleen. Dit gaan teen
alle vleeslike verwagting en alle vleeslike aanmatiging in. Dit is suiwer
geloofsgenesis.

Hierdie gevolgtrekking is sonder enige twyfel gemik teen diegene wat
Kohlbrugge (1844:17) "Frohndiensttreiber" (loondiensdrywers) noem.
• Kohlbrugge trek dieselfde lyne as in die vorige geskiedenisse wanneer hy die
gebeure rondom Juda en Tamar bespreek.
In die geskiedenis van Genesis 38 toon die heiliges dat hulle mense, vlees,
sondaars is. Te midde van hulle ongeregtigheid het hulle egter tog nie die
bevel van God verontagsaam nie (Kohlbrugge, 1844:18).
Hoe, vra Kohlbrugge (1844:18-19) dan weer, het die Saad, Christus, uit Juda
voortgekom? Deurdat Tamar haar gehou het aan die bevel van God en die
bevel kom hierop neer: sy is in die stam ingelyf om die stamboom voort te sit
en daarom mag sy uit geen ander grond loot en vrug voortgebring het as net uit
die wortel, Juda, alleen nie. In die geloof aan daardie belofte het sy gedoen wat
sy gedoen het "ohne darauf Acht zu haben, ob es Sünde sei, oder nicht Sünde".
Al moes sy ook in die diepste diepte van verlorenheid afdaal - vir haar het dit
slegs daarom gegaan: "wenn nur der Befehl Gottes gethan wurde".
Hiermee wil Kohlbrugge allermins antinomianisme leer of die sonde van
Tamar goedpraat. Inteendeel, hy noem dit wat sy gedoen het sonde en die
heiliges sondaars. Wat hy egter wel by sy lesers wil tuisbring, is hoe Christus
geword het: deur die geloof alleen.
Of anders gestel: die mens - vlees - kan homself volgens hierdie siening glad
nie op die skouer klop nie. Dit is duidelik.
Aan die einde van hierdie afdeling gee Kohlbrugge (1844:22) weer 'n steek na
die heiligheidsdrywers: Die kwasimoraliteit en kwasivroomheid van latere tye
- diegene wat aanstoot neem aan Tamar se regverdiging deur die geloof alleen
- neem aanstoot aan hierdie geskiedenis, maar die troue belyders van God se
Naam prys Hom.
• Dan is daar die sondegeskiedenis van Dawid en Batseba.
In donker kleure teken Kohlbrugge (1844:41) wat Dawid, die man na God se
hart, gedoen het: hy wat die Wet van God in sy ingewande het, steur hom nie
aan die Woord nie, maar hy pleeg egbreuk, begeer en maak Uria uiteindelik
deur goddelose valstrikke dood. Nogeens laat Kohlbrugge sien wat vlees is en
doen.

Maar dit is genade wanneer Dawid hom verbryseld buig onder die woorde: "jy
is die man!" God se genade, altyd eerste met toenadering, laat hom nie in sy
hardnekkigheid volhard nie. Dit buig hom tot diep in die hel en daar onder
vang die genade hom op in arms van ewige ontferming en dra die verdorwe
skaap na die stal. En na die dood van die kind staan Dawid op en troos sy vrou
met die troos waarmee hy getroos is en "die erste Frucht des Glaubens ist der
Sohn, den er seinen Herrn nennt aus allen Ewigkeiten" (Kohlbrugge, 1844:43).
Nee, die geloof is vir Kohlbrugge geen prestasie van die vlees nie. Dit blyk
duidelik uit die voorafgaande. Dit is 'n skepping van God se genade en die
vrug van daardie geloof is die Seun. So word Hy. Dit is alles geloofswording
en daartoe lewer vlees geen bydrae nie.
4.3.3.3 Vleeswording
Die wording van Christus in die Ou Testament is vir Kohlbrugge nie alleen 'n
geloofswording nie. Dit is ook 'n vleeswording.
Soos in 4.3.3.2 sal hier ook enkele voorbeelde uitgelig word.
• In Matteus 1:6 meld die apostel dat Dawid die vader van Salomo geword het
by die vrou van Uria. Deur nie te praat van Batseba nie, maar haar nadruklik
die vrou van Uria te noem, roep Matteus die hele sondegeskiedenis voor oë.
Kohlbrugge se kommentaar by hierdie vers is van besondere belang. Nadat hy
(Kohlbrugge, 1844:40-42) die vleeslikheid, die sonde van Dawid, in die
gebeure geteken het, kom Kohlbrugge (1844:42) tot die volgende
gevolgtrekking: "In solchem Fleische hat Er, der allein heilig ist, sich nicht
geschämt nog gescheut gekommen zu sein, in solchem Fleische ist Gott
offenbar geworden."
Uit hierdie vers lei Kohlbrugge dus af in watter soort vlees Christus gekom
het: "in solchem Fleisch", in vlees soos die van Dawid en Batseba.
'n Preek oor 2 Samuel 7:13 kan hier dien as verdere toeligting tot die
uitdrukking "in solchem Fleisch". Nadat Kohlbrugge (1992e:263-264) daar
ook na die donker geskiedenis van Dawid en Batseba verwys het, wys hy
daarop dat Christus uit sulke vlees, wat 'n stank voor God is, uit sulke
vervloekte en verdoemde vlees, wou voortspruit. 'n Ent verder voeg hy daarby:

in sulke verdoemde, verpeste en vervloekte vlees wou die ewige, vlekkelose
Heilige kom.
Die vraag wat hierby onmiddellik by 'n mens opkom, is: kom die
sondeloosheid van Christus se menslike natuur nie hier in gedrang nie? Om
dié vraag eerlik en regverdig te kan beantwoord, moet 'n mens lees wat
Kohlbrugge onmiddellik daarop laat volg - 'n mens mag immers nie iemand se
woorde uit verband ruk nie - want hy (Kohlbrugge, 1844:42) sê: Dit het God
behaag "gerade aus David und Bathseba den Ueberschwang seiner Gnade
kundzuthun". En: juis uit so 'n verbintenis wou God sy Eersgeborene op die
mees plegtige wyse as Koning in die wêreld bring, "damit allem Fleische der
Mund gestopft und Er allein als gerecht anerkannt sei, und damit Die, die seine
Gerechtigkeit erkennen, in dieser Gerechtigkeit Leben, Ein- und Ausgang
haben und Weide finden möchten".
Uit hierdie aanhalings blyk twee dinge: eerstens wil Kohlbrugge beklemtoon
dat die wording van Christus uit sulke mense suiwer genade is. As God uit so
'n verbintenis sy Eersgeborene in die wêreld bring, word alle vlees die mond
gesnoer en bly net een ding oor: God se geregtigheid! Die agtergrond van sy
uitsprake hier is daarom eerder die deurlopende kontroversie in hierdie boek
(vgl. 4.3.2.1).
Tweedens: as Kohlbrugge werklik bedoel het om die sondeloosheid van
Christus te loën, hoe kan hy dan nog sê dat die mens "in dieser Gerechtigkeit
Leben" het? So 'n aanklag teen Kohlbrugge lyk dus hier ongeregverdig.
Daar sal in elk geval nog verder gekyk moet word na die uitdrukking "in
solchem Fleisch", soos Kohlbrugge dit in hierdie boek gebruik.
• In Kohlbrugge se behandeling van die sondegeskiedenis van Salomo kom
hierdie uitdrukking ("sulke vlees") inderdaad weer voor, waar hy sê: "In
tausenderlei Angelegenheiten machen wir es schlimmer, wie Salomo. Fleisch
is Fleisch und des Menschen Herz hurt den Teufel nach" (Kohlbrugge,
1844:51). Maar dan laat hy troosryk daarop volg: "In solchem Fleische is Jesus
Christus gekommen." Weer wys die verband dus dat Kohlbrugge nie met die
uitdrukking bedoel om iets on-Bybels oor die Persoon van Christus te sê nie.
Nee, dit gaan oor die mens en dat God juis na sulke mense - so deur en deur
vleeslik, sondig! - gekom het, want hy vervolg: "Wohl dem, der sich nicht
dünkt etwas zu sein; wohl dem, der - es verdorben haben wie Salomo, und
nichts, nichts sehend als die ihn anklagende Asche der Gotteskälber, die er den

Teufeln geopfert - in seinem zwiefachen Verlorensein und Versinken, die
Hörner des Altars in den Himmeln greift, wovon Keiner weggeschleudert
wird, als der besser is dan Salomo"(Kohlbrugge, 1844:51). Vir die soveelste
keer weerklink dus ook die waarskuwing teen die werkheiliges - "die wat beter
is as Salomo".
Wanneer Kohlbrugge (1844:53) verderaan die geskiedenis van Salomo in die
geheel in oënskou neem, is dit vir hom opmerklik dat dit daarin nie gaan om
die persoon van Salomo nie, maar om die bou van die tempel. "Dieser Tempel
nun war ein Abmalen des Leibes Christi vor den Augen der Juden, ein
Konterfei des Wortes, welches Fleisch werden würde, ein Eingeführtwerden
des Sohnes Gottes in die Welt, eine Predigt wie Gott würde offenbar werden in
Fleische." In die verband sê hy dan dat God in die tempel in donkerheid wou
woon en dit is vir Kohlbrugge "in unserm Jammer, Tod, Fluch, Elend".
Hoe die vleeswording plaasgevind het, kom dus vir Kohlbrugge hierop neer:
Christus het gekom in die mens se jammer, dood, vloek en ellende.
Toe die Jode hierdie betekenis van die tempel vergeet het, laat Kohlbrugge
(1844:53-54) op voorafgaande volg, toe hulle nie meer verstaan het dat hulle
onderaan die berg moes bly nie, dat God na hulle toe wil afkom en dat sy
genade genoeg is nie - toe hulle self die berg van heiligheid wou opklim, is die
tempel aan vlamme prysgegee. Dit is 'n voortsetting van sy kontroverse teen
diegene wat vashou aan die verdienstelikheid van hulle werke en wat daarmee
die berg van heiligheid wil bestyg.
• Hoe dit verder met die hoogsbegenadigde volk van Israel gegaan het, wil
Matteus in die verdere geskiedenis van die konings in verse 7 tot 15 toon.
Hierdie opeenvolging van konings gee Matteus, aldus Kohlbrugge
(1844:55-56), nie bloot om te bewys dat Jesus die regmatige Seun van Dawid
was nie. Die apostel toon daarmee aan wat die betekenis daarvan is dat Jesus
Christus in die vlees gekom het. Hy herinner aan die geskiedenis van die
konings, sodat die mens daaruit sal leer "was denn eigentlich Fleisch heißt, ist,
thut und treibt, und wie sich Gott in der Verheißung zu solchem Fleisce
bekennt". Die naamregister in verse 7 tot 11 is 'n herhaling van dit waarvan in
Samuel, Konings en Kronieke getuig word: "Gott ist allein gerecht, allein
heilig, allein fromm, allein true, allein die Wahrheit; nicht wie ein
Menschenkind ist er, Erbarmer ist sein Name. Wisse, daß ich Jehova und

allein Gott bin und keiner neben mir, ich der ich's mache werde, der ich deine
Sünde bedecke." Sy dag, openbaar Hy aan Abraham, "den Tag nicht des
menschlichen Wollens, Laufens, Kraftanwendens und Geschicktseins, sondern
den Tag seiner Ruhe, welche das Frömmeln Gott zu gefallen haßt und nur das
Gefallen zeigt in Menschen".
Nie wat die mens doen nie, maar wat God doen deur die koms van sy Seun in
die vlees - dit word hier geprys.
Hierby kan ook weer die vraag gevra word: as Kohlbrugge bedoel het om die
sondeloosheid van die Seun van God te loën, hoe kan hy God dan "alleen
regverdig, alleen heilig, alleen vroom" noem? So 'n aanklag klop nie met wat
hyself sê nie en neem ook hier nie die raamwerk waarbinne hy sê wat hy sê in
aanmerking nie.
• Laastens moet gewys word op die opmerking wat Kohlbrugge (1844:91-92)
maak oor Matteus 1:16. In verband met die hele geslagsregister verklaar hy: "Ist
es wahr, daß das Wort 'Fleisch' ward, so haben wir hier daß Zeugniß wie es
Fleisch geworden: Fleisch von Fleische geboren; nicht von einer fleischlich
reinen Geburt, um Quasi-Erbsünde zu bedecken, sodern Fleisch, wie wir sind,
nämlich 'nicht Geist', sondern Gottes ganz und gar entäußert, entledigt, aus der
Herrlichkeit Gottes heraus; begiffen in eben derselben Verdammung oder
ewigem Tode und Fluche, worin wir von unseren Geburt; anheimgegeben Dem,
der dieses Todes Macht hat, das ist dem Teufel, wie wir von haus aus. So ist er
für uns geboren von einem Weibe, und in diesem unserm ganzen Wesen, mit
allen menschlichen Affekten, Begierden und Bedürfnissen, 'Sünde' für uns
gemacht war er hier in Gleichkeit eines Fleisches von Sünde an unserer Statt."
Kohlbrugge sien dus die geslagsregister van Matteus 1 as 'n getuienis van hoe
die Woord vlees geword het: vlees uit vlees gebore, nie die menslike natuur
voor die val nie, maar dié na die val, want dit gaan om vlees wat "nie-Gees" is,
wat van God vervreemd is en onder die verdoemenis lê.
4.3.4 Samevattend
4.3.4.1 Kohlbrugge soek die verklaring van Matteus 1 in die woordjie genevsew".
Dit is nie net vir hom die invalspoort tot die verstaan van hierdie
Skrifgedeelte nie, dit bepaal ook sy siening van die Christologie van die

hele Ou Testament: die boeke van die Ou Verbond is vir Kohlbrugge, in die
lig van Matteus 1, wordingsgeskiedenis, oftewel: geskiedenis van die
wording van Christus.
4.3.4.2 By hierdie wording van Christus in die Ou Testament lewer vlees - dit wil sê
wat vlees doen, die werke van die mens - geen insette nie. Die wording van
Christus is vir Kohlbrugge pure geloofswording en daardie geloof is 'n
genadewonder van God.
Of om Kohlbrugge se opvatting in meer moderne teologiese terme te klee:
openbaringshistories gesien is die koms of wording van Christus 'n
geloofsgenesis. Die "deur die geloof alleen" speel nie net in die
heilsordelike 'n alleen-beslissende rol nie. In die heilshistoriese is geloof
eweneens alleen-bepalend. Of soos Noordmans (1990:20) dit stel: "De
ladder, waarlangs Christus indaalt in de wereld, is het geloof der
bijbelheiligen." Daarby moet dan gevoeg word dat hierdie leer vir
Kohlbrugge nie mensemaaksel, nie produk van die vlees is nie, maar
skeppingswerk van God se genade.
Kohlbrugge lewer hier baie beslis 'n heel besondere - 'n nuwe! - insig. Hy
oortuig ook met sy Skrifbewyse dat sy gedagte nie on-Bybels is nie. Hierdie
gedagte kan 'n unieke trek in sy Christologie van die Ou Testament genoem
word.
In hoofstuk 6 sal vasgestel moet word of hierdie unieke faset van sy
Christologie ook in die Nuwe Testament en spesifiek in die geloof van
Maria by die ontvangenis van Christus voortgesit word.
4.3.4.3 Christus se wording in die Ou Testament is vir Kohlbrugge 'n vleeswording.
Christus kom "in sulke vlees", in vlees soos die van Dawid en Batseba. Dit
gaan duidelik om gevalle vlees, vervloekte en verdoemde vlees.
Dat Kohlbrugge sekerlik nie daarmee bedoel om die regverdigheid van
Christus se menslike natuur aan te tas nie, is uit die konteks wel duidelik.
Of hy die sondeloosheid van die menslike natuur van Christus ontken, sal
egter dieper nagevors moet word in die volgende hoofstuk (hfst. 5) oor die
Persoon van die Middelaar.

Kohlbrugge se kontroverse teen die Subjektivisme word hier ook
deurlopend gevind, want Christus se koms in die vlees is 'n koms na mense
wat dit geensins verdien het nie. Of om dit weer in hedendaagse teologiese
taal te stel: nie alleen Christus se heilsordelike koms is 'n koms na
onwaardiges nie, ook sy heilshistoriese koms was 'n koms na mense, in
vlees, wat dit totaal en al nie verdien het nie.
4.3.4.4 Soos 'n lyn loop Kohlbrugge se stryd teen die Subjektivisme ook deur hierdie
boek oor Matteus 1. Om sy uitsprake oor Christus hier reg te begryp, is dit
noodsaaklik om daardie lyn voortdurend in gedagte te hou. Hy wou niks
weet van 'n teologie wat leer dat die mens na God toe kan opklim nie. Dit is
omgekeerd: God kom in die vleeswording van Christus na totaal
onwaardige en hopeloos verlore mense - vlees!
4.4 Wozu das alte Testament?
4.4.1 Kohlbrugge se inleiding tot die boek
"Es ist keineswegs eine gleichgültige Sache, welche Geltung man dem Buche beilege,
welches gewöhnlich das 'alte Testament' heißt." Met hierdie woorde begin Kohlbrugge
(1855e:7) die inleiding tot sy Wozu das Alte Testament? Daarmee sê hy waarom dit
vir hom in hierdie geskrif gaan: om die waarde van die "Ou Testament". Dit is vir
hom geen ligte vraagstuk nie, maar een "von höchster Bedeutung für Zeit und
Ewigkeit". Met hierdie laaste opmerking sê hy alreeds hoe swaar die Ou Testament by
hom weeg.
Vanweë die groot belangrikheid van 'n inleiding (vgl. 4.2.2), sal ook hierdie een
noukeurig ontleed word.
• Kohlbrugge (1855e:7) gee eerstens 'n aanduiding van sy werkwyse, dit wil sê
hoe hy hierdie vraagstuk wil beantwoord: "Eine sorgfältige Untersuchung
des Buches des sogenannten 'neuen Testaments' mit alleiniger Rücksicht
und Beziehung auf das sogenannte 'alte Testament' is zur Lösung dieser
Aufgabe der geeignetste Weg." Dit is sekerlik 'n suiwer Bybelse siening
van Kohlbrugge: dat die Skrif self - hier die Nuwe Testament - lig moet
werp op die waarde van sy dele - hier die Ou Testament. Daarin hou

Kohlbrugge vas aan die beginsel wat hy self reeds in sy proefskrif neergelê
het, naamlik dat 'n mens in die skool van die Here Jesus Christus en sy
dissipels les moet ontvang in Skrifuitleg.
• Kohlbrugge (1855e:7) motiveer die noodsaak tot die ondersoek as dat "die
Meinung mehr und mehr die herrschende wird, als seien das Gesetz und die
Propheten der alten Zeit angehörig und für die unsrige nicht mehr
verbindlich". Selfs diegene wat in die Ou Testament iets meer as 'n Jodeboek
sien en meer of minder voorsegginge oor Christus daarin vind - selfs vir hulle
het die geheel iets "Unneutestamentliches".
Die kontroversiële tree dus reeds in die inleiding na vore: aan die een kant is
daar diegene wat die Ou Testament slegs as 'n Jodeboek sien. Aan die ander
kant is daar diegene wat wel voorsegginge oor Christus daarin kry, die een
meer en die ander minder, maar wat die waarde van die Ou Testament tog nog
nie hoog genoeg aanslaan nie.
• Die voorstelling van Kohlbrugge se tyd word beskaam deur die voorstelling
wat die eerste Christelike kerk oor die "Ou Testament" gehad het.
In die verband verwys Kohlbrugge na die opvatting van die gelowiges in Berea
(Hand. 17:10). Uit daardie teks blyk vir Kohlbrugge (1855e:8, 10) dat die
eerste Christene geen ander Bybel gehad het as die sogenaamde "Ou
Testament" nie. In daardie Bybel het die gelowiges van Berea dieselfde
evangelie van Christus gevind as wat aan hulle deur Paulus en Silas gepreek is.
Die "Ou Testament" was vir hulle die "Probierstein" vir die prediking van
Paulus en Silas (Kohlbrugge, 1855e:11). Hulle het gesoek na "Worte des
Lebens und der Seligkeit bei Gott" en as hulle hulle Bybel nie as God se
bindende Woord beskou het nie, sou hulle nie daarin gesoek het nie, maar dit
eerder opsy gesit en hulle alleen aan die woord van die apostels gehou het. Die
apostels het hulle egter ook steeds na die Ou Testament terugverwys.
Kohlbrugge (1855e:10) laat hom skerp uit oor die godgeleerdheid van sy tyd,
wanneer hy van die nie-wetenskaplik gevormde gelowiges van Berea sê:
"Theologie und Kritik hatten sie freilich nicht studirt, aber sie hatten so viel
Verstand und Einsicht, um die Uebereinstimmung des gesamment Inhalts ihrer
Bibel mit dem Evangelio der Apostel von Christo anzuerkennen." Daarom
vind Kohlbrugge dit 'n skande vir die Christene van sy tyd dat hulle niks meer
van die Ou Testament wil weet nie.

• Voor Kohlbrugge by die vraag "Wozu das alte Testament?" kom, wil hy aan
die einde van sy inleiding eers ingaan op die titels Ou Testament en Nuwe
Testament.
Dit moes die opmerksame leser reeds opgeval het dat Kohlbrugge praat van
"die sogenaamde Ou Testament" en "die sogenaamde Nuwe Testament".
Daaruit moes dit al duidelik geword het dat hy glad nie met dié name
saamstem nie.
Die benaming Ou Testament is afgelei van 2 Korintiërs 3:14. Uit dieselfde
hoofstuk (v. 6) is dan gemaklik die teenstelling "Nuwe Testament" gemaak
(Kohlbrugge, 1855e:12-13).
Kohlbrugge (1855e:13-16) se besware kan in die volgende vier punte
saamgevat word:
1. Daar is geen bewys daarvoor dat diegene wat die boeke van Moses en die
profete eerste versamel het dit "Ou Testament", en dat diegene wat die
boeke van die evangeliste en die apostels versamel het dit "Nuwe
Testament" genoem het nie.
2. Paulus noem die boeke van die "Ou Testament" nêrens anders so nie. Hy
praat van die Skrif, die Skrifte, die Heilige Skrif en Moses en die
profete. Ook haal hy hulle soos volg aan: "God sê", "Hy het betuig" en
"die Gees sê".
3. Dat Paulus verkeerd uitgelê word en dat hy heeltemal iets anders bedoel
het, is baie duidelik. Toe die apostel sy briewe geskryf het, het daar
immers nog geen Nuwe Testament - ten minste 'n versameling wat so
aangedui word - bestaan nie. Derhalwe kon die apostel nie gedink het
aan die teenstelling wat sedertdien gemaak word nie.
4. Paulus voel dat die "Ou Testament" in sy hele prediking vervat is. Hy
beroep hom op die gesag daarvan en wie dit doen, kan so 'n leer
onmoontlik oud en sy eie nuut noem.
Kohlbrugge (1855e:13) sien 'n groot gevaar in die benaming "Ou Testament",
want "es ist natürlich, daß über der Bezeichnung 'das alte Testament' beim
Lesen desselben der Gedanke vorherrscht an Etwas, was alt ist und also eine
Gegensatz gegen Etwas, was neu ist, bildet".

Maar wat is dan vir Kohlbrugge die juiste verklaring van 2 Korintiërs 3?
Volgens hom (Kohlbrugge, 1855e:14) noem Paulus die gesamentlike inhoud
van die boeke van die Ou en Nuwe Testament "'das alte Testament' insofern
die Schriften so gelesen und verstanden wurden wie die Juden, die nicht zu
Christo kamen, sie lasen, und 'das neue Testament', insofern man die Bücher
las nach der Norm, welche er 'in Christo' nennt". Dit gaan dus vir Kohlbrugge
daarom of die "Ou Testament" opgevat word as getuigende van Christus of
nie. Wie Christus nie daarin vind nie, vir hom is dit "oud".
4.4.2 Watter waarde die "Nuwe Testament" aan die "Oue" heg
4.4.2.1 Inleidend
In die res van sy boek pas Kohlbrugge die beginsel of werkwyse wat in die inleiding
(sien 4.4.1, p. 20) neergelê is toe. In vyf afdelings laat hy sien wat die ongelowige
Joodse tydgenote van Christus, die gelowige Joodse tydgenote van Christus, Christus
self, die evangeliste en die apostels en hulle medegenote in die "Ou Testament"
gevind het en hoe hulle dit beskou het.
Nie al die genoemde afdelings sal hier behandel word nie, en die wat wel aangesny
word, sal nie in volle besonderhede weergegee word nie. Net wat nodig is om die punt
wat Kohlbrugge wil maak, te laat sien en om te toon wat hy van Christus leer in die
"Ou Testament", sal uitgelig word.
4.4.2.2 Getuienis van die Joodse tydgenote van Christus en die apostels wat geglo
het aan die Messias en tegelyk dat Jesus die Messias is 9
4.4.2.2.1 Kohlbrugge (1855e:37) hou hom, wat hierdie groep betref, eerstens met
daardie Jode besig wat hierdie getuienis afgelê het voordat hulle nog iets
van die mens genaamd Jesus gehoor het.
Dit is diegene wat deur Lukas aangedui word as hulle wat op die
Vertroosting van Israel gewag het (Luk. 2:25; vgl. Jes. 40:1; 49:13; 51:12;
54:11; Hag. 2:8), wat die verlossing in Jerusalem verwag het (Luk. 2:38;
vgl. Jes. 33:20; Ps. 53:7) en wat die koninkryk van God verwag het (Luk.
9 Opskrif ontleen aan Wozu das Alte Testament?

23:51; vgl. Jer. 33:15, 16). Met hierdie uitdrukkings gee die evangelis
duidelik te kenne dat hulle die boeke van Moses en die profete as die
onbedrieglike Woord van God beskou het en die vervulling van alle
troosryke beloftes daarin as baie naby beskou het.
Kohlbrugge sluit Simeon, Anna, Sagaria, Elisabet, Maria, die herders en die
wyse manne by hierdie subgroep in. 'n Paar van hulle word hier uitgelig:
• In die eerste plek maak Kohlbrugge (1855e:37-38) melding van Simeon.
Dat hy begeer het om die Gesalfde te sien, bewys dat hy Daniël 9:23-25,
Jesaja 33:17, Jesaja 61 en dergelike plekke by laasgenoemde profeet
sowel as by die ander en by Moses, as van toepassing op Jesus verstaan
het. Terwyl hy die Kind in sy arms hou en God loof, wys hy daarmee
"wie die Bücher Mosis und der Propheten in ihrem Zusammenhange, so
zu sagen, bei ihm in Fleisch und Blut übergegangen waren als das Wort
des lebenden Gottes. Denn seine Worte umfassen fast die ganze
Schrift".
• Dat ook Sagaria (Luk. 1:68-79) die boeke van Moses en die profete as
die suiwer en onveranderlike Woord van God beskou het, is vir
Kohlbrugge (1855e:39) duidelik. Dat hy in vers 76 die Heiland
"Jehova" en in vers 78 "einen Aufgang aus der Höhe" noem - daarin
sien Kohlbrugge 'n aanduiding dat Sagaria Genesis 18:13 en Jesaja 7:11
as verwysend na Jesus verstaan het.
4.4.2.2.2 Tweedens kom Kohlbrugge by daardie gelowige Joodse tydgenote wat
Jesus later geken en bely het.
Hy deel Johannes die Doper, Andreas, Filippus en Natanael onder hierdie
subgroep in.
• Johannes die Doper beroep hom vir sy optrede op Jesaja 40:3, die stem wat
roep in die woestyn. So leun hy op die geskrewe Woord (Kohlbrugge,
1855e:42).
Uit sy prediking van die nabyheid van die koninkryk van die hemel (Matt.
3:2) blyk dat hy in die Skrifte van die ewige Koning van Israel moes gelees

het, aangesien daar nêrens gesê word dat dit deur 'n engel aan hom
geopenbaar is nie (Kohlbrugge, 1855e:43).
Kohlbrugge (1855e:44) verwys vervolgens na Johannes se verkondiging
van die Lam van God wat die sonde van die wêreld dra: vir elke
onbevooroordeelde moet dit duidelik wees dat dit uit Jesaja 53:12, Exodus
12:3 en Levitikus 16:22 geneem is en dat Johannes in die algemeen, waar in
die Skrif sprake is van die slag van bokke en lammers, sulke tekste as
verwysend na die Messias verstaan het, ook voordat hy Jesus in eie persoon
leer ken het.
4.4.2.2.3 Op grond van al die aangehaalde voorbeelde kom Kohlbrugge (1855e:44)
tot die vir hom onvermydelike gevolgtrekking: hierdie getuies het in die
boeke van Moses en die profete dieselfde gevind as wat die gelowiges in
Berea (Hand. 17:10-15) later daarin gekry het, naamlik dat Jesus moes ly en
uit die dood moes opstaan en dat hierdie Jesus die beloofde Messias was.
Hulle kom nie met 'n nuwe geloof of 'n nuwe taal nie, maar bloot met 'n
herhaling van dit wat hulle in Moses en die profete gelees het. Dit is
Kohlbrugge (1855e:46) se gevolgtrekking.
Wanneer Kohlbrugge (1855e:46-47; kursivering van Kohlbrugge self -
A.H.B.) ten slotte die beskouing van die Jode wat nie in Christus geglo het
nie vergelyk met hierdie groep Jode, vind hy die onderskeid tussen hulle
daarin dat laasgenoemde "die Aussprüche dieser Schriften in einem Kinde
und in einem Menschen erfüllt fanden, in welchem die übrigen Juden nichts
Besonders sahen, weil seine äußerliche Erscheinung ihnen nicht zusagte".
Maar dit was ook heeltemal in ooreenstemming met die Skrifte (Jes. 53:2),
beweer hy dan.
Twee sake staan uit in Kohlbrugge se argument: eerstens dat die getuies
Moses en die profete aanhaal as die gesagvolle Woord van God en
tweedens dat hulle Jesus daarin vind.
4.4.2.3 Wat Moses en die profete vir Jesus Christus was in die tyd van sy aardse
omwandelinge 10
10 Opskrif ontleen aan Wozu das Alte Testament?

4.4.2.3.1 Kohlbrugge dui in vier onderafdelings aan hoe Jesus Christus in die tyd van
sy vleeslike bestaan die gesag van die "Ou Testament" gehandhaaf het en
dit uitlê ten opsigte van Homself. Wat hier volg, is uittreksels uit elk van
daardie vier:
• In sy amp as Leraar behandel Jesus die Skrif volstrek nie asof dit slegs
letter is nie. Hy maak nie asof daar in Hom 'n hoër Gees is en asof Hy geen
Bybel nodig het nie. Om dit aan te toon, verwys Kohlbrugge (1855e:52) na
Jesus se optrede in die sinagoge in Nasaret (Luk. 4:16-28). Wanneer Hy
opstaan, begin Hy nie uit eie Gees preek as een wat die Skrif nie nodig het
nie. Volstrek nie. Hy laat aan Hom 'n deel van die Skrif, die boek van
Jesaja, oorhandig.
Aan die Jode sê Hy: "Maar as julle Moses geglo het, sou julle My glo, want
Hy het van My geskrywe" (Joh. 5:46). Daaruit is dit vir Kohlbrugge
(1855e:55) duidelik dat die Here Jesus die woorde van die Skrif deur die
Heilige Gees op Homself toegepas het.
• Die getuienis wat Jesus in Johannes 6 van Homself aflê, is heeltemal
gegrond op die geskiedenis van die manna en die verbod om bloed te eet.
"Immer ist es die Schrift, worauf er sich in Betreff seiner Lehre beruft und
die er als Probierstein angibt" (Kohlbrugge, 1855e:57). Dat Jesus die gesag
van Moses en die profete gehandhaaf het, staan vir Kohlbrugge vas.
Aan die hand van verskillende Skrifbewyse kom Kohlbrugge (1855e:58) tot
die volgende gevolgtrekking: "So finden wir es denn allenthalben in den
Evangelien, daß der Herr sich als den Inbegriff der Schriften und Gottes nur
mit den Schriften gehandhabt, daß er aus den Schriften hergenommen, was
er war, sich dafür auf das geschriebene Wort gestützt und sich auf dasselbe
als solches verlassen habe." Christus het Homself as inhoud van die Skrif
gehandhaaf en Hom daarin aan die gesag van die Skrif gehou.
• In die derde onderafdeling neem Kohlbrugge die dae van Christus se lyding
onder oë.
Ook in die verband lê die Here 'n onvoorwaardelike geloof in die Skrifte
van Moses en die profete aan die dag. Dit blyk uit alles wat Hy vooruit aan
sy dissipels gesê het oor sy lyding, sy dood, sy drie dae in die graf en sy
opstanding. Dit alles vind die Here Jesus in die Skrif. En verder: "Das Alles

versteht er von sich, und sieht sodann in der Schrift, wie das Alles sich
buchstäblich an ihm ereignen werde, und sagt aus den Schriften Mosis und
der Propheten heraus: so wird's mir ergehen, und das und das muß an mir
erfüllt werden" (Kohlbrugge, 1855e:64).
Kohlbrugge (1855e:64-66) noem verskeie voorbeelde hiervan. So het Jesus
op 'n keer die twaalf by Hom geneem en hulle vertel wat Hom alles sou
oorkom: dat hy aan die heidene oorgelewer sou word, dat Hy bespot,
gesmaad en bespuug sou word, dat hulle Hom sou gesel en doodmaak.
Hierdie noukeurige opgawe lei Hy in met die woorde: "Wir gehen nach
Jerusalem, und es wird Alles vollendet werden, was geschrieben ist durch
die Propheten von dem Sohne des Menschen" (Kohlbrugge, 1855e:65;
kursivering van Kohlbrugge self - A.H.B.).
• Laastens kom Kohlbrugge by die opstanding.
Hier staan hy (Kohlbrugge, 1855e:66) onder andere stil by die verskyning
van Jesus aan die Emmausgangers (Luk. 24) en dan beweer hy: dit sou vir
Jesus maklik gewees het om Homself aan die twee bekend te maak. Dit
doen Hy egter nie. Hulle moet immers nie aan 'n verskyning glo nie, maar
aan die geskrewe Woord van die "Ou Testament". Voordat Hy Hom dus
aan hulle bekendmaak, sê Hy vir hulle: "O ihr Thoren und trägen Herzens
im Verlassens - worauf? auf mich? nein, - auf Alles, was die Propheten
geredet haben. Mußte nicht Solches der Messias gelitten haben und
eingegangen sein in seine Herrlichkeit? Und, fährt der Evangelist fort,
indem er anfing von Mose und von allen Propheten, erklärte er ihnen in
allen diesen Schriften das ihn Betreffende."
4.4.2.3.2 Kohlbrugge se gevolgtrekkings aan die einde van hierdie afdeling kan in
twee dele saamgevat word:
4.4.2.3.2.1 Eerstens gee hy (Kohlbrugge, 1855e:67) in drie stellings weer wat
Moses en die profete vir Jesus in die dae van sy vlees was. Dit kan so opgesom
word:
1. Die Here Jesus Christus het dié boeke beskou as boeke wat waarlik deur
Moses en die profete geskryf is.

2. Hy het dit geglo en Hom daarop verlaat as die sekere, onbedrieglike en ewig
bindende Woord van God. As Woord van God het Hy dit ook met daad en
resultaat, met sy leer, en nie alleen met sy sterwe nie, maar ook met sy
opstanding gehandhaaf en bekragtig as die enigste geopenbaarde
vastigheid van alle waarheid, van alle troos en saligheid.
3. Die gesamentlike inhoud van al hierdie Geskrifte was ook by Hom daarin
saamgevat dat hierdie troos en hierdie saligheid uit God in die Messias was.
4.2.2.3.2.2 Tweedens gee Kohlbrugge (1855e:67-68) in tien punte - hy erken self
dat dit nie volledig is nie - weer wat Jesus uit Moses en die profete geput het oor
die Messias:
1. dat Hy, Jesus, die Messias is;
2. dat Hy die Seun van Dawid is;
3. dat Hy 'n voorloper gehad het;
4. dat Hy die Lig van die wêreld, die Sondedraer, die Hersteller van alle dinge is;
5. dat Hy Koning en Here is;
6. dat sy ryk 'n hemelse een is;
7. dat al sy werke tekens was van wat Hy was en waartoe sy Vader Hom gestuur
het;
8. dat Hy, God se Seun, aan die Vader gelyk is;
9. dat Hy die deur mense verworpe Heil is; en
10. dat Hy die ewig blywende is.
4.4.2.3.3 Ook in hierdie afdeling (wat in die opskrif by 4.4.2.3 genoem word) neem
Kohlbrugge sterk standpunt in teen hulle wat die "Ou Testament" net as
Jodeboek beskou.

So praat hy (Kohlbrugge, 1855e:67) van "die jetzige Kritik und Ungethüm
von Gelehrsamkeit, womit man diese Geschriften zergliedert und
zerstückelt".
Op 'n ander plek neem Kohlbrugge (1855e:73) daardie Christene wat te min
dink van die "Ou Testament" weer onder oë. Kohlbrugge verdeel die groep
in drie subgroepe. Eerstens is daar hulle wat Moses en die profete slegs as
Jodeboek met slegs geskiedkundige en digterlike waarde beskou. Tweedens
is daar diegene wat tog nog 'n mate van praktiese waarde daarin sien, maar
die gees daarvan nie as Nuwe-Testamenties beskou nie. Derdens is daar
ook Christene wat aanneem dat die Ou Testament weliswaar profesieë
bevat en graag wil glo dat Jesus, die evangeliste en die apostels die
aanhalings daaruit werklik so verstaan het. Aangesien hulle egter nie kan
insien hoe daardie aanhalings met die voorafgaande of daaropvolgende
verband hou nie, kan hulle die verwysings nie aanneem as profesieë wat die
profete werklik met die oog op Christus gemaak het nie. Hulle sal, aldus
Kohlbrugge (1855e:73-74), nadat hulle Lukas 24 krities en eerlik oorweeg
het, moet besluit: "daß entweder sein großer Lehrer Jesus die Schriften
Mosis gar nicht verstanden, und da er sie von sich ausgelegt, dein Jüngeren
eine ganz verkehrte Interpretationsweise dieser Schriften beigebracht had
und also mit nichten ein großen Lehrer gewesen ist; oder daß es ihm, dem
Kritiker selbst, bei aller Kenntniss der Hermeneutik an dem Verständniss
der Schriften fehlt, dessen die Jünger, nachdem sie Jesus ihnen im
Zusammenhang ausgelegt, sich zu erfreuen hatten".
4.4.2.4 Hoe die apostels en hulle helpers die boeke van Moses en die profete
gebruik het 11
Alleenlik wat Kohlbrugge oor Paulus sê, sal hier te berde gebring word:
4.4.2.4.1 Paulus in Handelinge
Ter inleiding meld Kohlbrugge (1855e:100) hoe Paulus direk na sy bekering in die
sinagoge gepreek het dat Jesus die Seun van God is en hy toon op oortuigende wyse
vir die Jode aan dat Hy die Christus is. Waaruit, so vra Kohlbrugge dan, sou hy dit
11 Opskrif ontleen aan Wozu das Alte Testament?

anders gedoen het as uit die Skrif van die "Ou Testament", die teenswoordige
Jodebybel?
Enkele van Kohlbrugge se aangehaalde voorbeelde van Paulus se Christus-prediking
uit die Geskrifte van Moses en die profete word kortliks weergegee:
• Hy (Kohlbrugge, 1855e:100-102) begin met die apostel se optrede in die
sinagoge van Antiogië in Pisidië (Hand. 13:13-52).
Die inhoud van Paulus se prediking en die betoog wat hy voor die Jode uit die
"Ou Testament" hou, kan volgens Kohlbrugge (1855e:101) in die volgende
sewe hoofpunte saamgevat word:
1. dat God Jesus as Heiland vir sy volk uit die saad van Dawid verwek het;
2. dat die owerstes van die Jode, toe hulle Hom gekruisig het, vervul het wat
van Hom geskryf is en wat elke Sabbat in hulle sinagoges gelees is;
3. dat hulle daarmee alles voleindig het wat van Jesus geskryf is;
4. dat hierdie Jesus die Seun van God was;
5. dat Hy die ontbinding nie gesien het nie;
6. dat God Hom uit die dode opgewek het en so sy belofte vervul het; en
7. dat die Skrif die oordeel vir as hulle nie glo nie reeds uitgespreek het.
• Voor Agrippa (Hand. 26) preek Paulus uit Moses en die profete oor die lyding,
die opstanding, die leer van Christus. Direk na hierdie voorbeeld laat
Kohlbrugge (1855e:104) 'n vermaning hoor aan die adres van "ihr lieben
Theologen des Christenthums" - sekerlik 'n verwysing na daardie geleerdes
in sy tyd wat die "Ou Testament" geringskat - om hulle tog deur die groot
apostel uit hulle "Nuwe Testament" te laat oortuig om niks te glo buiten dit
wat Moses en die profete gesê het sou gebeur nie.
• Elders - by sy behandeling van Paulus se optrede voor die Jode in Rome en sy
Christus-prediking uit Moses en die profete (Hand. 28) - stel Kohlbrugge
(1855e:104-105) sarkasties die vraag of dit nie vir menige godgeleerde 'n
swaar taak sou wees om twee-en-vyftig maal of meer in 'n jaar oor die ryk van
God en Jesus uit die Wet van Moses en die profete te preek nie. Ook die

ongeleerde wat vra waarom daar weer uit die Ou en nie die Nuwe Testament
nie gepreek is, sal moet bedink aan watter veragting hy Paulus met sulke vrae
oorgee. Dit is vir Kohlbrugge in ieder geval duidelik dat daar tussen hierdie
geleerdes en ongeleerdes enersyds en Paulus andersyds 'n belangrike verskil
bestaan wat betref hulle gevoelens oor die "Ou Testament".
As die Here self van Paulus getuig dat hy vir Hom 'n uitverkore werktuig is om
sy Naam voor die heidene, die konings en die kinders van Israel uit te dra
(Hand. 9:15), dan is dit goddeloosheid om te beweer dat 'n mens die Skrif
beter as hy verstaan, aldus Kohlbrugge (1855e:105). Die bron waaruit die
apostel geput het vir sy prediking van die ryk van God, moet dus ook vandag
nog die enigste goeie een wees en die enigste een wat verlossing bring. 'n
Mens mag homself dus afvra of dit werklik die "Nuwe Testament" is wat
mense uit die woorde van die evangeliste verteologiseer en daarna in
teenstelling met die "Ou Testament" gestel het. "Denn das neue Testament soll
hauptsächlich ein Buch sein, welches von Jesus Christus, von dem Reiche
Gottes und von der Erlösung handelt, und diese Stücke hat Paulus eben aus
diesem 'alten' Testamente gelehrt."
4.4.2.4.2 Paulus in sy briewe
Ook hier weer net 'n paar uittreksels:
• Reeds aan die begin van Romeine kondig Paulus aan dat hy afgesonder is vir
die evangelie van God, wat God tevore deur die profete in die Heilige Skrifte
beloof het. So hou hy dadelik aan die Romeine die heiligheid en die
betroubaarheid van die Skrifte voor en verwys hy hulle vir die evangelie wat
hy verkondig, die evangelie van die Seun van God, na hierdie Skrifte, "wie es
darin zuvor verheißen war" (Kohlbrugge, 1855e:108).
Van hierdie evangelie, wat die Romeine as vantevore beloof in die heilige
Skrifte kon lees, sê Paulus in hoofstuk 1 vers 17: daarin word God se
geregtigheid uit die geloof geopenbaar. Wat 'n mens dus van die geregtigheid
van God tot sy saligheid moet weet, lei Kohlbrugge (1855e:108) hieruit af, het
God tevore in die boeke van Moses en die profete geopenbaar.
In Romeine 3:25 dui Paulus vir die Romeine die betekenis van die
versoendeksel aan: "'Der Genadenstuhl, welchen zuvor Gott hingestellt, war
Jesus Christus', sagt er, 'und der war ein Genadenstuhl von Gott, durch den

Glauben, in seinem Blute'" (Kohlbrugge, 1855e:108). So kon die Romeine
weet wat die vaders in die bloed van osse en kalwers gesien het en 'n goeie
begrip kry van die derde en vierde boek van Moses.
• Kohlbrugge (1855e:122) meen dat Paulus in 2 Timoteus beter as ooit laat blyk
4.4.3 Slot
dat Moses en die profete vir hom die ewige Woord is, waarin alles te vinde is
wat 'n Christen tot sy saligheid in Christus moet weet. In die verband verwys
Kohlbrugge na hoofstuk 3 vers 14 wat hy so uitlê: hier word die boeke van
Moses en die profete deur die apostel aan sy mees uitgelese medehelper
aanbeveel as die enigste bron van kennis, as Skrifte wat hom wys kan maak tot
saligheid.
Weer laat Kohlbrugge (1855e:122-123) hom uit teen die liberalisme van sy
tyd, wanneer hy op voorafgaande verklaring laat volg: hoe is dit moontlik dat
'n mens met hierdie apostoliese vermaning voor oë die heilige Skrifte van
Moses en die profete so ligvaardig kan behandel? En verder: "So lange man
den Namen 'Christ' führt und behaupten will, sollte man sich doch vor Gott
schämen, daß man mitt allerlei Grübelei von Sprachkenntniß, besonders vom
Katheder herab die hochgelehrte Einfalt der Schriften Mosis und der
Propheten sich und Anderen bekümmert, Schriften deren kleinster Spruch
mehr in sich schließt als alle Gelehrten je zusammengetragen haben."
In die slot kom Kohlbrugge weer by die kontroverse uit. 'n Mens sou eintlik reken,
skryf hy (Kohlbrugge, 1855e:133), dat so 'n eenvoudige, duidelike saak nie soveel en
herhaalde getuienisse nodig het nie. Wie egter weet met watter minagting hierdie
heilige boek veral in die wêreld van geleerdes en teoloë behandel word, sal instem dat
die eenvoudige waarheid nie dikwels genoeg bevestig en bewys kan word nie.
Hoewel hy (Kohlbrugge, 1855e:133) nie verwag dat hy die nuwerwetse geleerdes
voldoening verskaf het met hierdie boek nie, voel hy wel dat hy sy doel bereik het,
naamlik om elke denkende gemoed te oortuig dat die boeke van Moses en die profete
nie "oud" is vir al die aangehaalde getuies uit die Nuwe Testament nie. Inteendeel, dit
was vir hulle juis die enigste gesaghebbende voorskrif vir leer en lewe, die heilige
Skrif waaruit hulle die evangelie van die koninkryk van God onderrig het.

Om hierdie rede kan Kohlbrugge (1855e:134-135) net tot een gevolgtrekking kom:
"Hier ist kein Mittelweg: entweder haben der Herr, seine Apostel und die ersten
Christen die Geschriften Mosis und der Propheten ganz verkehrt ausgelegt, sei es daß
sie es selbst nicht verstanden, sei es dab sie Andere betrogen haben, - oder wir haben
diese Schriften ganz einfach so zu verstehen und auszulegen wie sie, ohne davon oder
dazu zu thun."
Hierdie Heilige Skrif, die "Ou Testament", was die staf waarop Jesus en sy apostels
gesteun het. Dit was die staf waarmee hulle die gemeente laat wei het. Om te sien en
te weet dat die getuienisse en beloftes daarin vervul is, is waaroor dit vir hulle gegaan
het. Die evangeliste en apostels het hierdie vervulling aangetoon en die Here het
tydens sy aardse lewe daarby gebly, aangesien dit die vervulling was van die getuienis:
"was Mensch ist in seiner Eigengerechtigkeit und was Gott für Menschen ist nach
seiner Gerechtigkeit" (Kohlbrugge, 1855e:135-136).
4.4.4 Samevattend
4.4.4.1 Aan die hand van die Nuwe Testament bewys Kohlbrugge die hoë, blywende
waarde van die Ou Testament: dit is vir hom die gesagvolle Woord van
God, wat Christus verkondig.
4.4.4.2 Die benaming "Ou Testament" vir die boeke van Moses en die profete wys hy
ten sterkste af. Dit sou die indruk kon skep as sou dit verouderd wees en
dus nie meer vir vandag geld nie. Paulus (2 Kor. 3:14) gebruik die term
"oud" net in sover dit gelees en verstaan word deur die Jode wat nie tot
Christus kom nie.
4.4.4.3 Van die moderne teologie van sy tyd wat die Ou Testament net as 'n Jodeboek
sien, wil Kohlbrugge niks weet nie. Die gelowiges van Berea en die ander
getuies in die Nuwe Testament het immers die evangelie van Christus
daarin erken.
4.4.4.4 Christus is die inhoud van die boeke van Moses en die profete. Hy word daarin
beloof.
4.4.4.5 Wat die werk van Christus betref, profeteer die "Ou Testament" van sy lyding,
dood en opstanding. Die slag van lammers en bokke, die bloed van osse en
kalwers en die versoendeksel wys na Hom.

4.4.4.6 Sover dit die Persoon van die Heiland aangaan: Moses en die profete leer dat
Hy die Messias, die Seun van Dawid, die Seun van God en aan die Vader
gelyk is. Hy sou kind en mens word.
4.5 Samevatting
4.5.1 In al drie bestudeerde bronne tref Kohlbrugge se groot waardering vir die Ou
Testament 'n mens.
4.5.2 Die Ou Testament is vir hom 'n boek wat Christus verkondig - dit bevat
dieselfde leer as die Nuwe. Dit is dus ongetwyfeld vir hom 'n bron van sy
Christologie. Die Godheid en mensheid van Christus, sowel as dit wat Hy sou
kom doen, word daarin geprofeteer.
4.5.3 Dit is ook opmerklik hoe die Ou Testament, volgens Kohlbrugge, Christus
verkondig. Dit gebeur onder andere deur tipes en allegorieë.
Kohlbrugge se siening van die Ou Testament as "wordingsgeskiedenis" van
Christus is veral besonders. Die gedagte dat die wording van Christus 'n
geloofswording is, is sekerlik nuut. Tog lyk dit nie onskriftuurlik nie.
Kohlbrugge se beskouing oor Christus se wording as 'n vleeswording sal
verder ondersoek moet word in 'n volgende hoofstuk (hfst. 5). Dit is egter al
duidelik uit die ondersoek dat dit nie sy bedoeling is om die sondeloosheid van
Christus se menslike natuur te ontken nie.
4.5.4 Deurlopend, in al drie boeke, keer Kohlbrugge hom teen strominge wat aan
Christus tekort doen.

5.1 Inleiding
HOOFSTUK 5
DIE PERSOON VAN CHRISTUS
In hierdie hoofstuk sal ondersoek ingestel word na die siening van Kohlbrugge oor
die Persoon van Christus.
Daar sal gekonsentreer word op sy beskouing van die ware en regverdige menslike
natuur en die ware Goddelike natuur van Christus, omdat ernstige kritiek juis oor
hierdie sake teen hom ingebring is. Daardie kritiek sal dan ook onder oë geneem
en beoordeel word.
Dat dit vir Kohlbrugge 'n saak van kardinale belang is, moet reeds hier aan die
begin van die hoofstuk beklemtoon word, want hy sê (Kohlbrugge, 1940:15): die
apostels en dissipels van die Here laat hierdie leer dat Christus sowel ware en
regverdige mens as ware God is, in hulle prediking en geskrifte uitkom as die
grondslag van die geloof, as hoofsaak van die leer van verlossing, as
verdedigingsmiddel van die gelowiges en as toetssteen van elke gees, belydenis en
leer.
5.2 Ware en regverdige mens
5.2.1 Ware mens
5.2.1.1 Noodsaak
Dit staan vir Kohlbrugge vas dat Christus ware mens moes word. Dit was
noodsaaklik.
Die noodsaak - soos Kohlbrugge dit sien - is in die volgende sake geleë:

1. God moes weer sy eer terugontvang. Dit kon slegs geskied deur die geloof
(Kohlbrugge, 1977a:30).
2. Die Wet moes weer vervul word. Dit kon slegs gebeur deur volkome
gehoorsaamheid (Kohlbrugge, 1977a:30). Christus moes waaragtig mens
wees, sodat Hy onderworpe sou wees aan dieselfde Wet as ons en sodat Hy
vir ons, in ons plek, aan dieselfde Wet gehoorsaam sou wees. Die Wet eis nie
alleen straf op die oortreding daarvan nie, maar ook die eis van volkome
gehoorsaamheid bly staan (Kohlbrugge, s.a.:152). God eis dit van die méns
dat die Wet gehandhaaf bly. Daarom gee die Vader sy Seun as mens in ons
plek om vir ons die Wet te vervul (Kohlbrugge, s.a.:144-145; 1898a:25;
1992f:205; 1993:179).
3. Christus moes waaragtig mens wees, sodat Hy die straf kon dra wat ons verdien
het (Gen. 2:17) (Kohlbrugge, s.a.:153). Aan die geregtigheid van God kon
alleen genoeggedoen word deur die dood en daardie dood kon Christus alleen
gesterf het as Hy mens was (1898a:25; 1992f:205).
4. God se geregtigheid eis dat die natuur wat gesondig het, ook genoegdoening
moet doen vir die sonde en die straf moet dra (Kohlbrugge, s.a.:152-153).
Wie gesondig het, moet gestraf word. Sou daar daarom iemand kom om die
straf te dra, dan moes dit 'n mens wees (Kohlbrugge, s.a.:145-146), iemand
wat in die vlees kom, "dat is, die in onze van God afgevalle toestand is"
(Kohlbrugge, 1977a:30). Die mens moes weer regmaak wat hy bederf het
(Kohlbrugge, 1898a:25; 1992f:205). Die regverdigheid van God eis dit. Dit is
die reg van die Wet (Kohlbrugge, s.a.:145-146).
5. Christus moes ware mens wees, want die sonde moes in die vlees geoordeel en
vernietig word (Kohlbrugge, s.a.:153; 1993:179). Die ou Adam moes gedood
word. In die vlees moes die sonde veroordeel, gevonnis, tereggestel word.
Die sonde wat in die vlees sit, moes uit die vlees weg. Die mens was dit aan
die Wet verskuldig om die sonde in die vlees te veroordeel. Die mens moes
dit doen. As daar by die mens begeerte van die vlees, begeerte van die oë
was, dan moes die mens dit tot niet maak. Daartoe het Christus gekom. Hy
het die sonde laat uitwoed in sy vlees en dit tot niet gemaak (Kohlbrugge,
s.a.:146-147).

6. Christus moes 'n ware Hoëpriester wees in die dinge wat tussen God en mens
gedoen moes word (Heb. 5:1) (Kohlbrugge, s.a.:153).
7. Christus moes ware mens word, want in die paradys is die belofte gegee dat Hy
ware mens sou wees (Kohlbrugge, s.a.:153).
Vervolgens (5.2.1.2) sal gesien word hoe al hierdie standpunte telkens terugkeer
en in die lig van hierdie standpunte sal Kohlbrugge se eienaardige, dikwels kras,
taalgebruik en denkpatroon beter begryp en regverdiger beoordeel word.
5.2.1.2 In ons vlees, toestand, persoon en swakheid
5.2.1.2.1 In die gevalle menslike natuur
Uit die vorige afdeling (punt 4 onder 5.2.1.1) blyk dat Kohlbrugge dit as noodsaak
sien dat die ware menslike natuur van Christus nie die natuur van die mens voor
die sondeval moes wees nie. Hy moes in die vlees kom en daardie vlees beskryf
Kohlbrugge as die mens se van God afvallige toestand.
Dit is 'n faset van Kohlbrugge se beskouing van die ware mensheid van Christus
wat al meer Kohlbrugge-kenners opgeval het. So wys Kreck (1936:31-32) daarop
dat Kohlbrugge onder die Skrifwaarheid dat die Woord vlees geword het, in die
eerste plek verstaan dat die Seun van God in menslike nederigheid en swakheid
ingegaan het. Hy was aan menslike swakheid onderworpe, want Hy het
byvoorbeeld honger en dors gehad. Dit is inderdaad ook die Gereformeerde
siening (Van Genderen & Velema, 1992:417-418). Volgens Kreck (1936:32) is dit
egter nie al wat Kohlbrugge oor die menswording van Christus sê, ja, dit is "nicht
einmal das Entscheidende". Wat is dan wel die beslissende? Dit stel Kreck
(1936:32) so: "So gewiß Menschsein nicht mehr nur Geschöpflichkeit oder
Endlichkeit, sonder 'Fleisch', das heißt die Sphäre der Gottesferne, der Anfechtung
von Seiten der Sünde bezeichnet, so gewiß bedeutet die Menschwerdung Christi
den Eintritt in diese Sphäre, die nicht mehr die des Geschöpfes vor dem Fall ist."
Daarby sluit Gerssen (1954:82) aan wanneer hy sê dat mens-wees sedert die
sondeval gevalle mens-wees beteken en dat dié gevalle menslike natuur is wat
Christus aangeneem het.
Verderaan in hierdie afdeling sal laasgenoemde gedagte telkens weer terugkom. In
samehang daarmee sal ook gesien word hoe die uitdrukkings dat Christus in ons

vlees, in ons toestand, in ons persoon en in ons onmag of swakheid gekom het,
keer op keer deur Kohlbrugge gebruik word.
5.2.1.2.2 In ons vlees en toestand
In 'n preek oor 2 Johannes :9 behandel Kohlbrugge (1894a:24-25; vgl.
1992d:484-485) ook die sewende vers van die betrokke brief. Daardie vers handel
oor die vele verleiers wat in die wêreld ingekom het, dié wat nie bely dat Jesus
Christus in die vlees gekom het nie. Volgens Kohlbrugge is die algemene
opvatting dat dit gaan oor verleiers wat voorgee dat Jesus nie 'n ware menslike
natuur uit die maagd Maria aangeneem het nie, maar 'n skynliggaam.
Dit is 'n dwaling waarteen hy standpunt inneem. Volgens Kohlbrugge
(1894a:24-25; vgl. 1992d:485-486; kursivering van Kohlbrugge) beteken die
uitdrukking dat Jesus in die vlees gekom het nie alleen dat Jesus Christus uit die
maagd gebore is as waaragtige mens nie. Die apostel Johannes wou meer daarmee
sê: hy wou te kenne gee in watter toestand Jesus Christus hier was toe Hy uit die
maagd gebore is en in watter toestand Hy alles vir ons gedoen en gely het. Daardie
toestand noem Johannes "vlees".
Kohlbrugge (1894a:25; vgl. 1992d:486) gee vervolgens 'n duidelike omskrywing
van wat hy onder "vlees" verstaan: dit is hoe die mens in sy geheel genoem word.
"Vlees" heet die mens soos hy deur sy moedswillige ongehoorsaamheid, deur die
verleiding van die duiwel, uit die Woord van God uitgeval het deurdat hy God se
gebod oortree het en so heeltemal van God, in wie sy lewe was, vervreemd geraak
het. Van toe af leef die mens as sonde 12 , belaai met die vloek, 'n prooi van hom
wat die geweld van die dood het, hoegenaamd nie in staat 13 om God te behaag of
God se Wet te vervul en hom ten spyte van alle teenstrydighede aan God te hou
nie.
12 "Sünde"
13 "Gans außer stand gesetzt"

Dat Jesus Christus "in solchem Fleisch" 14 gekom het, bely die vele verleiers nie
(Kohlbrugge, 1894a:25-26; vgl. 1992d:486; kursivering van Kohlbrugge).
In die daaropvolgende paragraaf voeg Kohlbrugge (1894a:26; vgl. 1992d:486)
daaraan toe: "Fleisch heißt bei Gott auch Sünde, und sein inneres Wesen, sein
Bestreben und Thun heißt bei Gott auch Sünde." Ook die innerlike wese, neiging
en dade van die "vlees" heet dus volgens Kohlbrugge by God sonde.
Direk daarop laat Kohlbrugge (1894a:26; vgl. 1992d:486-487; kursivering van
Kohlbrugge ) volg dat Jesus Christus "in solchem Fleisch" gekom het. Die bewyse
daarvoor vind hy by Paulus, waar laasgenoemde sê dat Christus sonde vir ons
gemaak is, sodat ons geregtigheid van God in Hom (2 Kor. 5:21) kan word, dat Hy
'n vloek geword het vir ons (Gal. 3:13) en dat Hy aan sy broeders in alles gelyk
moes word (Heb. 2:17, 18) 15 . Hy vind eweneens steun vir sy standpunt in drie
Psalms, waar Christus volgens hom aan die woord is en waar Hy, volgens
Kohlbrugge, praat oor sy ongeregtighede (Ps. 40:13), dat Hy teen die Here
gesondig het (Ps. 41:5) en oor sy skuld (Ps. 69:6). Uit die konteks is dit wel
duidelik dat Kohlbrugge die uitsprake in die Psalms verstaan as dat Christus
daarin aan die Woord is as ons Plaasvervanger. Die ongeregtighede en die skuld is
daarom nie syne nie, maar die sonde en die skuld van die mens. Hy toon ook aan
waarom hy daardie betrokke Psalmverse juis Messiaans wil verstaan: in Psalms
40:7-9, 41:10 en 69:10 is dit naamlik vir hom duidelik dat Christus aan die woord
is en daarom moet dit ook Hy wees wat in die eerste genoemde verse aan die
woord is. Elders sê Kohlbrugge (1993:171) inderdaad ook dat al honderd-en-
vyftig Psalms eintlik niks anders as die innerlike lewe van Christus bevat nie.
Uit die preek oor 2 Johannes :9 kan die volgende afleidings gemaak word: die
woord "vlees" omskryf vir Kohlbrugge 'n bepaalde toestand. Die uitdrukking dat
Jesus "in die vlees" gekom het, begryp hy dan as dat dit sê in watter toestand Jesus
was toe Hy hier op aarde was. Dit is baie duidelik uit die homilie dat daardie vlees
of toestand waarin Jesus was, die toestand of vlees van die mens na die sondeval
was.
14 Hierdie uitdrukking gebruik Kohlbrugge meermale. Dit het reeds in die bespreking van sy boek oor
Matteus 1 ter sprake gekom en die gedeelte wat tans onder bespreking is, werp lig op hoe "in sulke
vlees" daar verstaan moet word (vgl. 4.3.3.3).
15 Reeds in 4.2.5.2 is daarop gewys dat Kohlbrugge Paulus beskou as die skrywer van Hebreërs.

'n Volgende belangrike preek van Kohlbrugge wat onder oë geneem moet word, is
die oor Johannes 1:14 (Kohlbrugge, 1877a:71-87; vgl. 1992e:367-383).
Heilig - aangesien Hy die Woord was - is Hy deur die maagd ontvang en gebore.
Tog het Hy gekom om hier in die persoon van die sondaar te wandel. Die Woord
het voortgekom uit 'n massa en het gekom in 'n massa 16 van buitengewoon 17
sondige vlees. Die Woord het vlees geword. Dit het as vlees onder die Wet gekom
en Hy het sonde en vloek vir ons geword. Hy het die Woord gebly en nogtans was
daar voor die Wet niks so sondig, so ellendig so kragteloos as juis hierdie Woord
nie, want die Here het al ons ongeregtighede op Hom gewerp. As vlees was Hy in
dieselfde verdoemenis, oorgegee in dieselfde dood, in dieselfde kragteloosheid, in
dieselfde onbekwaamheid om die wil van God te doen as ons. So getuig Hy ook in
die dae van sy vlees: "Ek kan uit Myself niks doen nie" (Joh. 5:30) (Kohlbrugge,
1877a:75; vgl. 1992e:371).
Voortdat daar verder gegaan kan word, moet eers 'n paar opmerkings gemaak
word oor Kohlbrugge se bogenoemde uitsprake. Eerstens moet die uitdrukking dat
die Woord voortgekom het uit 'n massa en in 'n massa buitengewoon sondige
vlees, verklaar word: met "uit 'n massa" bedoel Kohlbrugge, in die lig van sy boek
oor Matteus (Kohlbrugge, 1844:1-147), Christus se afkoms uit sondige vlees, uit 'n
voorgeslag van sondaars. Met "in 'n massa" bedoel hy dat Christus in die vlees
gekom het. Elders sê hy (Kohlbrugge, 1992b:193-194; vgl. ook 1993:63) dat die
Here Hom in die verlore massa van sy broeders ingewerp het, wie se vlees en
bloed Hy deelagtig geword het, om in die geheel niks meer as hulle te wees nie.
Hy het Hom in hulle verlorenheid gewerp. Tweedens moet gesê word dat Johannes
5:30 nie sy uitspraak oor Christus se kragteloosheid om die wil van God te doen,
ondersteun nie. "Uit homself iets doen" beteken om iets eiemagtig te doen. In die
verband van die teks beteken dit dat Jesus as gestuurde gehandel het
ooreenkomstig die wil van die Vader (Van der Waal, 1984:212). Hierdie aspek
van vlees-wees sal egter in meer besonderhede ondersoek word in 'n volgende
afdeling (5.2.1.2.4).
Kohlbrugge (1877a:76; vgl. 1992e:371-372; my kursivering - A.H.B.) vra
vervolgens of sy hoorders weet wat "vlees" in Johannes 1:14 beteken. Dié vraag
16 "Das Wort kam hervor aus einer Massa und kam hinein in eine Massa."
17 "überaus"

eantwoord hy dan soos volg: "vlees" beteken 'n mens met liggaam en siel, wat
egter in 'n toestand leef waarin hy van God, wat sy lewe is, geskei is. Dit is 'n
toestand waarin hy hom heeltemal onbekwaam gemaak het om die wil van God te
doen. Daarom wag die ewige dood op hom. Sulke vlees is voor God vervloek en
heet "sonde" voor God se heilige oë. Aangesien dit verdorwe is, kan dit ook uit
sigself nie anders as om alles te verderf nie. En dan laat Kohlbrugge hoor: "Ein
solches Fleisch ward das Wort, und denke es dir so sündhaft, so elend, so
abscheulich, so greulich vor dem Gesetze, wie du willst, so sage ich es laut auf:
Ein solches Fleisch ward das Wort." Hier duik die uitdrukking "solches Fleisch"
dus weer op en dat Christus, die Woord, "sulke vlees" was.
In Die Lehre des Heils (v/a 184 - 186) bring Kohlbrugge ook Johannes 1:14 en die
woorde "toestand" en "vlees" ter sprake. Hy vra naamlik in watter toestand Jesus
gekom het en in watter toestand Hy gevolglik was, waarop hy antwoord: "So wie
geschrieben steht: 'Das Wort ward Fleisch', und 'Jesus der Christ ist ein im Fleisch
Gekommener'" (LH: v/a 185). Wat dít beteken, lê hy so uit: "Wir sind Fleisch, das
ist, nicht Geist, demnach gänzlich Gottes entäußert, dem Tode und dem Teufel
anheimgefallen. In solchem unserm Zustande ging der Herr hier für uns einher und
war dennoch insofern nicht, was wir warren, als Er es für uns tat, Er aber an und
für Sich der Herr im Himmel war" (LH: v/a 186).
Hierby moet weer 'n paar aantekeninge gemaak word: Eerstens is dit duidelik dat
vlees ook hier vir Kohlbrugge 'n bepaalde toestand beteken. Tweedens kan daardie
toestand weer beskryf word as die toestand van die mens na die sondeval en dat
Christus, volgens Kohlbrugge, juis in daardie toestand ingegaan het. Elders sê hy
(Kohlbrugge, 1899:99; vgl. 1992b:398) dit ook baie duidelik: Christus "geht
einher in unserm Abgekommensein von Gott, in unserm elenden Zustande".
Die laaste uitdrukking, "ons ellendige toestand", gebruik Kohlbrugge (1992d:211)
ook in 'n Kerspreek oor Lukas 2:1-14, waar hy sê: die ewige Seun van die ewige
Vader wou Hom in ons doodsnag begewe. Hy wou ons besoek in ons ewige
duisternis, in "onze ellendige toestand". En dan laat Kohlbrugge direk daarop
hoor: "Het is eene daadzaak, een feit, het is waarachtig geschied: Jesus Christus is
een in vleesch gekomene."
In 'n preek oor Romeine 6:6a formuleer Kohlbrugge (1884b:267; vgl. 1992a:465;
my kursivering - A.H.B.) dit ietwat anders, wanneer hy sê dat die ewige Woord
van die Vader vlees geword het en "demnach unsern Zustand an sich nahm". Hier

praat Kohlbrugge dus nie van in ons toestand ingaan nie, maar wel dat Christus dit
op Hom geneem het.
In sy verklaring van Hebreërs 2:14 sê Kohlbrugge (1993:59) in die helderste taal
in watter vlees Christus gekom het: dit is "in zulk vlees, dat van God is afgevallen,
waarin de zonde is begaan. Dat is het, wat de apostel bedoelt, als hij zegt: de
kinderen zijn des vleses en bloeds deelachtig".
5.2.1.2.3 In die persoon van die sondaar
Vervolgens moet aandag gegee word aan die uitdrukking dat Christus in ons
persoon gekom het.
Reeds hierbo (5.2.1.2), in 'n aanhaling uit Kohlbrugge se preek oor Johannes 1:14,
het dié uitdrukking na vore gekom. Daar het Kohlbrugge gesê dat Christus (in die
vlees - A.H.B.) gekom het om hier in die persoon van die sondaar te wandel. 'n
Ent verder in dieselfde preek sê Kohlbrugge (1877a:85; 1992e:382) van Jesus op
Golgota: terwyl Hy met en in sy eie heerlikheid as die afskuwelikste en mees
doemwaardige sondaar voor die Wet daar staan in ons persoon, swyg, ly, duld en
sterf Hy.
Uit die laaste aanhalings wil dit nie lyk asof Kohlbrugge met "in die persoon van
die sondaar " iets anders bedoel as met dit wat hy verstaan onder die uitdrukking
dat Christus in die vlees gekom het nie: dat Hy in die vlees gekom het, beteken dat
Hy in die persoon van die sondaar gekom en gewandel het.
Dieselfde blyk die geval te wees wanneer die gebruik van die woorde "in die
persoon van die sondaar" vergelyk word met "in ons toestand". So sê Kohlbrugge
(1992f:104-105) byvoorbeeld in 'n preek oor Johannes 4:34 dat die Vader die Seun
gestuur het in 'n toestand soos ons s'n, in 'n toestand van toorn en vervloeking voor
die Wet, in 'n toestand waarin alles wat gedink en gedoen word, "sonde" is, al lyk
dit hoe goed, in 'n toestand van uiterste swakheid en nietigheid. Wanneer
Kohlbrugge dit klaar gesê het, laat hy direk daarop - in dieselfde paragraaf, in die
volgende sin! - volg: die Vader het Hom gestuur in die persoon van die sondaar,
sodat Hy voor die regterstoel van die Wet gestaan het as die gruwelikste,
afskuwelikste en mees vloekwaardige sondaar.

Om in die persoon van die sondaar te wees, beteken dus om in ons toestand te
wees.
Iets wat opval, is die feit dat Kohlbrugge (1898a:64; vgl. 1992c:135) die een keer
sê dat Christus die persoon van 'n sondaar, 'n oortreder van al God se gebooie, op
Hom 18 geneem het en dat Hy so ons persoon op Hom geneem het. 'n Ander keer
weer druk hy (Kohlbrugge, 1889b:10; vgl. 1992c:397) dit so uit dat Hy die
persoon van die sondaar in Hom 19 opgeneem het en dat Hy sonde vir ons gemaak
is.
Soos die uitdrukkings "vlees" en "toestand" gee ook die uitdrukking "persoon van
die sondaar" baie duidelik te kenne dat Christus gekom het in die gevalle menslike
natuur.
5.2.1.2.4 In ons swakheid en onmag
Laastens moet nog aandag gegee word aan die gedagte van Kohlbrugge dat
Christus gekom het in ons swakheid of onmag om die wil van God te doen.
By voorbaat moet hier opgemerk word dat hierdie swakheid of onmag deel is van
die toestand waarin die gevalle mens is. Dit is 'n aspek van vlees-wees, net soos
wat vlees-wees beteken om as skuldenaar voor die Wet te staan, van God geskei te
wees en onder sy toorn te wees. Dit is 'n faset van in-die-persoon-van-die-sondaar-
wees.
'n Paar verwysings sal dit genoegsaam illustreer: Kohlbrugge (1992b:70) sê
byvoorbeeld dat Christus omgewe was met al ons swakheid, beklee met al ons
magteloosheid, met al die onmag van ons vlees. In 'n preek oor die doop van Jesus
(Luk. 3:21-22) sê Kohlbrugge (1992b:195-197) dat Christus daar gelê het in ons
verlorenheid en algehele magteloosheid. Hy was om ons ontwil 'n magtelose. Hy
het daar gestaan, magteloos en aangeveg deur alle helse magte. In so 'n toestand
was Hy. Elders sê Kohlbrugge (1899:99; vgl. 1992:398) weer dat wie die Seun
aanskou soos Hy hier was, Een aanskou wat in die vlees gekom het: Hy gaan in die
ellendige toestand waarin ons ons bevind deur ons afval van God in. Hy gaan
daarin in al ons swakheid, in ons volledige onbekwaamheid, in ons skande en
18 "auf sich"
19 "in sich"

smaad, 'n Seun van die mens, 'n vloek vir ons. In nog 'n ander preek (Heb. 1:4-6)
wys Kohlbrugge (1855c:31; vgl. 1992e:118) daarop dat niks ooit die engele
verhinder het om die wil van God te doen nie. In die dae van sy vlees het God
Christus egter deur alles laat verhinder. Christus kon nie wat hulle kon nie, want
Hy het die persoon van die sondaar gedra. Hy het hier op aarde die swakheid van
die vlees gedra.
Uit die preek oor Johannes 1:14 blyk baie duidelik wat die punt is wat Kohlbrugge
wil maak deur te wys op die kragteloosheid van die vlees van Christus: dit het
alles te make met die doen van die wil van God. Dit is 'n onmag of kragteloosheid
van die vlees om die wil van God te kan doen. Kohlbrugge (1877a:75-76; vgl.
1992e:371-372) sê naamlik dat Christus, toe Hy in ons vlees was, oorgegee was in
dieselfde kragteloosheid en onbekwaamheid om die wil van God te doen as ons.
Vlees beteken immers 'n toestand waarin die mens hom heeltemal onbekwaam
gemaak het om die wil van God te doen. Vlees kan niks meer vir God doen nie en
wil niks meer vir God doen wat volgens God se ewige Wet is nie, en juis in sulke
vlees was die Woord.
'n Belangrike teks vir Kohlbrugge in verband met die hele beredenering van die
swakheid van Christus se vlees is Hebreërs 4:14-16. Daar maak hy (Kohlbrugge,
1889b:14; 1992c:401-402) die opmerking dat wie sterk is, nie hoef te bid nie en
dat wie smeek, baie ellendig moet wees en homself volstrek nie kan help nie.
Die vlees, toestand of persoon waarin Christus was, was egter nie alleen swak of
onmagtig om die wil van God te doen nie. Dit was ook 'n vlees wat hom kragtig
verset het teen die doen van die wil van God.
Hierdie laaste gedagte kom na vore in 'n preek van Kohlbrugge (1849:92-93; vgl.
1937:111-112) oor Matteus 12:40. Daarin sê hy dat Christus meer soos Een wat in
die vlees gekom het gevoel het as enige van ons. So het Hy Hom nie alleen aan die
volle teëwerking van die duiwel en die dood oorgegee gevoel nie, maar ook aan
die volle verset 20 van die vlees teen die doen van die wil van God. Die verset van
die vlees teen die wil van God het vir Hom namelose angs veroorsaak. Die dood
van Adam, die afval van Adam, die vlees se afval van God het met al die gewig,
met al die gevolge daarvan op Hom gelê. Daarom kla Christus in Psalm 69:6-7 oor
sy benoudheid en sy dwaasheid en skuld wat nie voor God verborge is nie en in
20 "Sichsträuben"

Psalm 40:13 sê Hy dat sy ongeregtighede Hom aangegryp het en meer is as die
hare van sy hoof 21 . Uit hierdie laaste tekste lei Kohlbrugge dan af dat Christus 'n
magtige verset ondervind het van die vlees waarin Hy was. Dit is waarna die
dwaasheid, skuld en sonde in genoemde Psalms volgens hom verwys.
'n Vraag wat moontlik by die lees van hierdie gedeelte (5.2.1.2) by die leser mag
opkom, is: kom die regverdigheid van Christus se menslike natuur nie by
Kohlbrugge in die gedrang nie? Dit sal in die volgende afdeling indringend en
ernstig ondersoek moet word. Daarby sal ook die verband waarbinne Kohlbrugge
die uitdrukkings gebruik, in aanmerking geneem moet word.
5.2.2 Regverdige mens
5.2.2.1 Noodsaak
Net so oortuig as wat Kohlbrugge was van die waarheid dat die Middelaar ware
mens moes wees, net so vas staan die noodsaak vir hom dat Christus ook
regverdige mens moes wees.
Die noodsaak, soos Kohlbrugge dit sien, kan in twee punte saamgevat word:
1. Christus tree op as Plekbekleër wat nie self sondig kan wees nie. God die Vader
het Hom gemaak tot sonde vir ons en Hy wou dit in ewige liefde vir ons
gewees het, maar as daar een gebrek, een vlek aan Hom is, dan is Hy nie die
volkome, vlekkelose Lam nie. As Hy moes betaal vir een sonde deur
Homself begaan, dan kon Hy nie vir ander betaal nie. Hy neem die sonde van
die wêreld op Hom, maar is in Homself heilig en voor God se Wet regverdig.
Alle sondes laat Hy op Hom neerkom en Hy neem alle versoeking op Hom,
dog van binne hou Hy Hom rein van alle sonde. Was Hy nie 'n regverdige
mens nie, kon Hy nie vir ander betaal het nie (Kohlbrugge, s.a.:148, 153;
1898a:25; 1911:317). Wie sondaars red, mag self nie 'n sondaar wees nie
(Kohlbrugge, 1992f:107). Aan God se geregtigheid moet voldoen word.
Daarom moes daar iemand kom wat in Homself heilig en onberispelik is,
heeltemal volkome en sonder sonde, wat die persoon van die sondaar en sy
sonde, skuld en straf op Hom neem en sy dood sterf. Dit is egter nie al nie.
21 Hier haal Kohlbrugge amper dieselfde Psalmverse as in 5.2.1.2.2 aan.

Hy moes ook aan God sy eer teruggee, in sy Woord, in alle woorde van die
Wet bly en dié volgens God se Gees vervul en sodoende aan God die geloof,
wat vlees aan Hom verskuldig is, teruggee (Kohlbrugge, 1855a:39-40).
Kort saamgevat sou 'n mens kon sê: Kohlbrugge sien dit as noodsaak dat
Christus ten opsigte van sy menslike natuur uiterlik sowel as innerlik sonder
sonde moes wees.
Die aandag moet ook gevestig word op 'n opmerking van Kohlbrugge
(1993:34) dat Hy nie in sonde gebore mag wees nie: indien die Here Jesus in
sonde gebore was, sou Hy vir Homself moes sterf. Dit wys sekerlik in die
rigting van die erfsonde. Dit is 'n belangrike opmerking, veral waar daar
kritici is wat meen dat Kohlbrugge erfsonde aan Christus toeskryf (vgl.
5.2.3.1).
2. Ons menslike natuur sou nooit opgeneem kon gewees het in die Goddelike
natuur as dit nie rein sou gewees het nie. In sy hart was God die een en die al
(Kohlbrugge, s.a.:148; vgl. s.a.:153).
Ook in die hart van Christus was God die een en die al!
Vervolgens sal uit die werke van Kohlbrugge aangedui word dat sy siening van
Christus se menslike natuur aan al hierdie vereistes voldoen.
Dit gaan daarom dat 'n outeur in konteks gelees moet word en die reeds genoemde
punte bied die konteks. Daarom kan hier alreeds gesê word dat, indien Kohlbrugge
werklik in konteks gelees word, dit sekerlik nie daarop dui dat hy die
sondeloosheid van Christus se menslike natuur te na gekom het nie.
5.2.2.2 Onskuldige, vlekkelose Lam
5.2.2.2.1 Kohlbrugge stel dit as vereiste dat Christus 'n volkome, vlekkelose
Lam, sonder enige gebrek of vlek moes wees (vgl. punt 1 in 5.2.2.1). Kohlbrugge
kom male sonder tal na hierdie (Bybelse) beeld terug wanneer hy na Christus
verwys as die onskuldige, vlekkelose Lam.

So bespreek Kohlbrugge (1899:99-100; vgl. 1992b:399-400) Levitikus 1: wanneer
'n Israeliet gesondig het, moes hy vir God 'n lam bring en sy sonde daarop lê.
Hierdie onskuldige lam, wat opgegaan het in die vlamme, was "sy sonde" en die
Israeliet het "die geregtigheid" van die onskuldige lam ontvang en daarmee is hy
bedek. Daarin sien Kohlbrugge 'n verwysing na Christus, die Lam van God, op
wie die sondaar sy sonde moet lê. Daarmee moet hy erken dat hyself met sy sonde
die slagting van hierdie Lam veroorsaak het. Laat hy, die sondaar, die Seun
aanskou wat as sy sonde vir hom "in die vuurgloed van die liefde" gebrand 22 het en
laat hy homself dan aansien as die geregverdigde in die Seun se geregtigheid,
bedek met die onskuld en volkome heiligheid van die Seun. Alle geregtigheid, alle
vervulling van die Wet en van elke gebod, meen Kohlbrugge (1895:48-49;
1992c:381) elders, word gevind in die bloed van 'n onbestraflike en onbevlekte
Lam. Wie in die Seun van God glo, glo in Hom as 'n waaragtige mens, as die Een
wat in die vlees gekom het, wat sy broeders in alles gelyk wou wees, wat Hom
onder die wet gestel het, wat Hom deur God sonde laat maak het, maar wat
nogtans 23 die heilige en vlekkelose Lam van God is, wat sonder sonde die sonde
van die wêreld weggedra en oorwin het (Kohlbrugge, 1855a:76). Die Woord het
vlees geword, dit is ware mens. Nogtans was Hy ook heilige en onbevlekte Lam,
dit is regverdige mens.
Soms gebruik Kohlbrugge nie uitdruklik die woord Lam nie, maar woorde soos
dat Christus onskuldig, onbevlek of vlekkeloos, die sonde dra. Dit het sonder
enige twyfel hierdie beeld van die Lam as agtergrond, soos ook blyk uit 'n
Kerspreek (Luk. 2:1-14) van Kohlbrugge (1992d:215) waarin hy verklaar: daarin
het ons die borgtog dat, ofskoon Hy sonde vir ons geword het, ofskoon Hy in ons
ellendige toestand gekom het, Hy desnieteenstaande heilig, onskuldig en onbevlek
was en nie sy eie sondes gedra het nie, maar dat Hy ons sondes, ellende, nood en
dood op Hom geneem het om ons te beklee met sy genade en ewige heerlikheid,
met sy onskuld en heiligheid.
In die reeds meermale bespreekte preek oor Johannes 1:14 (vgl. 5.2.1.2.2), het
Kohlbrugge (1877a:76; vgl. 1992e:371-372) dit daaroor gehad dat die Woord
solches Fleisch geword het, vlees wat verdorwe is voor God en wat onbekwaam is
om die wil van God te doen en dat sy hoorders daardie vlees so sondig, ellendig,
22 "gebraten"
23 "Dennoch"

gruwelik en afskuwelik voor die Wet moet indink as wat hulle wil. Daardie
woorde staan egter in 'n bepaalde verband, want direk daarop laat Kohlbrugge
hoor: "Dennoch blieb es das Wort, dennoch blieb es das unschuldige und
unbefleckte Lamm. Was er ward, ward es um unsertwillen, an unserer Statt, ward
es, weil der Vater es so wollte, zu unserer Errettung." Naas die solches Fleisch, die
ware menslike natuur van Christus, stel hy die dennoch, die "en nogtans
regverdige mens". Daardie sondeloosheid en regverdigheid druk hy uit met die
herhaaldelik gebruikte beeld van die onskuldige en onbevlekte Lam. Dit is
sekerlik ook verbandsuitleg om rekening te hou met wat Kohlbrugge elders sê oor
Christus as die onskuldige Lam en om in die lig daarvan sy preek oor Johannes
1:14 en die beeld van die Lam hier te verklaar.
Woorde wat die beeld van die onskuldige, vlekkelose Lam as agtergrond het, sal
nog dikwels in volgende aanhalings weer opduik.
Uit hierdie beeld van die Lam is dit alreeds duidelik dat Kohlbrugge wel definitief
die sondeloosheid van Christus onderskryf. Die Lam dra nie sy eie sondes nie,
maar die van ander.
5.2.2.2.2 Ook wat in die preek oor 2 Johannes :9 gesê is oor Christus wat in ons
vlees en toestand gekom het (vgl. 5.2.1.2.2), moet in die juiste konteks geplaas
word.
Direk nadat Kohlbrugge verduidelik het wat vlees is en dat Jesus in solchem
Fleisch gekom het, verklaar hy (Kohlbrugge, 1894a:27; 1992d:487-488;
kursivering van Kohlbrugge) pertinent dat Christus desnieteenstaande tog geen
sondaar was nie. Dit motiveer hy deur daarop te wys dat Christus deur die
werking van die Heilige Gees en die oorskaduwing van die Allerhoogste uit die
maagd Maria gebore is en dat Gabriël Hom daarom ook die Heilige noem (Luk.
1:35). Hy wys voorts onder andere op Jesus se eie uitspraak: "Wie van julle
oortuig My van sonde?" (Joh. 8:46) en wat Paulus geskryf het, naamlik dat
Christus geen sonde geken het nie (2 Kor. 5:21).
Maar, laat Kohlbrugge (1894a:27-28; 1992d:488) iemand vra, lê hierin dan nie 'n
teenstrydigheid nie? Aan die een kant het hy immers verduidelik dat die Woord
vlees geword het, solches Fleisch, en nou verklaar hy nadruklik dat Christus geen
sondaar was nie. Daarop gaan Kohlbrugge in die betrokke preek in en hy
beantwoord die vraag met 'n gelykenis: bly 'n koning dan nie koning nie, ook

wanneer hy hom in 'n armoedige woning begeef en in die uiterlike gedaante van
die arm en ellendige onderdaan verskyn, in volkome gelykheid met so 'n arme en
met sy armoede? Is die koning dan nie arm en ellendig met die ellendige nie? Is hy
dan nie waaragtig arm en ellendig vir die ellendige nie? Is sodanige armoede en
sulke ellende nie nogtans vir hom iets vreemds nie? Is hy nou arm en ellendig op
sigself 24 , of is en bly hy, ondanks dit alles, die magtige en groot koning? En
wanneer hy met die ellendige middele wat beskikbaar is deur sy wysheid alles
weer so herstel dat alles wat hy aanpak goed uitgevoer word, ofskoon dit skyn asof
alles onder sy hande afgebreek word, sal dit dan nie openbaar word dat hy waarlik
vir die arme en ellendige arm en ellendig was nie en dat hy nogtans deur en deur
ryk aan goedheid gebly het en dat hy alles sonder gebrek weer herstel het nie? En
dan kom Kohlbrugge by die toepassing: so was ons groot Koning heilig van sy
ontvangenis en geboorte af. So het Hy absoluut geen sonde 25 geken nie. So het Hy
alles gedoen, sonder dat Hy sonde gedoen het. So het Hy as oorwinnaar uit elke
versoeking te voorskyn gekom, sonder sonde. So het Hy alles sonder sonde weer
herstel en was Hy nogtans 26 Een wat in die vlees gekom het.
Die absolute sondeloosheid van Christus se menslike natuur al van sy ontvangenis
en geboorte af, word hier weer in onomwonde taal deur Kohlbrugge bely. Aan die
ander kant hou hy ook vas aan die feit dat Christus in die vlees gekom het:
nogtans was Hy Een wat in die vlees gekom het! Hy wil albei waarhede vashou:
Christus waaragtig mens, Christus absoluut sondelose mens.
5.2.2.2.3 'n Gedagte wat ook telkens weer by Kohlbrugge opduik, is dat die
sonde wat Christus moes dra, vreemde sonde was, dit wil sê nie sy eie nie. Hy
verwys in die verband ook dikwels na Christus as Borg en Plekbekleër. Met
verskeie ander woorde of uitdrukkings wys Kohlbrugge ook na die borgskap van
Christus, soos die uitdrukking vir ons.
By Levitikus 14:6-7 - die hoofstuk wat die wette betreffende die reiniging van
melaatses bevat - verklaar Kohlbrugge (1894a:55; 1992f:13-14) byvoorbeeld: God
het die melaatses se melaatsheid - dit wil sê 'n vreemde melaatsheid, nie sy eie nie
- op Hom gewerp, aangesien Hy Plekbekleër van die melaatses wou wees, wat Hy
24 "An und für sich"
25 "Gar keine Sünde"
26 "Dennoch"

wou reinig. Christus het met sy mensheid in die dood in gegaan, met sy rein bloed
en met sy heilige lewe, asof 27 Hy bloedrooi van sonde was. Omdat Hy sonde vir
ons geword het, besprinkel Hy die mens wat teen die genade rebelleer met sy
bloed wat van alle melaatsheid reinig.
Die "asof" 28 gebruik Kohlbrugge (1911:317) ook elders waar hy sê: Christus was
nie 'n sondaar nie, want anders sou Hy nie vir ander kon betaal het nie, maar
terwyl Hy ons sondes dra asof dit syne is, kla Hy dat sy sonde meer is as die hare
van sy hoof (Ps. 40:13; vgl. 5.2.1.2.2). Die woorde van laasgenoemde Psalm en
ook Psalm 41:5, "Ek het teen U gesondig", is volgens Kohlbrugge
(1992e:259-260) woorde van Christus. Die sonde waarvan Hy daar praat, is die
sonde wat Hy, Self skuldloos en vlekkeloos, om ons ontwil en dus as vreemde
skuld op Hom as Borg gelaai het, terwyl Hy ons in sy vlees op Hom geneem het,
sodat dit ons was en ons misdaad.
Die gedagte van borgskap plaas ook die preek oor 2 Johannes :9 en wat
Kohlbrugge daarin sê oor Christus wat in ons vlees en toestand gekom het (vgl.
5.2.1.2.2), in 'n ander perspektief. Kohlbrugge (1894a:28; vgl. 1992d:489) sê
naamlik: die hele toestand waarin die Here Hom bevind het, was ons toestand. Die
toestand was Hom vreemd en moes Hom vreemd bly, nie alleen vir sover Hy die
Seun van God was nie, maar ook vir sover Hy mens was. "Es war unser Zustand,
in welchem er war als unser Mittler und Stellvertreter, als ein Schuld- und
Sühnopfer für uns" (kursivering van Kohlbrugge). Wie dit lees, sal besef dat
Kohlbrugge met uitdrukkings soos dat Christus in ons vlees en toestand gekom
het, sekerlik nie bedoel het om 'n streep deur Christus se sondeloosheid te trek nie.
Dit wys eerder in die rigting van sy borgtogtelike werk.
Die preek oor Johannes 4:34 (vgl. 5.2.1.2.3) wil nie iets anders sê nie. Daarin sê
Kohlbrugge (1992f:104-105; my kursivering - A.H.B.) dat God sy Seun in 'n
toestand soos ons s'n gestuur het, sodat Hy voor die regterstoel van die Wet
gestaan het as die gruwelikste, afskuwelikste, mees vloekwaardige sondaar. Dan
laat Kohlbrugge egter direk daarop volg: want alle sonde - God het Hom daarin
gewerp, Hom, sy eie Seun - het God op Hom gewerp, sodat Hy in die heilige oë
27 "Als wäre"
28 Hier gebruik hy egter die woorde "als ob's".

van God geheel en al "sonde" 29 was. Die redegewende "want" is veelseggend, want
daarmee wil Kohlbrugge sê waarom Christus as sondaar voor die regterstoel van
die Wet staan: dit is nie vanweë eie sonde nie, maar as gevolg van ander se sonde
wat op Hom gewerp is. Die gevolgaanduidende "sodat" is eweneens veelseggend,
want omdat die sonde op Hom gewerp is, was Hy gevolglik in die oë van God
geheel en al "sonde". As Borg staan Hy daar, belaai met ander se skuld wat op
Hom is.
Nog meer aanhalings uit Kohlbrugge se werke kan hierdie punt onderstreep, maar
daar word volstaan met die wat gegee is.
5.2.2.2.4 Wat nog onder die loep moet kom, is die uitsprake van Kohlbrugge oor
die swakheid van Christus se vlees en die verset daarvan teen die wil van God
(vgl. 5.2.1.2.4): kom dit nie moontlik Christus se regverdige mensheid te na nie?
In 'n preek (2 Joh. :12b) sê Kohlbrugge (1898a:13-14; 1992e:14-15) dat Christus
in sy vlees die onmoontlikheid ondervind het, die algehele onbekwaamheid van
ons vlees om aan God vas te hou, sy wil te doen en sy Wet, wat in sy (Christus se)
hart was, te bewaar. Hy het ondervind hoe onmoontlik dit is om daarin te volhard
in die raad van God, al was niks anders as die teenstrydige te sien nie. Juis daarom
egter, omdat Hy in die vlees gekom het, het Hy 'n barmhartige en getroue
Hoëpriester voor God geword. Kohlbrugge vervolg: en omdat Hy nie agteruit
gewyk het nie, het Hy die sonde van ons onbekwaamheid, van ons volslae
magteloosheid, versoen.
Christus het in die vlees gekom. Hy was dus arm en ellendig om ons ontwil. In
daardie armoede, in daardie ellende, het Hy egter God se wil, God se Wet in sy
hart, in sy ingewande gehad. Die Gees wat in Hom was, het Hom gedryf om die
Wet volgens die Gees 30 te vervul. Die Wet moes nagekom word. Christus het dit
erken as 'n ewige Wet en dit het vir Hom gegaan om 'n ewige heiligheid, om ewige
dade, om die ewige Wet volgens die ewige Gees te vervul. Wat Kohlbrugge dan
sê, is veral belangrik: Hy het die Wet vervul ten spyte daarvan 31 dat Hy in die vlees
29 Kohlbrugge plaas meermale die woord sonde tussen aanhalingstekens wanneer dit in verband met
Christus gebruik word (vgl. o.a. LH: a 191).
30 "Nach Geist"
31 "Trotzdem"

was, ondanks 32 sy armoede en sy ellende, ondanks die feit dat Hy beklee 33 was met
al ons swakheid, ondanks die feit dat Hy om ons ontwil in die persoon van die
sondaar gewandel het, sonde gemaak en vloek geword het vir ons, ondanks die
verlatenheid van Bo en ondanks die teëwerking van alle magte van die duisternis.
Hy het bly vra na die een ding wat nodig is, naamlik God se wil, God se Wet
(Kohlbrugge, 1891:83-85; 1992e:34-36).
In die reeds aangehaalde preek oor Matteus 12:40 (vgl. 5.2.1.2.4) sê Kohlbrugge
dat die vlees waarin Christus was, 'n vlees was wat hom kragtig verset het teen die
wil van God. Dit is eweneens 'n uitspraak van Kohlbrugge wat in konteks gelees
moet word, anders kan maklik tot die gevolgtrekking gekom word dat hy nie 'n
belyer van die regverdigheid van Christus se menslike natuur was nie. Wat bedoel
Kohlbrugge (1849:92-95; 1937:111-114) dan presies daar? Dit kan so saamgevat
word: ofskoon 34 'n regverdige mens, regverdig na die gees en heeltemal gewillig
om die wil van die Vader te doen, het Christus gevoel soos Een wat in die vlees
gekom het, nog meer as een van ons. Hy het die kragtige verset van daardie vlees
teen die wil van God waargeneem en om ons ontwil diep ervaar. Dan laat
Kohlbrugge egter volg: Hy alleen het aan daardie vlees nie toegegee nie. Hy het
aan die wil van die Vader gehoorsaam gebly tot in die dood, ja tot in die dood aan
die kruis.
Ons gedagtes, woorde en dade moet in ooreenstemming wees met die Gees van
heiligheid, wat sy wese en wil in die Wet openbaar. Die mens kan dit nie regkry
nie, maar alles wat Christus gedink, gesê, gedoen en gely het, was sonder
vermenging van eieliefde of -wil. Dit was alles suiwer liefde vir God en naaste.
Alles was daarop gerig dat sy Vader geëer sou word (Kohlbrugge, 1884a:103).
Hier moet 'n mens vra na die motief van Kohlbrugge: waarom moes Christus in
die swak vlees, in die vlees wat hom verset teen God se wil, kom? Wat hy in die
preek oor Matteus 12:40 sê, is van kardinale belang om 'n antwoord op dié vraag
te gee. Daarin sê hy (Kohlbrugge, 1849:92-93; 1937:111; my kursivering -
A.H.B.) naamlik: "Obschon er nicht selbst in einem Fleische von Sünde war, war
er doch für Sünde in der Gleichheit von Fleisch von Sünde, und allein an diesem
32 "Trotz"
33 "Umhängen"
34 "Obschon"

Fleische mußte der alte Adam, mußte die Sünde austoben und zu nichte gemacht
werden." Dit motiveer Kohlbrugge deur te verwys na Romeine 8:3, wat volgens
hom so begryp moet word: God het die sonde veroordeel in hierdie vlees, naamlik
in die vlees 35 van Christus. 'n Ent verder sê hy (Kohlbrugge, 1849:94; 1937:113):
vlees kan nie anders as om hom te verset teen die wil van God nie. Daarom dra
Christus dit vir sy broeders. Die vlees moet in die dood in. Dit moet weg van die
aarde. Dit moet in die hart van die aarde en met die aarde gelykgemaak word. Drie
dae en drie nagte moet dit in die aarde in, soos Jona drie dae en drie nagte in die
buik van die vis was. Op die derde dag sal Hy egter weer opstaan. Hy word
doodgemaak na die vlees, maar lewendgemaak na die gees. So sal deur die
doodmaak van die liggaam van sy vlees 'n einde gemaak word aan die heerskappy
van hom, die duiwel, wat die geweld van die dood het. Daardeur sal 'n einde
gemaak word aan die heerskappy van sowel die sonde van die vlees, as die vlees
van die sonde. Dit doen Hy ter wille van sy broeders.
Op hierdie gedagtes kom Kohlbrugge meermale terug. Elders sê hy (Kohlbrugge,
1899:103-104; 1992b:403-404) byvoorbeeld: in die vlees van Hom wat in die
vlees gekom het, wat sonde nie geken het nie, het die sonde uitgewoed en ditself
tot niet gemaak, aangesien dit Hom wel kon dood, maar nie kon oorwin nie. So is
die sonde dan uit die midde verwyder. Christus is die draer en die oorwinnaar van
die sonde. In die preek oor Johannes 1:14 kom dit eweneens voor: God het sy
Seun sy heerlikheid gegee en Hom in die wêreld gestuur. Hy het Hom ons vlees en
bloed deelagtig gemaak, om deur hierdie heerlikheid die sonde in sy vlees 36 te
veroordeel, te vonnis en tot niet te maak, sodat ons van die sonde sou vry wees
(Kohlbrugge, 1877a:83; 1992:380).
Daarom moes Hy immers ook mens word, aldus Kohlbrugge (vgl. punt 5 in
5.2.1.1).
'n Mens sou Kohlbrugge se gedagtes so kon saamvat: die sonde moes op eie
terrein verslaan word. Daar waar die sonde die oorwinning behaal het, moes die
oorwinning oor die sonde behaal word en dit is in die gevalle menslike natuur.
35 "An dem Fleische"
36 "An seinem Fleische"

Nie die mens nie, maar die mens wat gesondig het, hy moet betaal en regmaak. So
sou 'n mens Kohlbrugge se gedagtes kon opsom. Daarom moes Christus ware
mens word en nogtans het Hy regverdige mens gebly, om in die gevalle vlees te
herstel wat verdorwe was, die Wet te vervul en die sonde te oorwin.
Hier moet gewys word op wat De Reuver (1971:173-174) Kohlbrugge se
uitermate realistiese uitsprake oor Christus se versoeking noem. Die versoeking
was nie iets wat Christus sommer kon "wegblaas" nie. Dit het deur die
onmoontlike heen gegaan: die Woord "ward zu Pulver gestoßen, er war nichts
mehr als Sünde, als Schwachheit und Fluch, und es war dennoch gehalten, das
Gesetz vollkommen zu erfüllen, in allen Worten des Gesetzes zu bleiben"
(Kohlbrugge, 1877a:76; vgl. 1992e:372). In so 'n toestand was die versoeking van
ondeurgrondelike erns. "Want Hij heeft den nood en de zwarigheden niet maar
weggeblazen, veeleer, Hij heeft geloofd en met God geworsteld" (Kohlbrugge,
1884a:10). Met niks anders nie as die naakte geloof het Christus Hom deur die
versoekings heen geglo. En dan sê Kohlbrugge (1889b:14; vgl. 1992c:402) in 'n
preek oor Hebreërs 4:14-16 na aanleiding van Psalm 88:16, wat volgens hom oor
Christus gaan: "O, glückliches Geschlecht, das von seinem Hohenpriester es nicht
glaubt, daß er es nur, so zu sagen, hat wegblasen können, vielmehr von ihm es
dankbar anerkennt, daß es mit der Arbeit seiner Seele nicht anders gegangen, wie
mit der allergefährlichsten Geburt eines Kindes, nämlich der Hölle und dem
Abgrunde entlang, so daß kein haarbreit Raum dazwischen war, ja es ging durch
die Hölle hindurch."
5.2.2.2.5 Iets waarop die aandag gevestig moet word, is die feit dat Kohlbrugge
nie sê dat Christus in 'n sondige vlees was nie.
Hy (Kohlbrugge, 1849:92; 1937:111) sê uitdruklik: ofskoon Hy self nie in 'n
sondige vlees 37 was nie, was Hy tog vir die sonde in die gelykheid van die sondige
vlees. In sy boek oor Matteus 1 maak Kohlbrugge (1844:92; my kursivering -
A.H.B.) 'n byna soortgelyke opmerking: "So ist er für uns geboren von einem
Weibe, und in diesem unserm ganzen Wesen, mit allen menschlichen Affekten,
Begierden und Bedürfnissen, 'Sünde' für uns gemacht war er hier in Gleichkeit
eines Fleisches von Sünde an unserer Statt."
37 "In einem Fleische von Sünde"

Die woorde "in die gelykheid van die sondige vlees" is 'n duidelike sinspeling op
Romeine 8:3: "Want God het - wat vir die wet onmoontlik was, omdat dit
kragteloos was deur die vlees - deur sy eie Seun in die gelykheid van die sondige
vlees te stuur, en dit ter wille van die sonde, die sonde veroordeel in die vlees"
(Bybel, 1953:180).
5.2.3 Veroordeling en beoordeling
5.2.3.1 Kritiek van Van Lonkhuijzen
5.2.3.1.1 In 1905 het daar 'n proefskrif verskyn getiteld Hermann Friedrich
Kohlbrügge en zijn Prediking. Die outeur daarvan was J. van Lonkhuijzen. In die
proefskrif word ernstige kritiek uitgespreek teen verskillende beskouings van
Kohlbrugge. So het Van Lonkhuijzen (1905:406-436) groot probleme met
Kohlbrugge se Christologie en spesifiek met sy siening van die Persoon van
Christus. Nog meer presies uitgedruk: Van Lonkhuijzen meen dat Kohlbrugge die
sondeloosheid van Christus se menslike natuur aantas.
Op hierdie proefskrif het daar kritiek gekom van Locher (1908:1-191). Hy
(Locher, 1908:35-66) antwoord op Van Lonkhuijzen se besware teen Kohlbrugge
se Christologie.
Van Lonkhuijzen (1909:1-167) het op die kritiek van Locher gereageer deur 'n
verkorte weergawe van sy proefskrif uit te gee, waarin hy daarop antwoord.
Daar het ook ander kritiek op Van Lonkhuijzen se proefskrif gekom, maar dit sal
in die verdere verloop van hierdie hoofstuk aangetoon word.
5.2.3.1.2 Van Lonkhuijzen (1909:119; kursivering van Van Lonkhuijzen) vat
self die kern van sy kritiek teen Kohlbrugge se Christologie soos volg saam:
volgens Kohlbrugge se opvatting word die sonde nie op nie, maar wel in Christus
gelê. Christus het nie alleen ons sondes gedra nie, maar in Hom opgeneem. Die
toerekening van die skuld is nie suiwer juridies nie, maar geneties.
5.2.3.1.3 Dat die sonde volgens Kohlbrugge se opvatting nie op nie, maar in
Christus gelê is, blyk vir Van Lonkhuijzen (1909:125-128) uit drie punte:

• Eerstens meen Van Lonkhuijzen dat vlees-wees by Kohlbrugge volstrek nie
maar net die staat van "sonde" voor die Wet is nie, maar baie beslis 'n
sondige toestand insluit.
• Tweedens bly die geestelike dood waarin Christus ingegaan het ter wille van sy
eiendom beslis nie ledig nie: die vlees is boos, teëstrewend en verset hom
teen die wil van God. Van Lonkhuijzen voeg wel daarby dat Christus volgens
Kohlbrugge nie daaraan toegegee het nie.
• Derdens verwys Van Lonkhuijzen na 'n uitspraak van Kohlbrugge (1992d:265)
waar hy sê dat Christus die wortel van ons verdorwenheid "als het ware uit ons
uit en in Zich opgenomen heeft". Daaruit blyk vir Van Lonkhuijzen dat Christus
volgens Kohlbrugge die sonde in Hom opgeneem het. Van Lonkhuijzen reageer
daarop deur te sê: waar die sonde in die vlees, dit wil sê in die menslike natuur
van die Borg gelê word, daar bly Hy nie vry van die sonde nie en is Hy nie meer
die vlekkelose Lam nie.
By hierdie laaste punt moet ook nog Van Lonkhuijzen (1905:429-430) se kritiek
gevoeg word op Kohlbrugge se uitspraak dat Christus in die persoon van die
sondaar ingegaan het. In die een menslike natuur is Christus, volgens Kohlbrugge
se opvatting, 'n heilige persoon, maar andersyds het Hy die weerstand van die
vlees ondervind. Daarom voel Van Lonkhuijzen dat Kohlbrugge op hierdie manier
"Christus inwikkelt in onze zonde of onze zonde in Christus' vleesch legt".
5.2.3.1.4 In sy werk oor Matteus 1 maak Kohlbrugge (1844:91-92) by Matteus
1:16 die volgende opmerking in verband met die hele geslagsregister: "Ist es wahr,
daß das Wort 'Fleisch' ward, so haben wir hier daß Zeugniß wie es Fleisch
geworden: Fleisch von Fleische geboren; nicht von einer fleischlich reinen Geburt,
um Quasi-Erbsünde zu bedecken, sodern Fleisch, wie wir sind, nämlich 'nicht
Geist', sondern Gottes ganz und gar entäußert, entledigt, aus der Herrlichkeit
Gottes heraus; begiffen in eben derselben Verdammung oder ewigem Tode und
Fluche, worin wir von unseren Geburt; anheimgegeben Dem, der dieses Todes
Macht hat, das ist dem Teufel, wie wir von Haus aus. So ist er für uns geboren von
einem Weibe, und in diesem unserm ganzen Wesen, mit allen menschlichen
Affekten, Begierden und Bedürfnissen, 'Sünde' für uns gemacht war er hier in
Gleichkeit eines Fleisches von Sünde an unserer Statt."

Hierin vind Van Lonkhuijzen bevestiging vir sy standpunt oor Kohlbrugge, want
hy (Van Lonkhuijzen, 1909:128-129) verklaar: hieruit blyk baie duidelik hoe,
volgens Kohlbrugge se opvatting, die sonde nie volgens louter juridiese weg nie,
maar volgens genetiese weg aan Christus toegeëien is. "Zoo ooit, dan blijkt hier,
dat volgens Kohlbrügge de zonde in de menschelijke natuur van Christus gelegd
is. Hij nam onze zonden op zich door en krachtens en met zijn menschwording.
Dus door erfenis."
Daaraan is vir Van Lonkhuijzen (1909:129) nog meer implikasies verbonde: sou
Christus die natuur uit Maria geërf het soos sy was, dan het Hy 'n bose en bedorwe
natuur geërf. Dan het Hy 'n natuur met verkeerde habitus gehad, al het Hy, volgens
Kohlbrugge, daardie habitus nie laat werk nie. Dan was Hy nie afgeskei van
sondaars nie en daarin alleen bestaan die moontlikheid van verlossing. Kohlbrugge
se opvatting impliseer voorts vir Van Lonkhuijzen (1909:129-131) dat Christus
nie alleen erfsmet gehad het nie, maar ook erfskuld en 'n persoon met erfskuld kan
nie vir ander betaal nie.
5.2.3.1.4 Van Lonkhuijzen (1905:428) vind dat dit Kohlbrugge se grootste
metodologiese fout is, dat hy te min onderskei: "vlees" is vir Hom in die Heilige
Skrif oral dieselfde. In Johannes 1:14 het dit vir Kohlbrugge geen ander betekenis
as in Romeine 8 nie.
5.2.3.2 Beoordeling van die kritiek
5.2.3.2.1 Eerstens moet gelet word op die kritiek van Van Lonkhuijzen dat
vlees-wees by Kohlbrugge volstrek nie maar net die staat van "sonde" voor die
Wet is nie, maar baie beslis 'n sondige toestand insluit (vgl. 5.2.3.1.3).
Locher (1908:57) wys reeds daarop dat Kohlbrugge sekerlik nie die uitdrukking
dat "Christus in die sondige toestand was", sou aanvaar het nie. Hy sou eerder gesê
het: "Christus was in die vlees", of desnoods in 'n toestand van "sonde", van
onmoontlikheid om die wil van God te doen. "Sondige toestand" sou egter
impliseer dat Christus se sielelewe sondig was en dit leer Kohlbrugge nooit nie.
Twee dinge moet volgens De Reuver (1971:169) onder andere by die preke oor
Johannes 1:14 en 2 Johannes :9 onthou word: Kohlbrugge praat van 'n "toestand"
in hierdie sin: dit gaan nie vir hom daarom om aan Christus verdorwe substansiële
kwaliteite toe te skryf nie, maar Christus bevind Hom imputatief in ons toestand

van vlees (in die sfeer van die sonde én belaai met die sonde). In die tweede plek:
Christus word in die genoemde preke uitsluitlik as Borg voorgestel.
By hierdie standpunt van Locher en De Reuver kan aangesluit word in die lig van
5.2.2.2.1 tot 5.2.2.2.3.
5.2.3.2.2 Van Lonkhuijzen se tweede bewys dat Kohlbrugge die sonde in
Christus lê, vind hy daarin dat die geestelike dood waarin Christus ingegaan het ter
wille van sy eiendom, beslis nie ledig gebly het nie (vgl. 5.2.3.1.3).
Locher (1908:51-52) wys egter daarop dat Kohlbrugge dit telkens ten sterkste
benadruk dat die Here Jesus self rein, heilig, onbesmet, sonder sonde en geen
sondaar was nie. Kohlbrugge ontken dat Christus die geringste neiging tot afval
van God sou gehad het.
Wat Locher sê, kan onderstreep word op grond van dit wat in 5.2.2.2.4 bevind is.
Daar kom dit klinkklaar aan die lig dat Kohlbrugge nie aan Christus sonde of
sondige neigings toeskryf nie. Inteendeel, Christus het God se Wet nie alleen met
die daad nagekom nie, dit was volgens Kohlbrugge ook in sy hart, in sy
ingewande. Sy gedagtes, woorde en dade was sonder vermenging van eieliefde of
eiewil.
Kohlbrugge se motief en De Reuver se kommentaar (vgl. 5.2.2.4) moet ook hier in
gedagte gehou word.
Ook op hierdie punt kan daarom nie met Van Lonkhuijzen se kritiek saamgestem
word nie.
5.2.3.2.3 Daar word vervolgens op die derde bewys van Van Lonkhuijzen gelet.
Dit gaan oor die aanhaling van Van Lonkhuijzen dat Christus die wortel van ons
verdorwenheid "als het ware uit ons uit en in Zich opgenomen heeft" (vgl.
5.2.3.1.3).
Locher (1908:41) kla tereg daaroor dat Van Lonkhuijzen die aangehaalde gedeelte
uit verband ruk. So (buite konteks) skep dit inderdaad die indruk dat daar sonde in
Christus was, asof dit 'n bestanddeel van sy sielelewe uitgemaak het. Wie dit egter
in sy geheel lees, sal sien dat dit daar oor niks anders as die plaasvervangende dra
van ons sonde, ook die erfsonde, gaan nie.

Om Locher goed te verstaan en om te sien hoe Van Lonkhuijzen sake uit verband
ruk, is dit nodig om 'n groot gedeelte uit daardie werk waaruit Van Lonkhuijzen se
aanhaling kom, aan te haal. Dit kom uit 'n preek oor Lukas 2:22-24 en die gedeelte
handel oor die besnydenis en voorstelling van Jesus en die reiniging van Hom en
sy moeder. In daardie gedeelte gaan dit vir Kohlbrugge (1992d:259) daaroor dat
die mens in sonde ontvang en gebore is. Die Here Jesus wou egter van sy jeug af
nie alleen die sondes wat ons wat ons self doen nie, maar ook die ongeregtigheid
van ons geboorte wegneem. Volgens die Wet, so vervolg hy na aanleiding van
vers 22, was 'n vrou wat gekraam het onrein vanweë die erfsonde van haar kind.
Deur die genade van Christus en deur die geloof word hierdie toestand voor God
bedek, hoewel dit nog daar is en "in ons eene bron en giftige wortel is van alle
ellende en van alle ongerechtigheid en zonde". Kohlbrugge (1992d:260-2) gaan
verder deur daarop te wys dat daar in die oorspronklike nie staan "haar" reiniging
nie, maar "hulle". Dit slaan op Maria en Jesus. Jesus het egter nie sy moeder
onrein gemaak nie, want Hy was die Heilige van God. "Daarom heeft het Kind
Jesus Zijne moeder niet onrein gemaakt, en is Hij ook niet uit eene onreine
geboren; want zij heeft ontvangen, doordat de Heilige Geest over haar gekomen
is." Nogtans moes moeder en kind gereinig word. Hierdie heilige Kind "Dat alleen
de reinigmaking onzer zonden teweegbrengt, wil met Zijne reine moeder voor God
staan, alsof, tengevolge Zijner geboorte, de toorn Gods en de verdoemenis op
Zijne moeder lagen, als ware zij met Hem en door Hem onrein en een gruwel voor
God, als had zij eenen 'doode' gebaard, en als behoefde zij deswege de verzoening,
- en als ware Hij een doode en met den eeuwigen vloek beladen!" Verderaan sê
Kohlbrugge (1992d:264): "Nemen wij het ter harte, Geliefden, dat het Gode
behaagd heeft, Zijnen geliefden, eenigen Zoon, Zijn heilig Kind Jesus, met ons
zóó in alle dingen gelijk te willen rekenen, opdat niets uitgezonderd ware, waarin
wij Hem niet zouden hebben tot onzen Borg en Plaatsbekleeder." En dan maak
Kohlbrugge (1992d:265; my kursivering - A.H.B.) die gewraakte uitlating: "Welk
een machtige troost voor eenen iegelijk onzer, die tot op den wortel zijner
bedorvenheid doordringt; want hieruit zien wij, hoe onze dierbare Heiland dezen
wortel als het ware uit ons uít en in Zich opgenomen heeft. Zoo heeft Hij in elk
opzicht den persoon des zondaars op Zich willen nemen, opdat Hij niet alleen al
onze zonden, die wij met gedachten, woorden en werken gedurende den tijd van
ons leven hebben begaan of zullen begaan, heeft willen dragen en op Zich nemen,
maar ook de zonde, waarin wij ontvangen en geboren zijn, en waaruit alle overige
zonden als uit eene onreine fontein voortkomen, - en die men gewoonlijk
'erfzonde' noemt."

"Als het ware" is in die vorige aanhaling doelbewus gekursiveer. Locher (1908:
41) vestig ook die aandag daarop as bewys dat dit hier gaan om 'n
plaasvervangende dra van die sonde. Trouens, voeg hy daarby, as Christus die
wortel (van die erfsonde - A.H.B.) letterlik in Hom opgeneem het, dan moes dit uit
ons uit weg gewees het. Kohlbrugge sê egter uitdruklik dat die wortel in ons bly,
maar slegs genadiglik bedek word.
Die argument oor die "als het ware" oortuig Van Lonkhuijzen nie. In sy verkorte
weergawe van die proefskrif sê hy (Van Lonkhuijzen, 1909:125) dat dit nie vir
hom 'n argument is nie, aangesien 'n mens tog nie 'n vergelyking gebruik as die
punt van vergelyking nie aanwesig is nie. Van Lonkhuijzen se argument is egter
swak, want die hele konteks ondersteun die gedagte van borgskap: Christus word
immers voorgestel as die Een wat ons sondes, insluitend die erfsonde, op Hom
neem en dra.
Kohlbrugge verwys ook elders na Lukas 2:22. Daardie vers, sê hy (Kohlbrugge,
1977a:73) dan, het betrekking op moeder en kind. Volgens die Wet maak die kind
die moeder onrein, omdat die kind in sonde ontvang en gebore word. Aangesien
Christus egter ontvang is deur die Heilige Gees en as "heilige" gebore is, het Maria
en die kind die reiniging nie nodig gehad nie "dan voor zover onze Heere van Zijn
geboorte af reeds onder de wet gesteld werd, om de ongerechtigheid te dragen,
waarin wij ontvangen en geboren worden". Hier is dit ewe duidelik dat dit gaan
oor Christus se borgtogtelike dra van die sonde. Ook daarop het Locher (1908:39)
Van Lonkhuijzen se aandag gevestig.
Maar is Kohlbrugge se siening dat Christus in die persoon van die sondaar
ingegaan het, nie 'n bewys dat Kohlbrugge die sonde in Christus se vlees lê en
Christus inwikkel in ons sondes nie? So beweer Van Lonkhuijzen in elk geval
(vgl. 5.2.3.1.4). Ook daarop antwoord Locher (1908:42-43): die woord "persoon"
het in die ou tyd 'n ander betekenis gehad as nou. "Persona" beteken in Latyn die
masker wat die ou toneelspelers gedra het om iemand voor te stel. Om iemand se
"persoon" op hom te neem of daarin te verkeer, beteken daarom in die taal van
daardie tyd om iemand se rol te speel, om in sy plek te tree, om hom te
verteenwoordig. So kom dit ook by Calvyn voor en hoewel Van Lonkhuijzen weet
om by Calvyn die juiste verklaring te gee, vra hy homself nie af of hy dié woord
nie net so by Luther en Kohlbrugge moet uitlê nie. Locher daarenteen voel dat die
uitdrukkings "Hy het ons persoon gedra" of "die persoon van die sondaar" nie

anders verklaar moet word nie as: Hy het ons rol op Hom geneem, Hy het ons
verteenwoordig.
Ook Gerssen (1954:82-83) wil Van Lonkhuijzen beslis nie gelyk gee wanneer hy
Kohlbrugge daarvan beskuldig dat hy Christus in die sonde ingewikkel het nie. So
'n beskuldiging is volgens Gerssen onjuis in die lig van die behoedsaamheid
waarmee Kohlbrugge daarteen waak om die tersaaklike grens hier te oorskry.
Christus het nie gekom as sondaar nie; telkens word (deur Kohlbrugge - A.H.B)
weer nadruk gelê op die heiligheid van die Middelaar, hoewel Hy gekom het in die
persoon van die sondaar. Met Locher se verklaring van die laaste uitdrukking is
Gerssen dit volkome eens. Hy wys voorts daarop dat "die sonde in Hom opneem"
by Kohlbrugge identies is aan "die sonde op Hom neem".
In die verkorte uitgawe van sy proefskrif erken Van Lonkhuijzen (1909:126) dat
dit moontlik is dat Kohlbrugge met die uitdrukking niks anders wou gesê het as
dat Christus ons rol op Hom geneem het nie, dus in die sin van die Latynse
"persona". Dat hy dit wel by Calvyn so verklaar het, begrond hy daarop dat Calvyn
in Latyn geskryf het. Kohlbrugge het egter in Hollands of Duits geskryf en die
woord "persona" het nie meer in Kohlbrugge se tyd daardie betekenis in Hollands
of Duits gehad nie.
Ter versterking van Locher se argument en ter weerlegging van Van Lonkhuijzen
se kritiek kan die volgende aangevoer word: ook al was hierdie betekenis van die
woord "persoon" in Kohlbrugge se tyd nie meer gangbaar nie, was dit tog wel
moontlik. Kohlbrugge se deeglike kennis van Latyn kon sekerlik sy woordgebruik
beïnvloed het. Calvyn en Luther se gebruik van die woord "persoon" het veral ook
by hom deurgewerk (De Reuver, 1997:1).
De Reuver (1997:1) wys daarop dat Luther in sy kommentaar op Galasiërs 3:13
ook die uitdrukking gebruik "Christus nam onze zondige persoon op zich" (vgl.
Luther, 1979:172). Ironies genoeg weet Van Lonkhuijzen (1906:431) ook daarvan
dat 'n mens by Luther die uitdrukking vind dat Christus "in die persoon van die
sondaar" ingegaan het.
Van Lonkhuijzen se erkenning dat dit moontlik is dat Kohlbrugge die woord so
kon gebruik het, verswak sy hele argument teen Kohlbrugge aansienlik. Met die
uitdrukking dat Christus in ons persoon gekom het, bedoel Kohlbrugge immers
niks anders as dat Christus in ons toestand of vlees gekom het nie (vgl. 5.2.1.2.2

en 5.2.1.2.3). Gee Van Lonkhuijzen daarom toe dat die een reg is, moet die ander
ook reg wees. Dan gaan dit in almal oor Christus as Borg.
5.2.3.2.4 Die aanhalings uit die preek oor Lukas 2:22-24 (vgl. 5.2.3.2.3) is
eintlik al genoegsame bewys dat dit beslis nie Kohlbrugge se standpunt is dat
Christus erfsonde gehad het nie, soos Van Lonkhuijzen aflei uit die werk oor
Matteus 1 (vgl. 5.2.3.1.4).
Uit die hele ondersoek na die beskouing van Kohlbrugge oor Christus as
regverdige mens blyk dat hy die sondeloosheid van Christus nadruklik bely (vgl.
5.2.2). Hy sê ook uitdruklik dat Christus nie in sonde gebore mag wees nie, want
dan sou Hy vir Homself moes gesterf het. Dit was dus vir Kohlbrugge ook
noodsaaklik dat Christus sonder erfsonde moes wees (vgl. punt 1 in 5.2.2.1).
In die lig daarvan - in die lig van die konteks! - kan dit daarom onmoontlik
Kohlbrugge se bedoeling wees om in die boek oor Matteus 1 te leer dat Christus 'n
bose en bedorwe natuur geërf het.
Wat is Kohlbrugge se bedoeling met sy weergawe van Christus se vleeswording
dan? Gerssen (1954:82) druk dit so uit: dit gaan vir Kohlbrugge daarom om
Christus te teken as ons volkome Plekbekleër en om tog aan te dui dat Hy Hom
nie deur die sonde laat beheers het nie, maar dat Hy deur die geloof die sonde in sy
vlees oorwin het. Hierdie vleeswording van die Woord sien Kohlbrugge al
uitgebeeld in die Ou Testament, waarin die "Werdung Christi" beskryf word. Aan
die hand van Rebekka, Tamar, Ragab en Batseba dui Kohlbrugge aan hoe Christus
toe al in die vlees afgedaal het. "Hij doet dat met formuleringen, die soms wel te
zeer zijn toegespits en daardoor de discussie rondom Kohlbrugge hebben
bemoeilijkt, maar waarin toch nooit de zonde in bescherming wordt genomen. Het
gaat er om Christus van de aanvang af, reeds in zijn wording, te laten zien als
degene, die waarlijk onzer één geworden is en onze verloren toestand tot zijne
heeft gemaakt." Gerssen haal Kreck (1936:32) instemmend aan, waar
laasgenoemde sê Kohlbrugge lê "in einer Fülle von Aussage gröszten Wert darauf,
die Solidärität Christi mit dem Sünder von dem ersten Tage seines Erdenlebens an
zu betonen". By hierdie solidariteitsmotief sluit ook De Reuver (1971:168-175)
aan.
Van Genderen (1965:251) wys daarop dat daar in die nuwere teologie 'n neiging is
om Christus "diep in het vlees te trekken". Luther en Kohlbrugge het daarin

voorgegaan, sê hy. Van Luther kom die uitdrukking: "Wie tiefer wir Christum
bringen können ins Fleisch, je besser ist es." Ons moet Christus ken as die Een wat
ingegaan het nie alleen in vlees en bloed nie, maar ook in die sonde, die dood en
alle straf, leer Luther. Kohlbrugge lê die nadruk daarop dat vleeswording nog iets
anders is as menswording. In die verband verwys Van Genderen na uitsprake van
Kohlbrugge en sê hy dat dergelike uitsprake gelei het tot die beskuldiging dat
Kohlbrugge die sondeloosheid van Christus ontken. Daarop antwoord Van
Genderen en Velema (1992:421) egter: "Men mag er Kohlbrugge niet van
verdenken, dat hij de zondeloosheid van Christus ontkende. Christus nam ons
zondige bestaan aan, maar bleef een heilige persoon. De sterke uitdrukkingen, die
wij zomaar niet kunnen overnemen, werden door Kohlbrugge gebruikt om
Christus zo dicht mogelijk bij ons te brengen." Om Christus "zo dicht mogelijk bij
ons te brengen", noem Van Genderen (1965:251) die hoofmotief van Kohlbrugge.
Daarmee kan volkome saamgestem word.
5.2.3.2.5 Van Genderen en Velema (1992:421) het dit wel oor "sterke
uitdrukkingen, die wij zomaar niet kunnen overnemen" en Gerssen (1954:82) wys
daarop dat Kohlbrugge nie teruggedeins het van kras terme in sy omskrywing van
die vernedering van Christus nie. Dit, sê Gerssen, het soms aanleiding gegee tot
misverstand, veral rondom Kohlbrugge se boek oor Matteus. Gerssen sê verder
ook dat Kohlbrugge die afdaling van Christus beskryf "met formuleringen, die
soms wel te zeer zijn toegespits en daardoor de discussie rondom Kohlbrugge
hebben bemoeilijkt".
Daarby kan gevoeg word dat uitdrukkings wat veroorsaak dat 'n mens die indruk
kan kry dat Kohlbrugge die sonde in Christus lê, liewer vermy moes gewees het.
5.2.3.2.6 Met die kritiek van Van Lonkhuijzen oor Kohlbrugge se grootste
metodologiese fout (vgl. 5.2.3.1.4) kan saamgestem word.
Van Genderen (1965:252) vestig die aandag daarop dat die woord "vlees" in
Johannes 1:14 volgens Calvyn aandui in watter lae staat die Seun van God om ons
ontwil afgedaal het. Hy wou die vlees aanneem, wat aan soveel ellende
onderhewig is. Die woord beteken hier sekerlik nie verdorwe natuur soos dikwels
by Paulus nie, maar sterflike mens. Die woordgebruik is by Johannes heeltemal
anders as by Paulus. Kohlbrugge het egter, vervolg Van Genderen, die woord
"vlees" in die Nuwe Testament gelees met die konnotasie wat dit deurgaans by
Paulus het. Dit is egter nie Paulus nie, maar Johannes wat sê: die Woord het vlees
geword.

5.2.3.2.7 Van Lonkhuijzen se grootste fout is seker daarin geleë dat hy
Kohlbrugge so uit verband ruk. As hy maar net gaan kyk het na Kohlbrugge se
siening van die noodsaak waarom Christus ware en regverdige mens moes word
(vgl. 5.2.1.1 en 5.2.2.1), sou hy tot 'n ander oordeel moes kom. Van Lonkhuijzen
se beskuldigings pas hoegenaamd nie in die totale raamwerk van Kohlbrugge se
teologie nie: in hoofstuk 6 en 7 sal aangetoon word hoe Kohlbrugge Christus sien
as die vervuller van die Wet. So sou hy Hom beslis nie geteken het en kon geteken
het as Hy na sy mening 'n sondaar was nie.
5.3 Ware God
5.3.1 Noodsaak
By sy behandeling van vraag en antwoord 16 en 17 van die Heidelbergse
Kategismus gee Kohlbrugge (s.a.:148-151, 153-154) die volgende redes aan
waarom die Middelaar ware God moes wees:
1. Die misdaad moet erken en bely word: alle sonde van alle mense, die sonde van
die hele wêreld, die algehele verdorwenheid van die menslike natuur. Word
selfs net een sonde nie bely nie, dan kan 'n mens daarvoor ook geen betaling
kry nie. Die losprys is onvolkome as selfs net een sonde nie erken word nie.
Daarin lê egter juis die probleem: die mens wil sy sonde nie bely nie, want hy
is te trots en te hoogmoedig daarvoor.
Wie kan berouvol voor God bely en sê: "Here God, dit is my skuld?" Dit
doen Een, naamlik Christus. Hy is ware mens en as ware mens wil Hy van
niks anders weet as net van dit wat die Vader aan Hom openbaar nie. Soos
wat Hy ware mens is, so is Hy ook ware God en as ware God deursoek Hy
die diepte van die verlorenheid. Hy trek ons vlees aan, het dit aan Hom en
bely alle skuld as mens. Hy moet egter ware God wees om ons sonde en
skuld te betreur, te erken en te betaal.
2. Onder twee dinge kan die mens dit nie eens vir twee sekondes uithou nie: onder
God se toorn, as dit waarlik gevoel word, en onder die liefde van die Here
Jesus, as Hy kom en die mens met sy vleuels bedek. Onder beide sal die
mens beswyk as dit te lank duur.

Die mens kan nie eens die toorn van God teen een enkele sonde verdra nie en
nou gaan dit nie net oor een sonde nie, maar oor vele. Daarby kom die
vreeslikste en ergste sonde van almal: die sonde van ongeloof. Alles wat God
sê oor genade en saligheid, trek die mens in twyfel. Boonop gaan dit nie
alleen oor eie sonde nie, maar oor alle sonde van almal, almal wat die Vader
nou al vir ses duisend jaar aan sy Seun gegee het. Al daardie sonde het op
Christus gelê.
Die volle las van die toorn van God, dit sluit in die tydelike, geestelike en
ewige dood - dit alles moes gedra word. Dit gaan die krag van elke skepsel te
bowe.
Kon Christus die toorn van God teen al die sondes van al die uitverkorenes
aan sy mensheid dra? Een enkele blik van Petrus het Ananias en Saffira
immers gedood en as God, die allerhoogste Koning, 'n mens aansien, vergaan
hy en word stof en as.
Hoe staan Christus, ons Heiland en Borg, egter voor God? As ware God uit
God 38 , anders sou Hy dit nie uitgehou het nie. Daarom moes Hy ware God
gewees het, sodat Hy uit die krag van sy Godheid die las van die ewige toorn
van God teen die sonde van die mensheid aan sy mensheid kon dra.
Hy het die toorn van God verdra en daarby die oneindige krag uit die hemel
geneem, waarmee Hy sy menslike natuur as 't ware beklee het, om staande te
bly onder die toorn van God en om die verskriklike ewige vuur te verduur
(Kohlbrugge, 1884a:284).
3. Daar moet 'n volkome herstel wees van dit wat verlore gegaan het en verderf is.
'n Volkome genoegdoening moet plaasvind vir die skade wat gely is.
Kohlbrugge praat van 'n restitutio integra.
Dit is egter nie al nie. Dit is nie voldoende dat die skuld betaal word nie.
Kohlbrugge verduidelik deur middel van 'n beeld wat hy bedoel: as 'n arm
man al sy goed deurgebring en homself in die skuld gedompel het en daar
kom iemand wat al sy skuld vir hom betaal en hom sodoende uit die
38 Hier hoor 'n mens die woorde van Die geloofsbelydenis van Nicea deurklink: "Hy is God uit God ...
ware God uit ware God."

gevangenis verlos, sodat hy vry is, wat het die man dan? Hy is immers net so
arm as voorheen! Sy skuld het hy nie meer nie, maar nou sit hy daar,
heeltemal arm en met niks om van te lewe nie.
Vervolgens pas Kohlbrugge die beeld toe: as God die sonde vergewe, vir die
sonde betaal, dan is die mens nog net so arm as voorheen. Daar moet méér
bykom. Daarom sê die Heidelbergse Kategismus (v/a 17): Hy moet
waaragtige God wees, sodat Hy vir ons die geregtigheid en die lewe kan
verwerf en teruggee.
Kohlbrugge verduidelik wat hy daarmee bedoel: God is ewig en sy Wet, die
uitvloeisel van sy heiligheid, is ewig net soos Hy. Die sonde teen die Wet is
'n ewige sonde, want die Wet is vir ewig geskend. Om die ewige skuld weg te
neem, is nie genoeg nie. Om alles weer te herstel, moet die Wet weer in volle
heerlikheid herstel word. God is eers waarlik verheerlik as daar 'n
gehoorsaamheid, 'n geregtigheid kom wat ewig is, wat oneindige waarde het.
Dit het Adam nie gehad nie, want hy was tydelik. Gevolglik word God
waarlik verheerlik as aan Hom 'n nuwe lewe gebring word, 'n ander lewe as
die van Adam, want dit is afhanklik van die vervulling van die gebod. Die
lewe wat Christus bring, is egter nie afhanklik van ons nie, maar van Hom
wat ewig is.
Christus is die waaragtige God en die ewige lewe. Dít is God se mag: dat
daar vir ons goddeloses 'n ewige, vreemde geregtigheid berei is en dat daar
vir ons dooies ewige lewe is. Omdat Christus ons waaragtige God en die
ewige lewe is, is alles wat ons deur ons gemeenskap met Hom het, ewig:
ewige geregtigheid en ewige lewe in Christus Jesus. Die gehoorsaamheid van
Christus verheerlik God méér as wanneer ons en Adam die Wet nie sou
oortree het nie.
5.3.2. Christus se Goddelike Name
5.3.2.1 Inleidend
Onder vele ou papiere van Kohlbrugge het Locher (1939:7-9) 'n manuskrip gevind
waarin Kohlbrugge skryf oor die Goddelike natuur van Christus. Locher het dit uit
die Duits vertaal onder die titel Over de Godheid van Christus. Volgens die
opskrifte in laasgenoemde boek sou dit vier preke bevat wat oor die volgende

onderwerpe handel: 1. Christus as die Woord; 2. Christus as die Seun; 3. Christus
as die Engel van die Here; en 4. Christus as Here en God. Blykens die inhoud is
dit egter eerder verhandelings as preke. Voorts ontbreek ook die gedeelte oor
Christus as die Woord. Tog moes daar so 'n deel bestaan het, aangesien daar
bokant die vierde stuk staan: "Vierte Predigt über die Gottheit Christi." Die eerste
verhandeling bevat wel iets oor Christus as die Woord. Dit gaan egter spoedig oor
in 'n bespreking van Christus as die Seun van God. Die paar opmerkings oor
Christus as die Woord maak dus in hierdie verhandeling eerder die indruk van 'n
samevatting van dit wat in die vorige verhandeling gestaan het.
Omdat die gedeelte oor Christus as die Woord ontbreek, sal dié onderwerp by
Kohlbrugge aangevul word uit 'n preek wat hy gehou het oor Johannes 1:1b
(Kohlbrugge, 1884b:120-141; vgl. 1992a:289-312).
5.3.2.2 Christus die Woord
Daar word eerstens aandag gegee aan dit wat Kohlbrugge gesê het oor Christus as
die Woord.
Die samevatting van die verlore verhandeling oor Christus as die Woord (vgl.
5.3.2.1.1) kan kortliks so weergegee word: Adam het nie in die Woord gebly nie
en het homself daardeur ongelukkig gemaak. Die tweede Adam, Christus, het God
sy eer gegee deur die geloof, deurdat Hy Hom by die Woord gehou het en daardie
Woord in alle opsigte gehandhaaf het vanaf die begin van sy vleeswording totdat
Hy opgeneem is in sy ewige heerlikheid. Van hierdie ewige heerlikheid het die
Woord Hom ontledig, maar dit as loon vir die arbeid van sy siel, as prys vir sy
geloof en gehoorsaamheid terugontvang. So het Hy, die ewige ongeskape Woord
Hom vrywillig onderwerp aan die geskrewe Woord, om deur sy geloof alles weer
te herstel wat die mens in Adam en sedert Adam deur ongeloof en
ongehoorsaamheid verbeur het. Wat Hy gedoen het, het Hy gedoen as Middelaar.
Dít is die troos wat die mens in hierdie Goddelike Naam van Christus het
(Kohlbrugge, 1940:11-12).
Kohlbrugge (1940:12-13) wys voorts daarop dat die Naam "Woord van God"
afwisselend met die Naam "Seun" gebruik word in Johannes 1:1-18. Dit is een en
dieselfde Persoon wat albei Name dra. Aan albei word dieselfde werk toegeskryf,
naamlik die skepping van die wêreld.

Vervolgens moet Kohlbrugge (1884b:120-141; vgl. 1992a:289-312) se preek oor
Johannes 1:1b bespreek word. Daardie teks lui: "Die Woord was God."
Wat direk opval, is die manier waarop Kohlbrugge (1884b:123-124; vgl.
1992a:292) begin in die eerste hoofpunt van die preek. Hy sê naamlik dat hy al
meermale opgemerk het dat die sleutel tot die verstaan van die Skrif in die
erkenning van die Wet van God lê. Die eerste beginsel wat die mens moet ken om
die Woord reg te verstaan, is: Waaruit ken jy jou ellende? Uit die Wet van God
(HK: v/a 3). Vanuit hierdie standpunt, sê Kohlbrugge, wil hy hierdie gedeelte
verklaar.
Uit hierdie begin kan 'n mens aflei dat die betekenis van die Naam van Christus as
die Woord vir Kohlbrugge alles te make het met die Wet van God.
Die vernaamste ellende van die mens is nie die luste van sy vlees en nog 'n paar
ander swakhede nie, maar dat hy die Woord glad nie in gedagte hou en nie
verstaan wat hy het wanneer hy die Woord het nie (Kohlbrugge, 1884b:124-125;
vgl. 1992a:293-294). Elke mens dink dat hy die goeie grond is waarin die saad van
die Woord val en hy soek die vrug in werke van die Wet en laat honderd-, sestig-
en dertigvoudig groei. Daarby laat hy hom egter nooit aanvuur tot die loflike ywer
dat hy eerder vervul sou wou wees met vrugte van geregtigheid tot heerlikheid en
lof van God nie (Fil. 1:11) (Kohlbrugge, 1884b:125-126; vgl. 1992a:294-295). Die
mens soek dit by homself en nie in die Woord en deur in die Woord te bly nie.
Die Heilige Gees het baie goed geweet dat die mens so is. Daarom het Hy die
woorde van Johannes 1:1b laat opskryf: "En die Woord was God." Hierdie woorde
moet 'n mens laat ag gee op wat hy het as hy die Woord het. In hierdie tekswoorde
hoor 'n mens immers dat die Woord nie 'n ydele, dooie ding is nie, maar dat dit 'n
baie magtige ding is 39 . Die Woord het alles in sy hand: sonde, dood, duiwel, lewe
en genade. Die Woord is die koninklike Majesteit wat oor hemel en aarde gebied,
wat alleen alles kan skep en skenk wat 'n mensekind nodig het. Alleen die Woord
het ook die wysheid en die verstand om die regte middele te verskaf waardeur die
mens in hierdie ellendige lewe gehelp kan word, en sodat die mens dit goed kan hê
en aan geen ding gebrek het nie (Kohlbrugge, 1884b:129-130; vgl. 1992a:299).
39 "Denn da hört man, daß das Wort kein eitles, todtes Ding ist, sondern es ist ein gar mächtiges Ding
und hat alles in seiner hand: Sünd, Tod, Teufel, Leben und Gnade" (Kohlbrugge, 1884a: 129).

Toe God aan die begin alles geskep het deur die spreek van 'n woord, was daardie
Woord waardeur Hy Homself bekend gemaak het, niks (en niemand - A.H.B.)
anders as wat Hy Self was nie, naamlik God. Toe Hy hemel en aarde geskape het,
het Hy alles geskape in sy Woord, soos ook Paulus 40 sê: in Hom (Christus) is alles
geskape wat in die hemel en op die aarde is, die sigbare en onsigbare - dit is alles
deur Hom en tot Hom geskape en Hy is voor almal en dit bestaan alles in Hom. As
dit dan so is dat alle dinge van die Woord afkomstig is, so vra Kohlbrugge ten
slotte, kan die dinge wat 'n mens nodig het, dan êrens anders vandaan kom
(Kohlbrugge, 1884b:130-131; vgl. 1992a:300)?
Die Woord wat alles geskape het, wat ook herstel het wat die mens bederf het, wil
hê dat ons in die Woord sal bly (Kohlbrugge, 1884b:137; vgl. 1992a:306). Net
daardie Woord kan ons salig maak. Die Woord wil dat ons ons aan die Woord sal
hou, aangesien daar buite en sonder die Woord niks anders as verdoemenis,
ellende en gevaar is nie. Die Woord weet goed watter valse Jesusse en evangelies
daar is en hoe maklik sy eiendom hulle daardeur laat oorrompel. Daarom hou die
Woord dit aan elke mens voor dat hy in die Woord moet bly, geregtigheid moet
doen en moet volhard. Die Woord weet wel dat dit nie in die mens se verstand of
mag lê om geregtigheid te doen nie. Die Woord wil egter self as 'n troue Herder
die mens in geregtigheid lei en behoed. Ook weet die Woord dat wie geregtigheid
doen, baie moet ly. Daarom is dit ook so nodig om in die Woord te bly
(Kohlbrugge, 1884b:137-138; vgl. 1992a:308).
Dit is nodig om in hierdie Woord te bly, want die voorsiening vir die tydelike
lewe, die daaglikse brood, en so meer, lê alleen in die Woord. Eweneens lê die
hoop op die ewige lewe alleen in die Woord, want dit lê alleen in die Woord dat 'n
mens vergewing van sondes het, God vertrou en sy naaste alle goed bewys.
Duiwel, sonde en hel is in die mag van die Woord hel. In die mag van die Woord
is ook alle mense, hoog en laag, en die Woord doen met hulle wat Hy wil. Daarom
kan niemand ons enige kwaad aandoen as ons in die Woord bly nie (Kohlbrugge,
1884b:138-139; vgl. 1992a:309).
Kohlbrugge se oortuiging dat die mens niks is nie en Christus alles kom ook in sy
siening van Christus as die Woord na vore: in die Woord het hy alles wat hy nodig
het. In die Woord lê die vervulling van die Wet van God en die herstel van alles
wat deur Adam en sy nageslag verdorwe is.
40 Kol. 1:16; Heb. 11:3.

Wanneer Kohlbrugge besin oor die Godheid van Christus soos dit in genoemde
Naam uitgedruk word, gaan dit nie vir hom oor 'n droë, teoretiese besinning oor
die saak nie, maar oor die praktiese betekenis daarvan vir die gelowige: dat die
Woord God is, leer die mens wat hy aan die Woord het.
5.3.2.3 Christus die Seun van God
5.3.2.3.1 Dat en hoe Hy Seun is van ewigheid af by die Vader
Kohlbrugge (1940:16) sluit aan by die Heidelbergse Kategismus (v/a 33) in sy
verklaring van Christus as die Seun van God. Hy wil dat aan elke punt van
antwoord 33 (HK) besonder aandag gegee moet word en dat dit benadruk moet
word.
Christus is alleen die ewige natuurlike Seun van God. Hy is dus nie tot Seun
gemaak nie en het dit nie geword nie. Hy is ook nie as Seun aangeneem nie, maar
Hy is, was en bly Seun. Hy is nie Seun uit genade nie, maar na sy Wese, nie deur
aanneming nie, maar deur generasie, nie uit die wil nie, maar uit die Wese van
God. In aansluiting by die Geloofsbelydenis van Nicea verklaar Kohlbrugge
(1940:17): Hy is God uit God, ware God die ware God, lig uit lig.
Dit beteken gevolglik dat die Seun van gelyke Wese as die Vader is. Wat van
ewigheid af uit die Wese van die Vader gegenereer is, is immers van dieselfde
Wese as die Vader. Hy is dus ewe ewig, ewe groot as die Vader en God net soos
Hy, sodat daar niks in die Vader is wat nie in die Seun is nie. Die generasie sluit
wesensgemeenskap in.
Kohlbrugge (1940:18; 1855c:33) wil niks daarvan weet dat Christus Seun van
God geword het of daartoe gemaak is of daartoe aangeneem is of daartoe verhef is
of dit moes verdien nie, nóg deur sy sending in die wêreld en sy bonatuurlike
ontvangenis en geboorte uit die maagd Maria, nóg deur sy amp en werk op aarde,
nóg deur sy opstanding, hemelvaart en verhoging. Inteendeel, Hy is dit van
ewigheid af na sy Wese en sy syn uit Homself. Hy het ook nie bloot die Naam en
verhewe titel nie, maar Hy is dit in daad en waarheid. Hy het die Wese en die
werklikheid daarvan.
Die Bybel getuig van die Seun dat Hy, deur Wie die wêreld gemaak is (Heb. 1:1,
2; Kol. 1:15, 16), in die wêreld gekom het, dat die Vader Hom in die volheid van

die tyd in die wêreld gestuur het (Gal. 4:4; Joh. 3:16). Dit impliseer dat Christus
nie by of deur sy koms in die vlees en deur sy geboorte uit Maria Seun geword het
nie. Die feit dat die Vader Hom "gestuur" het, beteken immers dat Hy toe alreeds
by die Vader was. As Hy nie van ewigheid af as Seun by die Vader was en tegelyk
met die Vader ware en ewige God was nie, sou die wêreld ook nie deur Hom
geskape kon gewees het nie. Dat die Seun egter voor sy geboorte uit Maria van
ewigheid af by die Vader was, word volgens Kohlbrugge (1940:24-25) op genoeg
plekke in die Skrif betuig ( Joh. 1:1, 18; Joh. 3:13, 31; Joh. 6:33, 62; Joh. 8:23;
Joh. 13:3; Joh. 16:28; Joh. 17:5; Ef. 4:9, 10; 1 Kor.15:47).
Die woordjie "eniggeborene" is vir Kohlbrugge (1940:19) voldoende en
onweerlegbare bewys van Christus se ewige wesenlike Seun-wees en sy ware,
ewige Godheid. Daardeur word Hy gekenmerk as enig in sy soort wat betref sy
wese en sy verhouding tot die Vader, sowel wat sy ewige syn as sy tydelike stand
in die dae van sy omwandeling op aarde aangaan.
Hierdie verhouding van die Seun tot die Vader word uitgespreek in Psalm 2:7: "U
is my Seun, vandag het Ek self U gegenereer" (Bybel, 1953:542). Dat dit daar oor
Christus gaan, ly vir Kohlbrugge (1940:19-20) geen twyfel nie. Wanneer God dít
vir sy Seun sê, plaas Hy Hom, wat van dieselfde Goddelike wese as die Vader is,
ook as Middelaar in dieselfde eer, waardigheid en mag as Hyself. Wat Hy hier vir
die Seun sê, het God nooit vir 'n mens of 'n engel gesê nie. Hy kon dit ook nie vir
'n skepsel sê nie.
'n Ent verder in die verhandeling kom Kohlbrugge (1940:23) terug op die begrip
"ewige generasie" en dan sê hy: wil 'n mens die begrippe (nie volgens die
werklikheid nie) Christus se Seun-wees en sy God-wees van mekaar onderskei,
moet 'n mens sê dat Hy God is van nature uit Homself. Hy is dit nie deur
mededeling nie en selfs nie eens deur generasie nie. Daarenteen is Hy deur ewige
generasie die Seun. Dit lê opgesluit in die onderskeid tussen "wese" en "syn". Die
"wese" kom immers aan al drie Persone op gelyke wyse toe, omdat die Vader God,
die Seun God en die Heilige Gees God is. Die persoonlike, selfstandige,
onderskeidende "syn" en "bestaan" kom aan elkeen van die drie Persone in die
besonder toe en laat hulle onderlinge verhouding tot mekaar na vore kom.
Die dwaalleer van Arius word deur duidelike uitsprake van die Skrif (Joh. 1:1; Ps.
2:7) weerlê. Volgens Arius was die Seun nie van dieselfde wese as die Vader nie,
maar van 'n wese wat op Hom lyk. Hoewel die Seun nie 'n skepsel is soos ander

skepsele nie, maar iets tussen God die Skepper en die wêreld, is Christus volgens
Arius nie God nie. Die Seun is wel, aldus Arius, voor alle skepsele uit niks
"geskape" of "gemaak". Daarna eers het God die orige skepsele deur Hom geskep.
Hierdie dwaling verwerp Kohlbrugge net soos die leer van die Sociniane wat
verkondig dat Christus tevore slegs mens was, maar dat Hy tot God verhoog is
(Kohlbrugge, 1940:21-22).
5.3.2.3.2 Dat en hoe Hy Seun is "in die dae van sy vlees" 41
Toe Christus mens geword het, het Hy nie opgehou om te wees wat Hy was nie.
Hy was en het ewige Seun en ware God gebly (1 Joh. 5:20; Joh. 17:3; Rom. 5:9)
(Kohlbrugge, 1940:27).
Hier kom Kohlbrugge (1940:27-28) dan by die belangrike teksverse uit Filippense
2:6-8, wat hy so verklaar: "Ofschoon Hij in de gestaltenis Gods was (voortdurend
bestond, blijvend was, niet ophield te zijn, dus bleef), achtte Hij het geenen roof
Gode even gelijk te zijn, (pronkte er niet mee als met een buit), maar ontledigde
zichzelf, doordien Hij de gestaltenis van een dienstknecht had aangenomen, zóó
geworden zijnde, dat Hij in gelijkenis der menschen was en in gebaren (houding)
bevonden als een mensch, vernederde Hij Zichzelf, enz. (de Heer werd vrijwillig
tot knecht, de Zoon tot dienaar, de Wetgever stelde Zich onder de Wet)."
Elders bespreek Kohlbrugge (1991b:163-167) weer Filippense 2:6. Daar gaan hy
baie diep in op Paulus se bedoeling met die uitdrukking dat Christus "in die
gestalte van God" was. Dit moet volgens Kohlbrugge (1991b:163-164) nie
verstaan word as verwysende na die Wese van God nie. Hy wil dit eerder so uitlê:
Christus het, toe Hy in die vlees was, in Hom God se mag, eer, wysheid en
geregtigheid gehad. "Om in 'n gestalte te wees" of op te tree beteken om jou as
sodanig teenoor ander op te stel. Die uitdrukking "om in die gestalte van God te
wees" kom daarom vir Kohlbrugge hierop neer: om Hom teenoor ander te stel as
God en Here. Om 'n kneggestalte aan te neem, beteken daarenteen om Hom
teenoor ander te stel as almal se dienskneg.
Ons Here Jesus, so verklaar Kohlbrugge (1991b:164-166; my kursivering -
A.H.B.) was in die gestalte van God: toe hulle vir Hom gesê het dat Hy 'n duiwel
het, het Hy genoeg mag gehad om die aarde opdrag te gee om hulle te verswelg.
41 Daarmee bedoel Kohlbrugge in die dae van sy omwandelinge op aarde.

Toe die Fariseërs Hom die mond gesnoer het met hulle wysheid, het Hy genoeg
eer gehad om hulle so die mond te snoer dat Hy hulle stom sou kon maak tot op
die dag waarop hulle sou moes bely dat die Vader Hom gestuur het. Toe Hy voor
die Sanhedrin van Godslastering beskuldig is en almal geroep het dat Hy die dood
skuldig was, het Hy genoeg geregtigheid gehad om die hele klomp in verwarring
te laat vlug. Toe Hy die oor van Malgus genees het en daarmee getoon het dat Hy
die Skepper van hemel en aarde is, het Hy Hom as "Jesus die Nasarener" laat skel,
laat bind en laat weglei. Terwyl Hy aan die kruis gehang het, het Hy getoon dat Hy
beskik oor hemel en aarde. Toe Hy die hoof gebuig en gesterf het, het Hy Hom
betoon as die Almagtige. Tog het Hy uitgeroep: "Ek het dors!" en Hom laat spot.
Christus was dus in die gestalte van God, maar Hy het Hom nooit so teenoor ons
as sondaars gestel nie. Hy het dit selfs nooit so reguit 42 gesê dat Hy God, dat Hy
die Here is nie, maar Hy het die mense dit self laat aflei uit die Skrif. Uit sy mond
het nooit 'n ander naam gekom waarmee Hy Hom by die mense aangemeld het as
die naam "Seun van die mens", dit wil sê Seun van Adam, nie. Daarby was Hy nie
Seun van Adam soos al die ander nie, maar sy (Adam se - A.H.B.) eersgebore
Seun, om Adam se skuld en oortreding op Hom te neem en te versoen.
Dit alles beteken nie vir Kohlbrugge (1991b:166; my kursivering - A.H.B.) dat
Christus nooit sy Godheid geopenbaar het nie. Dit het egter in die verborgenheid
geskied: sy mag het Hy in die verborgenheid getoon, want daar staan dat daar krag
van Hom uitgegaan het en dat Hy hulle genees het. Die eer het in die
verborgenheid van Hom uitgegaan, toe Hy die gedrag van Simon, die Fariseër
afgekeur het en van die sondares gesê het dat haar baie sondes vergewe is, omdat
sy baie liefgehad het. Sy wysheid het Hy geopenbaar toe die Fariseërs die
egbreekster na Hom toe gebring het en Hy vir hulle getoon het dat Hy die Skrywer
van die Wet is, toe Hy gesê het: laat die een wat sonder sonde is, die eerste klip op
haar werp. Sy geregtigheid het Hy geopenbaar toe Hy die dissipels vermaan het
omdat hulle die kinders verhinder het om na Hom toe te kom. Toe het Hy hulle
geleer dat as hulle nie soos kindertjies word nie, hulle geensins in die koninkryk
van die hemel sal ingaan nie. Hy, die grootste van alle leraars, het geen welbehae
in wyse en verstandige mense nie, maar in die swakkes en kindertjies. So het Hy
in die verborgenheid getoon, en dit slegs deur goed te doen, dat Hy in die gestalte
van God was. Hoewel Hy "in die dae van sy vlees" Goddelike mag, eer en
geregtigheid gehad het, het Hy Hom nie daarvan bedien nie, behalwe om
noodlydendes wat na Hom gekom of na Hom gebring is te help.
42 "Ronduit"

Elders sê Kohlbrugge (1884a:294) ook: Christus was nie minder God as die Vader
nie. In die dae van sy vlees is sy Godheid egter verdonker en verborge gehou. Tog
kon die geloof dit sien.
Hy het "in die dae van sy vlees" sy ewige God-wees en Seun-wees nie ten toon
gestel nie. Hy het nie tot voordeel van Homself daarvan gebruik gemaak nie. Hy
het Hom vrywillig daarvan weerhou. Hy het geleer uit die Woord, Hom aan die
Woord gehou, deur die geloof die Woord vasgehou en bewaar. Só het Hy as Seun
die Vader geëer in die geloof aan die Woord van die Vader en in volkome
gehoorsaamheid en in die doen van die wil van die Vader. Hy is, toe Hy Hom "in
die dae van sy vlees" aan alles onderwerp het wat ons gehad het en was, plegtig
deur God self deur die Gees vanuit die hemel geproklameer as die Seun van God
(Matt. 3 en 17). Hy is as God se Seun uitgewys, gemanifesteer in die Gees (Rom.
1:3). Hy het Hom egter nooit daarop beroep nie, maar alleen gesteun op die
Woord en uit die Woord geglo (Kohlbrugge, 1940:29-30; kursivering van
Kohlbrugge).
Wat was die vrug van hierdie ontlediging van Christus? Kohlbrugge wys enersyds
op die loon wat Christus daaruit ontvang het: Hy het sy eintlike wese verberg, Hy
het Hom onthou van die gebruik van sy mag en heerlikheid, om dit na die
voltooiing van sy werk as loon terug te neem vir die arbeid van sy siel
(Kohlbrugge, 1940:28). Wat Hy na sy wese was, wou Hy weer wees uit die genade
van die Vader in geloof en gehoorsaamheid. Daarom is Hy deur die Vader so geëer
dat die Vader Hom, na sy gehoorsaamheid, plegtig en in die openbaar verklaar het
om te wees wat Hy was. Dit het die Vader verklaar deurdat Hy Hom opgewek het
uit die dood (Rom. 1) en op hierdie manier aan Hom teruggegee het waarvan Hy
afgesien het (Fil. 1:2), naamlik die Naam Seun, wat bo alle name is (Kohlbrugge,
1940:32).
Elders, wanneer Kohlbrugge (1855c:33; vgl. 1992e:120-121) dit het oor die
gedagte dat Christus nie die Seun van God geword het of die Naam eers moes
verdien het deur sy geboorte, lyding, sterwe, opstanding of verhoging nie, kom hy
op hierdie loongedagte terug. Kohlbrugge meen daar dat Paulus (Heb. 1:4-6)
sekerlik uit Psalm 2 afgelei het dat Christus die ewige Seun van die ewige Vader
is. Ook die Here Jesus Self gee in al sy uitsprake (Joh. 3:16; 8:3) te kenne dat Hy
die Naam Seun nie slegs het deurdat Hy dit geërf het nie. Die beërwing van hierdie
Naam moet so verstaan word: dat sy generasie vir gister, vir die hede en vir ewig
sou geld en dat hierdie gegenereer-wees voortgesit sou word deur sy opstanding en

volkome verhoging heen. Toe Christus Homself ontledig het deur die gestalte van
'n dienskneg aan te neem (Fil. 2:7), so redeneer Kohlbrugge (1855c:34-35; vgl.
1992e:122-123) verder, het Christus die vreugde dat Hy die Seun was, afgelê. Hy
het op aarde gewandel in die persoon van die sondaar. As sodanig het Hy die feit
dat Hy die ewige Seun was slegs in die belofte, in die geloof, in die hoop gehad,
maar nie in aanskouing of genieting nie. Veel eerder sou Hy die teendeel
ondervind. Hy het egter by die belofte gebly en deur sy gehoorsaamheid het Hy die
Naam Seun geërf en vir Hom verwerf. Sy opwekking uit die dode was die
voortsetting van die ewige generering waarmee Hy as Seun deur die Vader
gegenereer is. Toe het Hy hierdie gegenereer-wees, die erfenis van die Naam Seun,
egter verkry deur sy werke, deur sy gehoorsaamheid.
Andersyds vestig Kohlbrugge ook die aandag op die vrug van Christus se
ontlediging vir die gelowiges: Adam is geskape as seun van God (Luk. 3). Daardie
stand het hy verbeur en hy het kind van die toorn geword. Dit het God egter in sy
ewige, vrye ontferming behaag om die verlore seun weer terug te bring. Daarvoor
het Hy gesorg van ewigheid af, want Hy het 'n ewige Seun gehad wat aan Homself
gelyk was. Dié het die Vader oorgegee in Adam se plek en Hom laat word wat
Adam was. Die Vader het dit gedoen om die gevalle seun weer terug te kry, hom
weer te herstel in sy stand as seun en om weer vir Homself die eer as Vader te kry
wat die seun Adam van Hom geroof het (Kohlbrugge, 1940:28-29). Christus het
eers geglo vir ons en toe die geleentheid verwerf dat Hy die geloof in ons sou werk
deur die verwerfde Heilige Gees (Kohlbrugge, 1940:30). Christus het Homself
ontledig vir ons, in ons plek, sodat ons weer om sy ontwil, uit genade, deur die
geloof tot kinders en seuns aangeneem sou word (Kohlbrugge, 1940:31). Die
ontlediging is tot ons voordeel, sodat die Vader geëer en die mens deur die reg van
die geloof verlos sou word, sodat ons deur Christus tot kinders gemaak sou word
en in Hom geregtigheid en sterkte sou hê (Fil. 2 en Jes. 45) (Kohlbrugge,
1940:32).
Dit is opvallend watter vername rol die eer van die Vader vir Kohlbrugge speel.
5.3.2.3.3 Die besondere troos in die Naam Seun
Die troos soos Kohlbrugge (1940:36-37) dit sien, kan so saamgevat word: die
Seun van God het gekom in die vlees, sodat Hy Hom met liggaam en siel, ja met
sy Godheid self, vir ons in die bres sou stel teen sonde, dood en duiwel. Wanneer
die mens daarom diep bewus is van sy verlorenheid, kan hy hom hiermee troos:

"Daar staat mijn God en mijn Heiland voor mij, - wie is het die verdoemt? Wie
kan mij schade berokkenen? Wie kan mij iets doen? - Hij is de Zoon! Daartoe is
Hij gekomen en mij gegeven. Hij is mijn leven, mijn heil, mijn gerechtigheid en
zaligheid!"
5.3.2.4 Christus die Engel van die HERE 43
Dit is meermale duidelik dat Kohlbrugge in die verskyning van die Engel van die
HERE in die Ou Testament Christus sien (Kohlbrugge, 1940:43-73; vgl. ook
1855d:20-33 en 1956:9-24).
Wanneer Hebreërs 1:1 sê dat God baiekeer en op baie maniere in die ou tyd
gespreek het tot die vaders deur die profete, maar in hierdie laaste dae gespreek
het deur die Seun, beteken dit volgens Kohlbrugge (1940:45-46) nie dat God nie
vroeër deur die Seun gespreek, Hom geopenbaar en verskyn het nie. In Hebreërs
1:1 is sprake van die Seun wat in die vlees verskyn het. In hierdie gestalte het God
deur die Seun slegs in die laaste dae gespreek. Tog het die Vader tevore ook in 'n
ander gestalte gespreek deur die Seun. Hy het Hom nie alleen geopenbaar in die
Woord van die belofte nie, maar ook in 'n aangenome gestalte. Die Naam Seun
van God was voorbehou vir die volheid van die tyd, maar tevore het God Hom
deur sy Seun onder 'n ander Naam geopenbaar. Daardie Naam is die Engel van die
Here.
God kan Hom nie onmiddellik aan die mens openbaar nie, want die mens sou
verteer word. Daar is bemiddeling nodig en daartoe is die Seun aangewys. Die
Vader openbaar Hom dus in die Seun in 'n gestalte wat die mens kan verdra
(Kohlbrugge, 1940:47).
In Christus se aanneming van hierdie gestalte sien Kohlbrugge (1940:48)
terselfdertyd 'n voorafskaduwing van Christus se toekomstige, ware, volledige
menswording. "Engel" is immers die naam van 'n skepsel en dit beteken "bode" of
"gesant". Dit dui daarom iemand aan wat 'n boodskap bring of 'n diens verrig in
opdrag van een wat hoër is, sy heer, en dit is God. Hierdie hoë hemelvorste se
bestemming is om dienaars te wees vir die nederige, arm, swak mense
(Kohlbrugge, 1940:49). Dit leer 'n mens iets daarvan begryp dat Christus Engel
43 Wanneer Kohlbrugge in hierdie en in die volgende afdeling (5.3.2.5) die Godsnaam hwhy bedoel, sal
dit weergegee word as HERE.

genoem word, hoewel Hy nie 'n engel is nie en ook nie 'n skepsel nie, maar God,
Here en Skepper van alle engele. Daarom straal die heerlikheid van die genade
ook reeds daaruit dat die Here van die hemelse leërskare Hom só wou verneder dat
Hy 'n engel wou heet en dus nie wou heers nie, maar wou dien (vgl. Job 33:23). Ja,
Hy wou Hom verneder benede die engele (Ps. 8:6; Heb. 2:7; Matt. 26; Ps. 40)
(Kohlbrugge, 1940:50). Christus was Seun oor die huis en dus hoër as die knegte
(Heb. 3:2-6, waar Christus as die Seun oor die huis teenoor die kneg Moses gestel
word) en het as Here in eenheid met die Vader en die Heilige Gees in ewigheid
oor alles geregeer. Tog het Hy Hom tot ons beswil laat "stuur" en wou Hy kom as
bode en dienskneg van die Vader om die wil van God tot verlossing te verkondig
en dié wil ook te doen vir arm mense (Kohlbrugge, 1940:51).
Hoewel Christus Engel genoem word, is daar vir Kohlbrugge tog 'n wesenlike
onderskeid tussen Christus en die engele. Hy wys in die verband daarop dat
Christus nie eenvoudig "engel" of "'n engel van die Here" genoem word nie, maar
op bepaalde en onderskeidende wyse "die engel van die Here". Kohlbrugge wil in
die verband onderskei tussen Christus se amp en sy wese: Hy heet "Engel" vanweë
sy middelaarsamp, waarvoor die Vader Hom gestuur het. Wat sy natuur en wese
betref is Hy egter nie 'n engel nie (Kohlbrugge, 1940:54-55).
Uit alles wat geskrywe staan van hierdie "Engel van die Here" blyk dat Hy nie 'n
geskape engel is nie, maar dat Hy die Skepperengel, die Wesensengel, die
Aangesigsengel, die Openbaringsengel is. Dit blyk daaruit dat hierdie "Engel van
die Here" of "engel van Jehovah 44 " ook self "Jehovah" of "Here" en ook "Engel
van God" en "God" genoem word, sodat die twee name afwisselend gebruik word.
Dienooreenkomstig noem die Skrif die Engel van Jehovah self Jehovah
(Kohlbrugge, 1940:55; vgl. 1877a:11-12).
Kohlbrugge (1940:56-57) weet dat dit nie altyd so is dat met die engel van die
Here Christus bedoel word nie. Hier maak hy egter van die uitleggingsreël van
Luther gebruik wat lui: wanneer die Skrif melding maak van 'n verskyning soos in
Genesis 18 en wanneer duidelik gesê word: die Here (Jehovah) het verskyn, moet
'n mens daaronder die Here verstaan en nie 'n geskape engel nie, maar die Seun
van God wat mens sou word, naamlik ons Here Jesus Christus wat ware mens en
44 Kohlbrugge gee self die Naam hwhy hier so weer volgens die ketîb perpetuum lesing en nie volgens
die qerê perpetuum lesing nie (vgl. ook Kohlbrugge, 1855c:54, 57). Dit is wel merkwaardig vir iemand
met sy kennis van die Hebreeuse taal.

ware God is. Kohlbrugge voeg aan die reël van Luther toe dat dieselfde geld van
daardie plekke waar Christus as Engel van die Here terselfdertyd as Jehovah
verskyn.
Kohlbrugge (1940:57-69) gaan vervolgens in op verskillende sulke verskynings in
die Skrif. Net enkele van Kohlbrugge se vele voorbeelde daarvan behoort
voldoende te wees.
Die eerste waarna Kohlbrugge (1940:58-61) verwys, is die geskiedenis van Hagar
in Genesis 16: in die eerste plek skryf die Engel 'n werk aan Homself toe wat net
God kan doen, naamlik vermeerdering van saad (v. 10). Tweedens onderskei die
Engel van die Here Homself baie duidelik van Jehovah die Here, net soos die
eerste Persoon van die Goddelike Drie-eenheid van die tweede Persoon onderskei
word in Sagaria 3:2. Dat hierdie Engel van die Here werklik "God", die "Here",
"Jehovah" self is, Homself as sodanig geopenbaar het en deur Hagar self as
sodanig erken en genoem is, gee sy self duidelik genoeg te kenne deur haar
woorde (v. 13) en haar optrede (v. 14).
By die verskyning in die braambos aan Moses (Eks. 3) word die Naam "Engel van
die Here" afgewissel met die Name "Here" en "God" (Eks. 3:2; vgl. vv. 4 en 6). In
Handelinge 7:30-33 gebeur dieselfde en hierdie "Here", "Jehovah" of "Engel van
Jehovah" noem Homself die "God van Abraham, Isak en Jakob" (Eks. 3:6; Hand.
7:31-32). Dit het 'n geskape engel nooit gesê nie. Moses erken Hom daarom ook
as Here en God, want daar staan: "Hy het gevrees om God aan te sien" (v. 6).
Verder spreek Moses Hom aan as "God" (vv. 11, 13 e.v.; Eks. 4:10 e.e.) en met
die woord wat uitsluitlik God toekom, naamlik Adonai en nie Adoni nie (Eks.
4:13). God spreek voorts tot Moses as God en Here (vv. 6, 7 e.v., 12, 14, 15 e.v.
en Eks. 4) (Kohlbrugge, 1940:64).
Uit al die Skrifgedeeltes lei Kohlbrugge (1940:70) die volgende af: die "Engel van
die Here" is nie 'n geskape engel nie, maar 'n ongeskape engel, Hy is inderdaad
self Skepper, God en Here. Hy is dus nie 'n engel na sy wese nie, maar na sy amp.
Na sy wese is Hy Here van die engele, Jehovah Sebaoth, die Here van die hemelse
leërskare. Hy is God die Here van die hemel, die God van die heerlikheid (Hand.
7:1-2), die Here van die heerlikheid (1 Kor. 2:8).
Vir Kohlbrugge lê sowel die ewige Godheid van Christus as sy ewige
Middelaarskap dus in hierdie Naam Engel van die Here uitgedruk.

5.3.2.5 Christus Here en God
5.3.2.5.1 Naas die reeds genoemde drie Name (5.3.2.2 - 5.3.2.4) word aan
Christus nog name gegee waaruit sy ewige Godheid blyk. In hierdie geval gaan dit
om regstreekse Goddelike Name, wat op sigself reeds alleen God toekom. Die een
daarvan kan hoegenaamd nie van 'n skepsel gebruik word nie. Die ander een word
slegs oordragtelik en in beeldspraak enkele kere van skepsele gebruik. Deurdat
hierdie name van Christus gebruik word in letterlike en wesenlike sin, dui
onmiddellik sy ewige, ware Godheid aan (Kohlbrugge, 1940:75).
Voordat Kohlbrugge kom tot 'n uiteensetting van die twee Name, Here en God, sê
hy ook iets oor die verhouding tussen die twee nature in die een Persoon van
Christus: Christus die Middelaar het een heeltemal ongedeelde en ondeelbare
Persoon, omdat Hy in hierdie één hele Persoon twee onskeibare, maar
ongemengde nature, die Goddelike en die menslike, verenig en tog slegs één
Persoon is en nie twee nie, sodat 'n mens volstrek nie die eenheid van die Persoon
ophef en die twee nature daarin skei of uitmekaar skeur nie. Die Skrif verwys
immers altyd net na die één Persoon van Christus, die Middelaar, ongeag of daar
verwys word na iets wat alleen die Goddelike natuur of alleen die menslike natuur
as sodanig toekom (Kohlbrugge, 1940:75-76). Met De Reuver (1971:155) kan
daarom volkome saamgestem word dat Kohlbrugge 'n getroue aanhanger van
Chalcedon 45 is.
5.3.2.5.2 Eerstens bespreek Kohlbrugge (1940:76-82) die Naam Here.
In die Hebreeus is dit "Adonai" of "Adon". Here beteken in dié konteks hoogste
heer, onbeperkte gebieder, koning en hoogste regter. Dit is hierdie Naam waarmee
God gewoonlik aangespreek word as 'n mens die diepste eerbied en aanbidding
van sy heilige Majesteit wil uitdruk en tog tegelykertyd met kinderlike vrees en
eerbied tot Hom nader om met Hom te praat in die gebed of wanneer Hy verskyn
(Dan. 9:4) (Kohlbrugge, 1940:76-77).
Hierdie naam word wel in beeldspraak van mense gebruik wat vanweë hulle deur
God verordende posisie onder mense in 'n sekere sin 'n afskynsel van Goddelike
hoogheid, heerskappy en heerlikheid het, soos Adam byvoorbeeld vóór sy
45 Hier word verwys na die ekumeniese konsilie van Chalcedon (451 n.C.). Op die genoemde sinode is
verklaar: die twee nature van Christus in één persoon is onvermengd en onveranderd (teen Eutiches),
ongedeeld en ongeskeie (teen Nestorius) (d'Assonville, 1981:34).

sondeval as heer oor die hele aarde aangestel is. Daarenteen dra God hierdie naam
egter op oorspronklike en wesenlike wyse deurdat Hy genoem word die Here van
die ganse aarde (Jos. 3:11, 13), Here (Ps. 114:7), ons Here (Ps. 8:2, 10; 147:5),
Here Jehovah (Eks. 23:17) - hierdie laaste uitdrukking sê vir Kohlbrugge dieselfde
as Here Jesus (Hand. 7:58) - en Here van (alle) Here (Deut. 10:17; vgl. 1 Tim.
6:15), wat alle volheid van mag en verhewenheid bo alles uitdruk (Kohlbrugge,
1940:76).
In die hele Skrif word dieselfde Naam in die volste sin aan Christus gegee. Dit is
voldoende bewys dat Hy net soos die Vader en die Heilige Gees ewige,
majestueuse, almagtige, aanbiddenswaardige God is, dat Hy één in wese met die
Vader en die Gees is, maar 'n besondere Persoon op sigself (Kohlbrugge,
1940:77).
Kohlbrugge (1940:77-82) gaan vervolgens daartoe oor om hierdie standpunt met
voorbeelde uit die Skrif te bewys. Hier sal weer net enkele van Kohlbrugge se
voorbeelde aangehaal word.
Wanneer God byvoorbeeld Here HERE (Eks. 23:17) genoem word, verwys dit na
niemand anders as die Here Jesus nie (Hand. 7:58). Só noem Stefanus Hom
wanneer hy sterwe: "Here Jesus, ontvang my gees." Só het Jesus immers, toe
Stefanus voor die Sanhedrin gestaan het, aan hom verskyn as Here van die
heerlikheid, verhoog aan die regterhand van die troon van God. Toe het die Here
Jesus opgestaan van sy troon nie net om die getroue getuie te ontmoet met die hulp
van sy mag en om hom op te neem in die heerlikheid nie, maar om hom ook te
kroon met die kroon van oorwinning (Hand. 7:55) (Kohlbrugge, 1940:77-78).
Moses noem God die Here van alle here (Deut. 10:17). Net so sien Johannes in
Openbaring 19:16 Hom wie se Naam "die Woord van God" is, aangedui met die
Naam Koning van alle konings en Here van alle here. Johannes verneem verder
van die engel, wat die Engel van die Here na hom toe gestuur het, in 'n gesig (Op.
17 en Sag. 2) dat die Lam 'n Here van alle here en 'n Koning van alle konings is
(Op. 17:14) (Kohlbrugge, 1940:78).
Christus was "Here" van ewigheid af by die Vader. Hy het ook Here gebly toe Hy
die gestalte van 'n dienskneg aangeneem het en Hy is en bly dit in alle ewigheid in
sy stand van verhoging (Kohlbrugge, 1940:79).

Buitendien is Christus Here in meervoudige sin: Hy is Here as Skepper en as
Verlosser. Hy is Here as Skepper deur Wie die Vader alles en ook ons geskape
het, onderhou en regeer. Voorts is Hy Verlosser in Wie sy volk nuut geskape is en
wat ons as sy eiendom gekoop het (Kohlbrugge, 1940:79).
5.3.2.5.3 Tweedens behandel Kohlbrugge (1940:82-93) die Naam God.
Terwyl die tot dusver genoemde name telkens met groter bewyskrag aandui dat
Christus ware, ewige, almagtige God is, tref 'n mens in die Skrif ook plekke aan
wat dit nog meer direk aantoon, deurdat die naam God in die volle sin van die
woord voor, tydens en na Christus se koms in die vlees regstreeks aan Hom gegee
word. So word van Christus op sommige plekke verklaar dat Hy God is en op
ander plekke word Hy spesifiek as God aangespreek (Kohlbrugge, 1940:82).
Die Naam "God" dui soms op die almagtige, hoogste, mees volmaakte, heilige,
ewige, majestueuse Wese wat bo alles geëer, gevrees en aanbid moet word (in
Hebreeus Elohim). Ander kere dui dit weer die Sterke en Geweldige aan, Hy wat
alle volheid het (in Hebreeus El) (Kohlbrugge, 1940:82-83).
Aangesien hierdie Naam die ware Goddelike Wese, sy Godheid en alleen
aanbiddenswaardige Majesteit wat bo alles verhewe is uitdruk, is dit
vanselfsprekend dat dit in die letterlike sin van die woord aan geen skepsel gegee
kan word nie (2 Kon. 19:15), maar slegs in 'n oordragtelike sin. Een van die
voorbeelde wat Kohlbrugge in die verband noem, is wanneer regters of vorste in
Israel gode genoem word in die Skrif (Ps. 82:1, 6; vgl. Joh. 10:34). Daarby moet
eerstens opgemerk word dat daarmee nie 'n spesifieke regter of vors aangedui
word nie, maar 'n hele vergadering. Dit spreek dus vanself dat die naam hier nie in
die letterlike sin gebruik word nie. Tweedens moet opgemerk word dat nóg hier,
nóg elders in die Skrif en by die volk van God, wat geleer het om God alleen te
eer, 'n koning, vors of regter deur die volk "God" genoem of as sodanig
aangespreek word. Inteendeel, dit is net God self wat dié naam gegee het (Ps. 82:6,
1). Dit is ook duidelik wat daarmee bedoel word: dit dui slegs op hulle
waardigheid, hulle amp en hulle posisie onder die mense, benede God wat hulle
daartoe aangestel het. God het as 't ware 'n afskynsel van sy heerlikheid op hulle
gelê soos op 'n aardse majesteit en hulle 'n straal van sy mag gegee, aangesien Hy
sy volk deur hulle wil regeer. Dié naam het dus nie betrekking op hulle wese nie,
maar wel op die amp, mag en waardigheid wat God aan hulle verleen het
(Kohlbrugge, 1940:83-84).

Kohlbrugge wys vervolgens op verskillende Skrifgedeeltes waar Christus baie
duidelik God genoem word (Kohlbrugge, 1940:87-93).
Soos in sy proefskrif oor Psalm 45 (vgl. 4.2.4 en 4.2.5.2) bespreek Kohlbrugge
(1940:87-88) ook in sy verhandeling oor die Godheid van Christus Psalm 45:7-8
en Hebreërs 1:8-9. Die "o God" in Psalm 45 kan volgens alle reëls van taal en
uitleg nie anders opgeneem word as dat Christus aangespreek word nie. Christus
word dus as God aangespreek. Dit kan nie anders vertaal en uitgelê word as wat
die skrywer van Hebreërs (1:8-9) dit doen nie. Die woord "God" staan in albei
verse in die vokatief. Christus word dus as persoonlike God van die Vader
onderskei en as God aangeroep. Verder word God die Vader sy God en Vader
genoem presies soos Paulus in sy briewe doen (2 Kor. 1:3; Ef. 1:3; Kol. 1:3) en
soos die Here self sê: "my God en my Vader."
Hoe verder 'n mens gaan in die apostels en die profete, hoe duideliker is die
uitsprake. Dit geld veral die apostels. So lees 'n mens onder andere die woorde van
die lewe: God is geopenbaar in die vlees (1 Tim. 3:16). Daar spreek dit vanself dat
die woord "God" nie gebruik word van die Vader nie, maar van die Seun. Die
Vader het immers nie in die vlees gekom nie, maar die Seun in Wie die Vader
Hom geopenbaar het. Die Seun word hier eenvoudig God genoem soos Johannes
1:1 van Hom, van die eniggeborene, die ewige Woord wat by God was, sê: die
Woord was God (Kohlbrugge, 1940:89-90).
In Handelinge 20 herinner Paulus die ouderlinge van Efese daaraan dat God sy
gemeente, waaroor hulle as herders aangestel is, deur sy bloed verwerf het. Dit kan
volgens alle getuienisse van die Heilige Skrif en volgens die hele leer van heil nie
anders verstaan word as verwysend na die Seun nie (vgl. HK: v/a 35, 1, 29, 34;
Heb. 1:3; Kol. 1:13-14) (Kohlbrugge, 1940:1-92).
Aan die einde van die verhandeling verklaar Kohlbrugge dat Christus juis as
Verlosser nie slegs mens is nie, maar ook waaragtig God in die één, ongeskeie en
ongemengde Persoon van die Middelaar. Verder sê hy dat die verlorene juis so 'n
God-Saligmaker as Middelaar en Borg van sy ewige redding moet hê, om uit so 'n
ewige evangelie ewige troos en seker hoop op die ewige lewe te hê. Oral in die
Woord kom hy die waarheid teë dat Christus ware God is (Kohlbrugge,
1940:92-93).

Voordat hierdie afdeling afgesluit word, moet nog kortliks gelet word op
Kohlbrugge se preek oor Hebreërs 1:7-9 (Kohlbrugge, 1855c:40-52; vgl.
1992e:131-144). In 5.3.2.3.2, die gedeelte oor die Naam Seun, is reeds aangetoon
dat Christus die Naam Seun geërf het deur sy werke, deur sy gehoorsaamheid. 'n
Dergelike gedagte word aangetref wanneer Kohlbrugge (1855c:45-46;
1992e:136-137) die woorde "U troon, o God, is in alle ewigheid" (Heb. 1:8)
bespreek. Die Vader, sê Kohlbrugge, het Christus sy Naam teruggegee, nadat die
Seun dit geen roof geag het om aan God gelyk te wees nie, maar die gestalte van 'n
dienskneg aangeneem het. Nadat Hy gehoorsaam was tot die dood aan die kruis en
Hy Seun van die mens wou wees, begroet die Vader Hom nou met die Naam wat
Hy self dra: dat Hy God en Koning van sy verloste gemeente sal wees. So moet Hy
dan nou nie dien soos die engele nie, maar na sy swaar arbeid moet Hy rus. Hy
moet rus van sy werke en as Seun van die mens, as tweede Adam, as verhoogde
Middelaar God wees, heet en bly, soos die Vader. Al die engele moet Hom aanbid
en Hy moet alle mag in sy hand hê. Die Naam God is 'n Naam wat deur die mens
Christus Jesus geërf is, wat hoër staan as die Naam Seun.
Wat Kohlbrugge in hierdie preek oor Hebreërs:7-9 sê, moet sekerlik nie so
verstaan word as sou hy daarmee beweer dat Christus eers deur sy werk in die
vlees God geword het nie. Dit is baie duidelik dat dit nie sy standpunt is nie. Hier
kan alleen maar verwys word na 'n aanhaling uit sy werk aan die begin van hierdie
afdeling (5.3.2.5.3), waarin hy onomwonde verklaar dat die naam God regstreeks
in die volle sin van die woord aan Christus gegee word in die Bybel, voor, tydens
en na sy koms in die vlees.
5.3.2.6 Christus die HERE
In die bespreking van Christus as die Engel van die HERE (5.3.2.4) is aangetoon
hoe Kohlbrugge daarop wys dat Christus as Engel van die HERE ook Jehovah
genoem word.
In sy verhandelinge oor die Goddelike Name van die Here Jesus (vgl. 5.3.2.1)
behandel Kohlbrugge nie die Naam HERE afsonderlik nie. Dit is wel uit afdeling
5.3.2.4 duidelik dat hy weet dat Christus ook dié Goddelike Naam dra.
In 'n preek oor Hebreërs 1:10-12 bespreek Kohlbrugge (1855c:54; vgl. 1992e:150)
weer dié Naam wat aan Christus gegee word. Kohlbrugge toon aan dat daar in
Hebreërs 1 'n styging in gedagtegang en uitdrukkings merkbaar is. Daardeur word

die verhewe Naam van Christus, wat Hy bo die engele geërf het, duidelik. Die
engele ontvang naamlik nie 'n ander naam as wat hulle het nie. Christus
daarenteen heet hier: "glans van die heerlikheid, die uitgedrukte beeld van die
selfstandigheid van God". Verder heet Hy "die Seun" en as sodanig moet die
engele Hom aanbid. Vervolgens word Hy twee maal as "God" aangeroep en nou
eindelik (in vers 10) met die Naam "Here 46 ", dit is Jehovah. Hierdie Naam is
volgens Kohlbrugge deur die Griekse vertaling (die Septuagint - A.H.B.) uit Psalm
102:13 ingebring in vers 26 van die betrokke Psalm 47 .
5.4 Samevatting
5.4.1 Wanneer Kohlbrugge die noodsaak van Christus se ware mensheid en ware
Godheid behandel, val dit telkens op hoe belangrik die vervulling van die Wet vir
hom is.
Die Wet eis nie alleen straf nie, maar ook volkome gehoorsaamheid. God eis dit
van die mens dat die Wet gehandhaaf moet word. Daarom moes Christus ware
mens word.
Om die ewige skuld van die mens as gevolg van sy oortreding van die Wet weg te
neem, is genoeg nie. Die ewige Wet moet in volle heerlikheid herstel word. God
word eers dan waarlik verheerlik, as daar 'n gehoorsaamheid, 'n geregtigheid kom
wat ewig is, wat ewige waarde het. Adam was egter tydelik. Daarom moes die
Middelaar waarlik God wees, sodat Hy ewige geregtigheid en ewige lewe vir die
mens kon verwerf en teruggee.
5.4.2 Die eer van God speel 'n vername rol in Kohlbrugge se Christologie.
46 "Herr"
Die mens het deur sy sondeval God van sy eer beroof. Christus moes daarom ware
mens word, om as ware mens in ons plek te glo en te gehoorsaam. So het Hy God
sy eer gegee en die mens herstel in sy stand as seun.
47 'n Vergelyking van die teks van Psalm 102 in die Biblia Hebraica Stuttgartensia (Biblia Hebraica
Stuttgartensia, 1977:1180-1182) met die teks in die Septuaginta (Septuaginta, 1935:108-110) bevestig
Kohlbrugge se stelling. Die LXX vertaal hwhy met kurie.

5.4.3 Kohlbrugge loën sekerlik nie die sondeloosheid van Christus se menslike
natuur nie.
Wie hom in konteks lees, moet tot die bevinding kom dat hy volkome erns maak
met die belydenis van Christus as regverdige mens. Sy besondere klem op die Wet
en die absolute noodsaak daarvan dat dit volkome vervul moet word, is nie
versoenbaar met 'n beskouing oor hom as sou hy op die een of ander manier die
sondeloosheid van Christus ontken nie. Hierby moet ook die gedagte dat God sy
eer moes terugontvang betrek word: dit is onmoontlik dat Kohlbrugge enersyds
sou sê dat Christus deur sy geloof en gehoorsaamheid God se eer gehandhaaf het
en dat hy andersyds Christus se sondeloosheid te na gekom het.
5.4.4 Om Kohlbrugge goed te begryp wanneer hy dit het oor Christus se menslike
natuur, moet 'n mens sy bedoeling of motief verstaan waarom hy dit teken soos wat
hy doen: hy wou volledig erns maak met die ware mensheid van Christus. Hy wou
Christus so dig moontlik by ons bring (Van Genderen).
5.4.5 Hoewel Kohlbrugge die sondeloosheid van Christus baie beslis nie loën nie,
het sy foutiewe eksegese van veral die woord "vlees" in die geskrifte van Johannes
wel 'n verreikende invloed op sy beskrywing van die vlees of menslike natuur van
Christus.
5.4.6 Verder het die sterk taal en formulerings wat hy gebruik, aanleiding gegee tot
misverstand oor sy beskouing insake die sondeloosheid van Christus. Sekere
formulerings kon liewer vermy gewees het.
5.4.7 Daar kan geen twyfel daaroor bestaan dat Kohlbrugge vashou aan die
belydenis dat Christus ware God is nie.
Die toorn van God is te groot vir 'n mens om te kan dra. Daarom moes die
Middelaar werklik God wees.
As ware God kon Hy die diepte van ons verlorenheid ten volle peil, ons skuld
volkome bely en dit heeltemal betaal.
Omdat Christus ewig God is, kon Hy ook 'n ewige geregtigheid daarstel, iets wat
'n tydelike mens nie kon doen nie.

HOOFSTUK 6
DIE WERK VAN CHRISTUS: SY VERNEDERING
6.1 Inleiding
Met hierdie hoofstuk word beoog om navorsing te doen oor Kohlbrugge se beskouing
van die werk van Christus.
Om egter aan 'n teoloog se standpunt reg te laat geskied, moet sy siening, indien
moontlik, nie in 'n selfontwerpte raamwerk inforseer word nie. Sy eie gedagtesisteem
moet as raamwerk dien.
Daar bestaan inderdaad so 'n raamwerk of sistematiese uiteensetting van Kohlbrugge
(1930:1-98) se standpunte: Die Lehre des Heils. Daarin behandel hy, in vrae en
antwoorde, onder andere die werk van Christus in sistematiese volgorde.
Die werkwyse in hierdie hoofstuk gaan daarom wees dat die toepaslike gedeeltes in
Die Lehre des Heils sal dien as leidraad of raamwerk. Kohlbrugge se eie opskrifte sal
gebruik word en waar dit die geval is, sal dit in voetnote so aangedui word. Daarby sal
die vrae en antwoorde toegelig en verklaar word met gedeeltes uit ander werke van
hom - dus skrif-met-skrif-vergelyking!
Kohlbrugge se Christologie mag egter ook nie losgemaak word uit die geheel van sy
teologiese sisteem nie. Die konteks waarbinne sy bespreking van die werk van
Christus staan, sal deurgaans terdeë in ag geneem moet word. So alleen kan tot 'n
juiste en regverdige beoordeling gekom word. Juis daarom sal daar in hierdie hoofstuk
eers 'n oorsig oor Die Lehre des Heils in sy geheel gegee word. So kan bepaal word
waar en hoe die werk van Christus in die geheel van Kohlbrugge se denke inpas 48 .
Daarna sal daar gekonsentreer word op die werk van Christus. Aangesien daar egter
soveel daaroor te sê is, sal dit nie in een hoofstuk kan gebeur nie. So 'n hoofstuk sou
48 Vanweë die groot betekenis wat Die Lehre des Heils vir hierdie studie het, is dit deur die navorser uit
die oorspronklike Duits in Afrikaans vertaal en word dit in sy geheel as bylae aan die einde van hierdie
studie bygevoeg.

uite verhouding groot wees ten opsigte van die ander. In hoofstuk 6 kom die werk
van Christus in sy vernedering ter sprake. Die werk van Christus in sy verhoging
kom in hoofstuk 7 aan die orde. Weliswaar is dit nie 'n verdeling wat Kohlbrugge self
in Die Lehre des Heils maak nie, maar in sy preke maak hy inderdaad hierdie
verdeling (vgl. Kohlbrugge, 1884a:107, 138 en 141). Dit is daarom heeltemal
"Kohlbruggiaans" om dit hier ook te doen.
6.2 Die Lehre des Heils: 'n oorsig
6.2.1 Literatuur-tipe
Die Lehre des Heils is 'n kategismus. Dit ly geen twyfel nie. God se heil word in die
vorm van vrae en antwoorde aan die mens ontvou. Na sommige van die vrae en
antwoorde word Bybeltekste ter stawing aangegee. Soms word die tekste volledig aan
die einde van 'n vraag en die antwoord daarop gegee.
6.2.2 Indeling
6.2.2.1 Inleiding
6.2.2.1.1 Vraag en antwoord 1 tot en met 4 dien as inleiding tot die res van die
kategismus.
6.2.2.1.2 "Was hält dich aufrecht und gibt dir Mut und Trost im Leben und im
Sterben?" Dit is die openingsvraag in Kohlbrugge (1930:1) se kategismus 49
en die antwoord wat hy gee, kan kort en kragtig saamgevat word: die
ontferming van God. Hierdie ontferming van God blyk daarin dat God sy
eie Seun nie gespaar het nie, maar Hom oorgegee het (Kohlbrugge, 1930:2).
Daarmee plaas Kohlbrugge reeds met die intrapslag dit wat God doen en
49 Voortaan sal aanhalings uit Die Lehre des Heils soos volg weergegee word: (LH: v/a 1). "LH" staan
vir Lehre des Heils, "v" vir vraag, "a" vir antwoord en die getal dui die betrokke vraag/antwoord aan.
As alleen die vraag van belang is, word die aanhaling so weergegee: (LH: v 1), en indien net die
antwoord relevant is: (LH: a 1).

gedoen het deur sy Seun in die sentrum van sy Lehre des Heils. Daaroor
gaan dit vir hom in res van die kategismus ook.
6.2.2.1.3 In antwoord 4 word die indeling van die res van die kategismus gegee:
1. dat ek 'n mens is en niks meer nie;
2. dat God God is;
3. dat Hy sy beloftes ook aan my vervul (Kohlbrugge, 1930:2).
Dit is 'n allesseggende indeling: Kohlbrugge vat die hele teologie van sy
kategismus, die deurlopende tema van Die Lehre des Heils, daarin saam.
Dit blyk duidelik as 'n mens noukeurig op die bybehorende vraag en op die
res van die kategismus let. Kohlbrugge (1930:2) vra naamlik in vraag 4:
"Erkläre dich aber näher. Wie kanst du allein in Gott dein Heil stellen im
Leben und im Sterben?" In die driedeling wys Kohlbrugge die mens dan
heeltemal weg van homself en na God alleen in Wie hy uitsluitlik sy heil
kan stel. Hierdie drie punte ontvou hy volledig in die res van die
kategismus.
6.2.2.1.4 Hier is veel wat ooreenstem met die Heidelbergse Kategismus.
Laasgenoemde vra immers ook na die mens se troos in lewe en in sterwe
(HK: v/a 1) en wys dan eweneens na God alleen. Ook gee die Heidelberger
'n driedeling (HK: v/a 2) waarin die res van die kategismus saamgevat
word.
6.2.2.2 Dat ek 'n mens is en niks meer nie
6.2.2.2.1 Afdeling 1 strek vanaf vraag 5 tot en met 161.
6.2.2.2.2 Die opskrif in die oorspronklike lui: "Ich ein Mensch und nichts mehr"
(Kohlbrugge, 1930:2).
Die opskrif is veelseggend in die lig van wat Kohlbrugge met mens-wees
bedoel. Dit beteken vir hom om aan ydelheid onderworpe te wees, om boos
en onder die sonde verkoop te wees (LH: v/a 5). Mens-wees staan volgens
Van Lonkhuijzen (1905:367) vir hom gelyk aan sondaar-wees en inderdaad

praat Kohlbrugge meermale van "ein Mensch, ein Sünder" (LH: v 139, 162,
a 384).
Dit is daarom 'n totaal hopelose saak vir die mens om self die Wet ter hand
te wil neem en sy eie verlossing te bewerk. Dit is wat Kohlbrugge in hierdie
afdeling wil sê. "Daar is het K. steeds om te doen, om den mensch, ook den
wedergeborene, alles uit de hand te slaan, geheel in het stof te leggen, tot
'zondaar', tot 'niets' te maken, om hem aldus in Gods genade in Christus te
doen rusten. De mensch heeft alle eigen werk en heiligingsmiddelen over
boord te werpen, om het schip op vrije genade te laten drijven" (Van
Lonkhuijzen, 1905:367).
Die mens is mens en "nichts mehr". Hy is slegs sondaar en niks meer as dit
nie. Daarom is hy nie geskik daarvoor om sy eie redding daar te stel nie. 'n
Ander sal dit vir hom moet doen.
6.2.2.2.3 Die gevalle mens se totale onvermoë om self die Wet te vervul en sodoende
sy heil in eie hand te neem, so kan deel 1 opgesom word.
6.2.2.2.4 Die inhoud kan kortliks so saamgevat word: wat mens-wees beteken; die
skepping van die mens in die beeld van God, dit wil sê in sy Woord; sy val
uit die Woord; die Tien Woorde van die Wet; die hoofsaak van die Wet; die
plig van die mens om die Wet volkome te onderhou en sy onvermoë daarin
en die bedoeling van die Wet.
6.2.2.2.5 Soos in die Heidelbergse Kategismus gaan dit ook in afdeling 1 van Die
Lehre des Heils om die Wet en die mens se ellende.
Wat dadelik opval, is dat afdeling 1 van Kohlbrugge se kategismus
verhoudingsgewys veel langer is as die van die Heidelbergse Kategismus.
Behalwe vir die feit dat hy die Tien Gebooie hier een vir een bespreek - wat
die Heidelbergse Kategismus nie doen voor die derde afdeling nie - gaan
Kohlbrugge baie dieper in op die Wet en die bedoeling daarvan.
Kohlbrugge lê ook nog sterker as die Heidelbergse Kategismus klem op die
mens se onmag om die Wet te vervul. Dit moet sekerlik gesien word teen
die agtergrond van sy stryd teen die Subjektivisme (vgl. hfst. 3).
6.2.2.3 Dat God God is

6.2.2.3.1 Afdeling 2 sluit vraag 162 tot en met 274 in.
6.2.2.3.2 Bokant hierdie afdeling staan as opskrif "Daß Gott Gott ist" (Kohlbrugge,
1930:34).
God is God. Daarom sal Hy doen wat die sondaarmens nie kan nie: Hy sal
die Wet vervul en die mens se heil uitwerk. Dit het God ook gedoen in sy
Seun.
6.2.2.3.3 Hoe God in sy Seun die mens se heil in sy hande geneem en die Wet
volmaak vervul het, so kan deel 2 saamgevat word.
6.2.2.3.4 Na 'n algemene inleiding kom die volgende sake meer volledig ter sprake:
die geboorte, die getuienis, die kruisdood, die opstanding, die hemelvaart
en die beërwing van die koninkryk deur die Here Jesus Christus. Dan volg
'n samevattende oorsig van God se raad in Christus.
6.2.2.3.5 'n Vergelyking met die Heidelbergse Kategismus sal later in hierdie
hoofstuk in meer diepte gedoen word.
6.2.2.4 Dat God sy beloftes ook aan my vervul
6.2.2.4.1 Afdeling 3 strek vanaf vraag 275 tot by die einde van Die Lehre des Heils,
dit is vraag 415.
6.2.2.4.2 Die opskrif hier lui: "Daß Gott Seine Verheißungen auch an mir erfüllt"
(Kohlbrugge, 1930:60).
6.2.2.4.3 Hoe God die heil wat Hyself in en deur sy Seun bewerk het, toepas in die
mens se lewe en die mens aan die hand van die geloof daaraan deel gee, so
kan deel 3 opgesom word.
6.2.2.4.4 Hier sny Kohlbrugge die volgende aan: vir wie God se beloftes bedoel is;
die regverdiging deur die geloof alleen; die geloof; die uitverkiesing; die
bekering; die wedergeboorte; die Gees van Christus; die kerk; die Woord;
die sakramente; die gebed; die laaste dinge.
6.2.2.4.5 Wat dadelik die aandag trek, is die feit dat die Wet hier - anders as in die
derde deel van die Heidelbergse Kategismus - nie in detail bespreek word
nie.

6.2.3 Die Wet
6.2.3.1 Die prominente plek van die Wet
6.2.3.1.1 Dit het verskillende skrywers al opgeval hoe belangrik Kohlbrugge die Wet
ag. Stiasny (1935:16) meen dat die erkenning van die Wet volgens
Kohlbrugge die grondslag van alle ware teologie en die sleutel tot die
verstaan van God se Woord is. Grolle (1946:12) beaam dit en Loos
(1948:133) sluit daarby aan wanneer hy sê dat die kwessie van die Wet die
blywende agtergrond van Kohlbrugge se Christologie vorm. De Reuver
(1996:353) wys eweneens op die belangrikheid van die Wet in die werke
van Kohlbrugge wanneer hy sê dat die sterk Christosentriese prediking van
Kohlbrugge onder andere gekenmerk word deur 'n diep respek vir die
heiligheid van God se Wet.
6.2.3.1.2 Dat die Wet 'n baie vername plek in sy teologie inneem, word bevestig
wanneer 'n statistiese ondersoek na die gebruik van die woord "Gesetz" in
Die Lehre des Heils gedoen word. Die resultate van so 'n soektog - Die
Lehre des Heils is op rekenaar gesit - kan in die volgende tabel gesien
word:

Statistiek van die woord Gesetz / Wet
KATEGISMUS TOTAAL PER V/A VRAE IN TOTAAL
DIE LEHRE DES HEILS
1. Inleiding
Totaal by inleiding 0 0 4
2. Afdeling 1
2.1 V/A 5-44 (voor Tien Gebooie) 3 3 39
2.2 V/A 45-131 (Tien Gebooie) 0 0 0
2.2 V/A 132-161 (na Tien Gebooie) 47 22 29
Totaal by afdeling 1 51 26 157
3. Afdeling 2
3.1 Inleiding 2 2 7
3.2 Geboorte 8 4 26
3.3 Getuienis 13 6 14
3.4 Kruisiging 14 9 31
3.5 Opstanding 6 3 10
3.6 Hemelvaart 2 1 4
3.7 Koningskap 5 2 21
Totaal by afdeling 2 50 27 113
4. Afdeling 3
Totaal by afdeling 3 10 8 141
GROOTTOTAAL 111 61 415
HEIDELBERGSE KATEGISMUS
1. Inleiding 0 2
2. Afdeling 1 5 4 9
3. Afdeling 2 2 2 74
3.1 Oor die Seun 0 0 24
4. Afdeling 3 2 2 44
GROOTTOTAAL 9 8 129

Uit bostaande tabel kan die volgende afleidings gemaak word:
1. In afdeling 1 word die woord "Gesetz" veral intensief gebruik wanneer,
vanaf vraag 132, die betekenis van die Wet aan die orde kom. Word
daarby nog in berekening gebring hoeveel aandag die gebooie van die
Wet kry - 86 vrae en antwoorde - moet tot die gevolgtrekking gekom
word dat die Wet 'n besonder sentrale plek in afdeling 1 inneem.
2. Die verspreiding in afdeling 2 is baie meer eweredig as in 1: dit kom ruim
voor in elke onderafdeling. Bloot statisties gesproke kan 'n mens in
ieder geval praat van 'n deurlopende lyn in afdeling 2, naamlik
Kohlbrugge se Christologie.
3. In afdeling 3 kom verwysings na die Wet baie minder verspreid voor as in
die ander twee.
4. 'n Vergelyking met die Heidelbergse Kategismus maak die syfers van Die
Lehre des Heils des te merkwaardiger - in die Heidelbergse Kategismus
word die woord Wet net 10 maal gebruik. Wat meer is: in die gedeelte oor
die verlossing kom dit net twee maal voor en in die onderafdeling oor die
Seun glad nie.
Hierdie vergelykende gegewens wil natuurlik nie sê dat Kohlbrugge wel en
die Heidelbergse Kategismus geen belangstelling in die Wet gehad het nie.
Tog is dit opvallend hoe besonder sterk die Wet - net statisties gesproke - in
Die Lehre des Heils en dan ook in die Christologie daarvan figureer 50 .
6.2.3.1.3 Terloops kan genoem word dat die woorde "gebod" en "gebooie" 20 maal
in Die Lehre des Heils en 36 maal in die Heidelbergse Kategismus
voorkom. Van die 36 maal wat dit in die Heidelbergse Kategismus
voorkom, is die grootste konsentrasie (33) in afdeling 3 en net een maal in
die afdeling oor die verlossing. Daarby moet genoem word dat Kohlbrugge
50 Hier kan terloops opgemerk word dat Calvyn in sy Institusie die Wet behandel in boek 2 wat gaan oor
die kennis van God, die Verlosser in Christus.

nie praat van die eerste gebod nie, maar wel van die eerste "Wort",
ensovoorts.
6.2.3.1.4 Dit is egter nie net statistiek wat sê dat die Wet vir Kohlbrugge baie
belangrik is nie, pertinente uitsprake van Kohlbrugge self bevestig dit ook.
So verklaar hy (Kohlbrugge, 1884b:123) in 'n preek dat hy al meermale
opgemerk het "daß der Schlüssel zum Verständnisse der Schrift in
Anerkennung 'des Gesetzes Gottes' liegt". Dit is daarom sekerlik nie
verkeerd om die Wet 'n verstaansleutel tot die Christologie van Kohlbrugge
te noem nie. Des te meer aangesien hyself al "mehrere male" - dit moet
ongetwyfeld as 'n beklemtoning beskou word - daarop gewys het hoe
belangrik die erkenning van die Wet vir hom is in die begryp van die
Woord van God.
Sy beroemde preek oor Romeine 7:14 begin met die betekenisvolle woorde
"Neben dem Evangelio wird Gesetz gepredigt durch die ganze heilige
Schrift hindurch" (Kohlbrugge, 1855b:3). In 'n latere vertaling en
hersiening daarvan deur Kohlbrugge self staan dit so: "Door de geheele
Heilige Schrift henen word door de Evangelieprediking Gods Wet in hare
onwrikbaarheid bevestigd" (Locher, s.a.:63).
Elders verklaar Kohlbrugge (1891:75; 1992e:26) dat dit die oogmerk van sy
hele prediking was om die volgende drie gedagtes in te skerp: dat Christus
in gedagtenis gehou moet word; dat 'n mens nie moet vergeet hoe ellendig
die mens is nie; en dat die Wet nie as afgeskaf beskou mag word nie.
6.2.3.1.5 Daarmee is genoegsaam aangetoon hoe belangrik die Wet in Kohlbrugge se
denke is en dat dit noodsaaklik is om, voordat sy Christologie aan die orde
kom, sy beskouing oor die Wet kortliks onder oë te neem.
6.2.3.2 Die noodsaak dat die Wet vervul moet word
As daar een ding was wat by Kohlbrugge onwrikbaar vas gestaan het, was dit die
besef dat die Wet van God vervul moet word.
• God het sy Wet gegee, sodat die mens daarna sou wandel (LH: v/a 137). Wat
die Wet vereis, moet by die mens aanwesig wees (LH: v/a 154). Dit kom

aan op 'n presiese onderhouding (LH: v/a 143). Die mens is in God
gebonde en verplig om elke jota en tittel van die Wet na te kom. Daarom
mag hy niks daarvan weglaat of daaraan toevoeg nie (LH: v/a 148). Die
gevaarlikste dwaling ten opsigte van God se Wet is wanneer die mens
meen dat dit nie juis belangrik is om die Wet so noukeurig te onderhou nie
(LH: v/a 160).
• In die vervulling van die Wet gaan dit vir Kohlbrugge eerstens om God se eer.
Die Wet is vir hom die sigbare plaasvervanger van God op aarde. Alleen
uit die Wet van die Tien Woorde 51 kan sy wil te wete gekom word en die
mens moet sy handel en wandel daarna inrig. Die Wet moet dus hoog geëer
en gehandhaaf bly in die gemeente (LH: v/a 159).
In sy verklaring van Hebreërs 5:12, wanneer hy dit het oor die "melk" of
"die eerste beginsels", sê Kohlbrugge (1898c:174; vgl. Kohlbrugge,
1993:188): "Dàt is melk, dat men als een overtreeder dit belijdt: niet: 'Ik
moet zalig worden', maar: 'Gods Wet moet weder verheerlijkt worden, God
moet zijne eer wederhebben'."
• Die saligheid van die mens hang ook van die Wet af. As hy dit nie hou nie,
word hy getref deur die vloek.
As die mens in die Woord van God bly, dit wil sê sy gebooie bewaar, het die
Woord self reeds 'n duursame geluk hier en in die hiernamaals vir hom geskep,
want in die Woord van God is alle geluksaligheid vir hom opgesluit (LH: v/a
138). Wie die gebooie nie volkome onderhou nie, word getref deur die vloek
van God (LH: v/a 148). Dit gaan dus nie om 'n redelik goeie onderhouding nie,
maar 'n volkome een. Indien dit ontbreek, kom in plaas van duursame geluk
die gerig van God.
6.2.3.3 Die onvermoë van die mens om dit te doen
Net so deurdronge as wat Kohlbrugge is van die gedagte dat die Wet vervul moet
word, so oortuig is hy daarvan dat die mens hoegenaamd nie daartoe in staat is nie.
Die opskrif by afdeling 1 laat dit al blyk (vgl. 6.2.2.2.2).
51 "Dem Gesetz der zehn Worte."

Kohlbrugge stel dit onomwonde: 'n mens, 'n sondaar, kan geensins God se gebooie
hou nie. Inteendeel, sy oortreding daarvan word daagliks groter (LH: v/a 139). Hy lê
in die dood (LH: v/a 141).
6.2.3.4 Die bedoeling van die Wet
Hierdie punt gaan van twee kante bekyk word: eerstens wat die mens van die Wet
maak, dit wil sê hoe hy die bedoeling van die Wet sien. Tweedens sal weergegee word
wat, volgens Kohlbrugge, God se bedoeling daarmee is.
• Die mens verstaan nie die bedoeling van die Wet nie. Hy sien dit verkeerdelik
as instrument waarmee hy self sy verlossing kan bewerk.
Die verlange om sy heil in eie hand te neem, oorweldig hom geheel en al (LH:
v/a 37). Ligsinnig en aanmatigend dink hy dat hy alles wat die Here beveel het,
wel sal kan doen. Daarby besef hy egter nie in watter dood hy lê nie (LH: v/a
141). Kohlbrugge ontmasker die mens in sy selfgeregtigheid en hoogmoed. Hy
is onkundig ten opsigte van sy geestelike doodsheid en sy daaruit
voortvloeiende onvermoë. "De kapitale vergissing die wij maken is de
weigering om 'onze dood en algehele onbekwaamheid' te erkennen, en de
aanmatiging om door de werken der Wet het verzoende leven te kunnen
bereiken" (De Reuver, 1992:183; vgl. Kohlbrugge, 1884b:88 en 1992a:228).
De Reuver (1992:183) noem hierdie gedagte van die verkeerde gebruik van die
Wet die hooflyn in Kohlbrugge se denke. Hy (De Reuver, 1992:184) merk
verder op dat dit 'n karakteristieke gedagte van Kohlbrugge is dat die sondaar-
wees van die mens hom by uitstek manifesteer in sy eiegeregtigheid.
• Wat is daarenteen God se bedoeling met die Wet? Dit is 'n heilsinstrument in
sy hand!
Male sonder tal, sê Kreck (1936:46-47), word die werk van Christus omskryf
as die vervulling van die Wet. Dit beteken egter beslis nie dat Christus net 'n
middel tot 'n doel is nie. Net diegene wat vergeet dat die kernverkondiging van
die Wet volgens Kohlbrugge die beloofde genade in Christus is, kan dit so
verstaan. Met hierdie opmerking van Kreck kan volmondig saamgestem word.

Die Wet beoog en bedoel alleen Christus (LH: v/a 149). Al die skaduwees en
beelde van die Wet is 'n tugmeester tot Christus (LH: v/a 150). Toe Moses die
Wet van die Tien Woorde in 'n kis gelê het, was dit Christusprediking: daardie
kis of ark het Christus beteken. In Hom was God se wil, om die wil van God te
doen (LH: v/a 152 en 153).
Nie alleen die seremonies en afbeeldinge beoog en bedoel vir Kohlbrugge
Christus nie. Dit geld ook van die Tien Gebooie. Loos (1948:101) vestig die
aandag daarop dat, indien dit reg verstaan word, elke gebod 'n aanbod en ook
'n belofte is. Daarom, sê hy, vertaal Kohlbrugge die gebooie in die toekomende
tyd, iets waartoe die Hebreeus hom inderdaad die reg gee. So gee hy
byvoorbeeld die sesde gebod weer as: "Nicht wirst du töten" (LH: v/a 90; my
kursivering - A.H.B.). Daarmee wil Kohlbrugge sê dat die Tien Gebooie ten
diepste beloftes is wat deur Christus vervul word. Deur die geloof in Hom kom
die mens die Wet na.
Op taalkundige gronde moet hier egter van Loos en Kohlbrugge verskil word.
Dit is wel waar dat die imperfectum op sigself in Exodus 20:1-17 so vertaal
kan word. Die konteks moet hier egter die deurslag gee en in die verband moet
gelet word op die feit dat in die vierde gebod (Eks. 20:8) nie die imperfectum
nie, maar die infintivus absolutus gebruik word, wat 'n bevel uitdruk. Verder
word in die vyfde gebod (Eks. 20:12) baie uitdruklik die imperativus gebruik.
Daaruit moet afgelei word dat die imperfekta in die ander gebooie bedoel is as
bevele.
By Kohlbrugge se vertaling van die Tien Gebooie moet die aandag ook daarop
gevestig word dat hy 'n baie eienaardige vertaling van die vyfde gebod (Eks.
20:12) gee 52 . Dit lui: "Habe geehret deinen Vater und deine Mutter, auf daß
deine Tage verlängert seien in dem Lande, das dir der Herr dein Gott gibt"
(LH: a 76). Die oorspronklike laat egter nie so 'n vertaling toe nie. Die
werkwoord "eer" is baie duidelik 'n doodgewone imperativus 53 , wat dan ook
vertaal moet word as "eer (jou vader en jou moeder)". Ook 'n Skrif-met-Skrif-
52 Dit is heel waarskynlik dat hierdie vertaling beïnvloed is deur sy beskouing oor die imperatief van die
aoristus. Sien daarvoor verderaan in hierdie afdeling (6.2.3.4).
53 In die Hebreeuse teks (Biblia Hebraica Stuttgartensia, 1977:119) word geen alternatiewe lesing
gegee nie. Die vorm van die werkwoord wat gebruik word, is 'n pi'el, imperativus, tweede persoon,
manlik enkelvoud van die stam dbk.

vergelyking bewys dat Kohlbrugge se vertaling nie korrek is nie. In Efesiërs
6:2 word die vyfde gebod naamlik so weergegee: "tivma toVn patevra sou
kaiV thVn mhtevra", waar tivma die tweede persoon, enkelvoud, praesens,
imperativus van timaw is 54 .
Voorts moet daarop gewys word dat Paulus self (Ef. 6:2) die vyfde gebod
uitdruklik 'n gebod (ejntolh) noem: "tivma toVn patevra sou kaiV thVn
mhtevra h{ti" ejstiVn ejntolhV prwvth ejn ejpaggeliva/." Die ejn
ejpaggeliva slaan op vers 3 ("sodat dit met jou goed mag gaan en jy lank mag
lewe op die aarde") en moet vertaal word as "met 'n belofte" 55 . Ook op grond
van Efesiërs 6:2-3 is dit dus logies om al die ander gebooie in Exodus 20:1-17
as bevele te beskou en nie as beloftes nie.
Kohlbrugge se verklaring van die vermanings in Paulus se briewe is eweneens
vreemd. Kohlbrugge, so sê Loos (1948:101-102; vgl. ook Oorthuys,
1990:159), vestig die aandag daarop dat die imperatiewe wat Paulus gebruik,
heel dikwels imperatiewe van die aoristus is en nie van die praesens nie. Die
Griekse aoristus dui aan dat die handeling van die werkwoord nie telkens nie,
maar eenmaal geskied. Kohlbrugge vertaal die imperatief dan graag letterlik.
So vertaal hy (Kohlbrugge, 1992d:377) die imperatief van die aoristus in
Kolossense 3:5 soos volg: "Hebt ze gedood - deze uwe lede!" 56 . Hy sê
uitdruklik daarby dat dit so vertaal moet word volgens die grondteks.
Kohlbrugge gee die imperatief van die aoristus weer met 'n eienaardige
participium-konstruksie, verklaar De Reuver (1992:236).
Om Kohlbrugge se bedoeling met hierdie vertaling goed te begryp, moet na sy
preek oor Kolossense 3:1-5 in die geheel gekyk word. Hy wil in hierdie
homilie aantoon hoe 'n mens van die ondeugde genoem in vers 5 ontslae kan
raak Dit is ondeugde wat ook by die gelowiges gevind word. 'n Leer dat die
54 Dit is dus nie 'n aoristus nie. As Kohlbrugge dus in sy vertaling van Exodus 20:11 beïnvloed is deur
sy beskouing oor die imperatief van die aoristus, word hy deur die Skrif self (Ef. 6:2) verkeerd bewys
wat sy vertaling betref.
55 ejn (met die datief) word hier komitatief gebruik. Dit dui dus 'n gepaardgaande saak aan en moet met
"met" vertaal word.
56 'n Ander voorbeeld is Romeine 6:19 wat Kohlbrugge (1899:65) vertaal as: "Habt eure Glieder der
Geregtigkeit dargegeben." De Reuver (1992:236) vertaal die Duitse teks van Kohlbrugge in Nederlands
met: "Hebt uw leden gesteld om dienstbaar te zijn aan de gerechtigheid."

mens dit self moet doen, wys Kohlbrugge radikaal van die hand. Satansengele
noem hy (Kohlbrugge, 1992d:382) diegene wat met so 'n leer kom. Dit is
leraars wat "den mensch van de genade willen afhouden en tot werken drijven
ter (mortificatie) dooding der leden van het lichaam der zonde, -
satansengelen, die eenen wonderschoonen glans uitstralen van hemelsche
gezondheid en hemelsche boetvaardigheid, maar hoe meer men hunne
dwaalleer en luchtspiegelingen volgt, des te dieper geraakt men in de
verstikkende atmosfeer der zandwoestijn, totdat men reddeloos verloren is;
want daar is geen droppel water te krijgen, daar is slechts gloeiendheete
zandregen".
As sulke medisyne nie help nie, so vra Kohlbrugge (1992d:380) waarheen
moet 'n mens dan met sy ondeugde? Om hierdie vraag te beantwoord, vertel hy
van 'n monnik wat so hartstogtelik en ten bloede toe weerstand probeer bied
het om van die ondeugde bevry te word. Niks het egter gebaat nie. "Ten leste
wierp hij zich plat op den grond, barstte uit in tranen en riep uit: Heere Jesus,
ik kan niet meer, doe Gij het! ... toen schepte hij adem". Daarmee wil
Kohlbrugge sê dat alleen wie in Christus is, die sondige lede gedood het. Dit
het gebeur in sy kruis en opstanding en daarin alleen. Tot die doodmaak van
die lede lewer die mens geen bydrae nie. Daarom eindig Kohlbrugge
(1992d:383) ook met die vermaning: "Ziet, Geliefden, zoo moeten onze
ondeugden ons niet afdrijven van de gezonde leer; in tegendeel, zij moeten ons
daarheen drijven, waar Christus is, opdat door de macht Zijner genade gansch
ongemerkt, en zonder dat wij er iets toe bijdragen, onze leden, die op de aarde
zijn, afgelegd zijn, en wij ze dooden d.i. ze laten wegsterven en verderven."
Kohlbrugge se bedoeling met die vertaling van die aoristus is duidelik: die
gelowige se werke dood nie die aardse lede nie, dit is met Christus eenmaal,
dit wil sê aan die kruis, gedood (Loos, 1948:102). Uit die aoristusvorm wat die
imperatief in Paulus se vermanings tot heiliging het, lei Kohlbrugge af dat die
heiliging 'n genadegeskenk is wat die mens deur die geloof ten deel val, sê De
Reuver (1992:236). In die aoristus sien hy die eenmalige heilsgebeure van
Christus se werk tot volkome heiliging aangegee. Dit wil dus lyk asof hy met
die "hebt gedood" doodeenvoudig bedoel: Glo! Glo in die kruis en dood van
Christus en dan is die sondige lede, die ondeugde, gedood.
Die vraag is egter of Kohlbrugge die aoristus taalkundig korrek vertaal. Dit
moet negatief beantwoord word. Die imperatief van die aoristus het,

yvoorbeeld in Kolossense 3:5, 'n ingressiewe betekenis 57 . Dit slaan dus nie op
'n eenmalige handeling in die verlede nie.
Met die gedagte van Kohlbrugge dat God in Christus aan die gelowiges skenk
wat Hy eis of beveel, moet saamgestem word (vgl. HK: a 60 en Kol. 3:3 58 ).
Die taalkundige bewyse wat hy egter daarvoor aanvoer, moet afgewys word.
God wil dat sy Wet volbring word (vgl. 6.2.3.2). Dit staan vir Kohlbrugge vas.
God verwys die mens egter na 'n ander Bron as homself: Hy verwys hom na
Christus. "Stellig gaf God Zijn Wet opdat wij ernaar zouden handelen. Hij wil
echter niet dat deze gehoorzaamheid product van menschlijke creativiteit zal
zijn, maar Hij 'wil het van de mens uit de volheid van Christus hebben', uit
welke volheid Hij Zelf verschaft wat Hij gebied" (De Reuver, 1992:183; vgl.
LH: v/a 137 en 140).
In Christus se gemeenskap is alles wat die Wet van die mens verwag aanwesig
en voorhande (LH: v/a 154). By die mens is daar niks nie. Hy is nie in staat om
die Wet te vervul nie, want die Wet is geestelik en hy vleeslik. Sodat die mens
die Wet egter tog sou bewaar, daarom het Christus dit uit sy hand geneem.
Derhalwe is hy nie meer onder die heerskappy van die Wet nie, maar onder die
heerskappy van die genade en uit die volheid van hierdie genade word aan
hom koninklik geskenk wat goed en reg is in God se oë (LH: v/a 157).
"Blijf gij met uwe handen van het orgel van mijnen Heere Christus af, gij hebt
geen spelen geleerd! blijf gij mij van Gods Wet af, gij zijt niet bevoegd, om
ook maar een' tittel of jota daarvan te doen!" So roep Kohlbrugge (1893b:293)
sy hoorders elders toe. Daarmee trek hy 'n streep deur die hoogheidswaan van
die mens as sou hy die kundigheid en die bevoegdheid hê om die
musiekinstrument van die Wet te kan bespeel. Dit is ook nie die bedoeling dat
die mens sy hande daarop sou lê nie. Dit is immers Christus se orrel!
Die Wet moet uit die mens se totaal onbekwame hande en in Christus se
absoluut volmaakte hande gelê word. So is die Wet bedoel. So wil Hy die
57 Gaan daartoe oor om die lede te dood, ens.
58 In Kolossense 3 word die heilsindikatief (dit wat die gelowige in Christus het) en die heilsimperatief
(dit waartoe die heil in Christus 'n mens verplig) saam aangetref. In vers 3 staan daar ajpeqavnete (die
heilsindikatief), terwyl daar in vers 5 staan: Nekrwvsate (die heilsimperatief). Met die ou\n (vs. 5)
word die heilsimperatief van vers 3 gewortel in die heilsindikatief van vers 5.

mens se heil uitwerk. Dit is hoe Kohlbrugge se siening weergegee sou kon
word.
6.3 Inleiding tot deel 2 van Die Lehre des Heils 59
6.3.1 Afdeling 2 van Die Lehre des Heils begin met 'n inleiding. Daarin word die
opskrif verklaar en die inhoud van hierdie deel kortliks saamgevat.
6.3.2 God is God. So maak Hy Hom in sy Woord bekend (LH: v/a 162).
Dat God God is, beteken vir Kohlbrugge dat Hy regverdig is (LH: v/a 163).
Hierdie geregtigheid van God kom daarin tot openbaring dat Hy vir Homself
tot stand gebring het wat reg is in sy oë (LH: v/a 164) en dit (wat reg is in sy
oë) behels: dat sy Wet opgerig, die sonde uit die midde verwyder en die mens
weer in geregtigheid voor Hom gestel word (LH: v/a 166).
Elders spreek hy (Kohlbrugge, 1884b:296; vgl. 1992a:522; my kursivering -
A.H.B.) hom weer uit teen die hoogmoedige mens wat sy saligheid self ter
hand wil neem. Wat hy dan sê, is veelseggend vir die verstaan van die
uitdrukking "God is God", want hy verklaar: "Gott wollen wir sein und das
sind wir nicht. Wir und der Teufel sind des Todes. Fromm wollen wir sein und
das sind wir nicht, sondern Gottlose, das sind wir. Das Gesetz wollen wir thun,
alles was der Herr gesagt hat, und wollen unsre Gottseligkeit behaupten. Aber
wir machen uns wohl offenbar, was wir sind! Gott allein ist Gott. Er allein
fromm. Er allein bewahrt das Gesetz. Wir haben wohl gezeigt, was wir sind,
da wir unsern Christum an's Kreuz geschlagen, weil er das Fleisch
heruntergemacht hat, auf das Geist und Gnade herrsche."
Dat God God is behels dus ten diepste vir Kohlbrugge dat God die Wet
oprig 60 : Hy doen wat die mens nie kan nie. Met hierdie belydenis gaan staan
Kohlbrugge reg teenoor die gees van sy tyd.
59 Kohlbrugge (1930:34) plaas self geen opskrif bokant hierdie algemene inleiding nie. Dit sluit vraag
en antwoord 162 tot en met 168 in.
60 Sien 6.3.6 in verband met die uitdrukking dat "God die Wet oprig".

6.3.3 Waarom doen God dit? Die dryfveer vir God se optrede lê sekerlik nie in die
mens nie. Inteendeel, die mens is arm, verlore en doemwaardig. God neem
daarom redes uit Homself: Hy doen dit uit louter ("lauter") genade en
barmhartigheid (LH: v/a 165). Elders (LH: v/a 296) verklaar Kohlbrugge die
woord "genade" as die toegeneentheid van God jeens 'n goddelose,
waarvolgens Hy hom, alleen op grond van sy ewige liefde in Christus Jesus, in
genade aanneem en hom vir tyd en ewigheid voorsien van alles wat in sy oë
reg en goed is.
Hierdie handelswyse van God is ook in ooreenstemming met sy heilige Wese
(LH: v/a 165). Sy Naam is immers Ontfermer (LH: v/a 1). Met dié Naam het
Hy Hom eweneens in sy Woord bekend gemaak (LH: v/a 2).
6.3.4 Hoe God sy Wet oprig, is die volgende punt wat Kohlbrugge belig: God doen
dit deur die geboorte, getuienis, dood, opstanding, hemelvaart en
inbesitneming van die koninkryk van Christus (LH: v/a 167 en 168).
Genade beteken vir Kohlbrugge (1884b:203-204) dat God die Wet in eie hand
neem en waaragtig vervul. Genade omvat die hele heilsorde, die ganse raad
van God tot saligheid, soos Hy dit in Christus Jesus besluit en volbring het.
Uit die volheid van hierdie genade word aan die mens koninklik geskenk wat
goed en reg is in God se oë (LH: a 157).
6.3.5 In die res van hierdie deel van die kategismus neem Kohlbrugge die geboorte,
getuienis, dood, opstanding, hemelvaart en beërwing van die koninkryk as
subhoofde. In elkeen van daardie onderafdelings toon hy hoe Christus daarin
die Wet opgerig 61 , die sonde uit die midde verwyder 62 en die mens weer in
geregtigheid voor God gestel het.
6.3.6 Omdat dit 'n steeds terugkerende tema is, moet dit liefs hier alreeds kortliks
verklaar word wat Kohlbrugge bedoel wanneer hy sê dat Christus die Wet
opgerig, die sonde uit die mensdom verwyder en die mens weer in
geregtigheid voor God gestel het:
61 Sien vir hierdie uitdrukking weer 6.3.6.
62 Sien vir hierdie uitdrukking eweneens 6.3.6

• Christus rig die Wet op:
Daarmee bedoel Kohlbrugge dat Christus die Wet vervul. Sy hele lewe was
in ooreenstemming met die Wet (Kohlbrugge, 1899:65; vgl. 1992b:506).
In vyf vrae in Die Lehre des Heils (v 189; 195; 244; 250; 262) praat
Kohlbrugge van die Wet "(wieder) aufgerichtet". In een vraag van Die
Lehre des Heils (v 211), praat hy egter van die Wet as "gehandhabt". Om
die Wet op te rig, beteken dus om die Wet te handhaaf.
• Christus verwyder die sonde uit die midde:
Deur die vervulling van die Wet neem Hy sonde, skuld en straf uit die
midde weg (Kohlbrugge, 1894a:35; 1992f:73; vgl. ook 1899:65;
1992b:506).
• Christus stel die mens weer in geregtigheid voor God:
63 "gerecht sein"
Deur sy Wetsvervulling het Christus 'n ewige geregtigheid teweeg gebring en
die mens weer in Hom in ewige geregtigheid herstel (Kohlbrugge, 1899:65;
vgl. Kohlbrugge, 1992b:506).
Die term "regverdig wees" 63 verklaar Kohlbrugge (1884b:82; vgl. Kohlbrugge,
1992a:222) as: met die Wet in ooreenstemming 64 of ooreenkomstig 65 die Wet.
In Die Lehre des Heils verklaar hy "regverdig wees" as: "Sich in dem Zustande
befinden, daß Gesetz nicht wider uns ist" (LH: v/a 287).
Die mens is ooreenkomstig die Wet gebring in die bloed van Christus
(Kohlbrugge, 1884b:82; vgl. 1992a:222). Deur die geloof in Jesus Christus het
hy ooreenkomstig die Wet geword, sodat hy nie alleen van skuld en straf
vrygespreek is nie, maar dat hy in so 'n geregtigheid ook alles in Christus Jesus
het wat tot die lewe en die godsaligheid behoort (Kohlbrugge, 1899:74; vgl.
1992b:521).
64 "in Übereinstimmung"
65 "conform"

Noudat Kohlbrugge se Christologie behoorlik binne die geheel van sy teologie
geplaas is (6.1 en 6.2) en sy eie inleiding daarop (6.3) afgehandel is, moet
vervolgens oorgegaan word tot 'n diepgaande bespreking van sy Christologie.
Daar word eerstens gekyk na die werk van Christus in sy vernedering (6.4),
soos Kohlbrugge dit sien. Daarna kom die werk van Christus in sy verhoging
aan die orde (hfst. 7).
6.4 Christus in sy vernedering
6.4.1 Van die geboorte van ons Here Jesus Christus 66
6.4.1.1 Die Goddelike Drie-eenheid en die geboorte 67
Kohlbrugge maak hierdie deel van die werk van Christus nie los van die Vader en die
Heilige Gees nie- wat heeltemal Skriftuurlik is:
• Maria het ontvang toe sy die Woord van die Vader in haar opgeneem het (LH:
a 182). Dit is die Vader wat die Seun gestuur het (LH: a 189) en deur die
geboorte van Christus die Wet opgerig het (LH: v/a 189). Die Vader het
Hom deur die geboorte sonde gemaak en so die sonde uit die mensdom
verwyder (LH: v/a 191); die Vader het deur die geboorte van Christus die
mens weer in geregtigheid gestel (LH: v/a 192).
• Oor die aandeel van die Gees in die maagdelike geboorte sal later (vgl.
6.4.1.2.3) breedvoerig uitgewy word.
6.4.1.2 Die belofte van 'n maagdelike geboorte
6.4.1.2.1 God se belofte: die mens se krag uitgeskakel
66 Die opskrif lui in die oorspronklike: "Von unseres Herrn Jesu Christi Geburt" (Kohlbrugge, 1930:35).
Dit sluit vraag en antwoord 169 tot en met 194 in.
67 Hierdie opskrif is nie van Kohlbrugge nie. Dit geld ook die opskrifte by 6.4.2.2, 6.4.3.2, 7.2.1.2,
7.2.2.2 en 7.2.3.2. Aangesien Kohlbrugge egter in sy werke nooit die werk van Christus losmaak van
die Vader en die Gees nie, is dit hier ingevoeg.

6.4.1.2.1.1 Die beloofde Christus moes uit 'n maagd gebore word. Dit moes, want
God het dit reeds tevore so bepaal.
In dié verband verwys Kohlbrugge in Die Lehre des Heils na twee Skrifgedeeltes:
eerstens noem hy Genesis 3:15 (LH: v/a 174) en as tweede getuienis daarvan haal
hy Jesaja 7:14 aan (LH: v/a 175).
6.4.1.2.1.2 Volgens Kohlbrugge in Die Lehre des Heils (LH: v/a 174) gaan die
belofte van 'n maagdelike geboorte so ver terug as die moederbelofte 68 in die
paradys: God het uitdruklik 'n Saad van die vrou beloof en daarmee alle krag van
die man uitgeskakel. Daaragter sien Kohlbrugge die behae van God om, na Adam
se oortreding, die heil te laat voortkom uit die swakke en onmoontlike.
Om presies te verstaan wat hy met dit alles bedoel, sal ander geskrifte van
Kohlbrugge as toeligting nadergetrek moet word:
• In die evangelie van Genesis 3:15 sien Kohlbrugge (1992e: 213) 'n bewys vir
Christus se wonderbare ontvangenis en geboorte. Daar word immers nie
aan Adam gesê: "jou saad" nie, maar heel nadruklik word van die vrou
gesê: haar Saad. Gevolglik moes Hy sonder toedoen van die man gebore
word. Hy moes ontvang word van die Heilige Gees en gebore word uit die
maagd.
• Alle krag van die man word hierin uitgeskakel (LH: v/a 174).
Kohlbrugge (1992e:211 e.v.) gaan uitvoerig hierop in in sy preek oor Genesis
3:15 wanneer hy daarin die vyandskap tussen die Saad van die vrou en die
saad van die slang verklaar.
Alles wat van Adam kom, is vir hom (Kohlbrugge, 1992e:217-218; vgl.
1886:45-46) saad van die slang. Alles wat van Adam kom, is van die duiwel
en staan onder die heerskappy van die duiwel, die dood en die verdoemenis.
Alles wat van Adam kom, is uit die vlees gebore en is daarom "vlees" en nie
"Gees" nie.
Skerp laat Kohlbrugge (1992e:218; my kursivering - A.H.B.) die hoogmoed,
die aanmatiging, maar ook die onkunde van die slangesaad sien, wanneer hy
68 Kohlbrugge gebruik nie self hierdie uitdrukking in Die Lehre des Heils nie.

sê: "Het [vleesch - A.H.B.] meent wel kracht te hebben, spreekt ook, nooit
indachtig zijnde zijn diepen val en zijn gescheiden- en vervreemd-zijn van
God, altijd weder: 'Al wat de Heere gezegd heeft, dat willen wij doen'" (vgl.
hier ook LH: v/a 141 en 6.2.3.4).
Die slangesaad wil Christus nie laat lewe nie. Dit wil nie hê dat Hy Koning
moet wees nie (Kohlbrugge, 1886:46). Die slangesaad is die mens in sy
eiegeregtigheid (Kohlbrugge, 1904:31). Die stryd van die slangesaad of vlees
teen die Saad van die vrou lê daarin dat eersgenoemde homself wil handhaaf.
Vlees wil die duiwel bly dien. Dit wil die Wet, dit wil die lewe in eie hand 69
hou. Daarenteen kom Christus om dit alles uit die hande van die vlees te slaan
(Kohlbrugge, 1992e:218).
Met hierdie belofte van God word al wat uit Adam gebore is as "saad van die
duiwel" geteken. Daarmee word alle vlees met al sy werke, vroomheid en krag
deur God verdoem. Dit sluit nie alleen die goddeloses in nie, maar ook die
gelowiges, sodat geen vlees voor God sal roem nie. Alle vlees word gedood op
die slagveld van die almagtige genade van Christus (Kohlbrugge,
1992e:218-219).
Met hierdie belofte van God word Christus daarenteen verheerlik as Hoof van
'n nuwe skepping en 'n nuwe mensheid. Hierdie nuwe mensheid word nie
gebore uit Adam, uit die saad van die slang nie, maar uit God. Hierdie Hoof
"wilde van Boven komen, niet door kracht des mans, nog uit den wil des mans,
maar uit de zwakheid der vrouw, om als Zaad van eene zwakke Zich te
betoonen als onze sterke Verlosser, Die in de zwakheid van Zijnen kruisdood
heeft willen verbergen Zijne almachtige kracht, ten einde ons te verlossen en
den duivel te overwinnen" (Kohlbrugge, 1992e:219; vgl. 1886:46).
Adam het dit self ook erken: dit is verby met alle vlees; sonder die mens kom
die saligheid tot die mens; alles is van nou af aan vrye ontferming. Hierdie
erkenning lê opgesluit in Adam se eie woorde. Toe hy die belofte ontvang het,
het hy immers sy vrou "Heva", dit is "moeder van alle lewendes", genoem. "Ja,
69 Hierdie uitdrukking "in eie hand" kom twee maal voor in Die Lehre des Heils, naamlik in antwoorde
37 en 319: die mens begeer om sy heil in eie hand te neem, maar vind die lewe nie in eie hand nie. In
antwoord 157 word gesê dat Christus die Wet "uit die hand" van die mens geneem het. Die betekenis is
in ieder geval duidelik: die mens kan nie sy eie heil uitwerk nie. Daarom neem Christus die Wet ter
hand.

Heva in vereeniging met Adam was eene moeder aller dooden, maar zij alléén,
zonder Adam, werd door de belofte de moeder aller levenden, dat is: moeder
van Christus en van allen, die door Zijne genade voor het zaad gereken
worden" (Kohlbrugge, 1992e:219-220).
Die mens se krag is uitgeskakel - dit is vir Kohlbrugge die betekenis van die
maagdelike geboorte. Die mens se poging om deur wetswerke salig te word,
word uitgesluit - dit is vir Kohlbrugge die betekenis van die feit dat Adam -
die slangesaad - uitgeskakel word in die koms van die heil. Daarom moes dit
ook 'n maagdelike geboorte gewees het.
• By hierdie eksegese van Kohlbrugge van Genesis 3:15 moet 'n paar
aantekeninge en kritiese opmerkings gemaak word.
Dit gaan vir Kohlbrugge by die slangesaad om die mens in sy eiegeregtigheid,
die mens wat deur wetswerke salig wil word. Die stryd van die slangesaad teen
die Saad van die vrou lê daarin dat die slangesaad homself wil handhaaf, meen
Kohlbrugge. Die slangesaad wil die Wet, die lewe, in eie hand hou en nie in
die hand van Christus laat nie. Die vraag wat hier gevra kan word, is egter: kan
'n mens sê dat dit in die stryd van die slangesaad net gaan om eiegeregtigheid?
Sekerlik is eiegeregtigheid 'n afwysing van Christus en daarom deel van die
stryd van die slangesaad teen die Saad van die vrou. Dit gaan egter in die
oorlog van die slangesaad om meer as net die sonde van eiegeregtigheid. Die
slangesaad wil dikwels nie eens die Wet in eie hande hou nie, want dit wil
heeltemal niks daarmee te make hê nie.
In die gereformeerde teologie word erken dat dit by die woorde "saad" van die
slang en "saad" van die vrou (Gen. 3:15) om meer gaan as net die Satan
enersyds en Christus andersyds. Aalders (1974:137) verklaar "saad" as
versamelbegrippe en sien hierin ook 'n profesie van die stryd van alle tye
tussen "kinders van die duiwel" en "kinders van die koninkryk". Van hierdie
onderskeid het Kohlbrugge sekerlik ook geweet en dit erken, want hy praat
inderdaad van 'n nuwe mensheid wat nie gebore word uit Adam, uit die saad
van die slang nie, maar uit God. Daardie nuwe mensheid sou 'n mens in die
gedagtegang van Kohlbrugge kon tipeer as diegene wat die Wet in Christus se
hande laat, sodat Hy die Wet sal vervul en die saligheid volledig vir hulle sal
uitwerk. So sou 'n mens sekerlik Kohlbrugge se denke hier kon weergee.

6.4.1.2.1.3 In vraag en antwoord 175 haal Kohlbrugge Jesaja 7:14, die Immanuel-
belofte 70 as verdere getuienis van die maagdelike geboorte aan.
Omdat hy egter geen verdere kommentaar daarby gee nie, sal in ander werke van
hom gekyk word hoe hy hierdie belangrike teks verklaar.
Agas was 'n arme sondaar wat baie groot en swaar sondes gehad het. Hy wou
graag daarvan verlos word en vrede by God hê. In Agas se tyd was daar 'n menigte
teoloë 71 wat geleer het dat die liggaam gekasty moet word om die liggaam, die ou
Adam, te dood. So sou die gees daarvan afgetrek en nie deur die liggaam besoedel
word nie, maar rein voor God gestel word. Met ander woorde: hulle het hulle
liggame die skuld gegee, maar hulleself as vroom beskou. Hierdie godgeleerdes
het die leer van die suiweringsvuur voorgestaan (Kohlbrugge, 1844:124).
Agas het hierdie leer in die praktyk beoefen. Weliswaar het hy nie self die vuur
binnegegaan nie, maar sy seun daarin gestuur. Daarmee het hy gemeen dat hy sy
liefde tot reinheid en heiligheid aan God getoon het: hy het immers, toe hy sy eie
kind deur die vlamme laat gaan het, daardie kind gereinig wat uit so 'n onreine
voortgekom het. Die gevolg van hierdie geloof van hom was egter dat die land
deur twee vyandige konings, Resin en Peka, bedreig is (Kohlbrugge,
1844:124-125).
Daarop het Jesaja by Agas gekom. Hy het vir die koning gepreek en gesê dat hy sy
suiweringsteorieë moes laat staan. Soos wat die koning en sy volk was [d.i.
sondaars - A.H.B.], moes hulle die ewige genade erken wat Jesaja aan hulle
verkondig het. Dan sou hulle verlos word. Daarby kon Agas ook 'n teken eis, wat
hy geweier het omdat hy God nie wou beproef nie. Agas het dit egter net gesê
omdat hy die bewys van genade wou vermy (Kohlbrugge 1844:125).
Volgens die uitleg wat Kohlbrugge (1844:126-127) daaraan gee, kom Jesaja se
daaropvolgende antwoord - die Immanuel-belofte - hierop neer: die voorstanders
van suiwering, diegene wat hulle met hulle wese teen die evangelie verset, moenie
meen dat God uit hulle 'n huis vir Dawid hoef te bou nie. Die betekenis van die
Immanuel-teken wys juis in 'n teenoorgestelde rigting, want volgens Kohlbrugge
(1884b:127) sê die teken "daß gerade da wo der Mensch überschießt mit allem
70 Hierdie term staan nie in Die Lehre des Heils nie.
71 "Theologen"

seinem Thun, so daß er anerkennt nichts damit ausrichten zu können als seine
Seligkeit verderben, Gottes Seligkeit dastehet". God se Woord alleen doen dit. Die
teken trek 'n streep deur alle menseverstand, rede, werk en godsaligheid.
Die koms van die heil is net God se werk. Kohlbrugge (1884b:127-128) maak dit
in sy verdere verklaring van die Immanuel-teken duidelik. Hy toon naamlik aan
hoe God in die maagdelike geboorte die krag van die man uitskakel: juis dan,
wanneer daar in die koninklike lyn nie een voorhande sal wees deur wie die
belofte aan Dawid verwerklik sou kon word nie, dan sal Hy vir Hom die Man op
sy troon, die beloofde Seun, verwek. Dit sal gebeur as daar ten laaste uit die
koninklike lyn slegs 'n vrou, 'n maagd, as erfgenaam oorbly, en uit hierdie maagd
sal die Christus gebore word. 'n Maagd sal swanger word en 'n seun baar -
daarmee wil die profeet sê: "Het is uit en gedaan met u en al uw heerlijkheid, o gij
koningen uit Davids huis, het is gedaan, o mannen met al uw kracht en
mogenheid" (Kohlbrugge, 1970b:79)
• By hierdie eksegese van Jesaja 7:14 moet weer 'n paar kritiese aantekeninge
gemaak word.
Weereens, soos by sy eksegese van Genesis 3:15, gaan dit vir Kohlbrugge om
die sonde van eiegeregtigheid. Agter die korrektheid hiervan moet egter 'n baie
groot vraagteken geplaas word.
Wanneer Kohlbrugge byvoorbeeld sê dat Agas graag van sy sonde verlos wou
word en vrede by God wou gehad het, maar dat hy dit langs die weg van 'n
suiweringsvuur, eiegeregtigheid dus, gesoek het, kan 'n mens hoegenaamd nie
met die uitleg saamstem nie. Inteendeel, die Bybel self leer duidelik dat Agas
deur en deur 'n afgodsdienaar was en dat hy sy eie kind deur die vuur laat gaan
het, volgens die gruwels van die nasies wat die HERE voor Israel verdryf het
(2 Kon. 16:13-14). Daarby het dit dus nie vir hom om God gegaan nie, maar
om 'n afgod (Vgl. Van Gelderen, s.a.:329).
Hier is een van die tekste waarin Kohlbrugge waarskynlik te veel lees.
Kohlbrugge het tereg te velde getrek teen die sonde van eiegeregtigheid. Dit
moet 'n mens by hom waardeer en dat hy die heil honderd persent in God se
hande wil laat. Tog kan 'n mens nie oral met sy eksegese en met sy teksgebruik
saamstem nie.
6.4.1.2.2 God se belofte: vervulling van die menslik onmoontlike

6.4.1.2.2.1 Kohlbrugge (LH: v/a 170; vgl. Kohlbrugge, 1844:87, 88) se opvatting
is dat Matteus 1 die geslagsregister van Maria beskryf en dat Lukas 3 die van Josef
gee. Volgens die geslagsregister van Matteus was Maria van die geslag van Dawid
uit Salomo. Josef daarenteen was van die geslag van Dawid uit Natan.
Hier is dit al duidelik waarheen Kohlbrugge mik: Jesus Christus moes uit Maria
met uitskakeling van Josef gebore word. Dit was noodsaaklik, want anders sou
Jesus nie die beloofde Saad van Dawid via Salomo (2 Sam. 7:12,13) kon wees nie.
As Josef werklik sy vader was, sou Hy in die verkeerde geslagslyn, in die van
Dawid via Natan, gewees het.
Van die gedagte dat Jesus die regte van Dawid deur Josef verkry het deur middel
van adopsie, wil Kohlbrugge (1844:143) niks weet nie. Hy noem dit 'n goddelose
bewering.
6.4.1.2.2.2 Later werk Kohlbrugge (LH: v/a 175) die gedagte in 6.4.1.1.2.1
genoem breër uit: die belofte van die Christus wat aan Dawid gegee is (2 Sam. 7),
het betrekking gehad op die geslagslyn wat via Salomo loop.
Die belofte moes dus in daardie lyn voortgesit word. In die verband praat
Kohlbrugge (1844:84-85) dan van "des Unmöglichsten Unmögliches". Want wat
was nou die probleem? Dit kon nie in daardie lyn voortgesit word nie, want Jakob,
die seun van Mattan van wie Matteus 1:16 praat, was die laaste kroonerfgenaam
van Dawid en die ryks- en kroonreg was uitsluitlik aan sy saad verbonde. Daardie
saad was egter 'n dogter, naamlik Maria. Die enigste oplossing was dus dat Maria,
sonder om met 'n man gemeenskap te hê, as maagd, 'n seun moes bekom, wat haar
regte, die troon van sy vader Dawid, sou erf en so oor Jakob koning sou word.
Aangesien so iets egter na die natuur 'n "Unmöglichkeit" is, was dit met die
belofte van God, met die eed aan Dawid gesweer, uit en verby - of die
Allerhoogste moes self tussenbeide tree. En dit het Hy gedoen.
In Die Lehre des Heils gebruik Kohlbrugge die term "Unmöglichen" net eenmaal
en dan ook, net soos in die vorige paragraaf, in verband met die maagdelike
geboorte. Kohlbrugge vra naamlik daar waarom die Here uit 'n maagd gebore
moes word, waarop hy antwoord: "Es gefiel Gott, nach Adams Übertretung, das
Heil aus dem Schwachen und Unmöglichen hervorgehen zu lassen" (LH: v/a 174;
my kursivering - A.H.B.). Daarmee bedoel Kohlbrugge sekerlik dat koms van die
Saad en die realisering van die heil alleen God se werk is. Vir die mens is dit nie
moontlik nie.

Waarskynlik moet Kohlbrugge se uitlating dat dit 'n goddelose bewering is dat
Jesus die regte van Dawid deur Josef deur middel van adopsie verkry het, in
hierdie konteks gesien word: miskien meen hy dat die heil, die moontlikheid
daarvan, dan nie uitsluitlik in God se hande gelaat word nie.
6.4.1.2.2.3 By Kohlbrugge se eksegese van Matteus 1 moet egter weer 'n paar
kritiese aantekeninge gemaak word.
Met sy uitleg dat dit gaan oor die geslagsregister van Maria, kan nie saamgestem
word nie. Uit vers 16 is dit baie duidelik dat dit gaan oor die geslagsregister van
Josef. Voorts kan die eksegese van Ridderbos (1970:27) onderskryf word, naamlik
dat Jesus deur die Wet as Seun van Josef beskou is en so in die geslagslyn van
Abraham en Dawid opgeneem is.
Ridderbos (1970:27) wys egter ook daarop dat Josef, dit is Dawid se huis en
geslag, op die beslissende oomblik uitgeskakel word. Dié lyn kan die Messias nie
voortbring nie. Christus moet aan Abraham en Dawid gegee word in die volle sin
van die woord, buite die natuurlike voortsetting of medewerking van Dawid se
geslag om. Josef se stamboom is dus wel deeglik bedoel as Jesus se stamboom.
Jesus se inplanting in en aansluiting aan Dawid se geslag word egter nie deur Josef
nie, maar deur God self tot stand gebring.
Groot waardering moet daarom wel uitgespreek word vir die bedoeling van
Kohlbrugge dat die koms van die Saad en die realisering van die heil alleen God
se werk is. Dit is 'n wonder waarop Ridderbos eweneens die aandag vestig,
wanneer hy sê dat die Christus gegee moet word, alhoewel sy verklaring van hoe
dit gebeur natuurlik verskil van die van Kohlbrugge.
6.4.1.2.3 God se belofte: Maria se geloof
6.4.1.2.3.1 Wanneer die leer van die maagdelike geboorte en die ontvangenis
deur die Heilige Gees by Kohlbrugge onder oë geneem word, val iets dadelik op:
die groot plek wat die geloof van Maria daarin inneem.

Die onderwerp kom ter sprake in vraag en antwoord 179 tot en met 184 van Die
Lehre des Heils, dus in ses vrae en antwoorde. In totaal word die woord "geloof"
ses maal in hierdie ses vrae en antwoorde gebruik 72 .
In sy boek oor Matteus 1 staan die geloof in die geskiedenis van die ontvangenis
eweneens sentraal 73 .
6.4.1.2.3.2 Dit is belangrik om in gedagte te hou dat hier 'n denklyn voortgesit
word.
Reeds in hoofstuk 4 (vgl. 4.3.3.2) is naamlik aangetoon dat Kohlbrugge die
wording van Christus in die Ou Testament sien as 'n geloofswording: die belofte
van die Saad kom deur die geloof van Abraham, Jakob, Rebekka, Tamar,
ensovoorts, en deur die geloof alleen.
Kohlbrugge (1844:104) beskou die maagdelike geboorte as 'n voortsetting van
daardie lyn: die geboorte van Isak, Peres, Obed en Salomo was alles "Geburt des
Glaubens". Die maagdelike geboorte is ook so, maar van 'n ander aard en op 'n
ander wyse. En in sy Kategismus (LH: a 182) skryf Kohlbrugge: die Heilige Gees
laat Maria "deur die geloof" 74 bevrug raak.
6.4.1.2.3.3 Maar as Kohlbrugge so 'n belangrike plek inruim vir Maria se geloof,
word die ontvangenis dan nie te veel van 'n menslike 75 realiteit, dit wil sê deur
mense gerealiseer nie?
Hierdie vraag moet beslis ontkennend beantwoord word, en wel op die volgende
gronde:
• Eerstens is daar die verset van die vlees.
72 Dit is die volgende: "glaubte" (LH: a 180); "geglaubt hast" (LH: a 181); "den Glauben" (LH: a 182);
"an diesem Glauben" (LH: a 182); "an Glauben" (LH: v 184); "am Glauben" (LH: a 184).
73 Hy gebruik by die ontvangenis onder andere die volgende terme: "an Glauben" (Kohlbrugge,
1844:113, 139); "beim Glauben" (Kohlbrugge, 1844: 114) en "geglaubt" (Kohlbrugge, 1844:113).
74 "an diesem Glauben"
75 In teensteling tot 'n Geestelike realiteit, dit wil sê die Heilige Gees realiseer die ontvangenis, want Hy
realiseer die geloof in Maria.

Vir Kohlbrugge staan dit vas dat die mens nie die outeur van die geloof kan
wees nie (De Reuver, 1992:16). Kohlbrugge (LH: v/a 293) omskryf geloof as
'n onvoorwaardelike onderwerping aan die mag van die Woord. Juis dit kan
die mens egter nie doen nie. Inteendeel, hy is agterdogtig teenoor God en maak
Hom tot 'n leuenaar (LH: v/a 16).
Dat die mens nie uit homself kan glo nie, sou sekerlik vir Kohlbrugge nie
alleen in heilsordelike sin nie, maar ook op heilshistoriese vlak 'n werklikheid
gewees het. En inderdaad hoor 'n mens Kohlbrugge (1844:113; my kursivering
- A.H.B.) oor die geboorte-aankondiging deur Gabriël (Luk. 1:35) sê: "Mit
dem Worte des Herrn: 'du hast Gnade bei Gott gefunden' that er ihr das Herz
auf; mit der Zusicherung: 'heiliger Geist wird auf dich kommen und Macht
eines Allerhöchsten wird dich überschatten' räumte er das Bedenken des
Fleisches weg, und bekräftigte das durch den Zusats: 'nicht wird unmöglich
sein bei Gotte irgend ein Ausspruch'."
• Tweedens beskou Kohlbrugge die geloof as Geestelike realiteit.
In sy studie oor die geloofsopvatting van Kohlbrugge toon De Reuver
(1992:21-22; vgl. Kohlbrugge, 1893c:147) aan dat Kohlbrugge die Heilige
Gees beskou as die outeur van die geloof. Hy skep die geloofsakte. Hy open
die mens se hart.
Dat die Heilige Gees die geloof skep, is vir Kohlbrugge eweneens 'n
openbaringshistoriese werklikheid, 'n realiteit in die heilshistorie van die
ontvangenis: die Heilige Gees het die geloof in die maagd verwek (LH: a 182).
Die Heilige Gees het Hom met haar gees verenig om die boodskap aan te hoor,
die Woord in die hart op te neem, haar daaraan te onderwerp en om op die
manier "by geloof" 76 swanger te word. Dit was vrug van die Gees (Kohlbrugge,
1844:114; 117). Wat vlees nie kan doen nie, dit doen die Gees: Hy onderwerp
Maria aan die Woord. Hierdie onderwerping is vir Kohlbrugge sinoniem met
geloof.
• Derdens moet Maria se geloof nie losgemaak word van die Woord nie.
Maria het nie swanger geword deur die geloof nie, maar deur haar geloof in
die Woord. So sou 'n mens Kohlbrugge se standpunt presies kon weergee,
76 "beim Glauben"

want hy (Kohlbrugge, 1844:113; my kursivering - A.H.B.) sê: toe die Here se
magswoord deur Gabriël - "jy sal swanger word" - Maria se hart ingedring het,
het sy dit eenvoudigweg in 'n eerlike en rein hart opgeneem, haar sonder
terughouding aan die Woord onderwerp en toe was sy swanger. "Deur die
geloof" 77 het sy dus swanger geword, soos Elisabet dan ook uitroep: "salig is sy
wat geglo het"; sy het swanger geword "deur en op die Woord" 78 wat sy geglo
het.
Dieselfde verband tussen geloof en Woord lê Kohlbrugge ook in Die Lehre
des Heils (LH: v/a 182) wanneer hy sê: die Heilige Gees het Maria aan die
hand van die geloof laat ontvang toe sy die ewige Woord, dieselfde Woord van
die Vader waarin 79 hemel en aarde geskape is, in haar opgeneem het.
Nie die geloof alleen regverdig die mens nie, maar sy geloof in die Woord (vgl.
HK: v/a 61). Dit geld eweneens vir die ontvangenis: deur Maria se geloof in
die Woord word sy swanger.
Dit is duidelik dat ook die sola Scriptura vir Kohlbrugge nie alleen 'n
heilsordelike grootheid is nie, maar ook 'n heilshistoriese een.
6.4.1.2.3.4 Dit is vir Kohlbrugge 'n besonder belangrike saak.
In Matteus 1:25 skryf die evangelis dat Josef Maria nie beken het totdat sy haar
eersgeborene gebaar het nie. Daarmee wil Matteus, volgens Kohlbrugge
(1844:135), elke moontlike gedagte dat die Seun nie uit die Heilige Gees
gegenereer, 'n rein vrug van die geloof is nie, in die kiem smoor. Matteus skryf dit
tot beskutting van die waarheid dat God sy Seun gebore laat word het uit 'n vrou;
dat die maagd Hom ontvang en gebaar het "aan die hand van die geloof" ("an
Glauben"); dat dit nie deur die wil van die vlees of deur die wil van die man was
nie (Kohlbrugge, 1844:139).
Die laaste deel van hierdie stelling, dat dit nie deur die wil van die vlees of deur
die wil van die man was nie, onthul waarom dit vir Kohlbrugge so belangrik is:
77 "an Glauben"
78 "durch das Wort und auf dem Worte"
79 "Worin" (LH: a 182).

daarmee word vlees geheel en al uitgeskakel in die koms van die Saad. Hy kom
enkel en alleen as vrug van die Gees: aan die hand van die geloof!
6.4.1.2.3.5 Vir Kohlbrugge is hierdie geloof van Maria noodsaaklik.
Hy stel dit onomwonde: Christus kon Hom as Here uit die hemel op geen ander
wyse in die mens se toestand bevind of hier benede kom as juis deur die geloof
nie, die geloof wat al middel is waardeur alles rein en heilig kan bly (LH: v/a 184;
vgl. Kohlbrugge, 1844:116).
Die geloof van Maria het vir hom alles te make met die onbevlekte ontvangenis:
daardeur alleen bly alles rein en heilig. Dit is deur die geloof alleen en as sodanig
geen prestasie hoegenaamd van die mens nie.
6.4.1.2.4 God se belofte: die mens se toestand
6.4.1.2.4.1 Die Here Jesus het deur sy geboorte in die mens se "toestand" gekom.
Die woord "toestand" ("Zustand") kom verskeie kere in Die Lehre des Heils voor,
14 maal om presies te wees. In die subafdeling oor die geboorte kom dit 12 keer
voor 80 . Ses maal praat hy van "unserem Zustand" en twee keer van "meinem
Zustand" waarin die Here gekom het.
6.4.1.2.4.2 Wat bedoel Kohlbrugge met hierdie "toestand"?
Kohlbrugge laat geen ruimte vir twyfel hieroor nie: die mens is vlees. Dit is sy
toestand en in hierdie toestand het die Here verkeer (LH: a 186). Hy verwys dan na
Johannes 1:14 en 1 Johannes 4:2 om dit te staaf (LH: a 185).
Wat hierdie vlees-wees behels, stel hy duidelik: "das ist, nicht Geist, demnach
gänzlich Gottes entäußert, dem Tode und dem Teufel anheimgefallen" (LH: a
186). Dit is 'n toestand "der Sünde" (LH: a 191; vgl. a 192). Dit beteken vir
Kohlbrugge om nie regverdig voor God te wees nie, om nie in ooreenstemming
met die Wet te wees nie, dit wil sê om in so 'n toestand te wees dat die Wet teen 'n
mens is (LH: v/a 287).
80 LH: a 184 (2x), v 185 (2x), a 186 (1x), a 191 (2x), a 192 (2x), a 193 (1x), a 194 (2x), a 287 (1x), v
314 (1x).

Met hierdie beskrywing van die vleeswording van Christus, van sy koms in "ons
toestand", wil Kohlbrugge beslis nie die sondeloosheid van sy menslike natuur
bevraagteken nie. Inteendeel, hy verklaar uitdruklik dat die Here in hierdie
toestand verkeer het, maar Hy was "dennoch insofern nicht, was wir waren, als Er
es für uns tat, Er aber an und für Sich der Herr im Himmel war" (LH: a 186; vgl.
hfst. 5 vir 'n breedvoeriger bespreking van hierdie kwessie).
6.4.1.3 Die Wet en die geboorte
6.4.1.3.1 Hoe die Wet in die geboorte opgerig is 81
Die mens se "toestand" kom daarop neer dat hy nie in ooreenstemming met die
Wet is nie.
Weer onderstreep Kohlbrugge dat die mens verplig is om in ooreenstemming met
die Wet te wees, maar dat hy dit nie is nie (LH: a 190).
God se Wet moes egter nagekom en vervul word, aldus Kohlbrugge, omdat dit van
God is (LH: a 190). Daarom het God sy Seun as "Tweede Adam" ("andere
Adam") 82 na die aarde toe gestuur om te herstel wat ons 83 en Adam bederf het (LH:
a 189), naamlik die Wet.
Omdat die mens die Wet bederf het, was dit God se wil dat Hy "unter Gesetz" 84
geword het (LH: a 189). In hierdie uitdrukking lê uitgesproke dat die Here Jesus
gekom het "in unserem Fleisch und in unserer Schwachheit für uns" om die wil
van God te doen (LH: v/a 190). Hy het die Wet vervul as die mens se
plaasvervanger, as Tweede Adam.
81 Hierdie opskrif kom uit vraag 189, wat lui: "Wie hat Gott durch die Geburt unseres Herrn Jesu Christi
das Gesetz aufgericht?" (LH).
82 Die uitdrukking "andere Adam" kom in Die Lehre des Heils net in die onderafdeling oor die geboorte
voor (vgl. LH: a 189, a 191).
83 Soms is dit onvermydelik om die woord "ons" te gebruik, aangesien Kohlbrugge dit so veelvuldig in
Die Lehre des Heils gebruik.
84 Kohlbrugge plaas self die uitdrukking tussen aanhalingstekens.

6.4.1.3.2 Hoe die sonde daardeur uit die midde verwyder is 85
Hier kom die mens se toestand na die sondeval weer ter sprake (vgl. 6.4.1.1.4):
deurdat Christus in hierdie vlees, in hierdie toestand, gekom het, het Hy dit
opgehef. Kohlbrugge beskryf ook hoe dit gebeur het: "denn als der andere Adam
wurde Er von Gott 'Sünde' gemacht für uns, und so hat Er, das Lamm Gottes, die
Sünde der Welt aufgehoben und hinweggenomen" (LH: v/a 191). As Tweede
Adam het Hy die vorige toestand opgehef, verwyder.
6.4.1.3.3 Hoe die mens daardeur weer in geregtigheid voor God gestel is 86
Omdat Christus tot sonde gemaak is vir ons, het ons 87 geword "seine
'Gerechtigkeit Gottes' in Ihm" (LH: a 192). Hierdie geregtigheid beteken dat ons in
'n toestand is wat na God se welbehae, wil en Gees is (LH: v/a 193). Dit is 'n
toestand van in-ooreenstemming-met-die-Wet-wees, 'n toestand waarin die Wet
nie teen ons is nie (LH: v/a 287). Ons is dus terug in die toestand waarin Adam
oorspronklik was (LH: a 192).
Omdat Christus as Tweede Adam in ons gevalle toestand was en daarin gedoen
het wat ons moes doen, keer die paradystoestand terug. Ons kry deur Christus 'n
verplasing.
6.4.1.4 Die troos 88 van die geboorte
85 Hierdie opskrif kom uit vraag 191, wat lui: "Wie hat Gott durch die Geburt unseres Herrn die Sünde
aus Mittel getan?" (LH).
86 Hierdie opskrif kom uit vraag 192, wat lui: "Wie hat Gott durch Christi Geburt den Mensch wieder in
Gerechtigkeit hingestelt?" (LH).
87 Hier kan gesien word dat die uitdrukking "'n mens" heeltemal te algemeen sou wees. Dit sou op
algemene versoening dui. Daarom word eerder in navolging van Kohlbrugge se Die Lehre des Heils
"ons" gebruik.
88 Ook by al die ander onderafdelings van deel 2 van Die Lehre des Heils, met uitsondering van die oor
die hemelvaart, kom die woord "troos" voor: daar word gevra na die troos van die getuienis (LH: v/a
207), van die dood (LH: v/a 215), van die opstanding (LH: v/a 249) en van die regering van Christus
(LH: v/a 265).

6.4.1.4.1 In die laaste vraag in hierdie afdeling, vraag 194, word 'n woord gebruik
wat ook bekend is in die Heidelbergse Kategismus, naamlik "troos".
Kohlbrugge vra na die troos van die geboorte van Christus (LH: v 194).
6.4.1.4.2 Kohlbrugge (LH: a 194) vat die troos van die geboorte in twee punte saam.
Hoewel die gelowige voel en bespeur dat hy vlees is, mag hy hom hierop
verlaat:
• eerstens dat Christus hom van sy toestand verlos het, juis omdat Hy in
daardie toestand die wil van die Vader gedoen het; en
• tweedens dat die gelowige God se wil doen wanneer hy glo dat God sy Seun
met hierdie doel gestuur het.
In hierdie twee punte staan twee sake uit:
• Christus is die inhoud van die troos; en
• die wil van die Vader, dit is die wil van God. Wat van die Wet word, is vir
Kohlbrugge 'n ontsaglike belangrike saak.
6.4.2 Van die getuienis van ons Here 89
6.4.2.1 Inleiding
In hierdie onderafdeling oor die getuienis van die Here Jesus Christus gaan dit vir
Kohlbrugge om sy profetiese amp. Daarom deel Stiasny (1935:75-79) dit ook onder
die werk van Christus as profeet in.
Verder: die Here is 'n God van alle vertroosting (LH: a 1); die Heilige Gees troos met sy leer van
geregtigheid (LH: a 51); die Name wat Christus in die Bybel dra is troosvol (LH: v/a 270); ons moet
ons nie troos met ons wedergeboorte nie, maar met die ewige trou en ontferming van God (LH: v/a
320); die Heilige Gees troos met die heilsgoedere (LH: v/a 374).
89 Die opskrif in die oorspronklike lui: "Von unseres Herrn Zeugenissen" (Kohlbrugge, 1930:40).
Hierdie onderafdeling strek vanaf vraag en antwoord 195 tot en met 209.

Antwoord 195 (LH) is 'n verwysing na die salwing en toerusting met die Heilige
Gees: God het sy Gees op Christus laat rus en deur hierdie Gees het Hy die werk
verrig. Die Vader skenk dus die Gees en in gemeenskap met die Gees getuig Christus.
Kohlbrugge maak meermale in sy preke melding van hierdie salwing. Hy verklaar in
hierdie verband (Kohlbrugge, 1991a:81): die evangelis Matteus het in sy derde
hoofstuk laat sien hoe Jesus as Profeet gesalf is met die Heilige Gees en deur die
Vader as sy Seun geproklameer is, sodat ons sal weet dat dit wat Hy spreek, uit die
hart van die Vader voortkom en dat Hy slegs spreek wat Hy van die Vader gehoor het.
Die getuienis van Christus sluit sy doen en leer in (LH: a 195 en a 204). Hy getuig dus
deur sy dade en sy woorde.
Deur hierdie getuienis handhaaf Christus die regte kennis van God en die eintlike
betekenis van sy Wet (LH: a 195). Dit is die inhoud van sy profetiese getuienis wat Hy
deur sy doen en leer by sy hoorders wil tuisbring. Kohlbrugge gaan in die res van die
onderafdeling dieper op dié twee punte in.
6.4.2.2 Die Goddelike Drie-eenheid en die getuienis
Wat hier weer - soos by die deel oor die geboorte (vgl. 6.4.1.1) - dadelik opval, is die
trinitariese aanpak. Die Vader en die Gees word betrek by die getuienistaak van
Christus:
• Die Vader laat sy Gees op Christus rus (LH: a 195) en God (die Vader) rig
deur Christus se getuienis die Wet weer op (LH: v 195), verwyder die
sonde uit die midde (LH: v 204) en stel die gelowige weer in geregtigheid
(LH: v 205).
• In die Gees van die Vader het Christus, deur sy getuienis, die regte kennis van
God en die eintlike betekenis van die Wet gehandhaaf (LH: a 195). Deur sy
getuienis deel Christus sy Gees mee en word die Wet deur die mens reg
toegepas. So word die sonde uit die midde verwyder (LH: v/a 204).
6.4.2.3 Die Wet en die getuienis

6.4.2.3.1 Hoe die Wet in die getuienis weer opgerig is 90
6.4.2.3.1.1 Deur die regte kennis van God te handhaaf
Kohlbrugge praat van 'n regte kennis van God (LH: a 195). Dit impliseer dat daar
ook 'n valse kennis bestaan. Na beide moet hier gekyk word:
• Christus bring, deur sy getuienis, die regte kennis van God by die mens tuis.
Hy handhaaf die regte kennis van God (LH: a 195). Christus is dus vir
Kohlbrugge die bron van hierdie suiwer Godskennis.
Die suiwer Godskennis openbaar God as "ons God en liefhebbende Vader"
danksy Christus (LH: a 196).
In hierdie kennis is God alleen aan die werk. Hy bewerk dit dat die mens
ooreenkomstig sy Wet is (LH: a 280). Hy is die Een "von dem wir in Christo
alles haben, was uns für das dieseitige und jenseitige Leben frommt" (LH: a
196). "Alles" en "Christus" kom meermale so saam voor in die werke van
Kohlbrugge. In vraag en antwoord 154 (LH) verklaar hy byvoorbeeld dat die
mens in Christus se gemeenskap alles het om in ooreenstemming met die Wet
te kan wees. In Christus skenk God dus genoeg, ja alles wat nodig is. Daar
hoef nie nog iets by te kom van die kant van die mens nie.
• Teenoor die regte staan die valse Godskennis 91 .
Van hierdie kennis is die mens die bron: "Aus uns selbst [my kursivering -
A.H.B.] vertrauen wir Ihm nicht als unsrem Vater; wir sehen Ihn vielmehr als
einen Gott an, für den wir uns abzuplagen haben, daß Er nicht sauer sehen"
(LH: a 197).
Teenoor die ware Godskennis wat God laat sien as Vader en daarby as 'n
liefhebbende Een, vertrou die valse Godskennis Hom nie as Vader nie, maar
beskou Hom as 'n God vir wie die mens hom moet afsloof, sodat Hy nie nors
90 Hierdie opskrif kom uit vraag 195 wat lui: "Wie hat Gott durch Christi Zeugnis das Gesetz
aufgericht?" (LH)
91 Kohlbrugge gebruik nie hierdie uitdrukking in Die Lehre des Heils nie. In vraag 197 (LH) stel hy dit
so: "Was halten wir denn aus uns selbst von Gott?"

word nie (LH: a 197). Die mens het altyd die verkeerde gedagtes oor God. Die
"gezindheid" wat "aan de menslijk hart eigen" is, is "dat God een leeuw of een
beer is, die ons dreigt te verscheuren" (Kohlbrugge, 1994:189-190).
Waar Christus leer dat God "in Christus" alles skenk, daar laat die valse kennis
Hom sien as 'n God vir Wie die mens ("wir") homself moet afsloof (LH: a
197). Nie God nie, maar die mens is hier aktief. Hy sien God as 'n harde Heer
wat 'n mens met werke moet versoen (Kohlbrugge, 1992f:223). Die gesindheid
wat steeds in die mens is, is die volgende: "Ik moet nog iets doen, dan eerst zal
God mij genegen zijn" (Kohlbrugge, 1994:189).
6.4.2.3.1.2 Deur die werklike betekenis van die Wet te handhaaf
Die Here Jesus handhaaf deur sy dade en leer benewens die regte kennis van God
tweedens ook die regte betekenis van die Wet:
• In sy getuienis openbaar Christus wat die bedoeling van God met sy Wet is.
Die bedoeling of oogmerk van die Wet is om mense tot 'n bepaalde
"erkenning" te bring: hulle moet naamlik erken dat hulle, hoewel verlore en
doemwaardige mense, in Christus by God in genade aangeneem is, sodat hulle
in sy Wet sou wandel, aan sy hand, na sy Gees en nie na hulle goeddunke nie
(LH: v/a 198).
Enersyds beoog die Wet dat die mens sy eie verlorenheid en doemwaardigheid
sal erken. Andersyds wil die Wet die mens bring tot die erkenning dat hy
nogtans, ondanks sy eie verlorenheid en doemwaardigheid, by God in genade
aangeneem is. Enersyds is die bedoeling van die Wet om die mens tot
erkenning van sy wetsverbreking te bring. Andersyds is die bedoeling van die
Wet om die mens tot die erkenning te bring dat hy, ondanks sy
wetsverbreking, nogtans in die Wet wandel. Dit klink na 'n groot
teenstrydigheid, maar die oplossing daarvan lê in die woorde "in Christus": "In
Christus" is die mens by God in genade aangeneem en die gevolg 92 van hierdie
"in Christus" is dat die mens, aan die hand van Christus, in sy Wet wandel. "In
Christus" skenk God immers "alles" wat nodig is om in ooreenstemming met
die Wet te wees.
92 "Damit" (LH: a 198) lui 'n gevolgsin in.

• Hierdie getuienis van Christus roep die teenspraak van die mens op (LH: v/a
199).
In sy prediking het Christus alle menslike pogings om self weer tot God te
kom, veroordeel. Hy het ook alle vroomheid van die vlees, die ganse
heerlikheid van die werke van 'n eiewillige godsdiens, veroordeel. Hy het aan
die vlees geen eer, geen geregtigheid, geen houvas gelaat nie. Sy verkondiging
het die mens alles wat goed is, ontsê. Hierdie prediking is egter steeds
teëgespreek, want vlees glo nie dat dit vlees is, dat dit niks Goddeliks kan of
wil, dat dit met sy bedenkinge vyandskap teen God is nie. Vlees glo nie dat in
die vlees vir God 'n genoegdoening deur versoening gebring moet word nie en
kom daarom nie na Christus, wat in die vlees gekom het nie. Vlees glo nie dat
elke sonde die ewige verdoemenis oor dit bring nie; dit weet nie eens dat
ongehoorsaamheid teen die geloof in die Woord, dit is Christus, die vreeslikste
van alle sonde is nie. Vlees glo nie dat die Woord alleen alles vermag en dat
die ganse saligheid, dat alle heil alleenlik in daardie Woord lê nie. Vlees wil
die saligheid in eie hand hê. Dit wil nie gered word deur God se hand, dit wil
sê deur Christus, nie. Dit beskou ditself as vroom genoeg en opreg
(Kohlbrugge, 1992d:349-351).
Die mens wil die getuienis van Christus dat hy totaal niks is nie en alleen uit
genade gered word, nie glo nie. Hy staan die getuienis altyd teë, want hy wil
tog iets wees (Kohlbrugge, 1981:117). Sou Christus geprofeteer het dat die
mens vroom is en daarom salig word, sou hy 'n goeie Messias in die oog van
die mens gewees het. Slaan Hy die mens met sy aanmatiging egter neer tot in
die hel, beskou die mens Hom nie as 'n goeie Christus nie (Kohlbrugge,
1981:174-175).
Agter die verwerping van Christus se getuienis sien Kohlbrugge dus die
ongeloof en die eiewaan van die mens.
Teenoor Christus se uitleg van die Wet staan dié van die mens: die getuienis
van Christus kom daarop neer dat die mens verlore en doemwaardig is en
daarom alleen in Hom in gehoorsaamheid aan die Wet wandel (LH: a 199).
Daarenteen het die mens 'n totaal ander mensbeskouing: hy meen dat hy 'n
godvrugtige persoon is wat God alleen aanbid, sy Naam heilig en elkeen gee
wat hom toekom. Hy beskou homself as eerlik, kuis en gehoorsaam en wil nie
daarvan weet dat hy die teendeel is nie (LH: v/a 200). Wanneer hy 'n slag van
sy verkeerdheid bewus word, dink hy dat hy dit self weer goed kan maak en

ly hy steeds in sy eie vroomheid glo (LH: v/a 201; vgl. Kohlbrugge,
1992e:395).
Volgens die mens se uitleg van die Wet, soos Kohlbrugge dit weergee, vind
daar baie duidelik 'n verskuiwing van bedoeling plaas: waar die Wet Christus
bedoel, bedoel dit volgens die mens homself. Anders gestel: waar die Wet
Christus beoog as Bewerker van die mens se saligheid, neem die mens die Wet
self ter hand om eiehandig sy heil uit te werk.
• Die getuienis van Christus leer die juiste handhawing van die Wet (LH: v 202).
Wat bedoel Kohlbrugge met die "rechte" handhawing van die Wet (LH: v
202)? En is daar dan ook 'n onjuiste manier om die Wet te probeer handhaaf,
wat deur Christus afgewys word? Kohlbrugge gee self die antwoord hierop in
antwoord 202 (LH). Weliswaar gebruik hy nie die uitdrukking "verkeerde"
handhawing van die Wet nie, maar tog staan dié twee maniere van
wetshandhawing baie duidelik in laasgenoemde antwoord teenoor mekaar. In
antwoord op die vraag wat volgens die getuienis van Christus die regte
handhawing van die Wet is, sê Kohlbrugge naamlik: "Diese, daß man solcher
Frömmigkeit ... nicht huldige, sondern 93 nach dem Geist des Gesetzgebers mit
dem Gesetze einhergehe" (LH: a 202). Aan die een kant staan dus "solcher
Frömmigkeit" en in teenstelling daarmee die omgang met die Wet "na die
Gees" 94 . "Solcher Frömmigkeit" slaan terug op vraag en antwoord 200 en 201,
die poging van die mens om self die Wet te wil oprig. Dit mag nie gedoen
word nie, die mens moet na die Gees van die Wetgewer met die Wet omgaan.
In antwoord 198 (LH) kom die uitdrukking "nach Seinem Geiste" voor. Dit
werp lig op die betekenis van die "nach dem Geiste" in antwoord 202, want
daar kan die "na sy Gees" so omskrywe word: wie in Christus is, wandel na sy
Gees. Opmerklik genoeg staan "nach Seinem Geiste" daar ook in teenstelling
met iets anders, naamlik met "nach unserem Dünkel". In die lig hiervan kan
antwoord 202 so verklaar word: wie in Christus is, is by die juiste handhawing
van die Wet en gaan na die Gees van die Wetgewer met die Wet om.
Hierdie verklaring van vraag en antwoord 202 kan maklik bewys word met
ander stukke uit die werke van Kohlbrugge. So sê hy (Kohlbrugge, 1897a:97;
93 "Sondern" lui 'n teenstelling in. Dit word vertaal met "maar" of met "inteendeel".
94 "Nach dem Geiste"

vgl. Kohlbrugge, 1992c:259) in 'n preek oor 2 Korintiërs 3:17: Christus "ist
uns alles das, was das Gesetz nach Heiligem Geiste ist, will und bezweckt. Die
Gerechtigkeit, die innere und äußere Heiligkeit, welche das Gesetz will, ist uns
alles der Herr".
Die teenstelling Gees-mens, en die juiste handhawing van die Wet teenoor
onjuiste handhawing daarvan, kom keer op keer in die geskrifte van
Kohlbrugge voor. In 'n homilie oor Galasiërs 5:16, 17 sê hy (Kohlbrugge,
1888b:81-82; vgl. Kohlbrugge, 1992b:484): Christus leer die mens deur sy
Gees die Wet heeltemal anders en veel heerliker verstaan. Met sy verstand
neem die mens die Wet so op dat as hy nie ook dit en dat daarby voeg nie, hy
nie salig kan word nie. Daarenteen leer Christus dat Hy alles wat die Wet eis
vir die mens volbring en vervul het. Daarom gee Hy die mens sy Gees, sodat
hy onwrikbaar op Christus reken en die vervulling van die Wet rustig aan Hom
alleen oorlaat.
Christus is vir Kohlbrugge (Kohlbrugge, 1991a:81-82) nie alleen die
Wetgewer, die Een wat die Wet op Sinai gegee het nie. In sy Bergpredikasie
tree Hy ook op as Uitlegger van die Wet. In sy prediking aldaar ruim Hy eers
die farisese ingesteldheid uit die weg wat in die hart van alle mense aanwesig
is en handhaaf die Wet van God in sy geestelikheid. Hy ontbloot die mens met
al sy roem tot op die bodem van sy hart, hou hom die geregtigheid voor wat
alleen voor God geld en die vrug daarvan, en plaas die mens midde-in die
goeie werke wat nuttig en aangenaam is voor God en mense. Voor hierdie
prediking stort alle afgode van menslike waan en roem, van vleeslike
heiligmaking en aanmatiging neer.
6.4.2.3.2 Hoe die sonde deur die getuienis van Christus uit die midde verwyder is 95
• In antwoord 204 (LH) praat Kohlbrugge van 'n verkeerde gesindheid ten
opsigte van die Wet en 'n verkeerde toepassing van die Wet.
Daarmee bedoel hy (Kohlbrugge, 1888b:39; vgl. 1992b:436 en ook 1994:189)
die gesindheid dat die mens self die gebooie moet vervul as hy God
welgevallig wil wees. Die mens se gesindheid, aldus Kohlbrugge (1888b:85;
95 Hierdie opskrif kom uit vraag 204 wat lui: "Wie hat nun aber Gott durch das Zeugnis Christi die
Sünde aus dem Mittel getan?" (LH)

vgl. 1992b:488), is om die Wet en die gebooie van God in eie hand te hou, ten
einde dit met behulp van die genade te vervul.
Hierdie gesindheid word ingegee deur die vlees, wat die genade van God
vyandig is (Kohlbrugge, 1888b:39; vgl. 1992b:436). "Vlees" is die toestand
waarin die mens deur die val van Adam verval het (Kohlbrugge, 1888b:85;
vgl. 1992b:488), die toestand toe die mens sonder God in die wêreld was en
Hom nogtans gelyk wou wees (Kohlbrugge, 1888b:39; vgl. 1992b:436).
Die sonde ontstaan deur verkeerde gesindheid ten opsigte van die Wet (LH: a
204). Hierby moet veral gedink word aan die standpunt van Kohlbrugge
(1992d:350; vgl. ook 1897b:164) dat ongeloof aan die Woord, Christus, die
vreeslikste van alle sonde is.
Verkeerde toepassing hou vir Kohlbrugge in - so kan afgelei word uit wat gesê
is - dat die mens, vanweë sy verkeerde gesindheid, die Wet nou self ter hand
neem om sy heil te bewerk.
• Hoe kom, volgens Kohlbrugge, die regte gesindheid ten opsigte van die Wet
en die juiste toepassing daarvan dan tot stand?
Waar die verkeerde gesindheid ingegee word deur die gevalle vlees, daar het
die juiste gesindheid 'n totaal ander herkoms en bron: die getuienis van
Christus. Deur dade en leer deel Hy die Gees van die Wet mee en moet die
verkeerde gesindheid ophou (LH: v/a 204).
Weer staan vlees teenoor Gees: die verkeerde gesindheid van die mens
enersyds en daarteenoor die Gees wat die verkeerde gesindheid laat ophou.
Dit sal sekerlik korrek wees om, in die lig van wat tot hiertoe onder 6.4.2 gesê
is, Kohlbrugge se standpunt so deur te trek na hierdie punt: die getuienis van
Christus deel die Gees mee en die Gees van die Wet bring Christus. Die
Heilige Gees oortuig die mens daarvan dat die bedoeling van die Wet Christus
is en dat die mens in Hom ooreenkomstig die Wet is. So word die
verskriklikste sonde, die sonde van ongeloof aan die Woord, die sonde van die
Wet in eie hand te wil neem, uit die midde verwyder. Wie dit so sien, het die
regte gesindheid en pas die Wet reg toe.

6.4.2.3.3 Hoe die mens deur die getuienis van Christus weer in geregtigheid voor God gestel is 96
Kohlbrugge opper hierdie saak in vraag en antwoord 205 (LH): die mens is in
geregtigheid voor God gestel, as by hom 'n gesindheid ontstaan wat "na God" is en as
by hom 'n toepassing van die Wet "na Gees" is. Daartoe bring die getuienis van
Christus hom.
Hieruit kan afgelei word dat die mens in geregtigheid voor God gestel is as hy glo dat
die Wet Christus bedoel en nie die mens nie.
6.4.2.4 Die samevatting van die getuienis 97
In vraag en antwoord 206 (LH) vat Kohlbrugge die getuienis van Christus in drie
punte saam:
• Eerstens die getuienis van Christus aangaande die mens:
Hy is "niks" nie. Die armes vir wie die saligheid bedoel is, beskryf Kohlbrugge
(Kohlbrugge, 1991a:83-84) as die geestelik armes. In hul hart het hul geen
hulp, krag of steun buiten die enige, lewende God nie. In hulself het hul geen
geregtigheid nie. Dit ontbreek hulle aan alles. Hulle kan op niks anders as
sonde en magteloosheid wys as hulle na hulself kyk nie. In hulself is hulle niks
nie, 'n egte nul, alle goeie onwaardig, ja eerder doemwaardig. Vanweë hulle
baie oortredings en hulle algehele verdorwenheid moet hulle soos bedelaars
voor die poort van genade lê en by God pleit om Hom oor hulle te ontferm.
• Tweedens die getuienis van Christus aangaande God:
Aan 'n mens wat "niks" is nie, skenk God "alles", naamlik lewe en saligheid.
Dit gee Hy "in Christus" uit genade.
• Derdens die getuienis van Christus aangaande Homself:
96 Hierdie opskrif kom uit vraag 205 wat lui: "Und wie hat Gott durch Christi Zeugnis uns in
Gerechtigkeit gestellt?" (LH)
97 Opskrif n.a.v. vraag 206 (LH).

Terwyl die mens "niks" is nie, is Christus "alles" in almal. En terwyl die mens
ondanks al sy vroomheid "God tog verlaat", word hy "in Christus" "weer tot
God gebring".
6.4.2.5 Die troos van die getuienis 98
6.4.2.5.1 Net soos in die geval van die onderafdeling oor die geboorte, eindig ook
hierdie een met die vraag na die troos: hoe troos die getuienis 'n mens?
(LH: v/a 207)
6.4.2.5.2 Weereens (vgl. 6.4.1.3.2) is die inhoud van die troos dit wat God "in
Christus" gedoen het: Hy het Homself "in Christus" aan die wat sy vyande
was, as ewige vriend gegee (LH: a 207). Die geheim van sy ewige
vriendskap lê daarom in die "in Christus".
God gee Homself vir mense wat sy vyande was (LH: a 207), dus vir
onwaardiges:
"God het die wêreld liefgehad," sê Jesus vir Nikodemus. Waarom, so vra
Kohlbrugge (1855a:48), het Hy nie gesê "So lief het God sy volk gehad"
nie? Omdat dit vir Nikodemus geen troos sou gewees het as hy later tot
kennis van sy verlorenheid sou gekom het nie, antwoord hy dan. Want wie
'n arm sondaar geword het, kan homself niks meer aanmatig nie; hy is saam
met die wêreld op een hoop gewerp. Dat hier dus "wêreld" staan, vervolg
Kohlbrugge (1855a:50), is gesê tot troos van hulle wat op niks kan wys
waardeur hulle op die genade sou kon aanspraak maak nie.
6.4.2.5.3 Wanneer God Homself in Christus "gee", moet die mens erken dat hy
"niks" is nie en dat alles alleen God se "ontferming" is. Die mens troos hom
met die ontferming van God (LH: v/a 207). Dat hy hom daarmee en nie met
sy wedergeboorte nie troos, is juis 'n kenmerk van sy wedergeboorte (LH:
v/a 320).
God is 'n Ontfermer (LH: a 1). Hierdie ontferming het alles met Christus te
make. Dat God 'n Ontfermer is, blyk immers juis uit die feit dat Hy sy Seun
gegee het (LH: v/a 2) en sy ontferming is 'n ontferming "in Christus" (LH: a
310).
98 Opskrif n.a.v. vraag 207 (LH).

In sy getuienis gee Christus "bewys" van hierdie ontferming. Die grootste
bewys daarvan is dat Hy vlees geword het. Verdere bewyse wat Hy gee, is
dat die blindes siende geword het, die lammes geloop het, die melaatses
gereinig is, die dowes gehoor het, die dooies opgewek is en aan die armes
die evangelie gepreek is. Diegene wat hulle nie aan Hom geërger het nie,
het salig geword. Wie tot Hom gekom het, het Hy nie uitgewerp nie. Orals
het Hy vermoeides en belastes vergiffenis van sondes geskenk en so het Hy
tollenaars en hoere aangeneem. Hy het aan almal goed bewys en alles
goedgemaak (LH: v/a 208). In die geskiedenis van Saggeus (Luk. 19:1-10)
vind Kohlbrugge (1992f:120) 'n heerlike bewys daarvoor dat die Here Hom
oor "sondaars" en nie oor "regverdiges" nie ontferm.
In die ontferming gaan dit dus steeds vir Kohlbrugge om dit wat Christus
gedoen het. Wie hom daarom troos met God se ontferming, troos hom met
Christus.
6.4.3 Van die kruisdood van ons Here 99
6.4.3.1 Inleiding
In die onderafdeling oor die kruisdood van die Here Jesus Christus gaan dit
vanselfsprekend oor sy werk as Hoëpriester.
Kohlbrugge verwys dikwels na Christus se amp as Hoëpriester (vgl. bv. Kohlbrugge,
1884a:14). Hy sien ook in die Ou-Testamentiese hoëpriester, Aäron, 'n heenwysing na
Christus (Kohlbrugge, 1890:20-21). Christus is die Hoëpriester na die orde van
Melgisedek (Kohlbrugge, 1994:9).
6.4.3.2 Die Goddelike Drie-eenheid en die kruisdood
Soos in die vorige onderafdelings sien Kohlbrugge ook hier in die dood van Christus
die Vader en die Gees aan die werk:
99 Hierdie opskrif lui in die oorspronklike: "Von unseres Herrn Tod am Kreuz" (Kohlbrugge, 1930:44).
Hierdie onderafdeling begin by vraag en antwoord 209 en gaan tot en met 239.

• Die Vader het Hom gesalf en gegee as volkome Hoëpriester (Kohlbrugge
1889b:32; vgl. ook 1992c:421; 1888a:57).
Die Vader het sy eie Seun in die dood oorgegee (LH: a 211). Lukas 23:46
vertaal Kohlbrugge (1981:217; vgl. 1898b:302-303; my kursivering - A.H.B.)
nie met "Vater, in deine Hände befehle ich meinen Geist" nie, maar: "Vater, in
deine Hände will ich meinen Geist übergeben". Daarmee vestig hy sy hoorders
se aandag daarop dat, hoewel Christus uit eie mag sy lewe afgelê het, Hy
nogtans in die volste afhanklikheid van die Vader gebly het. Daarin kan gesien
word dat die ganse werk van die verlossing, in die besonder die laaste, hoogs
gewigtige daad van die sterwe van die Here Jesus, van die Vader uitgegaan
het: daartoe het die Vader die Seun gestuur en daartoe het Hy van die Vader
Self uitgegaan. Christus het niks gedoen sonder die Vader nie. So was dan ook
sy sterwe, hoewel vrywillig, nie eiewillig nie, maar in volkome
gehoorsaamheid aan die wil van die Vader. Die Vader het sy Seun gegee ter
versoening van die sondes (Kohlbrugge, 1992e:173). Die Vader was ook die
Een wat die almagtige Gees met sy menigvuldige genade en gawes gestuur het
om Christus toe te rus vir sy taak. Die Gees is aan die Seun gegee nie met mate
nie, maar in alle volheid (Kohlbrugge, 1884a:54-55).
Agter die lyding en sterwe van die Here Jesus sien Kohlbrugge dus die Vader
staan: dit was sy wil; Hy het sy Seun daarvoor toegerus; Hy het Hom daartoe
gestuur; en Hy het Hom oorgegee in die dood.
• Wat opval, is die feit dat die Heilige Gees nie eenmaal genoem word in hierdie
onderafdeling van Die Lehre des Heils nie. Dit beteken egter sekerlik nie dat
die Heilige Gees nie vir Kohlbrugge 'n prominente plek inneem in die lyding
van Christus nie. Inteendeel, in sy ander werke kom die Gees herhaaldelik ter
sprake wanneer dit gaan oor die lyding van Christus.
So wys Kohlbrugge (1993:150) daarop dat dit deur die Gees in Hom was dat
Christus getrou gebly het aan die Woord. Die krag van die Heilige Gees was
op Jesus om Hom met sy hart aan die wil van God, aan die gebooie van die
Vader gebonde te hou (Kohlbrugge, 1884a:8).
Deur die Heilige Gees het Christus aan God die verskuldigde geloof, die
gehoorsaamheid gebring. Dit is soos die apostel (Heb. 9:14) skryf: Christus het
Hom deur die ewige Gees onbestraflik aan God opgeoffer (Kohlbrugge,
1981:60; 1898b:72).

Die Heilige Gees het dit in die ewige Raad tot saligheid op Hom geneem om
die Middelaar so in sy gesindheid te bepaal, te plaas, te hou, te sterk, te troos,
dat Hy in die gevoel na die wil van God, van die Gees, standvastig gebly het in
die gloed van die toorn van God (Kohlbrugge, 1884a:247-248). Die Heilige
Gees het die geloof in Hom gewerk en so het Christus, terwyl Hy deur die
vloede van God se toorn en die magte van die duisternis heen moes gaan, sy
gebede en smekinge geheg aan die beloftes van die Vader (Kohlbrugge,
1884a:11). In die ewige Gees het Hy Hom gebuig onder die vloek en in die
ewige Gees het Hy die toorn van God, die ganse, verskriklike toestand van
vervloek-wees, verdra (Kohlbrugge, 1898a:62; Kohlbrugge, 1992c:133). Deur
die Heilige Gees het Hy gehoorsaam gebly, ondanks ontsaglike lyding
(Kohlbrugge, 1890:21).
Volgens Kohlbrugge (1981:60-61; vgl. 1898b:72) het die Heilige Gees Hom
wel in Getsemane, by die nadering van die ontsaglike lyding, "enthielt". Dit
moet egter nie verstaan word as sou die ewige Gees nie in Hom gebly het nie,
want dit kan gesien word in Jesus se gebedsworsteling aldaar. Wat dit wel
beteken het, is dat die Gees sy voelbare werking, sy lig, sy vertroosting, sy
blydskap teruggehou het en die Here heeltemal op Homself teruggewerp het.
Dit het die Gees gedoen, omdat die Here Jesus gewerp moes word "auf den
kahlen nackten Glauben, auf den kahlen nackten Gehorsam gegenüber dem
Willen des Vaters". Slegs so kon die geregtigheid wat voor God geld weer
bewerkstellig word.
Ook in die sterwe van Jesus sien Kohlbrugge (1981:217; vgl. 1898b:303) die
Gees aan die werk, want hy verklaar: terwyl die daad van die sterwe van die
Vader uitgegaan het en die Vader die Seun gestuur het om te sterwe, was dit
nie die Vader wat Hom help sterf het nie, maar die Gees.
6.4.3.3 Die Wet en die kruisdood
6.4.3.3.1 Hoe die Wet in die dood van Christus gehandhaaf is 100
6.4.3.3.1.1 Die geloof, gehoorsaamheid, en in of by die Woord bly van Christus
• Wanneer Kohlbrugge dit oor sonde en die sondeval van die mens het, duik drie
uitdrukkings telkens weer op: ongeloof, ongehoorsaamheid en nie in of by die
100 Opskrif afgelei uit vraag en antwoord 211 (LH).

Woord bly nie. Ten opsigte van laasgenoemde praat hy ook daarvan dat die
mens uit die Woord uitgegaan het.
So beskrywe Kohlbrugge (1884b:184; vgl. 1992a:344) die sonde as die mens
se afval van die lewende God uit vermetelheid en wantroue jeens God en die
oorgawe van homself aan die duiwel om sy wil te doen, in plaas daarvan om te
bly by die Woord wat uit die mond van God uitgegaan het.
Die doel 101 van die skepping van die mens was, so kan Kohlbrugge
(1889b:25-26; vgl. 1992c:414) se siening saamgevat word, dat hy aan God die
gehoorsaamheid sou bring wat hy aan Hom as Skepper verskuldig was. Tot
sulke priesters het God die mense gemaak. Die mense het egter die wil van
God verontagsaam. Hulle het ongehoorsaam, sondaars, oortreders geword.
God is in sy hoogwaardigheid gekrenk deur ongehoorsaamheid en ongeloof en
die feit dat geen mens in die Woord gebly het nie (Kohlbrugge, 1981:192;
1898b:265). Adam het uit die Woord uitgegaan, dit nie gehoorsaam nie, en
daarmee was hy die beeld van God kwyt (Kohlbrugge, 1993:27).
• Vir Kohlbrugge staan dit vas dat daar vir die mens net een weg terug is en dit
is die pad van geloof, gehoorsaamheid en deur te bly by die Woord.
Dié gehoorsaamheid moes God weer terugontvang, sou Hy God en Koning
wou bly en sou die mens verlos wou word van die bande van die duisternis en
die hel (Kohlbrugge, 1889b:26; vgl. 1992c:414).
God het die geloof aan sy Woord gewil (Kohlbrugge, 1992f:426). Die geloof
alleen is die enigste, hoogste en beste goeie werk. Dít is die enigste goeie werk
van alle goeie werke wat die hoë God kan behaag (Kohlbrugge, 1849:60; vgl.
1937:73).
By God gaan dit om die beginsel van volkome gehoorsaamheid tot in die
dood, die beginsel van die heeltemal volmaakte geloof aan en vertroue op sy
Woord, die beginsel van die mees onvoorwaardelike onderwerping aan sy
geregtigheid en dit absoluut vrywillig. Alleen dan sal God weer sy vriendelike
aangesig oor sy skepsel laat skyn en hom in genade aanneem (Kohlbrugge,
1898a:22; 1992f:202).
101 "Endzweck". Die woord "doel" sal voortaan meermale gebruik word. Dit is ook 'n herhaaldelik
terugkerende term.

• Ewe vas as wat dit egter vir Kohlbrugge staan dat daar net een weg terug is,
ewe oortuig is hy daarvan dat die mens nie daardie weg kan baan nie.
Dit is vir die mens wat van God afgeval het onmoontlik om aan God die
verskuldigde gehoorsaamheid te bring, want sedert sy afval glo hy die duiwel
(Kohlbrugge, 1993:31). Dit is vir die mens heeltemal onmoontlik om in die
Woord te bly (LH: v/a 37). Kohlbrugge (LH: v/a 293) omskryf geloof as 'n
onvoorwaardelike onderwerping aan die mag van God se Woord. Dit is egter
juis hierdie onderwerping wat die mens wat van God vervreem is nie kan
regkry nie. Hy het uit die Woord van God uitgetree, wat vir Kohlbrugge
sinoniem is met die uittree uit die beeld van God en die verlies van God self
(De Reuver, 1992:11, vgl. ook Kohlbrugge, 1839:45; 1932:47-48). Die naam
wat die gevalle en ontadelde mens nou dra, is vlees. Hy dra nie alleen die naam
nie, maar hy het dit geword: vlees in al sy denke en dade, heeltemal weg van
God af, heeltemal weg uit die element van die Woord; so het al sy dade sonde
geword, hyself 'n vyand van God en God vir hom 'n vyand (De Reuver,
1992:11; vgl. Kohlbrugge, 1992d:347). Hierdie "vlees" is tot heelwat in staat,
maar nie tot geloof nie (De Reuver, 1992:12; vgl. Kohlbrugge, 1839:71 en
1932:71).
• Waar dit vir die mens onmoontlik is om die weg terug te baan, daar doen God
dit en God doen dit deur sy Seun.
Weer val 'n trio van woorde of uitdrukkings op: die Here Jesus gehoorsaam,
bly by of in die Woord en glo. Hierdie drietal sal voortaan telkens opduik.
In vraag 212 (LH) vra Kohlbrugge hoe God deur die dood van sy Seun die Wet
gehandhaaf het. Daarop antwoord hy soos volg: "Hy, hoewel Seun, het uit dit
wat Hy gely het, gehoorsaamheid geleer; Hy was gehoorsaam gewees tot die
dood toe; daarmee het God die gehoorsaamheid wat ons aan die Wet
verskuldig was weer herstel. Heb. 5:8; Fil. 2:8."
In 'n preek oor Hebreërs 5:8-9 laat Kohlbrugge sien wat hy presies in
laasgenoemde vraag en antwoord bedoel: Christus het in die mens se plek die
Priesteramp wat die mens verloor het van God ontvang, en wel as Hoëpriester.
Hy het dit ontvang om die gehoorsaamheid wat die mens aan God verskuldig
was, weer aan God te bring (Kohlbrugge, 1889b:25-26; vgl. ook
1992c:413-415). In die vlees het Hy herstel wat die vlees bederf het
(Kohlbrugge, 1889b:27; vgl. ook 1992c:416).

"Hy het die gehoorsaamheid geleer uit dit wat Hy gely het." Hierdie woorde
van Hebreërs 5:8 verstaan Kohlbrugge (1889b:29; vgl. ook 1992c:417-418) as
dat Christus geleer het wat gehoorsaamheid is en geleer het om in die
gehoorsaamheid te bly: Hy het geheel en al afhanklik gebly van die Vader. Hy
het die Woord van die Vader voor Hom gehad, sy wil daaruit geleer en
dienooreenkomstig gewandel. So het Hy die gehoorsaamheid weer opgerig.
Die ganse offerdiens van Christus het daarin bestaan dat "er es durch lauter
Widerspiel hindurch lernt, Gott den Gehorsam zu bringen" (Kohlbrugge,
1889b:30; vgl. 1992c:418). Hierdie "Widerspiel" of teenstrydige is 'n standaard
uitdrukking by Kohlbrugge (vgl. o.a. Kohlbrugge, 1889b:31; 1992c:419).
Daarmee bedoel Kohlbrugge dat Christus hom met elke tree van God verlate
en aan die magte van die hel prysgegee gevoel het. Dit het altyddeur die skyn
gehad dat Hy nie die wil van God doen nie. Intussen het Christus Homself
daardeur gedryf 102 met behulp van die Woord en die gebed (Kohlbrugge,
1889b:29; vgl. 1992c:417-418). Hy het Hom nie deur die teenstrydige laat lei
nie, maar deur die Woord van sy Vader. Daarin het Hy gebly en daaraan was
Hy konstant gehoorsaam.
Hier moet wel 'n opmerking gemaak word oor die uitspraak van Kohlbrugge in
die vorige paragraaf dat Christus hom met elke tree van God verlate gevoel
het. Dit is te sterk gestel. Volgens die Heidelbergse Kategismus (a 37) het
Christus na liggaam en siel tydens sy hele lewe op aarde, maar veral aan die
einde daarvan, die toorn van God teen die sonde van die hele menslike geslag
gedra. Hy het die toorn sy hele lewe lank gevoel, maar die Godverlatenheid
aan die kruis (Matt. 27:46). Dat die Godverlatenheid nie oor sy hele lewe
gestrek het nie, blyk onder andere by die doop van Jesus, waar die Gees op
Hom neergedaal het en die stem van die Vader gehoor is: "Dit is my geliefde
Seun in wie Ek 'n welbehae het" (Matt. 3:17).
Kohlbrugge kom vervolgens by die woorde van Hebreërs 5:9: dat Christus
"voleindig" of "volmaak" is. Dit wil volgens Kohlbrugge (1889b:31-32; vgl.
1992c:420-421 en ook 1993:178-180) nie sê dat Christus 'n innerlike heiliging
nodig gehad het of dat hy trapsgewys in innerlike heiliging toegeneem en 'n al
meer volkome Saligmaker geword het nie. Hy het nie gedurende sy lewe in
graad heiliger geword nie. Hierdie voleinding bestaan daarin dat God sy doel 103
met Hom bereik het en dit is dat Hy die werk gedoen het wat die Vader Hom
102 "er schlug sich durch"

103 "Zweck"
gegee het: Hy het sy lewe as 'n skuldoffer gegee en Hy was gehoorsaam tot in
die dood, die dood van die kruis. Daarin is Hy voleindig. In dieselfde natuur as
waarin die ongehoorsaamheid begaan is, het God die gehoorsaamheid
terugontvang. Die ongeskape Woord het in die mens se toestand in die Woord
gebly en na niks anders gevra nie. Toe die Here Jesus Christus aan die kruis
uitgeroep het "Dit is volbring", is voor hemel, aarde en hel geopenbaar dat
hierdie Mens Jesus aan God die verskuldigde gehoorsaamheid gegee het.
Daartoe is Hy deur die Vader gesalf. In hierdie sin is Hy voleindig.
Kohlbrugge (1993:25-31) se behandeling van Hebreërs 2:10 is eweneens baie
belangrik en in besonder die woorde dat Christus deur lyde "volmaak" is.
Weer wil Kohlbrugge (1993:28) die uitdrukking nie so verstaan asof daar van
'n onvolkomenheid sprake is, asof Christus volkome gemaak is na stand en
graad van volkomenheid nie. "Het hier gebezigde woord wordt gewoonlijk
gebezigd van hen, die in de loopbaan om de prijs dingen; hij, die de prijs
verworven heeft, heet volkomen." Die Here Jesus moes volbring wat die mens
in der ewigheid nooit sou kon volbring nie. Hy moes die volkome
gehoorsaamheid volbring, die Wet vervul, God die eer gee en te alle tye in die
geloof volhard. Volgens Kohlbrugge (1993:31) het Christus Hom steeds laat
lei deur die Woord en met geween en smeking het Hy deurgebreek en het Hy
volmaak geword as Hoëpriester in die mens se plek. So het Hy die doel bereik
en dit nie vir Homself nie, maar om diegene wat die Vader aan Hom gegee het,
volkome te maak.
Ook Christus se sterwe was 'n daad van volkome gehoorsaamheid. Ofskoon
vrywillig, lê Hy sy lewe nie eiewillig af nie, maar in volkome gehoorsaamheid
aan sy Vader. In Christus se laaste kruiswoord, aangehaal uit Psalm 31, sien
Kohlbrugge (1981:217-218; vgl.1 1898b:302-303) hoe die Here steeds in die
Woord gebly het, Hom deur die Woord laat leer en lei het en hoe Hy, die
ongeskape Woord, Hom steeds gehou het aan die geskrewe Woord. Al die dae
van sy vlees het Hy daaruit sterkte geput en met die Woord gee Hy sy gees oor
in die hande van sy Vader. So het Hy Hom in alle opsigte gehou aan die
Woord uit God se mond, die Woord wat Adam so totaal prysgegee het en
waardeur hy homself en sy nakomelinge in die verderf gestort het.

Maar hoe het Christus gehoorsaam? Hoe het Hy in die Woord gebly en God
nie laat vaar nie? In die verband wys Kohlbrugge (1994:10) op die gebed en
smeking van Christus.
Reeds vroeër in hierdie afdeling (vgl. 6.4.3.3.1.1) is gemeld hoe belangrik
Kohlbrugge die geloof ag: dit is die vernaamste goeie werk en God het die
geloof aan sy Woord gewil. Daarop borduur Kohlbrugge (1992f:426) voort,
wanneer hy sê dat in hierdie wil die mens se versoening, begenadiging en
saligheid lê. Christus het die doen van hierdie wil op Hom geneem en heerlik
voleindig. Dit is vir Kohlbrugge die betekenis van die uitdrukking dat Christus
die Leidsman en Voleinder van die geloof is (Heb. 12:2).
Elders verklaar hy (Kohlbrugge, 1895:27; 1992c:359; kursivering van
Kohlbrugge): "Er, das ewige Wort, blieb in dem Worte; er stellte den Glauben
an Gott wieder her. So vollbrachte er das ewige Gesetz, so erwarb er die ewige
Gerechtigkeit, so versöhntte er Gott."
Dit is duidelik dat die geloof van Christus vir Kohlbrugge daarin bestaan dat
Hy gehoorsaam was aan die Woord en dat Hy daarin gebly het. Terwyl Adam
uit die Woord uitgegaan het, het Christus volhard by die Woord. Hy het geen
oomblik, selfs nie in sy gedagtes, daarvan afgewyk nie. En dan sê Kohlbrugge
(1993:27; my kursivering - A.H.B.): "Dat was het geloof van onze Heere. Alzó
werd aan Gods eer genoeggedaan. God heeft door Christus' bloed Zijn eer
weder." Elders stel Kohlbrugge (1884b:97; vgl. 1992a:237; kursivering van
Kohlbrugge) dit nog duideliker, wanneer hy sê dat Christus God geglo het dat
Hy God se raad tot saligheid juis sou uitvoer indien Hy in die woorde van die
Vader, wat die swaarste lyding en die dood aan die kruis aan Hom voorspel,
bly (Joh. 12:27; Matt. 26:42, 54). "So ist es also durch Glauben Jesu Christi,
da er sein Blut zur Erde hat ausgießen lassen, daß Gott wieder in seinem
Rechte und wir gerecht geworden sind, gerecht geworden sind in seinem Blut."
Die geloof van Christus is vir Kohlbrugge sekerlik nie 'n abstrakte iets wat in
die lug hang nie, maar dit vind konkreet en prakties gestalte in die feit dat
Christus deur die stort van sy bloed gehoorsaam was aan en gebly het in die
Woord.
Die geloof van die Here Jesus was 'n geloof deur die teenstrydige heen.
Hoewel in die gelowige se plek in die wanhopigste toestand, het Hy daardeur
heen sy geloof behou en sy vertroue op God bly stel. Ofskoon 'n wurm en geen
man nie, het Hy nogtans in die dae van sy vlees dié wete gehandhaaf: "Hy

daarbo is my Vader en Ek is sy Seun." So het Hy die sege behaal (Kohlbrugge,
1889b:15; vgl. 1992c:402-403). Hy het, ofskoon Hy niks anders as die
teenstrydige, "das Wiederspiel", gesien het nie, nooit die geloof aan sy Vader
prysgegee nie, nooit die geloof prysgegee dat Hy die Seun is nie. In al sy
onuitspreeklike angs, in al die smarte en verskrikkings wat Hy in die dae van
sy vlees gely het, in die uiterste verlatenheid het Hy herstel wat die mens in die
paradys bederf het en nog daagliks bederf (Kohlbrugge, 1889b:21; vgl.
1992c:409-410).
Aan die kruis is sy eerste woord "Vader" en as Hy in die kake van die dood
val, roep Hy weer: "Vader". Hy handhaaf Hom as Seun in weerwil van die
hellevaart en glo van die Vader dat Hy sy Vader is en bly, alhoewel die Satan
Hom sal kerker in die angs, in die gevangenis van die dood en van die hel. Sy
laaste roep - 'n aanhaling uit Psalm 31 - is 'n skreeu van geloofsversekerdheid:
"Mein Vater is der zuverlässige Bewahrer meines Geistes; in seinen Händen
geht er unverletzt durch alle Gewalt des Obersten der Macht der Finsternis
hindurch, und ist bei ihm in Ruhe und Ehre" (Kohlbrugge, 1981:218; vgl.
1898b:304). En dan laat Kohlbrugge (1981:218; vgl. 1898b:304-305) volg:
"Wer begreift diesen Glauben, der so nichts in eigener Hand hält, der nichts
vernimmt, nichts sieht, nichts vermag, keine Antwort vom Himmel empfängt,
- und mit den Worten des 31. Psalms sich selbst und seinen Geist übergibt in
die Hände des Vaters, den er nicht sieht, dessen Stimme er nicht vernimmt. -
Und wie er geglaubt, so geschieht's." In die lig hiervan verklaar Kohlbrugge
(1981:217; vgl. 1898b:302; my kursivering - A.H.B.) dat "dieses Ablegen
seines Lebens die letzte und größte Tat seines Glaubens gewesen ist".
In sy laaste oomblikke buig Christus sy hoof en sterf (Joh. 19:30). Daarby
herinner Kohlbrugge (1981:219; vgl. 1898b:305-306) sy hoorders aan die
beweging wat Simson gemaak het voordat hy die kerk 104 van die afgod Dagon
bo hom ineen laat stort en op die vorste en die hele volk laat val het: "En hy
het hom met krag gebuig" (Rigt. 16:30). So het Christus Hom ook in sy sterwe
met krag gebuig en daarmee dui Hy aan dat Hy "mit seinem Glauben" alle
kerke 105 en alle afgode wat op die hel gebou is, ineen laat stort het. Ja, Hy het
die ganse ryk van die duiwel, van die duisternis en van die dood vernietig, juis
104 Kohlbrugge praat self hier van "Kirche".
105 "Kirchen"

toe Hy sy aan die kruis verbroke liggaam in die mag van die dood oorgegee
het.
Dit is gewis duidelik: die geloof speel by Kohlbrugge nie alleen in die koms
van Christus nie, maar ook in sy werk hier op aarde 'n uitermate belangrike rol.
Die geloof is in die heilsgeskiedenis van Christus se verlossingswerk van
kardinale belang. Dit is 'n geloof wat vergestalting vind in die gehoorsaamheid
tot die dood, die dood van die kruis. So is die verlossing ook heilshistories
deur die geloof alleen - sola fide! Deur die geloof alleen, omdat Christus in die
Woord alleen bly en Hom deur die Woord alleen laat lei. Daarom is dit
eweneens deur die Woord alleen - sola Scriptura!
Loos (1948:143) interpreteer Kohlbrugge se bedoeling as dat die mens nie
regverdig word voor God deur sy eie geloof nie. Dié geloof is immers sondig
en vleeslik. Die mens word geregverdig deur die geloof van Jesus Christus, dit
is "door het geloof, waarmede Hij, die mensch was in onze plaats, zich aan
Gods beloften vastgehouden heeft". Met hierdie gedagte kan ten volle
saamgestem word as daarmee bedoel word dat die mens die regverdiging nie
deur sy geloof verdien nie, maar dat sy geloof alleen die instrument is om dit
toe te eien (vgl. H.K. v/a 61). Daarteenoor is die geloof van Christus die
verdienende oorsaak.
Die gedagte van die geloof van Christus is nie vreemd aan die Skrif en die
gereformeerde dogmatiek nie. Bavinck (1976:297) verwys ook daarna, hoewel
hy daarop wys dat die geloof van Christus verskil van die geloof van die mens
na die sondeval: die geloof van die gevalle mens is 'n steun op God se genade
en barmhartigheid, terwyl die geloof by Christus niks anders was as 'n vasklem
aan die Woord en die beloftes van God, 'n vashou aan die Onsienlike nie.
Bavinck verwys in die verband ook na verskillende Skrifgedeeltes (Matt.
27:46; Heb. 2:17, 18; 3:2).
• Samevattend kan gesê word dat Kohlbrugge leer dat God van die mens eis
om te glo, gehoorsaam te wees en in die Woord te bly. Dit is die enigste pad
terug na God toe. Kohlbrugge is oortuig dat die mens daardie weg nie kan
baan nie. Hy toon dan aan hoe Christus en Hy alleen deur sy volmaakte
gehoorsaamheid, geloof en bly by die Woord daardie weg terug na God toe
vir die gelowige mens gebaan het.
6.4.3.3.1.2 Die dood van Christus

6.4.3.3.1.2.1 Die doodstraf van die mens
In Genesis 2:17 word vir die mens gesê: "Want die dag as jy daarvan eet, sal jy
sekerlik sterwe." Hierdie dood bevat vir Kohlbrugge (1895:57; vgl. 1992c:106)
iets sigbaars en iets onsigbaars. Die sigbare is dat die hart opgehou klop het en dat
die asem nie meer in die mens is nie. Die onsigbare is "das 'Sein außerhalb der
Gemeinschaft mit Gott' und die Verwerfung von seinem heiligen Angesichte". In
Die Lehre des Heils (LH: v/a 18) omskryf hy dit as die syn buite die gemeenskap
met God in wie al die mens se heil is. Dit was die dood wat die geestelike en
ewige dood genoem word en dit behels vir Kohlbrugge (1981:195-196; vgl.
1898b:272) "das gänzliche Abgekommensein von Gott, der unser Leben ist. Und
wer des inne wird, daß er von Gott geschieden ist, fühlt sich in der Verdammenis".
6.4.3.3.1.2.2 Die doodstraf van die mens op Christus
Watter dood moes Christus sterf? Die dood wat die mens moes sterwe, antwoord
Kohlbrugge (1981:59; vgl. 1898b:70) en dit is "nicht den leiblichen Tod an und
für sich, sondern den Tod, mit dem ganze Verdammung, das gänzliche
Verworfensein von dem Leben und dem Angesichte Gottes verbunden ist". Dit
was 'n dood deur die hel heen en uit die hel uit. Die lieflike aangesig van God
moes daarby vir Hom verborge wees. Hy moes niks anders ondervind as toorn,
vloek en verdoemenis nie.
In hierdie dood van Christus gaan dit dus vir Kohlbrugge ten diepste om die
geestelike en ewige dood, want hy (Kohlbrugge, 1981:196; vgl. 1898b:272-273)
verklaar: Enersyds moet die liggaamlike dood van Christus nie verklein word nie,
maar daar moet steeds onthou word dat Hy deur sy liggaamlike dood "unseres
Todes Tod" geword het; andersyds moet egter in gedagte gehou word dat Christus
die dood van Genesis 2:17 eintlik in die drie ure duisternis gesterf het, soos bewys
word deur sy klag van Godverlatenheid. In daardie drie ure het Hy die geestelike
en ewige dood gesterf. Toe het Hy volkome ondervind wat dit inhou: "Gottes,
seines Lebens, gänzlich beraubt, gänzlich ohne Gott, und von ihm, dem höchsten
Gut, geschieden zu sein."
6.4.3.3.1.2.3 Die noodsaak van die dood van Christus: God se geregtigheid
In verband met Kohlbrugge se siening van die noodsaak van Christus se dood kan
gepraat word van 'n dubbele noodsaak, naamlik God en sy geregtigheid enersyds
en die verlossing van die mens andersyds. Vanselfsprekend hang die twee met

mekaar saam, want die verlossing geskied deur die handhawing van God se
geregtigheid. Beide draai ook om die Wet en die handhawing daarvan.
• In die eerste plek gaan dit vir Kohlbrugge om God en sy geregtigheid, of
anders gestel: om die handhawing en verheerliking van God se Wet.
Die mens se oortreding van die Wet het meegebring dat óf die Wet óf die mens
tot niet gemaak moes word (LH: a 214). Word die doodstraf maar daar gelaat,
dan word die Wet tot niet gemaak.
Die gevolg daarvan sou egter gewees het dat God nie God kon bly nie en dat
sy geregtigheid nie heerskappy kon voer nie (LH: a 214).
In vraag en antwoord 214 (LH) wys Kohlbrugge die Skriftuurlike oplossing
aan: Christus het Hom "für uns" tot niet laat maak en daarin het God die Wet
gehandhaaf en verheerlik.
In sy preke wys Kohlbrugge telkens op die "noodsaaklikheid" van die dood
van Christus. Dit was 'n "moet". Hierdie noodsaaklikheid lê vir Kohlbrugge
(1888a:56-57) nie daarin dat die profete dit voorspel het nie, maar in die wese
van God. Die eer en die liefde van God het die lyding van Christus
genoodsaak. Toe Adam en Eva oortree het, was God se geregtigheid en
heiligheid beledig. Aan God se geregtigheid en heiligheid moes voldoen word.
Hy moes sy eer terug ontvang. Sy Wet moes weer opgerig word.
Die verlossing kon nie anders teweeg gebring word as deur die lyding en die
dood van Christus nie. "Het betaamde God, het moest geschieden, dat
vorderde Gods eer. Had Hij het niet gedaan, dan had Hij moeten ophouden
God te zijn," sê Kohlbrugge (1993:25) by Hebreërs 2:10.
Die verlossing kom deurdat die Seun van die mens aan die kruis verhoog is.
"Er hat aber erhöht werden müssen, solches erforderte Gottes Gerechtigkeit
und unser Elend. Gottes Gerechtigkeit, auf daß ihr genug geschehen sei, - und
unser Elend, auf daß es weggenommen sei vor den Augen Gottes"
(Kohlbrugge, 1855a:39; kursivering van Kohlbrugge). Kohlbrugge
(1884a:222) praat ook van die wraakeisende geregtigheid van God en dat die
Wet van God straf en betaling van die oortreder eis.

• Tweedens was die dood van Christus noodsaaklik ter wille van die verlossing
van die mens, want so alleen kon, met handhawing van die Wet, die mens
gered word.
Kragtens die Wet moes die mens, vanweë sy verhouding tot die Wet - hy staan
daarteenoor as wetsverbreker - tot niet gemaak word. Sou dit egter gebeur, "so
blieben wir in Schuld und ewiger Verdammung" (LH: a 214).
Daarmee is die noodsaak van die dood van Christus se koms gestel. Hy het
gekom en het Hom "für uns" tot niet laat maak, toe Hy in die dood
ondergegaan het (LH: a 214). Hy het die doodstraf wat deur die Wet vereis
word gedra en so is die Wet gehandhaaf en verheerlik in die verlossing.
6.4.3.3.1.2.4 Die noodsaak van Christus se dood en God se liefde
Die Heidelbergse Kategismus sny in vraag en antwoord 11 die vraagstuk van die
verhouding tussen God se geregtigheid en sy barmhartigheid aan. Ook Kohlbrugge
laat dit nie onaangeroer nie. In vraag en antwoord 216 en 217 (LH) bring hy dit te
berde.
In vraag 216 (LH) vra hy waarom God, wat liefde is, die mens nie geneë kan wees
sonder dat aan sy geregtigheid genoeggedoen word nie. Daarop antwoord hy:
vanweë die Wet (LH: a 216). En: die mens, wat vanweë die regverdige oordeel
van God in die dood lê en dus ewig van God geskei is, kan nie sonder 'n skending
van die uitspraak van die Wet tot God kom nie, tensy hierdie dood langs 'n weg
van geregtigheid 106 opgehef word (LH: a 217). In beide antwoorde draai dit dus om
die Wet en die handhawing daarvan.
Vir Kohlbrugge is daar net een weg waarlangs God die mens geneë kan wees: dit
kan "nur in einem Wege" waarop die beginsels van geregtigheid nie prysgegee
word nie. Alleen so kan God se geregtigheid goed bewys en uiteindelik gelukkig
maak (LH: a 216; my kursivering - A.H.B.).
In antwoord 217 (LH; my kursivering - A.H.B.) stippel hy daardie een weg
duideliker uit: die mens lê kragtens God se regverdige oordeel in die dood en is
dus vir ewig van Hom geskei. Die mens kan nie na God terugkom sonder 'n
skending van die uitspraak van die Wet nie, "es sei denn, daß dieser Tod
106 "rechtmäßig"

echtmäßig aufgehoben wäre". En hoe kon dit nou? "Das konnte nur dadurch
erreicht werden, daß Christus unsren Tod für uns starb."
Ook vir Kohlbrugge is God se liefde 'n liefde met handhawing van sy
geregtigheid, 'n barmhartigheid met handhawing van die Wet.
6.4.3.3.1.2.5 Die troos van Christus se dood
Deur die dood van Christus is die Wet van God weer verheerlik en daarom kon Hy
ook in mense 'n welbehae hê en kon daar weer vrede op aarde wees (LH: v/a 215).
Daarin is vir Kohlbrugge die troos van Christus se dood geleë.
6.4.3.3.1.2.6 Die betekenis van Christus se dood
Christus se dood was 'n soendood en 'n versoening vir die sondes (LH: v/a 218;
vgl. ook Kohlbrugge, 1992c:173; 1992a:484). Sy dood was 'n volkome betaling
vir die sondes (Kohlbrugge, 1893a:61; vgl. 1992f:67).
Dit was sodanige soendood of versoening dat die misdaad self weggeneem is.
Deur die versoening is alles wat deur ons verdorwe is, geheel en al weer herstel,
heeltemal in ooreenstemming met die Wet gebring (LH: v/a 219). "Herstel"
beteken hier: weer in ooreenstemming bring met die Wet. Die Wet kom dus weer
ter sprake!
Deur sy versoening bring Christus die mens weer in Hom tot God en skyn God se
vriendelike aangesig weer oor hom (LH: v/a 219). Hy is terug in die gemeenskap
met God en in sy teenwoordigheid (vgl. 6.4.3.3.1.2.1). Dit is 'n terugkeer in
Christus, deur sy soendood.
6.4.3.3.1.3 Die toorn van God
6.4.3.3.1.3.1 Wat die toorn van God is
Die ligsinnige volk in Kohlbrugge se tyd weet niks meer van God se toorn, van sy
gestrengheid en sy gerig nie. Daarteenoor weet Kohlbrugge (1884a:35) self van
God se verskriklike toorn teen die sonde en dat Hy dit nie ongestraf laat nie
(Kohlbrugge, 1889b:7; vgl. 1992c:395; vgl. ook HK: v/a 10).

God se toorn is sy haat teen en teësin in alles wat Hy nie so vind as wat Hy dit
geskape het nie (LH: v/a 220). Dit is God se heilige wrewel, aangesien Hy geen
ongeregtigheid kan duld nie (Kohlbrugge, 1884b:84; vgl. 1992a:224).
Wat wek God se toorn op? Alles wat Hy nie so vind as wat Hy dit geskape het nie
(LH: v/a 220 en 221) en wat dit anders gedra as wat Hy bepaal het (LH: v/a 221).
Die sonde wek God se toorn op (Kohlbrugge, 1889b:7; vgl. 1992c:395. Vgl. ook
HK: v/a 10). Die oortreding van 'n ewige Wet bring ewige dood mee en 'n toorn
soos die toorn van God (Kohlbrugge, 1884b:84; vgl. 1992a:224).
6.4.3.3.1.3.2 Hoe die mens daarvan gered kan word
Hoe is daar dan nou redding van die toorn? Alleen in Christus, leer Kohlbrugge
(LH: v/a 222). Dit is solus Christus! Deur Hom, sê Kohlbrugge met teruggryping
na antwoord 220 en 221 (LH), word alles herskape en weer na God se verordening
opgerig.
Op die hoe daarvan, dit is die manier waarop Christus die verlossing bewerk het,
gaan Kohlbrugge dieper in in vraag en antwoord 223 (LH): Christus het die mens
gered van die toorn deur vrede te maak deur Homself deur middel van die bloed
aan die kruis (Kol. 1:20). Hy het met sy eie offerande die geregtigheid wat voor
God geld, die lewe, die vrede en die seën verwerf, sodat alle toorn verby is. Met sy
bloed het Hy deur alle toorn heen gebreek (Kohlbrugge, 1889b:10; vgl.
1992c:398). God se toorn is deur die bloed van Jesus Christus gestil (Kohlbrugge,
1993:120). Aan die kruis was Christus aan al die toorn van God teen die sonde
blootgestel (Kohlbrugge, 1898b:247). Hy het Hom in die dood gewerp. Nou is die
toorn afgewend (Kohlbrugge, 1888a:105). Aangesien Hy 'n vloek geword het en
so God se toorn en verwerping en die verskrikking daarvan om verlate te wees van
God gedra het, is die vloek en die toorn weggeneem (Kohlbrugge, 1898a:61; vgl.
1992c:132). Hy het Hom deur die vloed van die toorn en deur die dood heen
gewaag en die weg geopen na die hart van God, die Vaderarms, die gewisse
weldadighede vir alle armes en ellendiges. By God is geen toorn meer nie
(Kohlbrugge, 1993:234).
Kohlbrugge is lief daarvoor om na Christus te verwys as die Lam van God. Deur
sy bloed is Israel in Egipte van die verderwer (Eks. 12:23 - A.H.B.) verlos en Hy
sou ook sy dissipels deur sy bloed verlos van die toorn, van die verderwer
(Kohlbrugge, 1898b:26-27). Hy is die Lam van God wat geslag en verbrand is op

die altaar van die kruis, in die vlamme van die toorngloed van 'n regverdige God
(Kohlbrugge, 1909:17; vgl. 1992f:381).
6.4.3.3.1.3.3 Die toorn nie in die algemeen opgehef nie
Dat Kohlbrugge geen aanhanger was van 'n algemene versoeningsleer nie, staan
bo alle twyfel.
Reeds met die intrapslag - die tweede vraag wat in hierdie onderafdeling oor
Christus se kruisdood staan, dus strategies vooropgestel - stel hy die vraag: Vir
wie het Christus gesterf? Dan antwoord hy: "Für mich und alle Sünder, die wir
sonst nicht wissen, wo wir Leben finden und hernehmen sollen. 1 Joh. 2,2" (LH:
v/a 210). Christus het gesterf vir sondaars, maar nie vir alle sondaars nie. Dit was
alleen vir daardie sondaars wat nie andersins weet waar hulle lewe moet vind en
vandaan moet haal nie; vir diegene wat die lewe slegs soek in die dood van
Christus. Nêrens anders kan hulle dit vind nie, ook nie in hulle eie vroomheid of
werke nie, maar net in die kruis.
In vraag en antwoord 225 (LH) verklaar Kohlbrugge onomwonde dat die toorn
van God nie in die algemeen opgehef is nie. Wie die weldaad van Christus
verwerp en homself nie aan Hom oorgee nie, op hom bly die toorn van God gerig.
Wanneer gee die mens hom nie oor aan Christus nie? Wanneer hy hom nie oorgee
soos hy is nie. As hy nie besef dat hy geheel en al sondaar is nie. As hy meen dat
hy iets moet word en hom so laat weghou van die ewige geluk. As hy iets wil wees
en God nie vir sy ontferming loof nie. Oor diegene ontbrand God se toorn en hulle
kom om. Juis teen die ongeloof rig God sy toorn. Daarom sal ook Jesus Christus
op die dag van die gerig in toorn ontvlam, omdat die ongelowiges die Vader nie
die eer gegee het deur die reiniging van sondes te soek in die bloed van die Lam
nie (Kohlbrugge, 1993:120-121; vgl. ook 1887:38 en 1992b:20).
Kohlbrugge bly steeds die swaard opneem teen hulle wat meen dat hulle deur
hulle goeie werke iets by God kan bereik.
6.4.3.3.2 Hoe die sonde deur die dood van Christus uit die midde verwyder is 107
107 Opskrif afgelei uit vraag en antwoord 226 (LH).

6.4.3.3.2.1 Deur die kruis
Twee maal praat Kohlbrugge (LH: v/a 227, 228) in sy behandeling van die
betekenis van die kruis in Die Lehre des Heils van die "Benehmen" 108 van die
mens. Skandelik, smaadvol en vloekwaardig noem hy hierdie gedrag. Ook sê hy
(LH: a 228): aan die vlees van Christus word die sonde "in ihrer wahren Gestalt",
in sy ware karakter, geopenbaar en deur God gevonnis.
Die vraag wat hier gevra moet word, is: wat is hierdie "gedrag" van die mens
waarna Kohlbrugge verwys? Uit die verband van antwoord 228 (LH) is dit
duidelik dat die woord "sonde" 'n terugverwysing na die woord "gedrag" is.
Daarmee word dieselfde bedoel. Nou sê Kohlbrugge: in die vlees van Christus
word die sonde in sy ware karakter geopenbaar. Daarmee bedoel hy sekerlik: aan
die kruis word die gedrag van die mens in sy ware karakter onthul.
Kohlbrugge (1977a:79-80) se vraag en antwoord by vraag en antwoord 39 van die
Heidelbergse Kategismus bied verdere verheldering. Daar sê Kohlbrugge dat die
hoë God altyd tot die mens wou kom op aarde. Daarom behoort die mens by die
grond te bly en van die Woord, van die genade, van die geloof te lewe. Dit wou
die mens egter nie. Hy wou altyd hoër en so het hy tot skande geword en het die
vloek hom getref. Kohlbrugge vervolg: die vlees se onderneming om tot God te
wil opgaan in eie krag, wysheid en regverdigheid strek tot oneer van God. By 'n
sodanige poging bly dit tussen hemel en aarde hang. "Voor deze onze zonde,
waarop de dood staat, stierf onze Heere, hangende tussen hemel en aarde, met
vastgenagelde handen en voeten, dus als iemand die niets kon doen."
In 'n preek van Kohlbrugge (s.a.:216) oor dieselfde vraag en antwoord van die
Heidelbergse Kategismus kom dieselfde gedagtes na vore: die mens moet op die
grond bly en na niks vra nie, dog geniet wat God hom gee. Dan sal vir hom,
wanneer hy sterf, die hemel geopen word. Die arme mens vergeet egter dat hy
geheel en al mens is. Hy het sulke hoë gedagtes in sy kop. Hy wil hom verhef en
na die hemel opklim. Hy kom egter - so laat Kohlbrugge met verwysing na die
kruis blyk - nie ver nie, want hy bly tussen hemel en aarde hang. Wat 'n skande, sê
Kohlbrugge dan, dat die mens nie bly op die plek en in die stand waar hy deur God
geplaas is nie.
108 Hierdie woord kom net hierdie twee maal voor in Die Lehre des Heils.

Op verskeie ander plekke kom Kohlbrugge (1898a:53-54, 59-60 en 1992c:124,
130; vgl. ook 1981:154-155 en 1898b:206-207) terug op hierdie standpunt van
hom.
Die woord "gedrag" (LH: a 227, 228) is dus 'n verwysing na die hoogmoed en
eiewaan van die mens. Hy wil nie bly op die plek en in die stand waar hy deur God
geplaas is nie, dit wil sê hy wil nie van die Woord, van die genade, van die geloof
alleen lewe nie. Hy wil deur eie inspanning in die hemel kom. Al sy eie pogings
bring hom egter nêrens nie: hy bly tussen hemel en aarde hang. En dat Jesus aan
hande en voete gespyker was, is tekenend van die geestelike stand van die mens:
hy kan niks doen nie.
Dit is 'n deurlopende lyn in Kohlbrugge se teologie: hy spreek hom by herhaling
uit teen die mens in sy hoogmoed. Dit is inderdaad ook die grootste sonde, want
verwerp die mens nie daarmee die hoogste wat God aan 'n mens kan skenk nie?
Aan die kruis het Christus al hierdie gruwelike sondes in sy liggaam gedra.
"Getragen hat er die Sünde [my kursivering - A.H.B.] unserer Nacktheit vor Gott,
wo wir meinen, wir hätten uns selbst bekleidet, und hatten uns selbst Tugend auf
Tugend, Gerechtigkeit auf Gerechtigkeit anzuziehen, und auch meinen, daß wir
darin wandeln, während es doch lauter Einbildung, Hochmut und Eigensinn ist.
Getragen hat er die Sünde unserer Hoffart gegen Gott, nach welcher wir meinen,
wir hätten uns Weg nach dem Himmel selbst zu bereiten, und unsere
Glückseligkeit hänge ab von unserem Streben nach Heiligkeit, wobei wir Gott
Lügen strafen wollen, als seien wir nicht von vornherein vor ihm verflucht, und
immerbar denken: Ich bin noch nicht verflucht vor Gott, dieser Flucht trifft erst
ein, wenn [kursivering van Kohlbrugge] ich nicht in allen Worten des Gesetzes
geblieben ist; ich will mich durch mein Benehmen [my kursivering - A.H.B.] mir
den Segen erwerben" (Kohlbrugge, 1981:154; vgl. 1898b:206-207).
Wat was die gevolg van die kruisdood? Langs dié weg is die skandelike,
smaadvolle en vloekwaardige van die mens se gedrag deur God weggeneem (LH:
a 228). Dit sien Kohlbrugge (1992a:484) ook afgebeeld in die offer wat Abraham
gebring het (Gen. 15:7-17): 'n vers, 'n bok en 'n ram stel die versoening voor van
skuld en straf, dat alle sonde op hulle geneem en weggedra word, die ophef van
alle skuld, die groot ruil wat God gemaak het toe Hy sy Seun oorgegee het om die
mens by Hom te kan neem op 'n weg van ewiggeldende geregtigheid.

Dat Christus nie 'n gewone dood nie, maar juis die kruisdood gesterf het, is ook vir
Kohlbrugge (s.a.:207-208, 219) van besondere betekenis. Met die antwoord van
die Heidelbergse Kategismus (HK: v/a 39) stem hy volmondig saam: die
kruisdood is deur God vervloek. Hierin lê dan vir Kohlbrugge dié troos: "Christus
heeft mijn vloek op zich genomen, heeft die van mij weggenomen."
6.4.3.3.2.2 "In sy bloed"
Deur die kruisdood van Christus verkry 'n mens verlossing of kwytskelding van
sondes "in sy bloed" (LH: v/a 229). Hierdie "in sy bloed" moet letterlik opgeneem
word (LH: v/a 230). Kohlbrugge (1887:24-25; vgl. 1992b:5-6, 9) wys 'n figuurlike
opvatting - dat 'n mens daarby aan iets anders moet dink, byvoorbeeld die
gehoorsaamheid of die dood van Christus - van die hand. Hy grond sy siening op
die argument dat die offerdiere in die Ou Testament se bloed rondom die altaar
uitgegiet is. Dit sou nie nodig gewees het as hulle dood alleen goed genoeg was
nie.
In vraag en antwoord 231 (LH) verduidelik Kohlbrugge sy standpunt verder: om
van die sondes verlos te word en in die lewe van God opgeneem te word, moes die
lewe van die mens verwyder word. Omdat die lewe, dit is die siel van die mens, in
die bloed is, het ook Christus vir die mens sy bloed vergiet en daarmee die mens
se lewe op die aarde uitgegiet.
Uit hierdie laaste vraag en antwoord is dit duidelik dat Kohlbrugge "lewe" en
"siel" as sinonieme gebruik. Elders word "ons bloed", "ons siel", "ons lewe", "ons
innerlike ek" parallel gebruik (Kohlbrugge, 1887:30; vgl. 1992b:12). Dit moet in
die volgende gedeeltes in gedagte gehou word.
Die vraag wat direk na aanleiding van vraag en antwoord 231 (LH) by 'n mens
opkom, is die volgende: Waarom moes die lewe, die siel van die mens, verwyder
word of uitgegiet word op die aarde? Waarom was dit noodsaaklik?
Dit was volgens Kohlbrugge (1887:26, 28; vgl. 1992b:7-8) 'n noodsaaklikheid wat
sy grond deels gehad het in die toestand waarin die mens hom bevind het en deels
in die wese van God en in die aard van sy Wet.
Kohlbrugge grond die noodsaak dus enersyds op die toestand van die mens. Wat
bedoel hy daarmee? Die siel van die mens, sy innerlike ek, is heeltemal van God

losgeskeur en afgedwaal. Dit is heeltemal dood en doen slegs wat teen God is. Dit
spreek God slegs teë en neig net daartoe om die hele wese van God, sy waarheid,
heiligheid en geregtigheid te verloën. "Dürfen wir nach ewigem Gesetz der
Gerechtigkeit so fortleben, oder soll nicht vielmehr, damit Gott - Gott bleibe,
unser innerstes Ich zur Erde ausgegossen werden, daß nichts mehr davon übrig
bleibe in uns?" (1884b:94; vgl. 1992a:234). Die mens staan altyd in God se pad,
verhinder sy raad, spreek sy woorde teë en verset hom onophoudelik teen God se
handeling. Daarom moes hy, sodat God nogtans sy raad kon volvoer, voor God uit
die weg geruim word (1884b:96; vgl. 1992a:236).
Andersyds - en samehangend met die voorafgaande - grond Kohlbrugge
(1887:31-33; vgl. 1992b:13-14) die noodsaak van die vergieting van die bloed op
die wese van God en sy Wet. Hy grond dit op God se barmhartigheid. Volgens God
se barmhartigheid behaag dit Hom om die mens salig te maak en hom onbestraflik
voor Hom te stel in die lewe van Christus. God is egter ook regverdig. Hy kan nie
sommer sonder genoegdoening die sonde vergewe nie. Die heilige God kan Hom
nie met onreines en onheiliges ophou, sonder dat sy regverdige toorn of heilige
misnoeë teen die onreinheid ontbrand nie. "Und was ist nun wohl unreiner in den
Augen Gottes, als unser Leben, unser Seele, unser innerstes Ich?"
Die bedoeling van Kohlbrugge is duidelik: daar kan geen weg terug na God wees,
sonder dat aan sy geregtigheid genoeggedoen word nie. Eers moet die onrein "ek"
uit die weg geruim word. Die sonde moet uit die midde verwyder word.
Moet die mens nou sterf, sy "ek"? Nee, verduidelik Kohlbrugge (1884b:94-95;
1992a:235), God het raad geweet om die siel van die mens nie te vernietig nie,
maar om die onreinheid van die mens totaal weg te neem en hom so te vorm dat
hy 'n meesterstuk van sy genade is. Die Seun het sy "Ek" opgeoffer (Rom. 5:9; 1
Joh. 1:7). Sy siel, sy bloed het Hy op die aarde uitgegiet, sodat die mens wat met
sy "ek" in God se pad gestaan het uit die weg geruim kon wees. "So sind wir mit
unsrer Lüge, worin wir Gott für Den nicht halten und anerkennen wollen, der er
ist, aus dem Mittel gethan, und Er, Christus, ist die Wahrheit, der für uns in der
Wahrheit geblieben, auf daß wir geheiliget seien in Wahrheit. Ja, in seinem Blut
sind wir abgewaschen und geheiliget, sind wir gerecht, d.i. dem Gesetze conform
geworden."

6.4.3.3.3 Hoe die mens deur die dood van Christus weer in geregtigheid voor God gestel is 109
Hoe het God die mens deur die dood van Christus weer in geregtigheid voor Hom
gestel? So vra Kohlbrugge en dan antwoord hy: "Net soos diegene wat in die mag
van die vyand of in slawerny is deur 'n losprys weer vrygekoop word, so het
Christus Homself as losprys gegee om ons goddeloses te bevry van die mag van
die duiwel en van alle sonde; en so het God deur Hom, die Regverdige, wat sy
lewe in die dood gegee het en ons onregverdiges teen Hom uitgeruil het, ons
regverdig, heilig en onberispelik voor Hom gestel" (LH: v/a 232).
Die mag of slawerny is die van die duiwel en alle sonde. Die gevangenes was "ons
goddeloses", "ons onregverdiges". Die losprys was Christus self, die Regverdige,
wat sy lewe in die dood gegee het. Die resultaat van hierdie losprys of uitruiling
was dat die mens regverdig, heilig en onberispelik voor God gestel is.
In 'n preek oor 1 Timoteus 2:5 en 6 beskryf Kohlbrugge (1898a:27; vgl.
1992f:207) 'n losprys as dit waarmee 'n mens mense wat ter dood veroordeel is en
in die gevangenis hul teregstelling afwag, vrykoop van die dood en uit die boeie
bevry. Die gevolg is dat hulle hulle kosbare vryheid terugontvang "und dabei doch
dem Gesetze genug geschehen sei". So het Christus Homself as losprys in die
mens se plek in die dood gegee. Daarmee het die dood "sein Recht auf uns"
verloor en het "wir Raum, Recht und Freiheit" om deur Christus oor te gaan in die
ewige lewe. So het die mens Christus Jesus Homself gegee as 'n volkome betaling.
God maak, so sê Kohlbrugge (1994:134-135) by Hebreërs 9:15, 'n testament van
ewige genade. Dit het egter 'n "rechtsgrond", sodat die duiwel niks daarteen kan sê
nie. Dit is die losprys van Christus se dood. "Zo staat dan in het testament: zij zijn
geen slaven en lijfeigenen van de zonde meer, maar vrijgemaakte kinderen Gods.
Hij heeft de rechtsgrond gelegd in Zijn bloed, het losgeld betaald voor alle
overtredingen die onder het eerste Testament waren." Dit is ook die enigste
regsgrond of voorwaarde. Daarby kom nie nog iets, 'n sug of 'n traan, van die mens
nie.
Op 'n stadium het dit in die wêreld so vreeslik daar uitgesien dat 'n mens sou
verwag het dat God die aarde sou verdelg. So het dit nie alleen onder die
109 Opskrif afgelei uit vraag en antwoord 232 (LH).

heidenvolkere gelyk nie, maar ook by Israel. Toe, juis toe het God sy Seun gestuur
en "wisselde een wereld tegen Hem uit, maakte Hem Die van geen zonde wist,
zonde voor ons, en ons gerechtigheid in Hem" (Kohlbrugge, 1994:148; my
kursivering - A.H.B.).
In 1 Petrus 1:17 tot 19 - om vrygekoop te wees van die ydele lewenswandel wat
deur die vaders oorgelewer is - gaan dit vir Kohlbrugge (1852:114-117) om 'n
lewenswandel waarin die mens self weer deur wetswerke in ooreenstemming met
die Wet probeer kom. Daarvan was die mens slaaf en in daardie lewenswandel
was hy toegesluit soos in 'n kerker. Die gelowiges is daarvan verlos deur die
kosbare prys van die bloed van Christus. Hy is die Een wat die Wet met al sy
gebooie bedoel (vgl. 6.2.3.4). Deur sy betaling is die mens ooreenkomstig God se
Wet. Elke ander lewenswandel is ydel: dit mis sy doel.
Dit gaan dus om 'n losprys waardeur aan die Wet voldoen word, om geregtigheid.
Danksy die losprys van Christus se dood is die mens regverdig voor God gestel.
Dit is ook die enigste losprys.
6.4.3.4 Samevatting van Kohlbrugge
In vraag en antwoord 234 (LH) kom Kohlbrugge tot 'n oorsigtelike beskouing van
die lyding en sterwe van die Here Jesus Christus.
Daarin vind hy eerstens 'n duidelike bewys daarvoor dat die mens so min voel vir
God se barmhartigheid, dat hy veel eerder uit loutere eiegeregtigheid en vyandskap
teen sy genade en liefde al sy heil bespuug, met hoon en smaad en smarte oorlaai
en aan die kruis slaan. Kohlbrugge sien dus ook hier hoe die mens vasklou aan sy
eiegeregtigheid en weerstand bied teen die geregtigheid wat God uit genade skenk.
Hy vind daarin ten tweede 'n duidelike bewys daarvoor dat God deur die dood van
sy Seun die mens in sy lewe oorplaas, hom van die ewige verdoemenis en sonde
verlos, en in sy geregtigheid stel. God het dit gedoen uit loutere liefde vir die mens
en uit ewige genade sonder om iets daarvan vir Homself te hê [kursivering van
Kohlbrugge self]. Kohlbrugge sien dus in die lydens- en sterwensgeskiedenis van
Christus dat God sy Seun gegee het uit vrye genade alleen.

6.4.3.5 Begrafnis en neerdaling in die hel 110
6.4.3.5.1 Wanneer Kohlbrugge se siening van die betekenis van Christus se
begrafnis in oënskou geneem word, val 'n verskil met die Heidelbergse
Kategismus dadelik op.
Wanneer die Heidelbergse Kategismus (v/a 41) vra waarom Christus
begrawe is, is die antwoord: "Om daarmee die versekering te gee dat Hy
werklik gesterf het."
Van Genderen en Velema (1992:443-444) meen tereg dat hierdie antwoord
nie onjuis is nie, maar wel onvolledig. Dit dui nie goed genoeg aan dat ook
die begrafnis tot die middelaarswerk van Christus behoort het nie. Dit was
'n trap van sy vernedering. Hy het tot die dode behoort. Hy het die straf op
die sonde ten volle gedra.
Hoe beantwoord Kohlbrugge dieselfde vraag? Hy sê: "Christus is begrawe,
sodat ons met al ons sondes, met al die werke van die vlees, in Hom van die
aarde weggeneem en met die aarde gelykgemaak sou word" (LH: v/a 235).
'n Preek van Kohlbrugge (1992e:49-50) oor Kolossense 2:9 en 10 werp
besonder verhelderende lig op hierdie vraag. Toe Christus in die persoon
van die sondaar aan die kruis gely het, het Hy die liggaam van die sondige
vlees in Hom aan die kruis gebring en afgelê. Nie dít alleen egter nie, maar
"Zijn leven werd ook zoo geheel en al afgesneden van de aarde, dat Hij met
het lichaam der zonden des vleesches, hetwelk Hij in Zijn lichaam droeg,
begraven en alzoo van de aarde weggenomen werd. Zoo is dan het lichaam
der zonden des vleesches gedood en begraven in den dood en het graf van
Christus - en is voor de heilige oogen Gods ganschelijk van de aarde
weggenomen".
Die sonde is weggeneem - uit die midde verwyder! - deur die begrafnis van
Christus. Dit is bekende gegewe in die Christologie van Kohlbrugge.
110 In vraag en antwoord 235 tot en met 239 (LH) kom die begrafnis van Christus en sy neerdaling in die
hel ter sprake.

Die begrafnis van Christus het vir Kohlbrugge (1849:49; vgl. 1937:61) ook
alles te make gehad met die feit dat die Here Jesus die straf en vloek gedra
het: drie dae en drie nagte moes Hy in die hart van die deur God vervloekte
aarde lê as 'n vloek en as sonde. Verstaan dit tog eens en vir altyd, sê
Kohlbrugge (1876:87; vgl. 1888a:92-93; my kursivering - A.H.B.) in een
van sy paaspreke, dat toe Christus in die graf gelê het, Hy daar die
veroordeling van Genesis 3:19, "stof is jy, en tot stof sal jy terugkeer",
gedra het. "Darum wurde er der Erde gleich gemacht 111 , so daß er Staub
und Erde war um unsertwillen."
Dat die begrafnis van Christus vir Kohlbrugge deel vorm van sy
middelaarswerk, sy vervulling van die Wet, kan nie betwyfel word nie.
6.4.3.5.2 'n Vergelyking van vraag en antwoord 236 (LH) met vraag en antwoord 44
van die Heidelbergse Kategismus - die oor die neerdaling in die hel - lewer
'n nog meer opvallende verskil op.
Die verklaring van die Heidelbergse Kategismus sluit aan by die een wat
Cavyn in sy kategismus van hierdie artikel van die Apostolicum gee. Dié
geloofsartikel verwys volgens Calvyn na die stryd van Christus met die mag
van die duiwel, die verskrikking van die dood en die smarte van die hel. Hy
noem daarby die diepte van Christus se verlating deur God en sy sieleangs,
waarby hy ook dink aan die weë van die dood, waaroor Handelinge 2:42
praat (Van Genderen & Velema, 1992:445; vgl. Calvyn, 1981:15-16).
By Luther word 'n verklaring van hierdie artikel aangetref wat afwyk van
dié van Calvyn. Volgens hom het Christus na sy begrafnis in die hel
afgedaal, die duiwel oorwin, die mag van die hel vernietig en die duiwel al
sy mag ontneem (Van Genderen & Velema, 1992:444).
Kohlbrugge sluit hom by Luther se siening aan, want volgens hom was
Christus, toe Hy in die graf gelê het, in die hel en in die mag van die dood
(LH: v/a 236). Hy was gewis daar, toe Hy in die graf gelê het (Kohlbrugge,
1977b:83). Toe Christus gesterf het, het Hy Hom in die dood oorgegee en
Hom in die hel neergewerp (Kohlbrugge, 1891:12; vgl. 1992c:294). "Der
Tod konnte zu Christo sagen: 'Du bist mein!' und die Hölle: 'Du bist in
111 Vgl. vir hierdie uitdrukking LH: a 235.

meiner Macht, weil du die Person des Sünders, dessen Fluch und
Verdammung auf dich genommen haft'" (Kohlbrugge, 1876:87; vgl.
1888a:93). Drie dae en drie nagte moes Hy in die hart van die aarde lê as
"des Todes und der Hölle Beute" (Kohlbrugge, 1849:49; vgl. 1937:61).
Kohlbrugge (1977b:83-84) verklaar egter ook baie duidelik wat hy daarmee
bedoel: Christus was in die mag van die duiwel "gelijk een schip onder
embargo, maar waarvan de vrijlating reeds een uitgemaakte zaak is. De ziel
is niettemin ook in de handen van de Vader oorgegeven en evenzo zeker in
het paradijs, dat is, in de hemel". Al kon die hel sê dat Christus in sy mag
was, kon Christus daarteenoor sê: "'Ich bin dennoch Gottes'; und Gott
sprach: 'Er ist mein, er ist an und für sich heilig und unschuldig und hat
meiner Gerechtigkeit'. So mußte denn der Tod seine Beute lassen, und das
Gefängnis der Hölle seine Thor aufmachen" (Kohlbrugge, 1876:87; vgl.
1888a:93). Die hel en die duiwel kon Hom nie hou nie, omdat Hy die
Heilige van God was wat nie vir sy eie skuld in die graf gelê het nie (LH: v/
a 238).
Net soos Luther (vgl. Van Genderen & Velema, 1992:444) neem ook
Kohlbrugge (1849:49; vgl. 1937:61) dus die standpunt in dat Christus, toe
Hy in die hel neergedaal het, die duiwel oorwin en die mag van die duiwel
verbreek het. Christus het geweet, sê Kohlbrugge, "daß durch sein von der
Hölle Verschlucktsein die Hölle und der Tod sollten verschluckt werden
zum Ziege". Dit was die wil van sy Vader.
Daar word wel by Luther ook 'n ander siening van die neerdaling in die hel
aangetref. Dan staan vir Luther die helse smarte wat Christus in Getsemane
en op Golgota moes verduur, voor oë. Dit kom ooreen met Calvyn se
verklaring (Van Genderen & Velema, 1992:445). Luther wys dus nie dié
verklaring af nie. Dieselfde moet ook van Kohlbrugge gesê word (vgl.
6.4.3.3.1.2.2). Hy (Kohlbrugge, 1977b:82) noem ook antwoord 44 (HK)
baie vertroostend.
Kohlbrugge se siening oor Christus wat in die hel was, sal ook nog in
volgende afdelings terloops ter sprake kom (vgl. 7.2.1.1.1.2; 7.2.1.1.3).
Hier is egter genoegsaam daarop gewys dat daardie standpunt nie dieselfde
as dié van Calvyn en die belydenis is nie.

6.4.3.5.3 Die standpunt as sou Christus in die hel neergedaal het, Hom daar aan
diegene wat daar is gaan vertoon het as oorwinnaar en vele uit die hel saam
met Hom na bo geneem het, wys Kohlbrugge (1977b:82) radikaal af.
Daardie verklaring het sy ontstaan te wyte aan 'n verkeerde verklaring van
die woord "gevangenis" in 1 Petrus 3:19 en die woorde van 1 Petrus 4:6,
dat aan die dode die evangelie verkondig is. Uit daardie verkeerde uitleg het
die dwaalleer van 'n vagevuur en 'n Hades ook voortgekom (Kohlbrugge,
1977b:82-83).
Onder "gevangenis" (1 Pet. 3:19) verstaan Kohlbrugge (1853:81;
1992f:438) nie 'n werklike gevangenis of die hel, soos sommige meen nie.
Hy verklaar dit as bande van God se oordeel. Die mensekinders het hulle so
verhef teen God en sy gebod, dat Hy die geeste moes vasbind met die bande
van sy toorn. Die apostel praat hier dus sinnebeeldig van 'n gevangenis,
soos die profete (Jes. 42:7; 49:9; 61:1).
Uit daardie gebonde toestand waarin die geeste deur God opgesluit is tot die
oordeel, kon hulle verlos word deur die prediking, deur Christus. Deur die
ewige Gees het Christus na hulle gegaan en in en deur Noag aan hulle die
weg van geregtigheid gepreek (Kohlbrugge, 1853:81-82; 1977b:83;
1992f:438; 1877a:48).
Die woord "geeste" in 1 Petrus 3:19 wil Kohlbrugge (1977b:83) in
dieselfde sin verstaan as wat Johannes (1 Joh. 4:1) skrywe: stel die geeste
op die proef. Dit gaan vir hom om mense en nie engele nie. 1 Petrus 4:6
begryp hy as dat aan die "dode" die evangelie tydens hulle lewe verkondig
is en nie na hulle sterwe, toe hulle al in die hel was nie.
Dit is dus duidelik dat Kohlbrugge die genoemde tekste nie so uitlê as sou
Christus met sy hellevaart vir die engele of mense in die hel gaan preek het
nie.
Kohlbrugge se verklaring kom grotendeels ooreen met die van die
kanttekenaars van die Statenvertaling (Bijbel, 1980:504), op enkele
uitsonderings na. Laasgenoemde verklaar "gevangenis" wel as hel. Daarmee
bedoel hulle egter ook nie dat Christus in die hel gaan preek het nie, maar

dat die mense vir wie Christus deur Noag gepreek het, tydens die skrywe
van die betrokke brief reeds in die gevangenis of hel was.
Bavinck (1976:479) gee ook 'n uitleg van 1 Petrus 3:19-22. Daarin wys hy
'n verklaring as dat Christus neergedaal het na die hel om daar aan die
verlorenes die evangelie te verkondig sterk van die hand. Daar staan tog, sê
hy, dat Christus eers lewend gemaak is, dit wil sê opgestaan het, en toe
heengegaan het om te preek. Die Lutherane het daarom geen grond om
tussen die vivicatio en die resurrectio 'n temporele onderskeid te maak en in
die tussentyd die neerdaling ter helle te plaas nie. Daar is ook nêrens in die
Skrif enige aanduidings daarvan dat Christus na sy opstanding, voordat hy
opgevaar het na die hemel, nog eers na die hel toe is nie. Bavinck wys egter
ook aan die ander kant die eksegese af dat Christus in die Gees na die
tydgenote van Noag sou gegaan het om vir hulle te preek. Die "in wie" (vers
19) slaan duidelik op die lewend gemaakte Christus en die "wat heengegaan
het" (vers 22) laat geen ander verklaring toe nie. Christus se heengaan na
die hemel was 'n prediking tot die geeste in die gevangenis. Greijdanus
(1929:142-143) sluit aan by Bavinck se verklaring en hy lê "die
gevangenis" (vers 19) uit as die plek van rampsaligheid.
6.5 Samevatting
'n Samevatting van hoofstuk 6 word onder 7.4 gegee.

HOOFSTUK 7
DIE WERK VAN CHRISTUS: SY VERHOGING
7.1 Inleiding
Soos reeds gesê (vgl. 6.1) kom die werk van Christus in sy verhoging in hierdie
hoofstuk aan die orde. Die opstanding, hemelvaart en besitneming van die koninkryk
word behandel.
7.2 Christus in sy verhoging
7.2.1 Van die opstanding van ons Here 112
7.2.1.1 Die vrug van Christus se opstanding en sy geloof en gehoorsaamheid 113
7.2.1.1.1 Wat Christus deur sy opstanding bewerk het 114
7.2.1.1.1.1 Deur sy sondeval het die mens onder die heerskappy van die duiwel
gekom. Sedertdien omgeef die duiwel hom met die mag van die sonde en die hel
(LH: a 17).
Dit is egter nie al nie. Toe die mens homself aan die duiwel oorgegee het in die
paradys, het die duiwel die reg en die mag gekry om die mens te dood
(Kohlbrugge, 1993:34-35). Daaronder verstaan Kohlbrugge die reg en die mag van
die duiwel om die mens voor die regterstoel van God aan te kla (Kohlbrugge,
s.a.:222-223). Kohlbrugge bedoel dus beslis nie dat die duiwel die regter is en as
112 Die oorspronklike lui: "Von unseres Herrn Auferstehung" (Kohlbrugge, 1930:51). Die onderafdeling
begin by vraag en antwoord 240 en eindig by 249.
113 Nie 'n opskrif van Kohlbrugge nie. Hierdie onderafdeling dek vraag en antwoord 240 tot en met 243
(LH).
114 Opskrif ontleen aan vraag 240 (LH).

sodanig die mag het om iemand te veroordeel nie. Hy sien hom eerder as aanklaer
wat die mens by die Regter - dit is God - aankla en regtens - vanweë die sonde van
die mens - sy dood eis. Dit is 'n verklaring wat ook voorkom by iemand soos Van
Andel (1906:42-43).
Sedert die sondeval verwond die duiwel die mens met die prikkel van die dood
(LH: a 17). Deur vrees vir die dood hou hy die mens aan sy slawerny onderworpe
(LH: a 240). Hierdie laaste woorde kom uit Hebreërs 2:15. Onder "vrees vir die
dood" verstaan Kohlbrugge (1993:57) vrees vir straf. Wanneer die mens na God
toe wil terugkeer, hou die duiwel hom voor dat God hom tog nie sal aanneem nie
en dreig hy hom met die verdoemenis van God. So hou hy die mens aan hom
gebonde uit vrees vir die dood (Kohlbrugge, 1993:35).
7.2.1.1.1.2 Deur sy opstanding, sê Kohlbrugge (LH: v/a 240), het die Here die ryk
van die duiwel afgebreek. So het Hy hulle wat hul lewe lank uit vrees vir die
ewige dood aan die duiwel se slawerny onderworpe was, uit dié mag verlos.
Toe Christus in die graf gelê het, het Hy Hom in die mag van die hel bevind
(Kohlbrugge, s.a.:221; vgl. ook LH: v/a 236 en 6.4.3.5.2). Die duiwel sou hom
nooit méér verbly het nie, as toe hy ook die Here onder die menigte van dooies wat
deur die duiwel se verleiding gesterf en so 'n prooi van die ewige verdoemenis
geword het, gebring het. Die duiwel het egter te gou bly geword. Hy het hom
misreken, want die ander wat hy in sy mag gehad het, was skuldig, maar Jesus nie.
Daarom moes hy Hom weer loslaat en so was hy sy mag kwyt (Kohlbrugge,
s.a.:221-222).
Jesus het dit gedoen as Borg vir die wat vrees vir die dood. Omdat Christus in die
bande van die dood was en dit deur sy opstanding verskeur het, het hulle niks
meer te vrees nie. Dié Een het vir almal die dood tot niet gemaak. Dié Een het vir
almal die duiwel met sy voortdurende eise voor God se regterstoel - die eis dat die
sondaar aan hom behoort en regtens moet sterf - tot niet gemaak. Deurdat Hy in
die graf gelê en daarna opgestaan het, het Hy die duiwel met sy doodsmag tot niet
gemaak (Kohlbrugge, s.a.:222; vgl. ook 1888a:94).
Deur sy opstanding het Jesus die dood oorwin en 'n streep getrek deur die
aanklagte van die duiwel.

7.2.1.1.2 Die geloof van Christus en sy opstanding 115
Die geloof van Christus speel vir Kohlbrugge 'n belangrike rol by sy kruisdood
(vgl. 6.4.3.3.1.1). By die opstanding is dit eweneens die geval.
In die Woord word soms gesê dat Christus "opgestaan" het (vgl. o.a. Matt. 17:9,
23; Luk. 24:6; Joh. 21:14). Ander kere weer lui dit dat Hy "opgewek" is (vgl. o.a.
Hand. 3:26; Rom. 4:24 en 10:9) of dat Hy "lewend gemaak" is (1 Pet. 3:18). Soms
word dit dus gesien as 'n daad van Christus (vgl. o.a. Matt. 17:9, 23; Luk. 24:6;
Joh. 21:14) en ander kere weer as 'n daad van die Vader (vgl. o.a. Hand. 3:26;
Rom. 4:24 en 10:9) of as daad van die Gees (1 Pet. 3:18).
Kohlbrugge is ook bewus van hierdie onderskeid (LH: v/a 241). Die "opstaan" van
Christus het vir hom alles te make met Christus se geloof: Christus het opgestaan
in die mag van die gebod, wat Hy daartoe van die Vader ontvang het. Deur sy
geloof aan daardie gebod het Hy die lewe weer opgeneem, en die Vader het
opgetree volgens hierdie geloof. In antwoord 241 (LH) is 'n duidelike weerklank
van Johannes 10:18, waar Jesus van sy lewe sê: "Niemand neem dit van My af nie,
maar Ek lê dit uit Myself af. Ek het mag om dit af te lê en Ek het mag om dit weer
te neem. Hierdie gebod het Ek van my Vader ontvang."
Elders kom Kohlbrugge (1971:155) op hierdie teks terug waar hy sê: "En daar Hij
op dit gebod ziet, weet Hij, dat de dood niet machtiger is dan Zijns Vaders wil en
gebod. Daarom spreekt de Heere, kunt gijlieden mij vrij doden, ik sterf toch niet,
want ik heb het eeuwige leven in mij en dat blijft. Dus: Ik zal niet sterven maar
leven."
7.2.1.1.3 Die gehoorsaamheid van Christus en sy opstanding
Kohlbrugge lê nie alleen 'n verband tussen Christus se geloof en sy opstanding nie,
maar ook tussen sy gehoorsaamheid en sy opstanding uit die dood.
Christus het duiwel en dood oorwin deurdat Hy gehoorsaam was tot in die dood
en so die gebooie van sy Vader onderhou het. Juis uit krag van hierdie gebooie wat
Hy gehou het, het Hy die lewe vrywillig weer opgeneem en weer opgestaan uit die
dood, want die geregtigheid wat Hy vir die Vader daargestel het, was heeltemal in
115 Opskrif ontleen aan vraag en antwoord 242 (LH).

ooreenstemming met God se ewiggeldende Wet (Kohlbrugge, 1992f:437; vgl. ook
1853:78 en 1970a:55). Omdat Hy op sigself heilig en onskuldig was en aan God se
geregtigheid voldoen het, moes die dood sy buit vrylaat en die gevangenis van die
hel sy poorte oopmaak. Die hel kon die vloek, die verdoemenis, die ou mens, die
sonde, vashou. Christus moes egter losgelaat word en saam met Hom diegene wat
Hy gekoop, vir wie Hy die losprys betaal het (Kohlbrugge, 1876:87; vgl. ook
1888a:93 en s.a.:224).
7.2.1.1.4 Christus die Eersgeborene uit die dood 116
116 Opskrif ontleen aan vraag en antwoord 243 (LH).

7.2.1.1.4.1 Die mens wat gewandel het in die beeld van God 117 en na sy gelykenis,
het deur die verleiding van die duiwel en deur eie moedswillige
ongehoorsaamheid die eerste skepping verwoes. Met hierdie afval van die mens
het alles in chaos verander en was daar duisternis in die diepte van die afgrond.
Daar, in die diepte, het die Satan sy troon gevestig. Hy het die mens in die
duisternis gebonde gehou en hom gekwel en gepynig met die dood. Hy het God
uitgelag en gehoon, terwyl hy sy voet op die nek van die verlore mens gesit het, en
hy was bly dat hy die skepping bestem kon sien vir die vuur waartoe hyself vir
ewig verban is (Kohlbrugge, 1992f:386).
117 Kohlbrugge vertaal Genesis 1:26 as "in ons beeld". Vgl. Aalders (1976:111-122) vir 'n volledige
bespreking daarvan. Aalders (1976:113) begin deur daarop te wys dat Kohlbrugge se vertaling volgens
alle taalkundiges wel moontlik is. Hy (Aalders: 1976:113-115) gee dan 'n uiteensetting van Kohlbrugge
se teologiese oorwegings by sy vertaling: volgens Kohlbrugge se beskouing word met die woorde
"beeld van God" nie iets oor die mens gesê nie, maar oor God. "Die beeld van God" is vir hom die
hoogste geluksaligheid in God; die geluksaligheid wat Hy gehad het in sy Seun. Kohlbrugge praat in dié
verband van "die Bewegung seiner Eingewenden" (die beweging van sy ingewande) en van "seine
innerliche Barmherzigkeit" (sy innerlike barmhartigheid). 'n Mens moet die "beeld" dus sien as iets
wesenliks van die Drie-enige God, as die mees innerlike vorm van sy liefde, as die innerlike wydheid en
ruimte van sy ewige goedheid, as die ongeskape, eie lewe van God. By die skepping van die mens het
daardie ewige, ongeskape, innerlike lewe van God neergedaal en die mens daarin opgeneem. Aalders
verduidelik dit met die Bybelse beeld van "die wolk van heerlikheid" en verklaar dat Kohlbrugge onder
"in die beeld van God" dus verstaan om opgeneem te wees in die wolk van die heerlike
teenwoordigheid van God. Omdat hy opgeneem was in en oorskadu is deur die beeld van God, was hy
'n heilige, 'n wyse, 'n regverdige. Omdat hy geleef het "in die beeld van God", moes hy deel gehad het
aan God se wysheid, goedheid, heiligheid en geregtigheid.
Geskape in die beeld van God is by Kohlbrugge niks anders as geskape in Woord en Gees nie, en wie
daarin gaan en staan, leef. Dié het die Lewe (Stam, 1988:43).
Volgens die beskouing van Kohlbrugge was die mens dus nooit beeld van God nie, maar wel in die
beeld van God!
Met sy val het die mens uit die Woord uitgetree, wat vir Kohlbrugge sinoniem is met die uittree uit die
beeld van God en die verlies van God self (De Reuver, 1992:11. Vgl. ook Kohlbrugge, 1839:45;
1932:47-48). Toe het die mens die heerlikheid wat uit God is verloor. Die heerlikheid wat die mens
verloor het, ontvang Christus egter vir ons as Middelaar, Plaasvervanger en Borg. Van Hom af straal
die heerlikheid op ons en ons ontvang die beeld en gelykenis wat ons in Adam verloor het weer terug
(Kohlbrugge, 1991:14; vgl. 7.2.3.6.1).

7.2.1.1.4.2 Sal hierdie troon van Satan bly staan? So vra Kohlbrugge (1992f:386)
in sy bespreking van Genesis 1:1-13, waar hy dit het oor die skepping van die
nuwe hemel en die nuwe aarde. Die vraag beantwoord hy soos volg: as God nie
God was nie, sou die mens nooit uit die geweld van die Satan losgekom het nie.
Dan sou die verwoeste skepping vir altyd in chaos gebly het, 'n massa van helse
waters en helse modder waarin die mens steeds dieper neergetrek sou word deur
die geeste van die afgrond. God is egter God! Net soos Hy alles gemaak het ter
wille van Homself, so het Hy hierdie raadsbesluit geneem om dit wat Hy gemaak
het, nuut te maak, 'n nuwe skepping.
Hoe God dit gedoen het, dui Kohlbrugge (1993:21) elders aan: hierdie nuwe aarde
en nuwe hemel is geskape deur Jesus Christus in sy opstanding uit die dood. Die
nuwe dag van die nuwe skepping het Hy geskep toe Hy uit die graf getree het
(Kohlbrugge, 1888a:7). In sy opstanding lê dié mag dat daar 'n nuwe skepping is,
dat hemel en aarde weer nuut is, dat Adam weer in besit gestel is van die paradys.
Hierdie lewe wat Christus verwerf het, het die dood verslind (Kohlbrugge,
1993:197).
Christus is die Eersgeborene van alle skepsels (Kol. 1:15), deur Wie alles herskape
en weer na God se verordening opgerig word (LH: a 222). Dat Christus die
Eersgeborene uit die dood is (Kol. 1:18), verklaar Kohlbrugge (LH: a 243) so:
"Sein Lebendiggewordensein stellt für uns, Tote, eine neue Geburt, eine neue
Schöpfung dar, worin wir aus dem Tode heraus neu geboren sind aus Gott." Ook hier
leer hy dus dat die nuwe skepping tot stand kom deur die opstanding van Christus.
Hy noem dit ook 'n nuwe geboorte en dit uit God, nie uit die mens nie.
Dat dit vir Kohlbrugge in antwoord 243 (LH), wanneer hy dit het oor "Tote" en
"aus dem Tode", om meer gaan as maar net die liggaamlike dood, kan gesien word
in antwoord 242 (LH), waar hy oor die betekenis van Christus se opwekking uit
die dood sê: "Er war freiwillig mitten unter uns Toten, sowohl inmitten derer, die
in den Gräbern liegen, als derer, die in ihren Sünden und Übertretungen es
beweisen, daß sie Tote sind. Aus solchen Toten ging Er lebendig hervor." Daarby
moet ook vraag en antwoord 224 (LH) betrek word, waar Kohlbrugge vra waarom
die dood van Christus noodsaaklik was om ons van die toorn te red. Daarop
antwoord hy: "Weil wir alle in dem Tode, demnach unter dem gerechten Zorn
'n Mens kan dus sê: wie volgens Kohlbrugge in Christus is, wie in die Woord is, is weer "in die beeld
van God".

Gottes lagen, konnten wir nur in Ihm, dem Erstgeborenen aus den Toten, wieder aus
unserem Tode hervorgehen".
7.2.1.1.4.4 Een saak in antwoord 243 (LH) wat nog in die besonder uitgelig moet
word, is die feit dat Kohlbrugge verklaar dat Christus se opstanding 'n nuwe
geboorte tot stand bring.
In sy behandeling van vraag en antwoord 45 van die Heidelbergse Kategismus
bespreek Kohlbrugge (s.a.:225-226) ook die sinsnede "ten tweede word ons nou
ook deur sy krag tot 'n nuwe lewe opgewek". Aan die een kant, so verklaar hy dit,
is daar die ou lewe. Dit is die lewe in Adam. "Het oude leven wordt echter een
mensch ontnomen in de opstanding, in de wedergeboorte." In die opstanding van
Christus, wat hy dus die wedergeboorte noem 118 (vgl. ook Kohlbrugge, 1888a:13;
1986:16; 1855a:12; en LH: v/a 316), ontvang die mens 'n nuwe lewe. Hierdie
nuwe lewe lê in Christus, sodat 'n mens dit nie sien nie.
In sy bestudering van die geloof en die wedergeboorte by Kohlbrugge kom De
Reuver (1992:87) tot die gevolgtrekking dat Kohlbrugge aan die lewe van die
wedergeboorte 'n uitsluitlik Christologiese inhoud toeken. Hy wil niks weet van 'n
wedergebore lewe as 'n ingestorte habitus, wat min of meer los van Woord en
geloof staan nie (De Reuver, 1992:83, 85).
Die nuwe mens het die "nuwe lewe", hy het die werke. Hy het dit in die
opstanding van Christus. Deur Christus is die grondslag gelê waarop 'n nuwe
skepping kan bestaan. Dit is 'n nuwe skepping wat in Christus Jesus heerlik pryk
in die sieraad, in die blommeprag en in die ryk vrug van sy verworwe geregtigheid
en heiligheid (Kohlbrugge, 1992f:71).
Die "nuwe lewe" lê vir Kohlbrugge dus op die vlak van die heilshistoriese: die
"nuwe lewe" kom tot stand deur die heilshistoriese gebeurtenis van Christus se
opstanding.
Wat Kohlbrugge sê oor die wedergeboorte, staan natuurlik ook pertinent in 1
Petrus 1:3. Voorts kan daar ook op Johannes 3:3 gewys word, waar daar sprake is
118 Soms sê Kohlbrugge (1986:16) ook dat hy wedergebore is in Broodhuis (Betlehem) en Kopbeenplek
(Golgota), dit wil sê in die geboorte en dood van Christus (vgl. ook LH: v/a 316; Kohlbrugge,
1877b:90; en 1855a:12).

van "weer gebore" word. Hier gee Floor (1979:51) voorkeur aan die vertaling "van
bo" gebore word bo "opnuut" gebore word. Dit pas presies by die teenstelling "bo"
en "benede" wat Johannes onder andere in hoofstuk 8:23 stel. Die blye boodskap
wat Johannes bring, is dat Jesus van bo, uit die hemel, neergedaal het (Joh. 3:13).
Jesus sê van Homself dat Hy uit die hemel neergedaal het (Joh. 6:38). Met hierdie
koms uit die hemel, die koms van bo na benede, bring Jesus die ewige lewe van bo
na benede, aldus Floor.
Duidelikheids- en volledigheidshalwe moet hier die opmerking gemaak word dat,
hoewel die wedergeboorte vir Kohlbrugge plaasgevind het in die opstanding, hy
die toepassing deur die Gees telkens direk daaraan verbind (De Reuver,
1992:86-87). So verklaar Kohlbrugge dan ook in Die Lehre des Heils (LH: a 317):
ofskoon die heil van Christus vir die mens beskikbaar is, kom daar nogtans in die
mens se lewe 'n sekere tydstip waarop hy deur die Gees van die geloof in hierdie
heil oorgeplaas word en van die dood in die lewe oorgaan. Dit is die volledige
omsetting van 'n mens wat hom tevrede maak met die geregtigheid wat voor God
geld, 'n omsetting wat ook wedergeboorte heet.
7.2.1.1.4.5 Ook wanneer Kohlbrugge hom besighou met Christus se opstanding,
neem hy stelling in teen die mens wat self wil bewerk wat Christus bewerk het
deur sy opstanding. Hy vind dit 'n futiele poging - die nuwe skepping is nie die
resultaat van menslike inspanning of arbeid nie.
Ons en ons vaders, meen Kohlbrugge (1888a:10), het deur werke probeer om die
verstoorde skepping te herstel. Deur ons vleeslike gesindheid kon ons ons egter
nie onderwerp aan die Wet van God nie. Daarom kon ons nie rus vind nie, en ook
nie in God se rus inkom nie.
In 'n beeldryke inleiding tot 'n opstandingspreek (Joh. 20:1-18) stel Kohlbrugge
(1888a:21; vgl. Noordmans, 1981:319) God se werk en ons werk teenoor mekaar:
"Ag, dat 'n mens tog 'n slag wil ophou om self die roer, om self die skip van sy
saligheid te stuur, hoe rustig en sonder gevaar sou hy deur alle blink klippe
heendryf op die magtige stroom wat wel weet waarheen hy moet gaan. Maar nee,
om iets te wil wees en iets te beteken, is eie aan die vlees. Dit is hier 'n deug en
daar 'n deug, hier 'n werk en daar 'n werk, hier 'n bietjie heiligheid en
Godegelykheid en daar 'n bietjie heiligheid en Godegelykheid. Die mens het 'n hoë
dunk van homself, dat hy nog iets kan en moet doen en as dit daarop aankom, kom
daar tog niks van tereg nie, behalwe suiwer onverstandigheid, verkeerdheid,

lindheid, innerlike boosheid en vyandskap, al het die mens hom hoe lank ook al
op paapse wyse met werke uitgeput. Die Here breek egter by die wat aan Hom
behoort, roer en mas af, sodat hulle volstrek niks meer vermag nie, volstrek nie
meer weet waarheen nie en juis dan gaan dit goed, juis dan kom 'n mens waar hy
moet wees" (my vertaling - A.H.B.).
7.2.1.1.4.6 In antwoord 243 (LH) laat Kohlbrugge ten slotte dieselfde
waarskuwende geluid hoor as toe hy dit gehad het oor die opheffing van God se
toorn deur die dood van Christus: Christus dra die sleutels van die hel en van die
dood, sodat niemand daarin kan terugval nie, behalwe hy wat die weldaad van
Christus verwerp (vgl. 6.4.3.3.1.3.3 en LH: v/a 225). Die weldaad van Christus se
opstanding strek nie in die algemeen tot voordeel van alle mense nie!
7.2.1.2 Die Goddelike Drie-eenheid en die opstanding
7.2.1.2.1 Net soos in die geval van die geboorte, getuienis en kruisdood van Christus,
speel die ander twee Persone in die Goddelike Drie-eenheid ook in sy
opstanding 'n belangrike rol.
Daar is reeds vermeld dat ook Kohlbrugge die opstanding sien as 'n daad
van Christus (vgl. 7.2.1.1.2 en 7.2.1.1.3). Nou moet gelet word op die
handeling van die Vader en die Heilige Gees in die opstanding.
7.2.1.2.2 Wanneer Kohlbrugge dit het oor die aandeel van die Vader in die
opstanding, gebruik hy die woord "opwek": die Vader het die Seun
opgewek (LH: v 241). Daarin spreek hy slegs die Woord na (vgl. o.a. Hand.
3:26; Rom. 4:24 en 10:9).
Wat dadelik opval, is die feit dat daar 'n nou verband is tussen die
opwekking deur die Vader enersyds en die geloof en die gehoorsaamheid
van Christus andersyds.
Die Vader is die Een wat die gebod aan die Seun gegee het (LH: a 241;
Kohlbrugge, 1971:155; vgl. Joh.10:18). Deur sy geloof aan daardie gebod
het Christus die lewe weer opgeneem, en die Vader het gedoen volgens
hierdie geloof: Hy het sy Seun opgewek (LH: v/a 241).
Verder lê Kohlbrugge 'n verband tussen die gehoorsaamheid van Christus
en die opwekking deur die Vader. In 'n opstandingspreek oor Romeine

6:7-12 betrek Kohlbrugge (1876:87; vgl. ook 1888a:93) op 'n
betekenisvolle manier die Vader waar Hy goedkeurend van sy Seun sê: "Er
ist mein, er ist an und für sich heilig und unschuldig und hat meiner
Gerechtigkeit genug gethan." Gevolglik, gaan Kohlbrugge voort, moes die
gevangenis van die hel sy deur oopmaak. Elders sê Kohlbrugge (1992e:72)
dat die Vader Christus uit 'n smadelike dood uitgeruk het, nadat die Seun
deur sy dood God weer tot God gemaak en vir Hom die geregtigheid
aangebring het.
7.2.1.2.3 Kohlbrugge sien die opstanding nie alleen as daad van die Vader en die
Seun nie, maar ook as daad van die Heilige Gees. Hoewel die Heilige Gees
nie in hierdie verband in Die Lehre des Heils genoem word nie, gee
Kohlbrugge in ander werke van hom aandag aan die werk van die Gees in
die opstanding van Christus.
Weereens gaan dit om Christus se geloof en gehoorsaamheid.
Eerstens sien Kohlbrugge die Heilige Gees as Outeur van Christus se
opstandingsgeloof. Net soos die ou skepping was ook die nuwe skepping
woes en leeg en duisternis het in die diepte gelê toe Christus, die Lewenson,
in die graf gelê het, aldus Kohlbrugge (1876:6; vgl. ook 1888a:7). Die Gees
het egter oor die ryk van die hel en die dood gesweef om Jesus uit die dood
op te wek, om die geloof in die bevel van sy Vader met mag in te werk deur
die inblasing van sy Gees in die dooie liggaam van Christus. So het
Christus opgestaan uit die graf en die nuwe dag van die nuwe skepping
geskep by sy uitgang uit die graf.
Tweedens sien Kohlbrugge ook die opwekking deur die Gees as antwoord
op Christus se gehoorsaamheid. Omdat Christus die gebooie van die Vader
gehou het, het die Heilige Gees Hom weer lewend gemaak en uit die graf te
voorskyn gebring (Kohlbrugge, 1992f:437-439; vgl. ook 1853:78). By sy
bespreking van artikel 6 van die Apostoliese Geloofsbelydenis sê
Kohlbrugge (1970a:55): Jesus is deur die Gees van die Vader uit die dood
opgewek, omdat die Heilige Gees tevrede was met die volbragte werk van
die Borg, nadat die Vader as Regter verklaar het dat die skuld van die
uitverkore gemeente tot die laaste penning betaal is. Daarom was dit die
welbehae van die Heilige Gees dat hierdie Borg ook verlos sou word uit die
bande van die dood.

7.2.1.3 Die Wet en die opstanding
7.2.1.3.1 Hoe die Wet in die opstanding weer opgerig is 119
Die Wet bedoel 120 nie die mens se dood nie, maar die behoud van sy lewe, sê
Kohlbrugge (LH: v/a 244; vgl. ook Loos, 1948:140). Dat dít die bedoeling van die
Wet is, sien hy in Christus se woorde aan die ryk jongman: "Maar as jy in die lewe wil
ingaan, onderhou die gebooie" (Matt.19:17b).
Hierdie lewe wat die Wet bedoel, omskryf Kohlbrugge (LH: a 244) as "'n nuwe en
ewige lewe". In hierdie woorde van antwoord 244 hoor 'n mens die woorde van die
Heidelbergse Kategismus (a 45) weerklink: "Ten tweede word ons nou ook deur sy
krag tot 'n nuwe lewe opgewek." In 'n dooppreek (Kol. 2:9-10) verklaar Kohlbrugge
(1992e:50-51) hierdie nuwe lewe as "in nieuwigheid des levens gewandeld hebben".
Daar noem hy dit selfs die hoofdoel van die Wet.
Omdat dít die doel van die Wet is, vervolg Kohlbrugge (LH: a 244), kon dit nie vir die
Wet bevredigend wees as die mens nie in 'n nuwe en ewige lewe sou terugkeer nie.
In Christus se opstanding bring Hy die mens terug in daardie lewe. Daardeur realiseer
Christus wat die Wet bedoel en word die Wet opgerig en bevredig (LH: v/a 244). Die
Vader het hierdie nuwe lewe in Christus geskep, gewerk, toe Hy Hom deur sy
heerlikheid uit die dood opgewek het. Christus is die erfgenaam van die lewe en wat
Hy geërf het, sal die gelowige saam met Hom erf, "opdat wij eeuwiglijk in een heilig
leven met Hem zouden bevonden zijn" (Kohlbrugge, 1992e:50-51).
Hier is dit ook weer duidelik (vgl. 7.2.1.1.4.4) dat Kohlbrugge die nuwe lewe sien as
'n skeppingswerk van God in die opwekking van Christus en nie as 'n ingestorte
habitus in die mens nie.
7.2.1.3.2 Hoe die sonde deur die opstanding tot niet gemaak is 121
119 Opskrif afgelei uit vraag en antwoord 244 (LH).
120 "bezweckt"
121 Opskrif afgelei uit vraag en antwoord 245 (LH).

Deur die opstanding van Christus het die Wet sy doel bereik: die nuwe en ewige lewe
vir die mens (vgl. 7.2.1.3.1). Hierdie gedagte uit die vorige afdeling moet goed in
gedagte gehou word om die huidige afdeling te kan verstaan. Dit sluit ten nouste by
die vorige aan. Dit geld eweneens van vraag en antwoord 244 (LH) wat in die vorige
afdeling bespreek is en vraag en antwoord 245 tot en met 247 (LH) wat nou onder oë
geneem word.
Kohlbrugge begin naamlik deur te sê dat die mens se geskeie-wees van God, sy dood
dus (vgl. LH: v/a 18 en a 217), die prikkel 122 vir die mens se sonde was (LH: a 245).
Soos 'n os deur 'n prikkel voortgedryf word om die ploeg te trek, so prikkel die dood
die mens om hom in sy mag, in die hel en in die verderf te dryf (Kohlbrugge,
1876:88-89; vgl. 1888a:94).
Waarom die dood die mens prikkel om sonde te doen, verklaar Kohlbrugge (LH: a
245) so: dat die mens homself met sy 123 uitleg van die Wet in 'n regte verhouding tot
God wil bring, dit is vir hom die prikkeling 124 van die sonde en die bron van alle
sonde.
Wat die mens se uitleg van die Wet volgens Kohlbrugge is, is reeds in 'n vorige
afdeling (6.4.2.3.1.2) aangesny: die hoogmoedige mens wil niks daarvan weet dat hy
alleen in Christus in gehoorsaamheid aan die Wet wandel nie, maar meen dat hy op
sigself godvrugtig en vroom is. Daarop borduur Kohlbrugge hier voort wanneer hy
verklaar dat die mens homself met sy uitleg van die Wet in 'n regte verhouding met
God wil bring. Hy dink dus dat hy dit self kan doen. Waarom Kohlbrugge dit beskryf
as die prikkeling van die sonde, spreek vanself: dit streel die mens se eiewaan dat hy
die saligheid self ter hand kan neem. Dit bekoor hom.
Teenoor die mens se uitleg van die Wet stel Kohlbrugge die verstaan van die Wet
volgens die Gees 125 : in die opstanding van Christus verstaan die mens die Wet volgens
die Gees. Waar dit gebeur, is die mag van die sonde verbreek (LH: a 246).
122 "Stachel"
123 In die oorspronklike staan daar: "daß wir uns mit unser Deutung ..."(LH: a 245). Die "unser" staan
kursief gedruk en word dus beklemtoon.
124 "Reiz." Dit kan ook vertaal word as "bekoring". "Prikkeling" pas egter beter in die konteks.
125 Kohlbrugge self laat die lidwoord voor "Gees" weg.

Kohlbrugge se argumentasie hier moet so verstaan word: waar die mens leer om van
sy eie pogings af te sien om in 'n regte verhouding met God te kom en leer dat
Christus dit in sy opstanding gedoen het, daar is die sonde tot niet gemaak.
In 'n opstandingspreek (Rom. 6:7-12) sê Kohlbrugge (1876:88-89; vgl. ook
1888a:94-95): die prikkel waarvan die dood hom bedien het, is die sonde. Is die sonde
egter uit die midde verwyder, dan het die dood nie meer 'n prikkel om die mens in die
verderf in te dryf nie. Dít het gebeur toe Christus sonde geword het vir ons. Toe het
die sonde 'n voortreflike prikkel in sy hand gehad waarmee hy homself tot die dood
toe kon prikkel; want hierdie "sonde vir ons" moes die dood loslaat, omdat Hy louter
"geregtigheid van God" was. Nou het die dood geen prikkel meer nie. Die sonde is
uitgedelg. Sy punt is afgebreek. Daarom hoef die mens by die geloof geen werke en by
die evangelie geen Wet te voeg asof dit nog enigsins van ons sou afhang om die sonde
te dood nie. Die mens hoef slegs aan Christus vas te hou, want Hy het met een slag,
toe Hy Homself in die dood oorgegee het, die sonde tot niet gemaak.
Dan vervolg Kohlbrugge (1876:89; vgl. ook 1888a:95) in dieselfde preek: nou leef Hy
egter en Hy leef, sodat Hy die wat aan Hom behoort, kan bystaan en die saligheid wat
Hy vir hulle verwerf het ook vir hulle kan verdedig en handhaaf. Want wat Hy leef, dit
leef Hy vir God. Hy leef dit as Christus nie vir Homself nie, maar tot eer van God,
sodat God se wil, die reg wat die Wet eis, ook voortaan deur diegene gedoen mag
word wat aan Hom behoort. Wie daarom goeie werke wil hê, dit wil sê die
geregtigheid wat voor God geld, moet slegs in Hom glo. In Hom het ons vir God
lewendig geword en daarom kan die sonde nie meer heers in die nuwe lewe nie (LH:
v/a 247).
In 'n preek oor Johannes 20:1-18 verklaar Kohlbrugge (1876:27; vgl. 1888a:28) dit
nog duideliker: graf en dood lê aan die voete van Christus. Alles is oorwin. Die nuwe
mens is daar. "Was klagt ihr über Sünden? Ihr seid aus euren Sünden heraus!"
7.2.1.3.3 Hoe die mens deur die opstanding weer in geregtigheid voor God gestel is 126
In antwoord 248 (LH) skryf Kohlbrugge: "Er würde aber nicht auferweckt sein, wenn
Er nicht die Gerechtigkeit angebracht hätte"(LH: a 248). In die opwekking van Jesus
sien hy dus die bewys dat die geregtigheid aangebring is.
126 Opskrif afgelei uit vraag en antwoord 248 (LH).

Kohlbrugge kom telkens na hierdie gedagte terug wanneer hy hom besighou met
Christus se opstanding. So verklaar hy (Kohlbrugge, 1970a:55) by sy behandeling van
artikel 6 van die Apostolicum: Jesus is deur die Gees van die Vader opgewek as
bewys dat die Heilige Gees tevrede is met die volbragte werk van die Borg en
Middelaar van die Nuwe Testament, nadat die Vader as Regter verklaar het dat die
skuld van die gemeente tot die laaste penning betaal is. Hy het die volkome
geregtigheid aangebring.
In 'n preek oor vraag en antwoord 45 van die Heidelbergse Katigismus vergelyk
Kohlbrugge (s.a.:224) die graf van Jesus met 'n gevangenis. Nou moet dit voor die
regterstoel van God, voor die hemel, voor die wêreld en voor alle duiwels openbaar
word: die Man wat daar in die graf oftewel gevangenis lê, is onskuldig. Wat Hy
gedoen het, het Hy vir ander gedoen. Hy het genoegdoening verskaf. Hy het volkome
betaal en dit word daarin geopenbaar dat die Gevangene uit die gevangenis gekom het.
Dit is bewys: Hy het die straf ondergaan, Hy het aan die Wet genoeggedoen. Daarom
kom Hy onskuldig te voorskyn. Kohlbrugge vergelyk die opwekking ook met 'n
kwitansie van die Vader. Hy sien dit dus as betalingsbewys van die Vader, bewys dat
Christus alles betaal het.
Wat Hy egter gedoen het, het Hy gedoen as Borg vir ander. Christus is nie vir Homself
opgewek nie, omdat Hy nie vir Homself gesterf het nie, verklaar Kohlbrugge (LH: a
248), maar ons is met Hom opgewek. Hy het in die gevangenis gelê vir ander. Daarom
word alle gelowiges volkome verseker van hulle regverdigmaking daardeur dat
Christus as volkome Borg, nadat Hy alles betaal het, deur die Vader self as opperste
Skuldheer uit die gevangenis uitgelei is (Kohlbrugge, 1970a:56). Diegene wat in
kettings en boeie lê, ontvang die geregtigheid wat Hy vir hulle verwerf het
(Kohlbrugge, s.a.:224). Daarom kan Kohlbrugge (LH: a 248) tot die gevolgtrekking
kom: soos Christus nou voor God is, so ook is ons in Hom.
Dit was noodsaaklik dat Christus moes opstaan. Dat Christus deur sy opstanding die
dood oorwin het, "sodat Hy ons die geregtigheid wat Hy deur sy dood verwerf het,
deelagtig kon maak" (HK: a 45), is 'n belydenis wat Kohlbrugge volkome onderskryf.
Onthou dit tog goed, sê Kohlbrugge (1894a:66; vgl. Kohlbrugge, 1992f:26) vir sy
toehoorders. En verder: op die dag wat Christus opstaan, word die geregtigheid wat
Christus vir sy uitverkorenes verdien het, deur die Vader toegereken en geskenk. Dit
is die geregtigheid teen die skuld, teen die misdaad en teen die straf wat hulle verdien
het (Kohlbrugge, 1894a:68; vgl. 1992f:28). Daarom verklaar Kohlbrugge
(1876:25-26; vgl. 1888a:27-28) dat dit nie genoeg is dat Christus vir die sondes

gesterf het nie. 'n Dooie Heiland kan nie help nie. "Aber er stand auf als der Heilige
Gottes, und wir in ihm, daß unser Wandel im Himmel sei."
7.2.1.4 Die troos van die opstanding
In die laaste vraag in hierdie afdeling vra Kohlbrugge hoe die opstanding van Christus
nog meer troos (LH: v 249). Die "nog meer" impliseer dat wat Kohlbrugge alreeds oor
die vrug van Christus se opstanding gesê het, vir hom deel is van die troos. Wat
Christus doen - hier sy opstanding - troos.
In die antwoord sê hy dan hoe die opstanding van Christus hom nog meer, bo en
behalwe dit wat hy reeds genoem het, troos: "Ek het in die opstanding van Christus 'n
sekere onderpand, dat ook my dooie liggaam eenmaal opgewek sal word deur die krag
van Christus" (LH: a 249). Hy (Kohlbrugge, 1970a:56) noem dit elders ook die
gelowiges se sekerste onderpand van hulle salige opstanding en van die opwekking
van hulle liggaam op die laaste dag. Baie duidelik klink hierin die woorde van die
Heidelbergse Kategismus: "Ten derde is die opstanding van Christus vir ons 'n
betroubare waarborg van ons salige opstanding" (HK: a 45).
Weereens wys Kohlbrugge (s.a.:228) daarop dat Jesus opgestaan het as Borg. Dáárom
het die wat aan Hom behoort in sy opstanding 'n seker onderpand van hulle salige
opstanding.
Hier gaan dit vir Kohlbrugge om die opstanding van die liggaam.
7.2.2 Van die hemelvaart van ons Here Christus 127
7.2.2.1 Inleiding
Hierdie onderafdeling is die kortste in Die Lehre des Heils. Dit beslaan slegs vier vrae
en Kohlbrugge begin direk met die vrae oor hoe God deur die hemelvaart van Christus
die Wet weer opgerig, die sonde uit die midde verwyder en die mens weer in
geregtigheid voor Hom gestel het. Hy beperk hom ook daartoe.
127 Die opskrif in die oorspronklike is: "Von unseres Herrn Christi Himmelfart" (Kohlbrugge, 1930:54).
Hierdie onderafdeling strek vanaf vraag en antwoord 250 tot en met 253.

7.2.2.2 Die Goddelike Drie-eenheid en die hemelvaart
7.2.2.2.1 Kohlbrugge sien die hemelvaart nie alleen as 'n daad van die Here Jesus
Christus nie, maar ook baie duidelik as 'n daad van die Vader.
So verklaar Kohlbrugge (LH: a 250) dat die Vader die Seun verheerlik het
deur sy lyding, sterwe en opstanding, en "dadurch, daß Er Ihn zu Sich
nahm". In die offers wat in die Ou Testament op die altaar verbrand is, sien hy
(Kohlbrugge, 1889a:18-19) heenwysings na die hemelvaart: die offers op die
altaar het in vlamme opgestyg na die hemel en so het God die offer genadig
aangeneem en van die hemel sy genade, geregtigheid en die Heilige Gees aan
sy gemeente geskenk. So is ook die Offer, die teëbeeld van al die offers, deur
God opgeneem. Daarna is die Heilige Gees van bo neergestuur ter wille van
dié Offer.
In antwoord op die hemelvaart, die offer van Christus, stuur die Vader dus die
Heilige Gees. Hier word Pinkster ten nouste met Hemelvaart verbind en die
stuur van die Heilige Gees geteken as daad van die Vader. Hierdie verband
laat Kohlbrugge ook in Die Lehre des Heils (v/a 251 en 252) sien, maar daar
laat hy Christus weer sien as Gewer van die gawes van die Heilige Gees.
7.2.2.2.2 Uit die voorafgaande afdeling (7.2.2.2.1) moet dit alreeds duidelik wees dat
die Heilige Gees sterk funksioneer in Kohlbrugge se beskouing van die
hemelvaart. Hoewel die Heilige Gees nie by die Naam genoem word in
hierdie onderafdeling van Die Lehre des Heils nie, word twee van die vier
vrae en antwoorde in die betrokke onderafdeling afgestaan aan die gawes
van die Heilige Gees (LH: v/a 251 en 252).
Dit is natuurlik nie net in Kohlbrugge se kategismus waar dié verband gelê
word nie. Ook die Heidelbergse Kategismus (v/a 49) noem as 'n nut van die
hemelvaart dat Christus sy Heilige Gees as teëpand stuur. In 'n leerrede oor
artikel 6 van die Apostolicum - "opgevaar het na die hemel" - sluit
Kohlbrugge (1889a:29) by die beeld van 'n pand en 'n teëpand aan.
Wat Kohlbrugge verder oor die hemelvaart en die Heilige Gees sê, sal aan
die orde kom in 'n volgende afdeling (7.2.2.3.2).
7.2.2.3 Die Wet en die hemelvaart

7.2.2.3.1 Hoe die Wet deur die hemelvaart weer opgerig is 128
7.2.2.3.1.1 Die einddoel 129 van die Wet is volgens Kohlbrugge (LH: a 250) God se
heerlikheid en ons heerlikheid in God.
Die Wet is steeds vir Kohlbrugge sentraal, maar dan nie as iets op sigself nie, maar
as Wet van God wat gemik is op die heerlikheid van God en ons heerlikheid in
Hom.
Waar hierdie einddoel bereik word, is die Wet opgerig.
7.2.2.3.1.2 Dat die einddoel van die Wet God se heerlikheid is (LH: a 250), word
voorop gestel.
In dieselfde antwoord verduidelik Kohlbrugge ook hóé dit bereik word: die Seun
het in ons plek die Vader verheerlik deur die werk wat die Vader Hom hier op
aarde gegee het om te doen (LH: a 250). Elders betrek hy (Kohlbrugge, 1974:100)
dit meer spesifiek op die hemelvaart: Christus het opgevaar na die hemel nie vir
Homself nie, maar Hy het alles gedoen tot eer van God wat Hom gestuur het.
In die eerste plek gaan dit vir Kohlbrugge in die hemelvaart dus om die eer van
God, 'n siening wat heeltemal ooreenstem met dié van Calvyn.
Die aandag moet ook weer daarop gevestig word dat hierdie einddoel nie bereik
word deur die mens nie, maar deur die Seun "in ons plek". Die oprigting van die
Wet is van begin tot einde sy werk en geskied deur sy werk.
7.2.2.3.1.3 As verdere deel van die einddoel van die Wet, noem Kohlbrugge (LH:
a 250) ons heerlikheid in God.
Toe die mens in God se beeld geskape is, het hy hierdie heerlikheid gehad
(Kohlbrugge, 1991:14; vgl. LH: v/a 11). In Adam het hy dit egter verloor
(Kohlbrugge, 1991:14, 16).
Hoe kry die mens hierdie heerlikheid nou weer terug volgens Kohlbrugge? Die
Vader het die Seun verheerlik in sy lyding, sterwe en opstanding en daardeur dat
128 Opskrif afgelei uit vraag en antwoord 250 (LH).
129 "Endzweck"

Hy Hom tot Hom geneem het en ons in Hom (LH: a 250). In Hom, dit is in
Christus, vind die herstel dus plaas en bereik die Wet ook hierdie einddoel.
Dit is so, verklaar Kohlbrugge (1974:100-101), dat die hemelvaart ook geskied het
tot Christus se verheerliking en eer, nadat Hy die wil van die Vader voleindig het.
Tog het Hy nie vir Homself opgevaar nie, maar as die mens Jesus Christus, wat
gesê het: "Ek vaar op tot my Vader en julle Vader en tot my God en julle God."
Aan die hand van hierdie teks argumenteer hy dan - in aansluiting by die
Heidelbergse Kategismus (v/a 49) - soos volg verder: "Is de God en Vader van
onze Heere Jezus Christus onze God en Vader, dan zijn wij vlees van Zijn vlees
en been van Zijn been, zijn Zijn broeders en ons vlees is in Zijn vlees - één vlees,
één Geest in de hemel." En: "Vlees en bloed dragen wij aan ons, maar ons vlees en
bloed heeft Hij aan Zich genomen, en is daarmede opgevaren ten hemel. Zo
hebben wij dan ons vlees in de hemel tot een zeker pand, dat wij door Hem, het
Hoofd, dat zonder Zijn lidmaten niet leven, niet zalig noch gelukkig zijn kan - dat
wij door Hem, het Hoofd, ook opgenomen worden in de hemel, tot Hem, tot de
Heere Jezus."
Die beeld van die pand en die teëpand - Kohlbrugge kom herhaaldelik op hierdie
Kategismusvraag en dié betrokke beeld terug (vgl. Kohlbrugge, 1889a:28-30 en
s.a.:240-241) - verklaar Kohlbrugge (1974:100-101) as dat dit gaan om die ringe
wat 'n bruid en 'n bruidegom verwissel: "De Bruidegom heeft ons vlees aan Zijn
doorboorde hand, aan Zijn vingers, dat is zijn ring; de Bruidegom geeft aan Zijn
Bruid als tegenpand - en dat is haar ring - Zijn Geest." Deurdat Christus ons vlees
in die hemel het, het Hy die sekerheid aan sy vlees dat Hy dié wat aan Hom
behoort, saam met Hom in die hemel kry. Hierdie sekerheid en versekerdheid wil
die Here Jesus egter ook aan dié wat aan Hom behoort gee, sodat hulle kan weet:
"Hij en ik zijn één, geen dood kan ons scheiden, er is geen stofje tussen ons, want
Hij is mijn zonde, en ik ben Zijn gerechtigheid." Daarom stuur Hy sy Gees as
Teëpand neer. So maak Hy hulle, terwyl hulle op aarde is, daarvan seker dat al
hulle sekerheid in die hemel aan die regterhand van die Vader is.
Kohlbrugge weet dat hierdie feit dat die gelowiges saam met Christus in die hemel
geplaas is (Ef. 2:6b) heerlike sekerheid beteken, want, sê hy (Kohlbrugge,
1991:24), dit is 'n beter paradys. Daar kan die duiwel die volk van God nie meer
uitkry nie. Dit is die heerlikheid van God se genadige wil: Hy wou sy volk reeds
vooruit in die hemel hê, ofskoon hulle nog op aarde is. Daarom het Hy hulle in

Christus Jesus ingesluit om in Hom die sekerheid te hê dat Hy sy volk wat op
aarde is, eenmaal by Hom in die hemel kry.
Elders kom Kohlbrugge (1968:167) tot die gevolgtrekking dat die heerlikheid
waarmee die Here Jesus met sy hemelvaart gekroon is, nie net vir Hom tot
voordeel strek nie, maar as die groot God en Verlosser van sy volk is Hy
opgeneem in heerlikheid en hulle in Hom (Ef. 2:6).
In Christus lê vir Kohlbrugge die waarborg, die sekerheid van die heerlikheid wat
sy kinders ontvang.
7.2.2.3.2 Hoe die sonde deur die hemelvaart van Christus uit die midde verwyder is 130
Wanneer Kohlbrugge (LH: v/a 251 en 252) die vraag stel hoe God deur die
hemelvaart van die Here Jesus die sonde uit die midde verwyder het, antwoord hy
deur te wys op die gawes waarvan Efesiërs 4:8 en 11 praat. Dit is die apostels,
profete, evangeliste, herders en leraars en allerlei ordeninge tot opbou van Christus
se gemeente, sodat elkeen in sy kring opgroei om alles deur die geloof te doen.
Dit gaan in dié betrokke Bybeltekste duidelik om die gawes van die Heilige Gees.
Veral die laaste gedeelte van antwoord 252 (LH) - so sal uit die bespreking wat
volg blyk - is belangrik: die gawes is daarop gemik om die gemeente op te bou,
sodat elkeen in sy eie kring opgroei, "alles am Glauben zu tun". Dit is tipies
Kohlbrugge om die klem hier weer op die geloof te lê, want "deur die geloof"
staan teenoor "deur die vlees". "Deur die geloof" beteken vertroue op Christus
alleen. "Deur die vlees" beteken vertroue op die mens se eie vermoë en juis dit is
vir Kohlbrugge sonde.
In 'n verklaring van Efesiërs 4:8-14 skryf Kohlbrugge (1991:68-69) dat Christus
wonderbare gawes uit die hoogte uitdeel. Dit kom alles tot sy volk deur die
mededeling van sy Woord en sy dierbare evangelie. Wat hulle nodig het en wat Hy
hulle nou meedeel, is 'n waaragtige geloof en 'n waaragtige vertroue in die Seun
van God, en om hulle op Hom te verlaat met liggaam en siel, vir tyd en vir
ewigheid.
130 Opskrif afgelei uit vraag en antwoord 251 (LH).

In 'n preek oor Levitikus 14:1-8 - dit handel oor die plaag van melaatsheid - wys
Kohlbrugge (1894a:57; vgl. 1992f:16) daarop dat, nadat die in bloed gedoopte
voël opgevaar het, die gawes neerdaal, die Gees van die lewe. Wat Kohlbrugge
dan van die Gees sê, is by hierdie punt van besondere belang: enersyds beskryf hy
die Gees as dié Een wat alles wat aan die mens is, heilig, wat "die Geschäfte des
Fleisches" 131 dood. Andersyds leer Hy die melaatse die sprong waag in die diepte
van die Godheid, in die diepte van "ewiger Erbarmung" 132 . Hy leer die mens die
sprong maak in die stroom van die lewe en die ewige liefde, waarin die mens hom
altyd rustig en veilig, getroos en gered bevind. Enersyds is daar dus sprake van 'n
doodmaak van die werke van die vlees deur die Gees. Andersyds leer dieselfde
Gees die mens die sprong maak in die stroom van die lewe, in die diepte van
ewige ontferming. Teenoor die werke van die vlees staan die sprong in die diepte
van ewige ontferming.
7.2.2.3.3 Hoe die mens deur die hemelvaart weer in geregtigheid voor God gestel is 133
7.2.2.3.3.1 Hoe kom die mens deur die hemelvaart weer in ooreenstemming met
die Wet?
Kohlbrugge (LH: v/a 253) behandel hierdie vraag deur eerstens te stel dat alles
hier op aarde aan die ydelheid onderworpe is. Mens-wees beteken immers vir hom
om aan die ydelheid onderworpe te wees, om boos en onder die sonde verkoop te
wees (LH: v/a 5) en ydelheid is alles wat nie die vrug van die ewige lewe in hom
dra nie, maar moeite en verdriet (LH: v/a 6). As gevolg van die feit dat die mens
aan die ydelheid onderworpe is, sê hy (LH: 253), was daar geen vrug van die
heiligheid meer te vinde nie. Die moontlikheid dat hierdie vrug van die heiligheid
van aardse herkoms sou kon wees, dat dit dus uit die mens sou kon voortkom, sluit
Kohlbrugge by voorbaat uit. Sodanige vrug kan nie die produk (letterlik: die
diens) van mensehande wees nie (LH: v/a 146).
Nogtans moes die mens so 'n vrug voortbring. Dít, sê Kohlbrugge (LH: a 253),
kon egter slegs van die hemel afdaal. Hierdie vrug is dus uitsluitlik van hemelse
herkoms. Dit is verkry deur Christus, deur sy hemelvaart. Daarom, so vervolg
131 Die werke van die vlees.
132 Ewige ontferming.
133 Opskrif afgelei uit vraag en antwoord 253 (LH).

Kohlbrugge, het Christus na die hemel opgevaar en ons in en met Hom daarheen
geneem, sodat ons, hoewel hier benede in die vlees, in Hom geseën sou wees met
alle goedere van die hemel. In Hom alleen dra die mens vir God vrug, lewe hy in
ooreenstemming met die Wet (LH: v/a 156).
Vervolgens sal getoon word hoe Kohlbrugge hierdie werk van Christus in die
hemel sien. Hy sien hom daar as Hoëpriester aan die werk.
7.2.2.3.3.2 As Hoëpriester bid Christus vir sy volk.
Voor God se volk lê 'n Wet, 'n heilige Wet. By God is dit heilige erns dat daardie
Wet eerbiedig moet word. Dit kan nie sommer opsy geskuif word nie. Wat moet
die sondaar dan doen as die vloek en die donder van Sinai hom werklik met skrik
vervul? "Hoor," sê Kohlbrugge (1974:102-103), "wat de Heere Jezus in de hemel
doet! Hij bidt voor u!"
Christus bevind Hom in die hemel voor die regterstoel van God. Hy tree op as
Advokaat en Voorspraak (Kohlbrugge, 1972:25-26). Waar egter 'n Voorspraak is,
daar is sekerlik ook een of meer aanklaers wat al ons sondes en verskriklike
verderf aan die lig bring (Kohlbrugge, 1969:125). Die Wet en die duiwel kla die
mens aan (Kohlbrugge, 1972:26). Juis wanneer al die aanklagte en tallose
beskuldigings egter teen die gelowige begin, het hy 'n goeie Advokaat in Christus,
sy hemelse Voorspraak(Kohlbrugge, 1969:125). Hy weer die aanklagte van die
duiwel en die Wet af (Kohlbrugge, 1972:26).
In hierdie voorbidding en pleitrede van die hemelse Advokaat staan sy offer
sentraal. Dit is vir Kohlbrugge van kardinale, deurslaggewende belang. Keer op
keer kom hy daarop terug. Christus verskyn voor die regterstoel van God met sy
bloed ter betaling van die sondes. Hy tree op met die geregtigheid wat Hy verwerf
het (Kohlbrugge, 1972:25; vgl. ook 1968:167). In die saak van die
regverdigmaking wys Hy op sy offer, hou dit aan die Vader voor, eis wat Hy
verwerf het en is altyd Priester op die troon. Dit is 'n offer wat ewig geld, wat
volgens die ewige wil van God is (Kohlbrugge, 1889a:25). So weer Hy die
aanklagte af en so tree Hy by die Vader op as Advokaat en Voorspraak voor
hierdie wonderlike geregshof. Op grond van hierdie pleitrede moet alle goddeloses
en diegene wat deur die duiwel gebonde is, wat graag vry wil wees, losgelaat word
(Kohlbrugge, 1972:26). Die Vader verhoor Hom altyd op grond van sy ewig
geldende offer. "Bedenk dat," sê Kohlbrugge (1974:103), "en wanneer dan de wet

in uw leden u gevangen sleept naar de wet van zonde en dood, zo zeg het aan de
gevangenbewaarder: of u mij houdt, zo houdt u mij toch niet! En wanneer u alle
licht zou uitgaan, terwijl het heet: u bent verloren, verdoemd van uw eeuwige
zonden - zo weet: er zit boven Een ter rechterhand des Vaders, Die heeft lief met
eeuwige macht, op grond van een eeuwig recht, dat Hij Zelf aangebracht heeft".
Kohlbrugge (1889a:38) beskou Christus se voorbede as van besondere belang,
want dit is daardeur dat die offer wat Hy eenmaal gebring het, voortdurend en met
oneindige krag werk en dat sy bloed wat Hy eenmaal vir sy eiendom vergiet het,
spreek. Gevolglik is daar by God nooit meer toorn aanwesig nie, maar versoening
vir alle sondes en regverdigmaking van alle misdade. Christus word nooit moeg
daarvoor om te sorg dat sy genoegdoening, geregtigheid en heiligheid voortdurend
toegereken en geskenk word aan die wat die Vader Hom gegee het nie. Dit is sy
vaste en onveranderlike wil dat hierdie toerekening plaasvind.
7.2.2.3.3.3 As Hoëpriester seën Christus ook sy volk.
As Oorsaak en Bron van alle seëninge wys Kohlbrugge op hierdie seënende
Hoëpriester.
Hy seën die wat aan hom behoort sodanig dat Hy deur sy Gees die Vadernaam in
hulle harte skryf en hulle leer om te roep: "Abba, liewe Vader!" Hy vervul hulle,
omklee hulle, omgord hulle met sy Jesus-Naam. Hy hou al die name van sy
gemeente in die gedenkboek van sy ewige liefde. Wil 'n Simeï Jesus se Dawid
vloek of wil 'n Bileam Jesus se Israel deur vervloekinge in die ellende stort, wil
ook Wet, sonde en duiwel met allerlei vloek kom, Hy pleit by sy Vader: "Laat
hulle vloek, maar seën U hulle!" En omdat hierdie Hoëpriester vir hulle optree, is
Jakob geseënd en sal hy geseënd bly. Christus het vir sy eiendom 'n vloek geword
en het hulle vervloeking van hulle weggeneem. Nou lê Hy, die Bron van alle
seëninge, op hulle sy seëninge. Dit is 'n hoëpriesterlike seën, wat sonde en skande
bedek en wegneem en aan sy volk verlossing en oorvloedige vrug en volheid
skenk (Kohlbrugge, 1889a:43-44). Die seën waarmee Christus sy eiendom by sy
hemelvaart seën, waarborg aan hulle 'n voorspoedige deurtog deur die woestyn en
'n salige oorgang na die land van rus. Hierdie seën neem alle vloek van hulle af
weg, volgens die belofte van Sagaria (8:13-15) (Kohlbrugge, 1889a:6-7).
7.2.2.4 Die troos van die hemelvaart

Alhoewel Kohlbrugge nie in Die Lehre des Heils vra na die troos van die
hemelvaart nie, verwys hy in sy preke telkens daarna.
Hierdie troos het vir hom alles met die Wet te make. Daarom sê hy (Kohlbrugge,
1889b:6-7; vgl. ook 1992c:394) 'n oppervlakkige verkondiging van God se
barmhartigheid, goedertierenheid en liefde kan die sondaar nie troos nie. 'n
Beledigde geregtigheid moet voldoening ontvang.
Met werke kan die mens hierdie voldoening egter nie gee nie. Hy hét ook geen
werke nie. Hy het niks anders as sonde nie (Kohlbrugge, 1889b:6-7; vgl. ook
1992c:394). Daarom sê Kohlbrugge (1974:105): hier benede is volstrek geen troos
nie.
Hoe kan die mens dan staan voor 'n heilige en regverdige God en sy toorn? Die
antwoord op dié bange vraag gee die Woord: ons het 'n Hoëpriester (Kohlbrugge,
1889b:6-7; vgl. ook 1992c:394). Hy het die geregtigheid wat voor God geld, die
lewe, die vrede en die seën verwerf, sodat alle toorn verby is. Dit sê die Skrif met
hierdie woorde: "Hy het opgevaar na die hemel" of "deur die hemel deurgegaan"
(Kohlbrugge, 1889b:10; vgl. ook 1992c:398). As God nie tevrede was met sy offer
nie, sou Christus nie deur die hemele heen kon dring nie (Kohlbrugge, 1993:145).
Hy, Wie se Selfofferande vir ewig geld, behartig die gelowige se saak voor die
troon. Derhalwe moet die gelowiges afsien van hulself, van hul sonde, van hul
swakheid. Dit mag hulle geensins terughou om tot die troon te gaan nie. In die
bloed van Christus is hulle immers versoen. Daarom moedig Kohlbrugge sy
toehoorders aan om getroos na dié troon te gaan. Hulle moet in geloof daarheen
opsien, want hulle groot Hoëpriester is daar. Hy waarsku sy gemeente ook om die
sonde nie deur werke of deur boetedoening te probeer regmaak nie. Hulle moet
hulle ook nie steur aan die beskuldigings van die duiwel nie. Hulle het immers 'n
genadige Hoëpriester. Hy het as Lam met een offer soveel gedoen, dat hulle
hulself volmaak mag noem (Kohlbrugge, 1889b:16; vgl. ook 1992c:404).
Die troos lê dus vir Kohlbrugge alleen in Christus, die Hoëpriester in die hemel,
en in sy volkome offerande. Dit moet hoegenaamd nie gesoek word in iets van die
mens nie.

7.2.3 Van die besitneming van die koninkryk deur ons Here 134
7.2.3.1 Inleiding
In hierdie onderafdeling gaan Kohlbrugge (vgl. LH: v/a 260, 262-264) in op die
tweede helfte van die sesde artikel van die Apostolicum, naamlik Christus se sit
aan die regterhand van God, die almagtige Vader.
Die sessio staan vir Kohlbrugge nie los van die ascensio nie. Hy (Kohlbrugge,
1889a:34) noem dit die doel, die hoogste en vernaamste doel, die einddoel, van
Christus se hemelvaart.
7.2.3.2 Die Goddelike Drie-eenheid en die besitneming
7.2.3.2.1 Wat Kohlbrugge in dié verband van die Vader sê, kom eerstens ter
sprake.
Reeds in die eerste vraag en antwoord van die afdeling oor die besitneming (LH:
v/a 254) verklaar Kohlbrugge dat die Vader die Een is wat aan Christus alle mag
in die hemel en op die aarde gegee het en Hom dus alles laat erf het. God het die
regering oor mense aan Hom oorgegee (LH: a 264). Die Vader het alles aan Hom
oorgegee (Kohlbrugge, 1889a:46). Op Hom as die Seun het Hy alle heerlikheid en
alle skatte van die huis gelê (Kohlbrugge, 1855c:38; vgl. ook 1992e:127). Christus
het van die Vader 'n koninkryk ontvang (Kohlbrugge, 1855c:68; vgl. ook
1992e:198).
Kohlbrugge sien dus die besitneming baie duidelik as 'n daad van die Vader.
Andersyds beskryf hy (Kohlbrugge, 1970b:11) dit ook as 'n daad van die Seun. Dit
is inderdaad soos die Skrif dit ook laat sien: soms word byvoorbeeld gesê dat God
Hom aan sy regterhand laat sit het (Ef. 1:20) en ander kere word weer gesê dat die
Seun aan God se regterhand gaan sit het (Heb. 1:3).
Die daad van die Vader staan vir Kohlbrugge ook nie los van die werk wat
Christus op aarde gedoen het nie: omdat die Seun as getroue Kneg in ons plek die
134 Die oorspronklike lui: "Von der Besitsnahme des Königreichs durch unsern Herrn" (Kohlbrugge,
1930:55). Hierdie onderafdeling strek vanaf vraag en antwoord 254 tot en met 274.

wil van God gedoen het, het die Vader Hom alle mag in die hemel en op die aarde
gegee en Hom dus alles laat erf (LH: a 254). Hy moes eers die dood ondergaan.
Omdat Hy die dood oorwin het, is Hy deur God gekroon (Kohlbrugge, 1993:24).
Christus is verhoog, sê Kohlbrugge (1991:17) elders, omdat Hy die liefde van die
Vader verheerlik het, omdat Hy gesterf het ter wille van ons sondes en opgewek is
ter wille van ons regverdigmaking. Christus se verhoging aan die regterhand van
die Vader hang vir Kohlbrugge dus terdeë saam met sy doen van die wil van God,
met sy gehoorsaamheid.
Dat God aan die Seun alle mag gegee het, beteken sekerlik nie dat die Vader
ophou regeer het nie. God regeer en Christus regeer, sê Van Genderen en Velema
(1992:460). Die Heidelbergse Kategismus (v/a 50) het dit voortreflik geformuleer:
dit is die Vader wat deur Christus alle dinge regeer. Dit is ook Kohlbrugge
(1889a:37, 44, 46; vgl. ook 1970b:10) se standpunt. Die Here Jesus regeer na God
se welgevalle (Kohlbrugge, 1993:14). Volgens Calvyn se Institusie 135 (Calvyn,
s.a.:434) regeer Hy in die mag en majesteit en heerlikheid van die Vader. 'n
Soortgelyke formulering word by Kohlbrugge (1993:14; vgl. ook 1994:60)
aangetref: Christus sit aan die regterhand van die Vader om te regeer in die mag
van die Vader.
Ten slotte noem Kohlbrugge (LH: v/a 269) dat Christus aan die einde, as alle
heerskappy tot niet gemaak is, die koninkryk aan die Vader sal oorgee, sodat God
alles in almal sal wees.
7.2.3.2.2 Tweedens moet gelet word op wat Kohlbrugge sê oor die Heilige Gees
en Christus se besitneming van die koninkryk.
Die Here Jesus Christus bewaar sy gemeente by die verlossing wat verwerf is. Hy
doen dit deur die Gees deur handhawing van die Woord van die geloof en van die
geregtigheid (LH: v/a 258). Hy sit op sy koninklike genadetroon om met die
Heilige Gees neer te daal in die harte van rusteloos voortgejaagdes en so die
geloof te skenk aan 'n arm, ellendige, deur die donderslae en bliksemstrale van die
Wet verpletterde mensekind (Kohlbrugge, 1969:114-115). Hy beskik oor dit wat
aan die Vader behoort: genade, blydskap, vrede en geregtigheid in die Heilige
Gees (LH: v/a 255 en 256). Sy heerskappy is 'n regering deur Woord en Gees (LH:
v/a 266).
135 Boek IV, hfst. 17, par. 18.

Dit is genoeg om aan te dui dat ook Christus se regering nie vir Kohlbrugge los
staan van die derde Persoon in die Goddelike Drie-eenheid nie.
7.2.3.3 Die mag wat Christus in die hemel en op aarde het
7.2.3.3.1 Die mag wat Christus in die hemel het 136
Die mag wat Christus in die hemel het, behels die volgende: Hy beskik oor alles
wat aan die Vader behoort, sodat ook diegene wat die getuienis van Christus
gehoorsaam, alles erf in sy heerskappy (LH: v/a 255).
In 'n volgende vraag (LH: v/a 256) verklaar Kohlbrugge wat daardie "alles" is wat
aan die Vader behoort. Dit is genade, blydskap, vrede en geregtigheid in die
Heilige Gees.
Kohlbrugge (1884b:50; vgl. ook 1992a:184) gaan nog breedvoeriger hierop in
wanneer hy in 'n preek (Hand. 9:31) verklaar dat die Vader alles wat Hy het aan
die Seun gegee het. Dit wat die Vader het, is dan die volgende: gevoelens van
innige ontferming oor al wat verlore is; 'n hart vir al wat omkom; 'n waaragtige,
heilige wil om sodaniges te help en ook mag om dit te doen; geregtigheid om hulle
wat na geregtigheid honger oor te plaas in sy geregtigheid; alle rykdomme van
hemelse skatte en seëninge om die armes mee te verryk; 'n ewige erfenis, dit is dat
die mens Hom, God, erf met alles wat van Hom is, dat die mens in sy ewige
heiligheid en saligheid opgeneem is.
Die woorde "erf" en "erfenis" is nou reeds verskeie male in hierdie afdeling
(7.2.3.3.1) gebruik. Soos blyk uit die voorafgaande word met hierdie erfenis
dieselfde bedoel as met die uitdrukking "alles wat aan die Vader behoort" (LH: v/a
255). In 'n preek oor Hebreërs (1:1-2) dui Kohlbrugge (1855c:10-11; vgl. ook
1992e:88-89) aan wat dit beteken dat God sy Seun tot Erfgenaam van alles
aangestel het: as Hoof van die gemeente deel Hy uit die volheid van 'n ewige
erfdeel genade, verlossing en heil uit. Die aarde met sy ganse volheid, met al die
goud en silwer wat daarop is, met alles wat daarop is om te voorsien in die
onderskeie behoeftes van die mense - dit alles het Christus in sy hand en oor dit
alles het die Vader Hom as Erfgenaam aangestel. Die ewige heerlikheid van die
ewige saligheid, die ewige, salige saamwees met God, die ewige, volmaakte genot
136 Opskrif ontleen aan vraag 255 (LH): "Welche Macht hat demnach Christus im Himmel?"

van sy wonderlike liefde, die ewig woon met God daarbo in sy huis, waar volheid
van vreugde is en 'n ewige, lieflike sit aan sy regterhand - dit alles het Christus
geërf. Hy kan dit alles gee aan wie Hy wil; Hy kan bepaal dat die mens toegelaat
word tot die genieting van die volsalige God!
Christus het alles geërf, ook die hel, die duiwel en die dood. Daarmee bedoel
Kohlbrugge (1855c:10-11; vgl. ook 1992e:89-90) die volgende: Hy is Here van
die hel en gevolglik kan die duiwel niemand daarheen sleep as Hy dit nie toelaat
nie; Hy is Here van die dood en gevolglik kan die dood niemand met sy prikkel
verwond as Hy dit nie wil toelaat nie; Hy is Here van die graf en gevolglik kan die
graf niemand hou wat Hy daaruit wil hê nie; Hy is Here van die aardryk en
gevolglik sal sy eiendom nogtans die aardryk moet beërwe, hoe 'n arm en ellendige
volk hulle ook al mag wees; Hy is Here van die weg wat na die nuwe Jerusalem lei
en gevolglik sal alle geestelike magte van die hel sy arme pelgrims ongehinderd
moet laat trek en laat Hy alles op die weg vir hulle ten goede meewerk; Hy is Here
van die hemelse Jerusalem, die nuwe paradys en gevolglik kan Hy die moordenaar
aan die kruis daarin opneem, want Hy het die sleutels van die hel en van die dood.
In hierdie Erfgenaam en in sy erfenis het die mens alles wat hy nodig het. In dié
verband stel Kohlbrugge (1855c:11-12; vgl. ook 1992e:90-91) 'n vraag wat tipies
is van sy hele teologiese gedagtegang: waarom wil vlees en bloed hulle tog met
engele, heiliges, werke van eiegeregtigheid of eiewillige werke uitput en diesulkes
as bymiddelaars 137 soek? Kan sulke engele, heiliges of die werke van ons hande
God miskien tevrede stel? Kan dit sy toorn teen die sonde stil? Waarskuwend laat
Kohlbrugge dan hoor: Ja, die toorn van God oor ons des te meer opwek - dít kan
hulle. God het die Seun van die mens, as ons enigste Middelaar, tot Erfgenaam
van alles aangestel en daarom sou alle engele, alle heiliges, alle selfgekose werke,
indien hulle by God vir ons sou kon intree, hierdie antwoord voor die troon
ontvang: "Laß den Menschen da auf meinen Sohn sehen, den habe ich zum Erben
über Alles gesetz, ich habe es ihm auch gegeben, alle andere Mittler und
Vermittlung zu zerschmettern in seinem Zorn; denn wer ihn nicht ehret, der ehret
mich nicht. Dazu habe ich ihn gesetzt, daß der Sünder, der Noth- und
Gefahrleidende seine Namen anrufe, und in ihm, als in einem volkommenen
Seligmacher Alles habe, was ihm zu seinem tagtäglichen und ewigen heil
vonnöthen ist." Op die mens Jesus Christus het die Vader alle heerlikheid en alle
137 "Nebenmittler"

skatte van die huis gelê. Hy alleen het mag om oop en toe te sluit (Kohlbrugge,
1855c:38; vgl. ook 1992e:127).
Watter mag het Christus? So vra Kohlbrugge (1897b:163) in sy bespreking van
Matteus 28:18-20. Daarop antwoord hy: allereers die mag om sy predikers uit te
stuur, sodat hulle heengaan na die hele wereld en nie hul mond laat snoer nie,
maar God se waarheid en geregtigheid verkondig, alle vlees neerwerp en die
geregtigheid verkondig wat alleen voor God geld. Wat moet hulle preek? Dit wat
die magtiges nie wil weet nie: dat Jesus se Naam die enigste is en bly; dat daar
vergewing is in sy bloed; dat die mens se krag, wysheid, wette nutteloos is - 'n
Ander regeer en Hy ontneem die mens Wet, sede en weg, sodat hy sink tot op die
bodem van genade.
Kohlbrugge (LH: a 255) laat hom verder duidelik uit oor wie die erfgename is wat
die erfenis van Christus ontvang: dit is diegene wat die getuienis van Christus
gehoorsaam (vgl. 6.4.2). Aan almal wat in Hom glo, deel Hy uit uit die volheid
van 'n ewige erfdeel (Kohlbrugge, 1855c:10-11; vgl. ook 1992e:88-89). Dit is dus
nie 'n ongekwalifiseerde groep mense nie.
Hy (Kohlbrugge, 1884b:50: vgl. ook 1992a:392) toon ook in die preek oor
Handelinge 9:31 aan hoe hierdie erfgename die erfenis ontvang: dit is die werk
van die Heilige Gees. Aangesien al die volheid van die Godheid in die Seun is, lê
die Heilige Gees dit dag vir dag uit daardie volheid aan die armes en ellendiges
voor. In die lig hiervan word duideliker wat Kohlbrugge (LH: a 256) bedoel
wanneer hy sê dat dit wat aan die Vader behoort genade, blydskap, vrede en
geregtigheid "in die Heilige Gees" is. Hierdie erfenis van Christus word ontvang in
gemeenskap met die Gees.
7.2.3.3.2 Die mag wat Christus op aarde het 138
Kohlbrugge (LH: v/a 257) beskou Christus se mag op aarde as mag oor alle
koninkryke, trone, heerskappye en alle sigbare dinge, sodat dit alles meegewerk
het tot die belydenis: alle vlees is gras en God alleen is 'n God van alle saligheid.
Alles is aan die Here Jesus as die Koning van die nuwe skepping onderworpe. Dit
sluit ook die engele en die owerhede in. Daarom kan niks die gelowige skei van
138 Opskrif ontleen aan vraag 257 (LH): "Welche Macht hat Christus auf Erde?"

die liefde van God in Christus Jesus nie (Kohlbrugge, 1993:24). In 'n oordenking
oor Efesiërs 1:20-23 gee Kohlbrugge (1991:19-20) 'n verklaring van die owerhede
en magte en kragte en heerskappye en alle name wat genoem word en waaroor
God sy Seun laat troon het in die hemel. Daarmee word nie die koning van Pruise,
die keiser van Oostenryk en ander grotes en magtiges in die wêreld bedoel nie.
Wel troon Christus ook ver bo al hierdie owerhede, magte, kragte en heerskappye
uit en Hy toon dit as hulle die waarheid van Christus wil aantas en teen Hom
opstaan. Agter al hierdie owerhede, krag, mag en heerskappy wat die geloof
teenstaan, skuil egter die duiwel en hy stry teen God se mag en die heerlikheid van
Christus. Wanneer iemand nou bewus is van sonde en aan genade moet vashou,
dan storm die ganse hel op hom af, sodat die siel tog maar nie sal vashou aan die
Lam van God wat die sonde van die wêreld wegneem nie. En wanneer 'n mens van
Hom getuig in die wêreld, sal hy ook te staan kom teen alle sigbare en onsigbare
magte, met allerhande kragte en name - verhewe name waarvoor die Roomse hulle
buig en die Here Jesus verloën.
7.2.3.4 Hoe Christus in die hemel en op aarde regeer
7.2.3.4.1 Hoe Christus in die hemel regeer 139
7.2.3.4.1.1 Christus regeer in die hemel as Gekruisigde in Wie se bloed vergewing
van alle sondes is, en as Hoof, Verteenwoordiger en Bestuurder van sy gemeente,
om hulle deur die Gees deur handhawing van die Woord van die geloof en van die
geregtigheid by die verlossing wat verwerf is te bewaar (LH: v/a 258).
Dit sal goed wees om hier te onderskei tussen Christus se regering as Gekruisigde
enersyds en sy regering as Hoof andersyds. In die eerste lê die klem op Christus se
priesterskap en in die tweede op sy koningskap.
7.2.3.4.1.2 Eerstens regeer Christus in die hemel as Gekruisigde in wie se bloed
vergewing is (LH: a 258).
Reeds uit laasgenoemde antwoord is dit baie duidelik dat Kohlbrugge die sessio
nie losmaak van Christus se priesterskap nie: Hy regeer as Gekruisigde.
Hierdie siening van Kohlbrugge kom ook elders in sy werke na vore. So sê hy
(Kohlbrugge, 1992d:334-335) byvoorbeeld: die Woord toon Christus weliswaar as
139 Opskrif ontleen aan vraag 258 (LH): "Wie regiert Christus im Himmel?"

die Een wat in die heerlikheid sit aan die regterhand van die Vader, maar dan as
Lam wat die sonde weggedra het, as die Seun van Abraham en Dawid, as die Een
wat in die vlees gekom het, as die barmhartige Hoëpriester wat aan sy broeders in
alles gelyk geword het. So toon die Woord die ware genadetroon, die ware
Christus en nie 'n geskilderde Christus nie.
In 'n preek (Heb. 1:7-9) oor die regering van Christus (Kohlbrugge, 1855c:41; vgl.
1992e:132) verklaar Kohlbrugge (1855c:47; vgl. 1992e:139): soos sy troon is, so
is ook sy koninkryk. Dit is 'n ryk van genade en wegneming van sonde, sodat Hy
in sy koninkryk niks anders te doen het as om dag en nag sy kinders te reinig van
hulle melaatsheid, van wonde en kneusings, van ongediertes en allerlei vuil sondes
nie. Hy doen daarin niks anders as om sy liewe onderdane gedurig van onreinheid
te was en te reinig met sy dierbare bloed nie.
Sy koninkryk is 'n wonderlike ryk. Dit lyk meer na 'n hospitaal en 'n armehuis, na
'n tehuis vir melaatses, na 'n was- en badhuis. Sy amp lyk meer na die van 'n
geneesheer as die van 'n koning. Sy onderdane is, op sigself beskou, seker die
allerellendigstes. Hulle is arm, swak, gebrekkige mense, uitvaagsels van die
wêreld. Hy het met hulle niks anders as moeite nie en Hy dra die las en die sorg
van al hierdie onderdane alleen, terwyl niemand Hom help nie. Sy regterhand help
Hom en sy bloed help sy onderdane. Hy maak gesond met allerlei vorme van
genade. So regeer Hy, sê Kohlbrugge (1855c:68-69; vgl. ook 1992e:198) in 'n
ander homilie oor Hebreërs (1:13-14). Sy onderdane is totaal en al hulpeloos en
Hy alleen kan hulle help. Hulle kan dit self nie doen nie.
Kenmerkend van hom kan Kohlbrugge (1855c:46-47; vgl. ook 1992e:138-139)
ook in die genoemde preek oor Hebreërs (1:7-9) nie nalaat om diegene te waarsku
wat hulle heil êrens anders wil soek nie: om genade te skenk, sonde van iemand
weg te neem, dus te vergewe, dit kan geen engel of heilige doen nie, dit bring 'n
mens met al sy werke nie tot stand nie. Dit kan alleen gedoen word deur die
enigste mens in genade, die mens Christus Jesus, wat God die Here is. Alleen Hy
kan as God en verhoogde Middelaar die onrein klere van sy Josua's wegneem.
Ook in antwoord 258 (LH) word geïmpliseer dat die vergifnis alleen by Hom is: in
sy bloed is vergewing van alle sondes.
As Koning is Christus Hoëpriester en as Hoëpriester Koning om vrede mee te deel
aan armes en ellendiges wat tot Hom roep daarvoor(Kohlbrugge, 1994:229).

7.2.3.4.1.3 Tweedens regeer Christus in die hemel as Hoof, Verteenwoordiger en
Bestuurder van sy gemeente, om hulle deur die Gees deur handhawing van die
Woord van die geloof en van die geregtigheid by die verworwe verlossing te
bewaar (LH:a 258).
In hierdie antwoord klink baie duidelik antwoord 31 van die Heidelbergse
Kategismus en spesifiek daardie woorde dat Christus gesalf is as ewige Koning
"wat ons met sy Woord en Gees regeer en ons by die verlossing wat verwerf is,
beskerm en bewaar".
Christus se regering is vir Kohlbrugge nie 'n regering deur sy Gees alleen nie, ook
nie 'n regering deur sy Woord alleen nie (Stiasny, 1935:92); dit is 'n regering deur
sy Woord én Gees (LH: v/a 266; vgl. ook hier HK: a 31). Deur sy Gees deur
handhawing van die Woord van die geloof en van die geregtigheid bewaar Hy sy
gemeente by die verlossing wat verwerf is (LH: a 258).
In sy heerskappy handhaaf Christus die Woord en daardie Woord omskryf
Kohlbrugge (LH: 258) as die Woord van die geloof en van die geregtigheid.
Daarmee bedoel Kohlbrugge dat die Woord die geregtigheid deur die geloof as
inhoud het. Dit word bevestig deur wat hy (Kohlbrugge, 1889a:46) elders
verklaar: die Vader regeer alles so deur Hom dat die evangelie van die genade van
Christus en die liefde van God die Vader, die heilryke waarheid van die ewige
verkiesing van die Vader na die raad van sy welbehae en van die uitvoering van
hierdie raad deur sy Seun, die heilryke waarheid van die regverdigheid van die
geloof opgerig sou bly as 'n banier vir al die volke. Op sy troon handhaaf Hy die
leer van die ware heiliging, nadat Hy die reiniging van sondes deur Homself
teweeg gebring het, sodat daardie reiniging alleen gehandhaaf sou bly teenoor alle
selfreiniging, wat tog net bevlekking is.
Christus het 'n troon van genade opgerig. Hy het 'n septer wat geensins krom is
nie. Dié steek Hy uit na diegene wat met nood en dood kom, sodat hulle lewe in
plaas van dood en geregtigheid in plaas van ongeregtigheid sal ontvang. Hy haat
egter alle farisese ongeregtigheid en alle waan van die vlees (Kohlbrugge,
1994:227).
Ook hier weer word die kenmerkende van Kohlbrugge se teologie aangetref:
Christus handhaaf in sy regering die leer van die geregtigheid deur die geloof.
Daarteenoor staan die Subjektivisme, dit is die selfreiniging, alle farisese

ongeregtigheid en alle waan van die vlees. Dit is net bevlekking. Christus alleen
maak rein.
7.2.3.4.2 Hoe Christus op aarde regeer 140
Christus regeer op aarde as die verheerlikte Here en Heiland om tot niet te maak
alles wat teen sy Woord in verset kom en om ons teen die duiwel se mag en lis te
behoed. Hy regeer ook om ons deur alle nood en dood heen te help, en ons tot eer
te bring in soverre ons ons aan sy Woord vasklem. Hy stuur immers ook sy heilige
engele uit om hulle wat die saligheid sal beërf te dien. So beskryf Kohlbrugge
(LH: v/a 259) Christus se heerskappy op aarde in Die Lehre des Heils.
Die duiwel wil die mens weg van die kruis en in die hel ruk. Christus hou die
mens egter vas met die arms van die mag van sy trou (Kohlbrugge, 1896:57; vgl.
ook 1992f:285). Hy sit op sy troon om dié wat Hom aanroep met sy mag teen alle
vyande te beskerm en te behou. Hy sit daar om die siel van die armes te hulp te
kom, om hulle siel van bedrog en geweld te verlos, om hulle bloed dierbaar te ag,
om alle instrumente wat teen sy verlostes berei word te breek, om alle woedende
heidene, almal wat teen Hom beraadslag, in stukke te slaan soos 'n
pottebakkerskruik (Kohlbrugge, 1993:9). Hy het sy eiendom gekoop met sy
dierbare bloed. Daarom sal Hy hulle ook gewis bewaar teen elke lis van die vyand
(Kohlbrugge, 1884b; 377; vgl. ook 1992b:128).
"Die Woord" in antwoord 259 (LH) slaan sekerlik terug op die Woord van die
geloof en die geregtigheid in die vorige antwoord (LH: a 258). Enersyds is daar
almal wat hulle teen die Woord verset. Hulle word tot niet gemaak onder sy
heerskappy. Daarteenoor staan diegene wat aan die Woord vasklem. Christus
behoed hulle onder sy regering teen die mag en die lis van die duiwel, help hulle
deur alle nood en dood heen en bring hulle tot eer (LH: a 259).
Hierdie Woord is vir Kohlbrugge van besondere belang in Christus se heerskappy:
"durch Handhabung" van hierdie Woord word die gemeente by die verlossing wat
verwerf is, bewaar (LH: a 258; my kursivering - A.H.B.) en teen die duiwel se mag
en lis behoed, deur elke nood en dood heen gehelp en tot eer gebring, "sofern"
hulle hulle aan sy Woord "festklammern" (LH: a 259; my kursivering - A.H.B.).
140 Opskrif ontleen aan vraag 259 (LH): "Wie regiert Christus auf Erden?"

'n Mens kan hierin 'n dringende waarskuwing van Kohlbrugge aan die Subjektivisme
lees.
Op die vasklem aan die Woord kom Kohlbrugge (1993:14) terug wanneer hy na
aanleiding van Hebreërs 2:1 verklaar: hou 'n mens hom aan die Woord, is hy
omring deur 'n skare magtige dienaars, al gebeur wat ook al (Heb. 1:14). Al
Christus se engele staan onder sy bevele en sal die wat aan Hom behoort, die
kleinste en geringste wat aan Hom glo, dien, juis wanneer die doodsweet by hulle
uitbreek, as hulle nie meer kan sien, dink of sug nie. Wanneer hulle sterf, dra die
engele hulle oor in die heerlikheid.
By sy heerskappy op aarde hoort volgens Kohlbrugge (LH: a 259) ook dat Christus
sy heilige engele uitstuur in die diens van hulle wat die saligheid sal beërf.
Hulle is dienende geeste en hierdie diens staan sekerlik nie vir Kohlbrugge
(1855c:73-74; vgl. ook 1992e:204-205) los van die Woord nie. Inteendeel,
wanneer die mens in die uiterste sielenood verkeer en sy vyande meer is as die
hare van sy hoof, as hy doen wat hy haat en nie doen wat hy wil nie, verlaat die
engele, wat geen sonde kan verdra nie, die mens nogtans nie. Waar dood, sonde en
smart sy hart wil breek, lees hulle aan God se sugtende skepsel gedurig uit die
Boek van die lewe voor. Die mens lees daarin die ewige verlossing in die hart van
'n genadige Vader en die weerkaatsing daarvan verlig vir ewig die verslae hart.
7.2.3.5 Sit aan die regterhand 141
In die sit aan die regterhand gaan dit vir Kohlbrugge om twee dinge: eer en mag.
Die Vader van die heerlikheid het Christus aan sy regterhand laat sit in die hemel.
Dit moet volgens Kohlbrugge (1994:14) nie letterlik nie, maar figuurlik verstaan
word, want aangesien God Gees is, het Hy geen regterhand soos 'n mens nie. Wat
dit egter wel sê, is dat God sy Seun geplaas het in 'n posisie van die hoogste
denkbare mag en heerlikheid. Dit is 'n heerlikheid wat aan God gelyk is. Dit
beteken dat Hy as Middelaar net soveel eer as die Vader het en dat die Vader alles
deur Hom regeer (Kohlbrugge, 1889a:37). Met die woorde dat Christus gaan sit
141 Opskrif ontleen aan antwoord 260 (LH): "Daß Er Sich gesetz zur Rechten der Majestät in den
Himmeln."

het aan die regterhand van die Majesteit in die hemele, leer die Skrif dat Christus
die koninkryk in besit geneem het (LH: v/a 260).
Hierdie siening kom ook elders in Kohlbrugge se werke na vore. Hy vra
byvoorbeeld (Kohlbrugge, 1855c:70; vgl. 1992e:200): Wat is God se regterhand?
Daarop antwoord hy: dit is sy almagtige, alomteenwoordige krag om sy raad tot
ons saligheid uit te voer. Wanneer Hy vir die Here Jesus sê om aan sy regterhand
te gaan sit, beteken dit Christus moet met sy gemeente in groot vrede woon en
geen vyand sal vat kry op Hom en die wat aan Hom behoort nie. En dan moet
veral gelet word op wat Kohlbrugge die Vader vervolgens laat sê aan die Seun:
"Bekleide dich und die Deinen mit deiner Majestät aus meiner Majestät, mit
deiner Kraft aus meiner Kraft, und diese Majestät und Kraft - halte sie den
Feinden vor, daß sie dir und den Deinen von dem Halfe bleiben; habe du mit den
Deinen meine Ehre und meine Macht, auf daß die Deinen mit dir die Früchte
genießen dessen, was du ausgemacht."
Christus se koningsheerskappy aan die regterhand van sy Vader is tot die voordeel
van sy gemeente: alle dinge is aan Hom onderworpe en gevolglik kan niks sy
gemeente meer skade berokken nie en kan hulle van hulle saligheid heeltemal
seker wees (Kohlbrugge, 1889b:72; vgl. ook 1992c:183). Dat Christus aan die
regterhand van God in die hemel sit, moet soos volg verstaan word: in Hom,
Christus Jesus, die Mens in ons plek, is die volheid van die ganse Godheid in die
hemele, om sy Kerk wat versier is met sy oorwinning mee te vul en alle teenstand
mee te vernietig (LH: v/a 261).
Die volheid in antwoord 261 (LH) is dit wat die Vader het en wat die Seun geërf
het en oor beskik (vgl. 7.2.3.3.1). Uit die volheid wat Christus van die Vader
ontvang het, skenk Hy genade op genade aan die wat aan Hom behoort
(Kohlbrugge, 1994:59). Uit daardie volheid lê die Heilige Gees dag vir dag
(genade op genade - A.H.B.) aan die armes en ellendiges voor, sodat hulle nooit
enige nood, gebrek en angs sal hê nie. Al die skatte van hierdie volheid van
genade van die Seun is vir hulle beskikbaar en hulle het dit alles deur Hom wat dit
vir hulle verwerf het (Kohlbrugge, 1884b:50: vgl. ook 1992a:184).
7.2.3.6 Die Wet en die beërwing van die koninkryk

7.2.3.6.1 Hoe die Wet in die beërwing weer opgerig is 142
Die Wet wil, aldus Kohlbrugge (LH: a 262), dat ons met God heers en oor hemel
en aarde beskik. Die Wet het die koningsheerskappy van die mens ten doel 143 , sou
'n mens in lyn met die teologiese gedagtegang van Kohlbrugge kon sê.
Ons het egter daardie Wet verag en ons onder die heerskappy van die duiwel
begeef (LH: a 262). Die verlies van die mens se heerskappy het vir Kohlbrugge
dus alles te make met veragting van die Wet.
'n Mens moet onthou, verklaar hy (Kohlbrugge, 1991:14), dat God die mens
geskape het in sy beeld. Toe het die mens die heerlikheid gehad wat uit God is.
Daardie heerlikheid het hy egter in Adam verloor. Dit is 'n verwysing na die
geskiedenis van die skepping van die mens as koning en sy sondeval in Adam,
waardeur hy slaaf van sonde, duiwel en dood geword het.
Hoe bereik die Wet nou sy doel? Of anders gestel: hoe word dit weer opgerig? In
en deur Christus, antwoord Kohlbrugge (1991:16).
Christus het die Wet opgerig deur weer vir Hom hierdie beskikking oor hemel en
aarde te verwerf, as die mens in ons plek, sodat ons met Hom hierdie heerskappy
weer deelagtig sou wees (LH: v/a 262). Hy het aan die regterhand van God gaan
sit as die tweede Adam, as die Hoof van sy gemeente, vir almal wat in Hom glo,
sodat hulle daar met Hom sou sit op goue stoele (Kohlbrugge, 1994:59). Die
heerlikheid wat die mens verloor het, ontvang Christus vir ons as Middelaar,
Plaasvervanger en Borg. Van Hom af straal die heerlikheid op ons en ons ontvang
die beeld en gelykenis wat ons in Adam verloor het weer terug (Kohlbrugge,
1991:14). Christus verwerf die verlore koningsheerskappy dus "as mens in ons
plek", "as tweede Adam", "as Middelaar, Plaasvervanger en Borg". Deur Hom
bereik die Wet hierdie doel.
In en deur Christus het die gelowige weer die hoogste heerlikheid van God verkry.
Dit moet 'n mens so voorstel: God die Vader troon in die hemel en aan sy
regterhand Christus. Hy sit egter daar nie alleen met sy Goddelike nie, maar ook
met sy menslike natuur. Daarom sit op dieselfde koninklike troon, op die troon
142 Opskrif afgelei uit vraag en antwoord 262 (LH).
143 Met "die Wet wil" (LH: a 262) bedoel Kohlbrugge gewoon: die Wet het ten doel (vgl. LH: 250).

van Christus, almal wat die Vader Hom gegee het (Kohlbrugge, 1991:17).
Dieselfde menslike natuur wat deur die duiwel verlei en in die diepte van die
afgrond gestort is, is deur die Here aangeneem, opgetrek uit die afgrond en laat sit
in die hemel (Kohlbrugge, 1970b:13).
Hierdie koningskap van die gelowige is vir Kohlbrugge (1994:60) nie bloot
toekomsmusiek nie. Wanneer Christus in sy Hoëpriesterlike gebed bid dat Hy van
die Vader wil hê dat die wat die Vader Hom gegee het, ook moet wees waar Hy is
(Joh. 17:24), moet 'n mens dit nie van die toekoms verstaan nie. Al die heerlikheid
waarvan die Here spreek, het die gelowiges reeds te midde van hulle ellende en
dood. Die Here bid immers nie dat hulle een sal word nie, maar dat hulle een sal
wees. (Kursivering van Kohlbrugge - A.H.B.)
Aan die ander kant sê Kohlbrugge (1994:60) dat dit 'n heerlikheid is wat nie
gesien word nie. Die aandeel wat die liggaam het aan die heerlikheid van die
Hoof, is 'n saak van geloof en nie van aanskouing nie. Tog word daardie hemelse
heerlikheid nou en dan gesien (Kohlbrugge, 1970b:13).
7.2.3.6.2 Hoe die sonde daardeur uit die midde verwyder is 144
Dít is juis die sonde, volgens Kohlbrugge (LH: v/a 263), dat die mens die
heerskappy waarin God hom gestel het, prysgegee het. Omdat God egter sy
Christus tot hierdie heerskappy verhoog het, bewaar Hy ons ook daarin dat hierdie
afstanddoening nie meer plaasvind nie.
Volgens Kohlbrugge word die sonde van afstanddoening van die heerskappy deur
Christus se verhoging en God se bewaring van ons uit die midde verwyder. Dit is
duidelik dat die sekerheid in Christus alleen lê en nie in die mens nie. Dit is die
hoogste sekerheid denkbaar, maar ook die enigste vir 'n mens wat op sigself net 'n
nul is.
7.2.3.6.3 Hoe die mens daardeur weer in geregtigheid voor God gestel is 145
144 Opskrif afgelei uit vraag en antwoord 263 (LH).
145 Opskrif afgelei uit vraag en antwoord 264 (LH).

Die mens word weer deur God in geregtigheid gestel deurdat God die regering oor
mense aan Christus oorgegee het, en sy regering is 'n regering van kwytskelding
van sondes en geregtigheid (LH: v/a 264).
Laasgenoemde antwoord en spesifiek die woorde "kwytskelding van sondes en
geregtigheid" kom bekend voor. In vraag en antwoord 258 (LH) het Kohlbrugge
immers al die regering van Christus beskrywe as een van vergewing van alle
sondes in sy bloed en dat Hy deur handhawing van die Woord van geregtigheid sy
gemeente by die verlossing wat verwerf is, bewaar.
Deur sy kwytskelding van sondes en die geregtigheid wat Hy skenk, is die
gelowige weer in ooreenstemming met die Wet.
7.2.3.7 Die troos van die besitneming
In vraag 265 (LH) vra Kohlbrugge: Hoe regeer Christus? By die eerste aanhoor
klink die vraag vreemd. Kohlbrugge het immers al vroeër gevra na die hoe van
Christus se regering (LH: v/a 258 en 259). Word die antwoord egter nader
bestudeer, lyk dit asof dit hier eerder gaan oor die troos van Christus se regering:
Hy regeer met geregtigheid en trou, tot troos en tot hulp van alle ellendiges en
bedruktes, en daarenteen tot straf van alle antichriste (LH: a 265).
Die koningskap van Christus is vir die gemeente 'n troosvolle openbaring en hulle
moet die volgende tot hulle troos ter harte neem: die Here is met hoogheid beklee
en sy sieraad bestaan daarin dat Hy oor alles Koning is, dat Hy genade, lewe en
saligheid verwerf het vir die wat aan Hom behoort en dat Hy sondes vergeef
(Kohlbrugge, 1992d:114). Juis in ure van nood, benoudheid en aanvegting is dit
baie troosryk om die heerskappy van Christus in gedagte te hou. Dan eers en ook
dan alleen maak die Heilige Gees die waarheid dat Christus Koning is waarlik
lewend in die siel, sodat die siel alle troos daaruit kan put. Die verdoemende Wet,
die sonde, die duiwel en die wêreld is nie ewig nie, maar die Seun van God is
ewig. Alle inwendige en uitwendige lyding moet uiteindelik tog ophou, terwyl
hierdie ewige troos vir alle aangevegdes bly staan: dat Christus van ewigheid tot in
alle ewigheid hulle verlossing verseker het. Net in Hom het hulle alle geregtigheid.
Wanneer die vyand aanstorm teen hulle wat net op die geregtigheid van Christus
steun, dan troos die koningskap (Kohlbrugge, 1992d:120-122). Dat Christus aan
die regterhand van God gaan sit het, is as 't ware die kroon op die geheel, sodat die
troos van die gemeente 'n voleindigde troos is (Kohlbrugge, 1994:58).

Vir die armes en ellendiges is Christus se regering met geregtigheid en trou tot
troos. Daarenteen is dit vir alle antichriste tot straf (LH: a 265).
7.2.3.8 Die duur en einde van Christus se heerskappy 146
Christus regeer tot aan die einde van die wêreld, want so lank wil Hy met sy volk
wees (Matt. 28:20) (LH: v/a 267).
Die laaste vyand wat Hy sal vernietig, is die dood (1 Kor. 15:26) (LH: v/a 268;
Kohlbrugge, 1855c:70; vgl. ook 1992e:200).
Die einde sal intree wanneer Hy alle heerskappy, mag en krag tot niet sal maak,
wanneer Hy die koninkryk aan God die Vader sal oorgee, sodat God alles in almal
sal wees (1 Kor. 15:24) (LH: v/a 269).
Wanneer die Vader al die vyande van Christus tot 'n voetbank van sy voete
gemaak het, sal daar ook geen stryd meer wees nie. Dan sal Hy met al sy lede die
ewige eer en blydskap in God geniet. Dan sal ook die onderskeid tussen Christus
se geluksaligheid en die ellende van sy uitverkorenes heeltemal weggeneem wees
(Kohlbrugge, 1855c:70; vgl. ook 1992e:200).
7.2.3.9 Die name van die Here in die Skrif 147
Kohlbrugge (LH: v/a 270) sluit hierdie onderafdeling oor die koninkryk af met 'n
verwysing na die Name van die Here in die Skrif 148 : dié Name is nog meer lieflik
en vertroostend omdat hulle slegs uitdruk wat Hy werklik vir ons is. Hy weet ook
na gelang van ons omstandighede, node en behoeftes wanneer om hierdie name
van Hom te handhaaf.
146 Nie 'n opskrif van Kohlbrugge self nie. Hierdie deel dek vraag en antwoord 267 tot en met 269 (LH).
147 Opskrif ontleen aan vraag en antwoord 270 (LH).
148 Aan die einde van Die Lehre des Heils het Kohlbrugge 'n lang, alfabetiese lys van Name wat in die
Bybel aan Christus gegee word.

7.3 Die samevatting van die ganse raad van God in Christus 149
Aan die einde van afdeling 2 van Die Lehre des Heils gee Kohlbrugge (LH: v/a
271) 'n kort samevatting van dié afdeling. Hy beskryf dit wat in afdeling 2 na vore
kom dan as die openbaring van die ganse raad van God in Christus. Hierdie raad
van God in Christus heet, aldus Kohlbrugge (LH: v/a 272), die evangelie van die
volsalige God. Die evangelie is die blye boodskap van genade vir my wat voel dat
ek mens (vgl. 6.2.2.2.2) is, 'n volheid van beloftes van God wat ja en amen is in
Christus Jesus ons Here (LH: v/a 273 en 274).
Dit is weer opvallend hoe Kohlbrugge (LH: v/a 272 en 273) die evangelie
omskryf: aan die een kant staan die mens, wat vir Kohlbrugge gelyk is aan
sondaar-wees. Teenoor die mens wat daarom 'n nul is, staan die volsalige 150 God
met sy evangelie waarin 'n volheid 151 van beloftes is.
Wanneer Kohlbrugge (LH: v/a 271) die samevatting gee, stel hy eerstens dat aan
die Wet genoeggedoen is deur die dood van die Seun van God en dat die duiwel
daardeur sy reg op die gelowige verloor het. Tweedens verklaar hy dat ons deur die
opstanding van Christus met die Wet in ooreenstemming gebring is. Derdens wys
hy op die werk van die Gees, deur wie 'n mens verseker word van alle beloftes van
God tot saligheid.
By hierdie samevatting moet die volgende opmerkings gemaak word: die Wet
staan weer sentraal, maar dan as Wet waaraan Christus genoeggedoen het deur sy
dood en as Wet waarmee ons in ooreenstemming gebring is deur sy opstanding.
Dit val verder op dat ook in hierdie samevatting die ander Persone in die
Goddelike Drie-eenheid nie ongenoemd gelaat word nie. Wat wel merkwaardig is,
is die feit dat net die dood en opstanding vermeld word.
7.4 Samevatting (hoofstuk 6 en 7)
149 Opskrif ontleen aan vraag 271 (LH). Hierdie samevatting sluit vraag en antwoord 271 tot en met 274
in.
150 "vollseligen"
151 "Fülle"

7.4.1 Die Wet figureer baie sterk in Kohlbrugge se teologie. Dit vorm 'n
deurlopende lyn in sy Christologie.
7.4.2 Kohlbrugge maak geweldige groot erns met die Wet. Dit moet vervul word.
Die eer van God en die saligheid van die mens hang daarvan af.
7.4.3 Ewe deurdronge as wat hy is van die oortuiging dat die Wet vervul moet word,
ewe oortuig is hy dat die mens dit nie kan doen nie.
Die mens is mens, dit wil sê sondaar, en dit beteken totaal onmagtig om die Wet te
onderhou. Die heil kan dus nie uit hom voortkom nie.
7.4.4 In Kohlbrugge se Christologie word die stryd deurlopend aangesê teen die
Subjektivisme, dit wil sê teen diegene wat die Wet self ter hand wil neem om
hulle saligheid uit te werk. Dit was nooit die bedoeling van die Wet nie.
7.4.5 Daar moet goed verstaan word dat Kohlbrugge die Wet interpreteer as
heenwysing na Christus. Die Wet is bedoel as heilsmiddel in sy hand. Christus is
die een wat die Wet oprig, die sonde uit die midde verwyder en die mens weer in
geregtigheid voor God stel. Die mens moet die Wet in Christus se hand los. Die
heil is solo Christo!
7.4.6 Die geloof speel by Kohlbrugge nie alleen in die heilsorde 'n vername rol nie,
maar ook in die heilshistorie van die koms en die werk van Christus: Hy - die
belofte van God - kom deur die geloof van Maria in die Woord. Deur die geloof
alleen kon Christus die geregtigheid wat voor God geld, aanbring en deur sy
geloof aan God se gebod het Hy die lewe weer geneem en opgestaan. Dit is dus
sola fide!
7.4.7 Die wording van Christus is 'n wording deur en op die Woord. Dit is sola
Scriptura! Verder het Christus deur die geloof in die Woord gebly en deur so in
die Woord te bly, die verlossing bewerk. Daarom moet gesê word dat ook die sola
Scriptura vir Kohlbrugge nie alleen 'n heilsordelike grootheid is nie, maar ook 'n
heilshistoriese een.
7.4.8 Kohlbrugge dui uit die lydensgeskiedenis aan dat God sy Seun gee uit vrye
genade alleen. Dit is sola gratia!
7.4.9 Kohlbrugge lê nie alleen nadruk op die aktiewe nie, maar ook op die passiewe
gehoorsaamheid. Hy hou hom intensief en breedvoerig besig met die lyding en die
dood van Christus en die toorn van God wat Hy daarin moes dra. Die passiewe

gehoorsaamheid kry dus ruim aandag. Daarom hou die aanklag van Van
Lonkhuijzen (1905:434) dat Kohlbrugge die aktiewe gehoorsaamheid sou
oorbeklemtoon, geen water nie.
7.4.10 Kohlbrugge se Christologie is trinitaries, dit wil sê dat hy baie duidelik die
aandeel van die Vader en die Heilige Gees in die werk van Christus laat sien.
7.4.11 Troos speel in die Christologie van Kohlbrugge 'n groot rol. God se ontferming
in Christus is die troos. Die troostoon van die Heidelbergse Kategismus val ook by
Kohlbrugge op.
7.4.12 Op 'n kritiese noot moet ook gesê word dat Kohlbrugge se eksegese soms
geforseerd is. Dit dra duidelike spore van sy stryd teen die Subjektivisme. As
gevolg daarvan lees hy 'n afwysing van eiegeregtigheid in sekere Skrifgedeeltes
waarin dit nie gaan oor die sonde van eiegeregtigheid nie. Sy verklaring van die
geskiedenis van Agas is 'n baie duidelike voorbeeld hiervan.
7.4.13 Voorts is Kohlbrugge se Christologie op sekere punte nie gereformeerd nie.
Hier kan gedink word aan sy beskouing oor die neerdaling na die hel, wat eerder
die invloed van Luther as die van Calvyn en die Heidelbergse Kategismus verraai.

8.1 Inleiding
HOOFSTUK 8
SLOT
Ter afsluiting van hierdie proefskrif word die bevindings saamgevat en 'n
geheelindruk gegee.
Voorts word ook aangedui waarin die belangrikheid van Kohlbrugge se
Christologie vir die teologie van vandag lê.
Ten slotte word daar enkele voorstelle vir verdere navorsing gemaak.
8.2 Samevatting
8.2.1 Die Wet neem 'n baie prominente plek in Kohlbrugge se teologie en
Christologie in (6.2.3.1).
Die groot vraag in die lewe van Kohlbrugge was: hoe word die Wet van God
vervul (3.8.1)? Daarmee saam hang die vraag: hoe kry God sy eer (6.2.3.2)?
Sy lewe lank was hy met hierdie vrae besig (hfst. 3). Soos 'n goue draad loop dit
deur sy ganse denke: die Wet móét vervul word en God móét sy eer kry (5.2.1.1;
5.2.2.1; 5.3.1; 5.3.2.3.2; 6.2.3.2).
8.2.2 Ewe vas as wat Kohlbrugge daarvan oortuig was dat die Wet vervul moes
word, ewe seker was hy dat die mens dit nie kan doen nie (6.2.3.3).
Aanvanklik het hy self ook die vervulling van die Wet in sy eie hande probeer
neem (3.5.4). Deur sy ontdekking van die komma in Romeine 7:14 en sy "tweede
bekering" het daar egter 'n beslissende wending gekom (3.9.4). Toe het hy tot die
ontdekking gekom dat die mens vlees is en as sodanig verkoop is onder die sonde.
Hierdie ontdekking het sy hele verdere lewe en sy ganse teologie radikaal
beïnvloed (3.10).

Ook dít is 'n deurlopende lyn in al sy werke: die mens is niks nie. Hy is mens en
mens beteken sondaar-wees. Hy is 'n nul en sy bydrae tot die heil is minder as nul,
want hy bederf alles. Daarom hoort die Wet ook nie in die mens se hande nie
(6.2.2.2.1 - 6.2.2.2.3).
8.2.3 Die Wet hoort in die hande van Christus. Christus alleen vervul dit.
Sy ontdekking van die komma in Romeine 7:14 het Kohlbrugge nie slegs
weggewys van die mens nie. Dit het hom ook radikaal en totaal heengewys na
Christus alleen. Sedert daardie ontdekking was hy vas oortuig: daar is maar een
Wetsvervuller en dit is Christus alleen (3.9.4; 3.10.4; 3.11.5; 3.11.7; 3.13.3).
Deur Christus se geloof, gehoorsaamheid en die feit dat Hy in die Woord bly,
word die Wet opgerig, die sonde uit die midde verwyder en die mens in
geregtigheid voor God gestel (6.3.4; 6.4.1.3; 6.4.2.3; 6.4.3.3; 7.2.1.2; 7.2.2.2;
7.2.3.2). Daardeur ontvang God sy eer (6.4.3.3.1.1; 6.4.3.3.1.2.3; 7.2.1.3.2;
7.2.2.3.1.2).
Hierdie oortuiging het 'n diepgaande invloed op sy teologie gehad. Daarop sou hy
deurlopend bly hamer: Christus is die enigste vervuller van die Wet. Dit was die
groot liefde in Kohlbrugge se lewe, die groot boodskap in al sy werke: Christus
doen dit en net Hy en wie in Christus is, het die Wet volkome vervul.
Dit moet goed verstaan word dat Kohlbrugge die Wet beskou as heenwysing na
Christus. Die Wet is bedoel as heilsmiddel in sy hand. Die mens moet die Wet in
Chistus se hand laat (6.2.3.4).
Die heil is dus vir Kohlbrugge solo Christo!
8.2.4 Die geloof speel by Kohlbrugge nie alleen in die heilsorde 'n vername rol nie.
Ook in die heilshistorie van die koms en die werk van Christus is die geloof vir
hom beslissend.
God vervul sy groot belofte oor die Saad in die heilsgeskiedenis deur die geloof
van die Bybelheiliges (4.3.3.2). So word die belofte, die ontvangenis van Christus,
deur Maria se geloof in die Woord vervul (6.4.1.2.3).
Ook in die werk van Christus is die geloof vir Kohlbrugge van kardinale belang:
deur die geloof alleen kon Christus die geregtigheid wat voor God geld aanbring,

en deur sy geloof aan God se gebod het Hy die lewe weer geneem en opgestaan
(6.4.3.3.1.1; 7.2.1.1.2).
Die heil is dus vir Kohlbrugge sola fide!
8.2.5 Die wording van Christus is 'n wording deur en op die Woord.
Deur en op die Woord wat sy geglo het, word Maria swanger (6.4.1.2.3.3).
Verder het Christus deur die geloof in die Woord gebly en deur so in die Woord te
bly, die verlossing aangebring (6.4.3.3.1.1).
Daarom moet gesê word dat ook die sola Scriptura vir Kohlbrugge nie alleen 'n
heilsordelike grootheid is nie, maar ook 'n heilshistoriese een.
Die heil is dus vir Kohlbrugge sola Scriptura!
8.2.6 Kohlbrugge dui uit die lydensgeskiedenis aan dat God sy Seun gee uit vrye
genade alleen. Hy gee Hom aan mense wat vlees is, wat dit totaal en al nie
waardig is nie (4.3.3.3).
Heilshistories en heilsordelik kom Hy na mense wat dit nie verdien nie. Dit is
louter genade.
Die heil is dus vir Kohlbrugge sola gratia! Hierdie sola gratia is soos al die ander
sola's nie alleen 'n heilsordelike kategorie nie, maar so beskryf Kohlbrugge ook
die heilshistoriese koms en werk van Christus ter wille van diep verwerplike vlees.
8.2.7 Kohlbrugge was 'n reformator in hart en siel. Sy teologie kan so uitgespel word
: sola fide, solo Christo, sola gratia, sola Scriptura.
8.2.8 Kohlbrugge lê nie alleen nadruk op die aktiewe nie, maar ook op die passiewe
gehoorsaamheid.
Hy hou hom intensief en breedvoerig besig met die lyding en die dood van
Christus en die toorn van God wat Hy daarin moes dra (6.4.3.3.1.2; 6.4.3.3.1.3).
Die passiewe gehoorsaamheid kry dus ruim aandag.

Dit is daarom nie juis om te dink dat Kohlbrugge Christus se passiewe
gehoorsaamheid verwaarloos nie.
8.2.9 Kohlbrugge se Christologie is gewortel in trinitariese verband (6.4.1.1; 6.4.2.2;
6.4.3.2; 7.2.1.2; 7.2.2.2; 7.2.3.2).
Hy dui baie duidelik die aandeel van die Vader en die Heilige Gees in die koms en
die werk van Christus aan.
8.2.10 Kohlbrugge se teologie is 'n teologie van troos (5.3.2.2; 5.3.2.3.3; 5.3.2.5.3;
6.4.1.4; 6.4.2.5; 6.4.3.3.1.2.5; 7.2.1.4; 7.2.2.4; 7.2.3.7).
Die inhoud van daardie troos is deurgaans God se ontferming in Christus alleen.
Dit gaan nooit vir hom daaroor om 'n koue, teoretiese beskrywing van Christus se
ware mensheid, sy waaragtige Godheid en sy werk te gee nie, hy wys deurgaans op
die heerlike troos wat daarin geleë is.
8.2.11 Omdat Kohlbrugge so hartstogtelik oortuig was daarvan dat net Christus alleen
die Wet vir ons vervul, het hy in al sy geskrifte maar een passie gehad: om die
mens so diep as moontlik in die heilswerk van Christus te trek 152 .
Hy word nooit moeg daarvoor om die mens weg te wys van homself (6.2.2.2;
6.2.3.3; 6.4.1.2.1) en om hom na Christus alleen te wys nie (6.2.2.3; 6.2.3.4; 6.3.6;
6.4.2.3.1; 6.4.2.3.2; 6.4.2.4; 6.4.3.3.1.1).
8.2.12 Vanweë sy vaste oortuiging dat die mens niks is nie en Christus alles, kon
Kohlbrugge geen stroming of rigting verdra wat selfs maar net iets van die
vervulling van die Wet aan die mens toeskryf nie.
Sy lewe was een groot stryd teen alle vorme van subjektivisme (hfst. 3; 4.2.5.2;
4.3.2.1). Hierdie stryd vind ook sy neerslag in sy preke, briewe en geskrifte.
Telkens neem hy die swaard op teen diegene wat meen dat die mens tog iets is en
iets kan. Dit het sekerlik 'n stempel op sy teologie geplaas. Om Kohlbrugge reg te
verstaan, moet ook hierdie konteks in gedagte gehou word.
152 Woordspeling na aanleiding van 'n uitdrukking van Luther wat in 'n ander verband en formulering
gebruik word. Luther sê naamlik: "Wie tiefer wir Christum bringen können ins Fleisch, je besser ist es"
(Van Genderen, 1965:251).

8.2.13 Kohlbrugge is tydens sy lewe en tot op hede al vele male daarvan beskuldig
dat hy 'n antinomiaan is (3.11.2).
Dit is egter ironies dat hy, die sogenaamde antinomiaan, soveel aandag gee aan die
Wet en die Wet so sentraal stel in sy teologie.
Of hy heilsordelik genoeg aandag gee aan die Wet, was nie in hierdie studie die
onderwerp van navorsing nie. Dit blyk wel uit die ondersoek na sy Christologie
dat Kohlbrugge heilshistories baie indringend aan die Wet aandag gee (hfst. 4-7).
Dit is duidelik dat hy gevoel het dat juis die vervulling van die Wet deur en in
Christus grootliks verwaarloos en te kort gedoen is in sy tyd en in die
denkstrominge van sy tyd. Waarskynlik het hy daarom die grootste nadruk op die
heilshistoriese vervulling van die Wet in Christus geplaas, met minder klem op die
heilsordelike of sogenaamde dankbaarheidslewe. Laasgenoemde was moontlik vir
hom minder van 'n probleem en eersgenoemde het die grootste gedeelte van sy
aandag ontvang. Dit lyk dus asof 'n mens die feit dat hy minder aandag aan die
heiligmaking in heilsordelike sin gegee het, eerder teen die agtergrond van sy tyd
en sy stryd moet sien.
Kohlbrugge se teologie kan daarom ook beskryf word as een groot verheerliking
van ons heiligmaking in Christus.
8.2.14 Die aanklag teen Kohlbrugge dat hy die sondeloosheid van Christus se
menslike natuur sou te na gekom het (5.2.3.1), hou nie water nie (3.14.3; 5.2.2;
5.2.3.2).
So 'n aanklag word weerlê juis deur Kohlbrugge se hartlike oortuiging dat Christus
die volkome vervuller van die Wet is en dat Hy langs daardie weg aan God sy eer
gegee het (hfst. 5-7).
Die hele konteks van sy teologie wys daarom in 'n teenoorgestelde rigting. 'n
Sondige menslike natuur van die Middelaar pas hoegenaamd nie binne die totale
raamwerk van sy teologiese denke nie.
8.2.15 Daar kan wel nie met Kohlbrugge se uitleg van die woord "vlees" in die
Johannese geskrifte saamgestem word nie.
Kohlbrugge ken aan die woord "vlees" by Johannes dieselfde betekenis toe as wat
Paulus daaraan gee, naamlik verdorwe natuur. "Vlees" is vir hom die gevalle

menslike natuur. Dié woord het egter by Johannes beslis 'n ander betekenis as by
Paulus. By Johannes beteken dit bloot sterflike mens (5.2.1.2.1; 5.2.3.1.4;
5.2.3.2.6).
Hierdie uitleg kleur Kohlbrugge se beskrywing van die menslike natuur van
Christus.
8.2.16 Kohlbrugge se uitleg van die woord "vlees" in die Johannese geskrifte verklaar
sy weergawe van die menslike natuur van Christus gedeeltelik, maar tog nie
heeltemal nie.
'n Mens moet ook in gedagte hou dat Kohlbrugge groot erns wou maak met die
waaragtige mensheid van Christus. Sekerlik onder invloed van Luther wou hy
Christus "so diep as moontlik in die vlees trek" 153 (5.2.3.2.4). Dat Christus as Borg
en Middelaar waarlik mens moes wees, was vir Kohlbrugge absolute noodsaak.
Dit het ook alles te make met die Wet: Kohlbrugge voel dat die méns die Wet
verbreek het en dat die méns dit ook weer moet oprig (5.2.1.1).
Die erns wat hy gemaak het met die ware mensheid van Christus moet waardeer
word.
8.2.17 Kohlbrugge se sterk taal het dikwels aanleiding gegee tot misverstand insake
sy beskouing oor die sondeloosheid van Christus se menslike natuur.
In dié verband moet 'n mens sê dat sekere formuleringe en kras uitsprake liewer
vermy kon gewees het. Dit sou bygedra het tot meer duidelikheid en dit sou sy
goeie saak bevorder het (5.2.3.2.5).
Andersyds moet sy uitdrukkings ook binne konteks gelees word. Navorsers en
lesers het die verantwoordelikheid om die verband in ag te neem. Dít het
ongelukkig dikwels nie gebeur nie, sodat 'n verkeerde voorstelling van
verskillende van Kohlbrugge se beskouings gegee is (5.2.3.2.7).
8.2.18 Kohlbrugge was 'n getroue belyer van die ware Godheid van Christus (4.2.5.2;
4.4.2.3.2.2; 4.4.2.4.1; 5.3.2) en 'n aanhanger van die belydenis van die konsilie van
Chalcedon (451 n.C.) (5.3.2.5.1).
153 Vgl. vorige voetnoot.

Omdat Christus ware God is, kon Hy die toorn van God dra, die diepte van die
mens se verlorenheid peil en bely en as ewige God die vereiste ewige geregtigheid
daarstel (5.3.1).
8.2.19 Vir die Ou Testament het Kohlbrugge die hoogste waardering gehad.
Die vyf boeke van Moses is vir Kohlbrugge die sleutel tot die verstaan van die
Bybel (3.3.2).
Die Ou Testament is net "oud" in soverre dit nie geïnterpreteer word as dat dit van
Christus getuig nie. Wie Christus verkeerdelik nie daarin vind nie, soos die Jode,
vir diegene is dit "oud". So moet die uitdrukking "Ou Testament" by Paulus (2
Kor. 3) volgens Kohlbrugge verstaan word (4.4.1).
Van die akkommodasie-teorie (4.2.5.2) en die moderne teologie van sy tyd wat in
die Ou Testament net 'n Jodeboek wil sien (4.4.1; 4.4.2.4.2; 4.4.3), wou
Kohlbrugge niks weet nie
Daarenteen is dit Kohlbrugge se oortuiging dat die Ou Testament net soos die
Nuwe van Christus getuig en dat in Hom alleen verlossing is (4.2.2; 4.2.3; 4.2.5.2;
4.4.2.2; 4.4.2.3; 4.4.2.4).
'n Besondere trek in die siening van Kohlbrugge is hoe die Ou Testament Christus
verkondig. Hy beskryf die Ou Testament as wordingsgeskiedenis. Die gedagte dat
die wording van Christus wording deur die geloof alleen is, is sekerlik nuut, maar
nie onwaar nie. Verder is daardie wording vir Kohlbrugge vleeswording en dan
spesifiek vlees soos hy dit verstaan: Christus kom in die gevalle menslike natuur
(4.3).
8.2.20 Op 'n kritiese noot moet ook gesê word dat Kohlbrugge se eksegese soms
geforseerd is.
Sy intense stryd teen die subjektivisme was 'n groot bydraende faktor daartoe. As
gevolg daarvan lees hy 'n afwysing van eiegeregtigheid in sekere Skrifgedeeltes
waarin dit nie gaan oor die sonde van eiegeregtigheid nie (6.4.1.2.1.3) of nie net
daaroor nie (6.4.1.2.1.2).
8.2.21 Kohlbrugge se Christologie is op sekere punte nie gereformeerd nie.

Hier kan gedink word aan sy beskouing oor die neerdaling na die hel (6.4.3.5.2).
Hy deel Luther se standpunt dat Christus, toe Hy in die graf was, ook in die hel
was.
Dit is 'n afwyking van Calvyn en die Heidelbergse Kategismus se verklaring
daarvan.
Kohlbrugge se Lutherse agtergrond en sy beïnvloeding deur Luther moet in die
beoordeling en verstaan van sy teologie deeglik in aanmerking geneem word.
8.2.21 In die geheel beskou kan Kohlbrugge se Christologie so beskryf en opgesom
word: dit is 'n radikale afwysing van die mens en sy eiegeregtigheid en 'n
heenwysing na Christus alleen. Christus, ware en regverdige mens en ware God, is
die enigste, maar ook die volkome vervuller van die Wet van God en in Hom kry
God alle eer. Kohlbrugge se Christologie kan daarom ook saamgevat word in die
volgende reformatoriese uitdrukking: solo Christo!
8.3 Aktualiteit
Wanneer gevra word na die aktualiteit van Kohlbrugge vir vandag, moet gevra
word: is die boodskap wat hy bring Bybels? Is sy radikale afwysing van die
subjektivisme iets wat ook in die Woord gevind word?
Die antwoord op dié vrae is 'n groot ja en juis daarom is Kohlbrugge hoogs
relevant.
Die subjektivisme is so oud soos die sondeval. Sedertdien wou die mens nog altyd
heeltemal of gedeeltelik sy heil in eie hand hou. Die Wet is nog altyd misbruik, dit
wil sê gebruik as middel om self die heil uit te werk.
Die Fariseërs in die tyd van Christus se omwandelinge op aarde is 'n baie goeie
voorbeeld van 'n uiterste vorm van subjektivisme. Hulle was oortuig daarvan dat
hulle deur hulle troue onderhouding van die Wet die koninkryk van God kon
verdien.
Aan mense wat 'n ondraaglike las van Wetswerke moes dra - hierdie gebod en
daardie gebod - aan sulke mense sê Christus in Matteus 11:28: "Kom na My toe,

almal wat vermoeid en belas is, en Ek sal julle rus gee" (Bybel, 1953). Dit is niks
anders as 'n afwysing van die subjektivisme en 'n heenwysing na Christus alleen
nie.
Daar was egter ook mense wat 'n middeweg wou volg, 'n meer gematigde
subjektivisme: Christus in die een hand en die Wet in die ander hand. Dit is die
sogenaamde Christus plus teologie: Christus plus die mens se werke, Christus plus
die besnydenis, ensovoorts.
Juis daarteen waarsku Paulus so ernstig in die brief aan die Galasiërs. Teenoor die
Judaïste wat die Christene van Galasië weer onder die Joodse Wet wou betrek - dit
wil sê die saligheid afhanklik wou maak van Christus plus getroue
Wetsonderhouding, besnydenis en inlywing in die Joodse volk - moes die klem
natuurlik val op die evangelie van verlossing uit genade alleen; die evangelie van
die genoegsaamheid van Jesus Christus se versoening (vgl. Gal. 1:6-7; 2:15-21;
3:10-14, ens.) (Coetzee, 1975:25).
In een van sy werke oor Kohlbrugge sê De Reuver (1985:11-12): iemand is nooit
net 'n produk van sy tyd nie. Natuurlik het Kohlbrugge se afkoms, omgewing,
studie, persoonlike en kerklike ondervindings en die eienaardighede van sy
karakter ook 'n invloed op sy prediking gehad. Dít het hom egter nie gemaak nie,
maar wel sy geworteldheid in die Woord en juis dít noem De Reuver die "hoge
geheim dat zijn prediking zo actueel maakt". Daarmee kan van harte saamgestem
word. In sy worsteling rondom die vraag na die Wet van God verwys Kohlbrugge
die bankrot en hulpelose mens na die enigste ware Helper: Christus, die volkome
vervuller van die Wet. "De Bijbel was voor hem de schrik van Gods heilige en
verdoemende Wet én de godzaligheid van Christus, die ons redt van het verderf en
met God verzoent. Zo hebben Kohlbrugge's geschriften een geestelijke substantie,
die men in het hedendaagse christendom zelden meer tegenkomt" (Aalders & Van
Heyst, 1976c:15).
In sy wegwys van die mens en in sy heenwys na Christus alleen staan Kohlbrugge
op die vaste grond van dit wat Christus self leer en wat Paulus by die mens wil
tuisbring in die brief aan die Galasiërs.
Deur alle geslagte heen bly dit 'n legitieme, 'n Skriftuurlike vraag: hoe word die
Wet vervul en hoe kry God sy eer?

Wie daardie vrae in gedagte hou, besef hoe aktueel die teologie van Kohlbrugge
is, want deur die eeue heen is die Wet misbruik. Deur die geskiedenis heen het die
subjektivisme sy duisende verslaan.
By die strominge wat reeds in hierdie studie genoem is, kan al die vorme van
Pelagianisme, semi-Pelagianisme en Arminianisme gevoeg word, om maar net
nog enkeles te noem.
Wie meen dat die subjektivisme vandag dood is, moet maar net gaan kyk na die
opbloei van die Pinksterbewegings. Jonker (1983b:238) noem dit selfs die
kulminasiepunt van die subjektivisme. Dit is ook niks anders as 'n herlewing van
die semi-Pelagianisme en die Arminianisme nie. Aan al hierdie -ismes verkondig
die Christologie van Kohlbrugge die bankrotskap van die mens, die Bybelse
boodskap van Christus alleen. Vir Kohlbrugge kan daar nie sprake wees van die
mens 'n deel en Christus 'n deel nie, maar hy bring die altyd aktuele
Skrifboodskap: die mens totaal niks nie en Christus alles.
Pelagianisme, semi-Pelagianisme en Arminianisme kom egter nie net voor by die
Pinkstergroepe nie. Onlangs het daar 'n boek verskyn waarin radiopreke van 1994
tot 1995 (uitgesaai deur die SABC) ontleed word (Cilliers, 1996:1-145). Die
skrywer (Cilliers, 1996:16-17) kom tot die bevinding dat wettisisme in daardie
preke eerder die reël as die uitsondering is. Feitlik al die preke wat ontleed is - tot
soveel as 90% - maak hulle op die een of ander wyse skuldig daaraan (Cilliers,
1996:4). Die ondersoek bring Cilliers (1996:5) tot die gevolgtrekking: "Blykbaar
ken wettisisme geen historiese of denominasionele grense nie!" Volgens Cilliers
(1996:7) lyk wettiese prediking só: dit "neem die sonde en dus die onvermoë van
die mens om die wêreld en hulleself te verander, nie ernstig op nie. Die
vertrekpunt van sulke preke is die ongeskonde, vroom potensiaal van die mens".
Die boek van Cilliers (1996:1-145) het die veelseggende titel Die uitwissing van
God op die kansel. Cilliers (1996:108) sê ook wat hy met die titel bedoel, wanneer
hy van wettiese preke sê: dit verkondig 'n onwerklike God; dit praat oor die
verlossing van die wêreld asof God nie bestaan nie, asof God swygsaam en
onwerksaam op die buitewyke van ons leefwêreld huiwer; dit trek 'n streep deur
die kruisdood, opstanding en verheerliking van Christus en die uitstorting van die
Heilige Gees. Hierdie bevindings bevestig weereens die aktualiteit van die
boodskap van Kohlbrugge vir vandag.

Nog verskeie ander verskyningsvorme van subjektivisme in die moderne tyd kan
genoem word. De Reuver (1985:14) praat ook van die verpolitisering van die
Evangelie in die moderne tyd. Binne die Suid-Afrikaanse konteks kan gedink
word aan die Swart en die Wit Teologie. In daardie teologieë word nie gesoek na
die Een wat vir die mens die Wet kan vervul nie, maar na 'n Christus wat bevryder
is van polities onderdrukkende bestelle. Die Wet en God se toorn, die Wet en God
se eer - dit bly buite beskouing. Dit is immers juis die kenmerkende van die Swart
Teologie: dat dit wel aandag gee aan die bevryding uit Egipte, maar nie aan die
Wetgewing wat op die uittog gevolg het nie.
In die bevrydingsteologieë word geleer dat God die God van die armes is.
Daarteenoor laat Kohlbrugge weer hoor dat God die God is van die geestelik arm
mens, die mens wat weet dat hy niks het en niks kan bydra tot sy eie heil nie, maar
slegs kan put uit die alles bevattende rykdom van God se heil in Christus.
Teenoor die moderne teologie wat die heilswerk van Christus wil verlaag tot
mites, verkondig Kohlbrugge, in lyn met die Skrif, die absolute noodsaak daarvan
dat Christus werklik gebore moes word, moes sterf, moes opstaan, moes opvaar en
die koninkryk in besit moes neem: dit móés histories werklik gebeur sodat die
Wet vervul sou word, God sodoende verheerlik sou word en die mens salig kon
word.
Van 'n moderne teologie wat Christus se Middelaarskap degradeer tot
voorbeeldskap, wou Kohlbrugge heeltemal niks weet nie, want hoe sou die mens,
sondaar, nul wat hy is, ooit, ondanks die volmaakte voorbeeld, die Wet volkome
kon vervul.
In 'n tyd van valse verdraagsaamheid en inklusiwiteit soos die huidige, moet
besonder aandag gegee word aan iemand soos Kohlbrugge wat op die eksklusiewe
teologie van die kruis wys wat alle ander teologieë uitsluit. "In een tijd, die in
zoveel opzichten pluriform, tolerant, inclusief en alomteenwoordig is, zijn het
kerklijke randfiguren als Kierkegaard en Kohlbrugge, die met geest en kracht
betuigen, dat er maar één theologie is alle eeuwen door; één theologie, die de
generaties verbindt en de kerk katholiek maakt: de theologie van het Kruis! In die
theologie is God de wonderlijke tegenspreker van de wereld, de eeuwigheid de
wonderlijke tegenspreekster van de geschiedenis, de openbaring de wonderlijke
tegenspreekster van het verstand. Genade is daarom het ongedachte en
onvoorstelbare Nieuwe. En dat Nieuwe is Genade!" (Aalders & Van Heyst,

1976b:79). Christus is vir Kohlbrugge die eksklusiewe Redder, die eksklusiewe
Wetsvervuller en in 'n tyd soos vandag het hy veel te sê aan 'n wêreld en aan
teologieë wat meen dat daar ook nog ander weë bestaan.
Ook in die onlangse verlede is vraagtekens geplaas agter die ware Godheid van
Christus (Velema en Van Genderen, 1992 : 413-415). Dit geld eweneens van die
leer van Christus se egte mensheid (Velema en Van Genderen, 1992 : 419-420).
Juis daarom is die boodskap van Kohlbrugge van soveel belang: Christus moes
ware God en ware mens wees, want alleen so kon die Wet vervul word.
'n Mens sal egter nog nader aan huis moet gaan. Die vraag is: waarom staan die
gegewens oor die Fariseërs en die brief aan die Galasiërs in die Bybel? Is dit sodat
die gelowige van vandag gewaarsku kan word teen die vele subjektivistiese
strominge en sektes? Dit sekerlik wel, maar dan ook omdat die Fariseër in elkeen
se hart leef en die subjektivisme 'n gevaar is vir almal. Daardie almal sluit in:
teoloog en gelowige, wetenskaplike en lidmaat. Aan een en almal verkondig die
Skrif: daar is maar één Verlosser, één wat die Wet vervul, en dit is Christus
alleen.
Daarom is die werk van Kohlbrugge vandag nog van die grootste belang, nie
alleen vir die wetenskaplike nie, maar ook vir elke gelowige. Daar is min teoloë
wat die mens so kragtig afwys en hom na Christus alleen heenwys as juis
Kohlbrugge. Deur hierdie reformator word 'n mens telkens weer gewys na die
enigste bron van saligheid: Christus alleen. Die heil in Christus, die rykdom wat
daar is in sy werk, word deur Kohlbrugge in diepte ontvou. Die absolute noodsaak
dat die Wet volkome vervul moet word, die totale onmag en hulpeloosheid van die
mens in dié verband en Christus as die enigste antwoord, is sake wat altyd aktueel
sal bly, omdat dit in die Woord gegrond is.
8.4 Voorstelle vir verdere navorsing
'n Ondersoek na die invloed van Luther, Calvyn en die denkers van die Nadere
Reformasie op die Christologie van Kohlbrugge kan nog beter begrip vir sy
sienings oplewer. In hierdie studie is maar hier en daar daarna verwys.
Verder sou aspekte van sy Christologie meer in diepte nagevors kon word. Hierby
kan gedink word aan sy siening van die Ou Testament as wordingsgeskiedenis en

sy uiters belangrike boek oor Matteus 1. 'n Deeglike ondersoek van laasgenoemde
werk, seker een van die belangrikste om die unieke en eie aard van Kohlbrugge se
Christologie te leer ken, sal beslis dien tot uitbouing van die begrip van
Kohlbrugge se leer aangaande die Persoon en die werk van Christus.
'n Volledige teologie van Kohlbrugge aan die hand van Die Lehre des Heils is
besonder belangrik. So iets sal beslis help om sienings van Kohlbrugge binne
konteks te plaas, binne 'n raamwerk wat hy self opgestel het. 'n Poging om
Kohlbrugge se Christologie binne die raamwerk van sy teologie te plaas, soos dit
uitgedruk word in sy kategismus, het verhelderende resultate opgelewer. Dit sal
ook die geval wees met ander aspekte van sy leer.

OPSOMMING
Die Christologie van Hermann Friedrich Kohlbrugge (1803-1875)
1. Doel
Die doel van hierdie studie is om die Christologie van Kohlbrugge in besonderhede
uiteen te sit, dit eksegeties uit die Skrif en aan die hand van die gereformeerde
belydenis 154 en dogmatiek te toets en die aktualiteit daarvan vir die hede aan te toon.
2. Metode
Die metode van ondersoek is primêr 'n bronnestudie. In hoofsaak bestaan die bronne
uit briewe, preke, enkele ander teologiese werke en kategetiese geskrifte van
Kohlbrugge self. Kohlbrugge se kategismus getitel Die Lehre des Heils word as 'n
belangrike riglyn gebruik. Eksegese van die relevante Skrifgedeeltes en toetsing aan
en vergelyking met die gereformeerde belydenis is deel van die ondersoekmetode.
3. Bevindings
3.1 Soos 'n goue draad loop dit deur Kohlbrugge se denke: die Wet moet vervul word
en God moet sy eer kry.
3.2 Mens-wees beteken sondaar-wees, nul-wees. Daarom kan hy die Wet nie vervul
nie en hoort dit ook nie in sy hande as instrument om self sy heil uit te werk nie.
Kohlbrugge het 'n voortdurende stryd gehad teen die Subjektivisme wat die Wet te
veel in die mens se hande laat.
3.3 Kohlbrugge beskou die Wet as heenwysing na Christus. Die Wet is bedoel as
heilsmiddel in Christus se hand. Die heil is dus vir Kohlbrugge solo Christo.
In die koms en werk van Christus speel die sola fide, die sola Scriptura en die
sola gratia 'n beslissende rol.
154 Vergelyk die ekumeniese belydenisskrifte, naamlik die Apostoliese Geloofsbelydenis en die
Geloofsbelydenisse van Nicéa en Atanasius, en die Drie Formuliere van Eenheid, naamlik die
Nederlandse Geloofsbelydenis, die Dordtse Leerreëls en die Heidelbergse Kategismus.

3.4 Kohlbrugge was 'n getroue belyer van Christus se ware en regverdige mensheid en
sy ware Godheid.
Uitdrukkings wat by sommige die indruk geskep het dat hy die sondeloosheid van
Christus se menslike natuur te na kom, moet in konteks gelees word: sy erns met
die Wet en die eer van God weerlê sulke beskuldigings.
Hy ken wel verkeerdelik aan die woord "vlees" by Johannes dieselfde betekenis
toe as wat dit by Paulus het. "Vlees" is vir hom die gevalle menslike natuur.
Hierdie uitleg kleur Kohlbrugge se beskrywing van Christus se menslike natuur.
3.5 Kohlbrugge maak erns met Christus se aktiewe én passiewe gehoorsaamheid.
3.6 Vir die Ou Testament het Kohlbrugge die hoogste waardering.
Die Ou Testament is net "oud" vir diegene wat Christus verkeerdelik nie daarin
vind nie, soos die Jode (2 Kor. 3).
Kohlbrugge het 'n besonderse siening van die Ou Testament as
wordingsgeskiedenis van Christus, naamlik dat Christus se wording in die Ou
Testament 'n geloofs- en vleeswording is.
3.7 Kohlbrugge se eksegese is soms geforseerd.
Dit dra duidelike spore van sy stryd teen die Subjektivisme. As gevolg daarvan
lees hy 'n afwysing van eiegeregtigheid in sekere Skrifgedeeltes waarin dit nie
daaroor gaan nie.
3.8 Kohlbrugge se Christologie is op sekere punte nie gereformeerd nie.
Sy beskouing oor die neerdaling na die hel sluit meer aan by Luther.
3.9 In die geheel beskou kan Kohlbrugge se Christologie so opgesom word: dit is 'n
radikale afwysing van die mens en 'n heenwysing na Christus alleen. Christus, ware
en regverdige mens en ware God, is die volkome vervuller van die Wet van God en
in Hom kry God alle eer. Kohlbrugge se Christologie kan saamgevat word in die
Reformatoriese uitdrukking: solo Christo!

SUMMARY
The Christology of Hermann Friedrich Kohlbrugge (1803-1875)
1. Aim
The aim of this study is to explain the Christology of Kohlbrugge in detail, to test it
exegetically against the Scriptures and in the light of the reformed confessions of
faith 155 and theology and to indicate its actuality for the present.
2. Method
The method of study is primarily a source study. The sources mainly consist of
letters, sermons, a few other theological works and catechetic writings of Kohlbrugge
himself. Kohlbrugge's catechism titled Die Lehre des Heils is used as an important
guideline. Exegesis of the relevant passages of Scripture and testing against and
comparison with the reformed confessions of faith is part of the method of study.
3. Findings
3.1 It runs like a golden thread through Kohlbrugge's thinking: the Law must be
fulfilled and God must receive the honour due to Him.
3.2 Being human means being sinful, being nothing. This is why man cannot fulfill
the Law and why the Law does not belong in his hands as instrument to work out
his salvation himself. Kohlbrugge had a continuous battle against subjectivism
who leaves the Law in man's hands for too large an extent.
3.3 Kohlbrugge regards the Law as pointer to Christ. The Law is intended as an
instrument of salvation in the hands of Christ. For Kohlbrugge salvation is
therefore solo Christo!
The sola fide, the sola Scriptura and the sola gratia also play a decisive role in the
coming and work of Christ.
155 The Ecumenical Creeds, namely the Apostolic, Nicaean and Athanasian Creeds and the Three Forms
of Unity, namely the Belgic Confession, the Canons of Dort and the Heidelberg Catechism.

3.4 Kohlbrugge was a faithful advocate of the true and righteous humanity of Christ
and his true Deity.
Expressions which create the impression with some that he discredits the
sinlessness of Christ's human nature, should be read in context: his earnestness
about the Law and the honour of God refutes such accusations.
He indeed incorrectly attributes to the word "flesh" in the writings of John the
same meaning that is given to it by Paul. "Flesh" for him means fallen human
nature. This exegesis colours Kohlbrugge's description of the human nature of
Christ.
3.5 He treats both Christ's active and his passive obedience with great earnestness.
3.6 Kohlbrugge has the highest appreciation for the Old Testament.
The Old Testament is only regarded as "old" by those who incorrectly do not find
Christ in it (2 Cor. 3).
Kohlbrugge has a particular view of the Old Testament as history of the
incarnation of Christ, namely that Christ's incarnation in the Old Testament is an
incarnation by faith and a coming in the fallen human nature.
3.7 Kohlbrugge's exegesis is sometimes forced.
It clearly shows signs of his battle against subjectivism. As a result of this he reads
rejection of self-righteousness in certain passages of Scripture in which it is not
the issue.
3.8 On certain points the Christology of Kohlbrugge is not in line with the reformed
("gereformeerde") confessions of faith.
His view on the descendence into hell more closely follows that of Luther.
3.9 On the whole Kohlbrugge's Christology may be summarised as follows: it is a
radical rejection of man and points to Christ alone. Christ, truly and righteously

human and truly God, is the complete fulfiller of the Law of God and God
receives all honour in Him. Kohlbrugge's Christology may be summarised in
the saying of the Reformation: solo Christo!

BRONNELYS 156
AALDERS, G. CH. 1974. Het boek Genesis. Opnieuw uit de grondtekst vertaald en
verklaard. Eerste deel. Korte Verklaring der Heilige Schrift. Vijfde druk. Kampen :
Kok. 320p.
AALDERS, W. 1976. Het beeld Gods in Kohlbrugge's theologie. (In Aalders, W. en
Van Heyst, D. reds. Hermann Friedrich Kohlbrugge: Zijn leven, zijn prediking, zijn
geschriften. Den Haag : J.N. Voorhoeven. p111-122.)
AALDERS, W. & VAN HEYST, D. reds. 1976a. Hermann Friedrich Kohlbrugge:
Zijn leven, zijn prediking, zijn geschriften. Den Haag : J.N. Voorhoeven. 291p.
AALDERS, W. en VAN HEYST, D. 1976b. Kohlbrugge, de regenfluiter. (In Aalders,
W. en Van Heyst, D. reds. Hermann Friedrich Kohlbrugge: Zijn leven, zijn prediking,
zijn geschriften. Den Haag : J.N. Voorhoeven. p79.)
AALDERS, W. en VAN HEYST, D. 1976c. Kohlbrugge, een man Gods. (In Aalders,
W. en Van Heyst, D. reds. Hermann Friedrich Kohlbrugge: Zijn leven, zijn prediking,
zijn geschriften. Den Haag : J.N. Voorhoeven. p15.)
ALGRA, H. 1966. Het wonder van de 19e eeuw. Franeker : Wever. 351p.
BAKKER, W., DE JONG, O.J, VAN 'T SPIJKER W., & WOLTHUIS, L.J. 1984. De
Afscheiding van 1834 en haar geschiedenis. Kampen : Kok. 272p.
BAVINCK, H. 1976. Gereformeerde Dogmatiek. Derde deel. Zesde onveranderde
druk. Kampen : Kok. 604p.
BERKHOF, H. & DE JONG, J. 1975 Geschiedenis der kerk. Nijkerk : G.F.
Callenbach. 346p.
156 Wanneer 'n datum in vierkantige hakkies agter agter die datum in die bibliografie gegee word,
verwys dit na die datum van die eerste druk van die boek. Wanneer die oorspronklike
verskyningsdatum onbekend is, word dit soos volg aangedui: [oorspronklike datum onbekend].

BERKOUWER, G.C. 1948. Kohlbrugge in onze tijd. (Referaat voor de één-en-
dertigste Wetenschappelijke Samekomst der Vrije Universiteit op 14 Juli 1948.)
Assen : G.F. Hummelen. 22p.
BERKOUWER, G.C. 1949. Dogmatische studiën. Geloof en heiliging. Kampen :
Kok. 222p.
BERKOUWER, G.C. 1952. Dogmatische studiën. De Persoon van Christus.
Kampen : Kok. 334p.
BERKOUWER, G.C. 1953. Dogmatische studiën. Het werk van Christus. Kampen :
Kok. 387p.
BIBLIA HEBRAICA STUTTGARTENSIA. 1977. Quae antea cooperantibus A.Alt,
O.Eißfeldt, P.Kahle ediderat R.Kittel. Editio funditus renovata. Stuttgart : Deutsche
Biblestiftung. 1574p.
BÖHL, E. en WICHELHAUS, J. 1935. (In Vijf en twintig leerredenen van Dr. H.F.
Kohlbrugge. Gehouden in de jaren 1846-1851. Uit het Hoogduitsch vertaald door
J.C.S. Locher. Amsterdam : Vereeniging tot uitgave van Gereformeerde Geschriften.
p.13-68.)
BIJBEL. 1980. Bijbel. Dat is de gansche Heilige Schrift bevattende al de canonieke
boeken des Ouden en Nieuwen Testaments. Door last van de hoog-mogende heeren
Staten-Generaal der vereenigde Nederlanden en volgens besluit van de synode
nationaal, gehouden te Dordrecht, in de jaren 1618 en 1619, uit de oorspronklijke
talen in onze Nederlandsche taal getrouwelijk overgezet. Met nieuwe bijgevoegde
verklaringen op de duistere plaatsen, en aantekeningen van de gelijkluidende teksten.
Vroeger uitgegeven door Jacob en Pieter Keur. Deel 3. Utrecht : Den Hertog's
Uitgeverij. 581p.
BÖHL, E. 1982. Brieven van H.F. Kohlbrugge. Veenendaal : Kool. 286p.
BOMHOFF, J.G. 1961. Isaäc da Costa. Nijkerk : C.F.Callenbach. 80p.
BRIENEN, T. 1974. Prediking en vroomheid bij Reformatie en Nadere Reformatie.
Kampen. 76p.

BRIENEN, T. 1981. [1974.] De prediking van de Nadere Reformatie. Een onderzoek
naar het gebruik van de klassifikatiemethode binnen de prediking van de Nadere
Reformatie. 2de dr. Amsterdam : Ton Bolland. 378p.
BRIENEN, T., EXALTO, K., VAN GENDEREN, J., GRAAFLAND, C. & VAN 'T
SPIJKER, W. reds. 1986. De Nadere Reformatie. Beschrijving van haar voornaamste
vertegenwoordigers. 's-Gravenhage : Boekencentrum. 379p.
BRIENEN, T., EXALTO, K., VAN GENDEREN, J., GRAAFLAND, C. & VAN 'T
SPIJKER, W. reds. 1989. De Nadere Reformatie en het Gereformeerd Piëtisme. s'-
Gravenhage : Boekencentrum. 358p.
BRIENEN, T., , EXALTO, K., GRAAFLAND, C., LOONSTRA, B. & VAN 'T
SPIJKER, W. reds. 1993. Theologische aspecten van de Nadere Reformatie.
Zoetermeer : Boekencentrum. 315p.
BYBEL. 1953. Die Bybel : dit is die ganse Heilige Skrif wat al die kanonieke boeke
van die Ou en Nuwe Testament bevat. Kaapstad : Britse en Buitelandse
Bybelgenootskap. 1164p.
BYBEL. 1983. Die Bybel : nuwe vertaling. Kaapstad : Bybelgenootskap van Suid-
Afrika. 1376p.
CALVYN, J. s.a.. [1931.] Johannes Calvijn. Institutie of onderwijzing in de
Christelijke godsdienst. Uit het Latijn vertaald door Dr. A. Sizoo. Derde deel
bevattende Boek IV. Zesde druk. Delft : W.D. Meinema. 642p.
CALVYN, J. 1981. Calvyn se Kategismus. In Afrikaans vertaal deur Prof. Dr. H.W.
Simpson (Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys).
Potchefstroom : Potchefstroomse Teologiese Publikasies. 69p.
CILLIERS, J. 1996. Die uitwissing van God op die kansel: ontstellende bevindings
oor Suid-Afrikaanse prediking. Kaapstad : Lux Verbi. 145p.
COETZEE, J.C. 1975. Die blye boodskap. 'n Gids deur die Boeke van die Nuwe
Testament. I. Die briewe van Paulus. Potchefstroom : Pro Rege. 110p.

COETZEE, J.C. 1997. Hermeneutics and exegesis of the New Testament. Orkney :
EFJS Drukkers. 36p.
COETZEE, P.J. 1975. Die Metodisme deur die bril van die Gereformeerde leer. (In
Van der Vyver, G. P. C., Coetzee, P. J. & Buys, P. W. "Revival" of reformasie? 'n
studie oor metodisme. Potchefstroom : P. U. vir C. H. O. [Wetenskaplike bydraes vir
die P. U. vir C. H. O., Reeks A : Geesteswetenskappe, nr. 18.]). p.16-37.
D'ASSONVILLE, V.E. 1981. Bakens vir die dogmageskiedenis. Potchefstroom :
Marnix. 93p.
DE REUVER, A. 1971. Incarnatie en humanum. Een dogmahistorisch onderzoek naar
het verband tussen de Vleeswording des Woords en het Bijbelse mensbeeld,
voornaamlijk bij Luther, Calvijn en Kohlbrugge. Utrecht : R.U. (Doctoraal-scriptie).
225p.
DE REUVER, A. 1985. Kohlbrugge - herder en heraut. Amsterdam : Ton Bolland.
114p.
DE REUVER, A. 1992. Bedelen bij de Bron. Kohlbrugge's geloofsopvatting
vergeleken met Reformatie en Nadere Reformatie. Zoetermeer : Boekencentrum.
703p.
DE REUVER, A. 1996. Geloven in drievoud - over ellende, verlossing en
dankbaarheid. (In Van den Brink, G. , Van Campen, C. & Van der Graaf, J. reds.
Gegrond geloof. Kernpunten uit de geloofsleer. In Bijbels, historisch en belijdend
perspectief. Zoetermeer : Uitgeverij Boekencentrum. p.332-364.)
DE REUVER, A. 1997. Brief van Prof. Dr. A. de Reuver aan Ds. A.H. Bogaards op 3
April 1997. Ongepubliseerd. (Oorspronklike kopie by outeur van hierdie proefskrif.)
1p.
DE WOLFF, I. 1954. De strijd om de kerk in de 19e eeuw. Enschede : J.Boersma.
219p.
DONKERSLOOT, P.M. 1962. De Goddeloze gerechtvaardigd. Utrecht : De Banier.
166p.

DU TOIT, J. D. 1977. Totius. Versamelde Werke 6. Kaapstad : Tafelberg. 521p.
DU TOIT, J. D. 1903. Het Metodisme. Amsterdam : Vrije Universiteit. (Proefskrif -
Th.D.) Amsterdam : Boekhandel. 179p.
FEENSTRA, J.G. 1966. [Oorspronklike datum onbekend.] Onze Geloofsbelijdenis.
Vierde druk. Kampen : Kok. 432p.
FLOOR, L. 1979. Het gericht van God volgens het Nieuwe Testament. Amsterdam :
Buiten & Schipperheijn. 159p.
FLOOR, L. 1995. "Die Bybel in Praktyk" en die huidige praktyk van Bybeleksegese.
Die Kerkblad, 98 (2976):20, 21, 28.
GERSSEN, S. 1954. Kohlbrugge-Barth: Een anthropologische vergelijking. (In
Waarheid, wijsheid en leven. Een bundel studiën opgedragen aan Prof. Dr. J. Severijn
ter gelegenheid van zijn zilveren ambtjubileum op 19 October 1956. Kampen : Kok.
p.75-90.)
GOBIUS DU SART, J.J. 1939. Uit de voorrede van de vertaling van 1860. (In
Kohlbrugge, H.F. Overdenking van het eerste hoofstuk van het evangelie van
Mattheüs. Opnieuw uit het Duits vertaald door Ds. W.B.H. van Linschoten, em.
predikant te Zeist, met medewerking van Dr. J.C.S. Locher, em. predikant te Leiden.
Amsterdam : Vereeniging tot uitgave van Gereformeerde Geschriften. p.V-VI.)
GRAAFLAND, C. 1965. De Gereformeerde orthodoxie en het piëtisme. Nederlands
Theologisch Tijdschrift, 19:466-479.
GRAAFLAND, C. 1977. Kohlbrugge's prediking in het licht van de Nadere
Reformatie. Kerkblaadje, 68:186-199.
GRAAFLAND, C. 1986. Kernen en contoeren van de Nadere Reformatie. (In
Brienen, T. , Exalto, K., Van Genderen, J., Graafland, C. & Van 't Spijker, W. reds.
De Nadere Reformatie. Beschrijving van haar voornaamste vertegenwoordigers. s'-
Gravenhage : Boekencentrum. p. 349-367.)
GRAAFLAND, C. 1989. De Nadere Reformatie en het Labadisme. (In Brienen, T. ,
Exalto, K., Van Genderen, J., Graafland, C. & Van 't Spijker, W. reds. De Nadere

Reformatie en het Gereformeerd Piëtisme. 's-Gravenhage : Boekencentrum. p.
275-346.)
GRAAFLAND, C. 1994. De Christusprediking van Kohlbrugge. Ecclesia,
85:171-176, 179-181.
GREIJDANUS, S. 1946. Schriftbeginselen ter Schriftverklaring en historisch
overzicht over theorieën en wijzen van Schriftuitlegging. Kampen : Kok. 224p.
GROLLE, J.H. 1946. De boodschap van Kohlbrugge nu! Wageningen : H.Veenman &
zonen. 59p.
GROOT, K. 1953. Kohlbrugge in en uit zijn gedichten. Wageningen : H.Veenman &
zonen. 120p.
GROOT, K. 1965. Kohlbrugge en Kuyper in hun wederzijds contact. Baarn : Bosch
en Keuningen. 224p.
GROSHEIDE, F. W. s.a. Geschiedenis der Kerk. Deel 3. Kampen : Kok. 282p.
GROSHEIDE, G. H. A. 1977. René Descartes. (In Grosheide, F.W. & Van Itterzon,
G.P. reds. Christelijke Encyclopedie II. Kampen : Kok. p. 390-391.)
HAITJEMA, TH. J. 1953. De richtingen in de Nederlandse Hervormde Kerk.
Wageningen : H. Veenman en Zonen. 257p.
HELBERG, J. 1983. Verklaring en prediking van die Ou Testament. Potchefstroom :
Potchefstroomse Teologiese Publikasies. 135p.
HELBIG, G. 1935. Door zijn wonden is ons genezing geworden. Brieven van Dr. H.F.
Kohlbrugge uit het Kohlbrugge-argief te Utrecht. Wageningen : H. Veenman &
Zonen. 143p.
HEPPE, H. 1879. Geschichte des Pietismus und der Mystik in der Reformirten
Kirche, namentlich der Niederlande. Leiden : E. J. Brill. 503p.
HESSE, H.K. 1980. Hermann Friedrich Kohlbrügge. Uit het Duits (1935) door J. van
der Haar. Rotterdam : Uitgeverij Van den Berg. 407p.

HEYNS, J.A. 1978. Dogmatiek. Pretoria : N.G. Kerkboekhandel. 426p.
HOEK, W.A. 1964. H.F. Kohlbrugge, de onheilige heilige. Amsterdam : W. ten Have.
159p.
JONKER, W.D. 1983a. Christus die Middelaar. Pretoria : NG Kerkboekhandel. 213p.
JONKER, W.D. 1983b. Die Gees van Christus. Pretoria : NG Kerkboekhandel. 277p.
KLUIT, M.E. 1961. Mr. Isaäc da Costa, de mens in zijn tijd. (In Bomhoff, J.G. Isaäc
da Costa. Nijkerk : G.F.Callenbach. p. 9-38.)
KLUIT, M.E. 1970. Het Protestantse Reveil in Nederland en daarbuiten 1815-1865.
Amsterdam : H.J.Paris. 534p.
KLUIT, M.E. 1977. Reveil. (In Grosheide, F.W. en Van Itterzon, G.P. reds.
Christelijke Encyclopedie V. Kampen : Kok. p. 627-629.)
KOHLBRUGGE, H.F. 1834. Brief van Dr. H.F. Kohlbrugge aan Ds. H. de Cock te
Ulrum geschreven te Utrecht, 3 Mei. s.l. s.n. 16p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1839. Das siebente Kapitel des Briefes Pauli an die Römer in
ausführlicher Umschreibung. Von Hermann Friedrich Kohlbrügge, Doctor der
Theologie. Elberfeld : Sam. Lucas. 135p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1844. Betrachtung über das erste Kapitel des Evangeliums
nach Matthäus. Als Handschrift gedruckt. Elberfeld : Sam. Lucas. 147p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1849. Sieben Predigten über den Propheten Jona. Gehalten im
Sommer 1848 von H.F. Kohlbrügge, Doctor der Theologie, Pastor der niederländisch-
reformirten Gemeine in Elberfeld. Elberfeld : J. Löwenstein. 100p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1852. Leerredenen over den eerste algemene zendbrief van
Petrus, het eerste hoofstuk. Door H.F. Kohlbrügge, doctor in de Godgeleerdheid,
predikant der Nederlandsch-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. Naar het
Hoogduitsch. Amsterdam : C.A. Spin & zoon. 172p.

KOHLBRUGGE, H.F. 1853. Leerredenen over den eerste algemene zendbrief van
Petrus, het derde hoofstuk. Door H.F. Kohlbrügge, doctor in de Godgeleerdheid,
predikant der Nederlandsch-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. Naar het
Hoogduitsch. Amsterdam : C.A. Spin & zoon. 96p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1855a. [1849.] Acht Predigten über Evangelium Johannis Cap.
3, v. 1-21. nebst einer Schlust-Predigt über Römer 8, Vers 32. Von H.F. Kohlbrügge,
Doctor der Theologie und Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Vierte Auflage. Elberfeld : Verlag der niederl.-reformirten Gemeine. 113p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1855b. Drei Gastpredigten über Römer 7,14; Psalm 65,5 u.
Psalm 45, 14-16. Gehalten im Jahre 1833. Elberfeld : Verlag der niederl.-reformirten
Gemeine. 50 p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1855c. [Oorspronklike datum onbekend.] Sechs Predigten über
das erste Kapitel des Briefes Pauli an die Ebräer. Von H.F. Kohlbrügge, Doctor der
Theologie und Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu Elberfeld. Vierte
Auflage. Elberfeld : Verlag der niederl.-reformirten Gemeine. 75p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1855d. [Oorspronklike datum onbekend.] Sieben Predigten
über das dritte Kapitel des Propheten Sacharja. Gehälten in den Monaten November
und December 1847. Vierte Auflage. Elberfeld : Verlag der niederl.-reformirten
Gemeine. 114p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1855e. [1846.] Wozu das alte Testament? Anleitung zur
richtigen Schätzung der Bücher Mosis und der Propheten. Elberfeld : Verlag der
niederl.-reform. Gemeine. p.136.
KOHLBRUGGE, H.F. 1876. Oster-Predigten in den Jahren 1847, 1848 u. 1849
gehalten von Herm. Friedr. Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-
reformirten Gemeine zu Elberfeld. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform.
Gemeine. 112p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1877a. Im Anfang war das Wort. Sieben Predigten über Evang.
Joh. Cap. 1, Vs. 1-18, gehalten von Herm. Friedr. Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor
der niederländisch-reformirten Gemeine zu Elberfeld. Elberfeld : Verlag der
niederländisch-reform. Gemeine. 100p.

KOHLBRUGGE, H.F. 1877b. Pfingst-Predigten gehalten gehalten von Herm. Friedr.
Kohlbrügge, Dr. Theol. weil Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Elberfeld : Verlag der niederländisch-reform. Gemeine. 104p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1884a. De tabernakel en zijne gereedschappen. Acht-en-
twintig leerredenen, gehouden in de jaren 1857-59, door Dr. H.F. Kohlbrügge, in
leven predikant bij de Nederlandsch-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. Uit het
Hoogduitsch vertaald. Amsterdam : Scheffer & Co. 362p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1884b. Zwanzig Predigten im Jahre 1846 gehalten. Elberfeld :
H.W. Kaufmann. 433p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1886. [Oorspronklike datum onbekend.] Genesis 3, voor de
gemeente uitgelegd door H.F. Kohlbrügge, Doctor in de Godgeleerdheid, wijlen
predikant der Nederlandsch-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. Derde naar de
laaste Duitsche editie herziene uitgave. Amsterdam : s.n. 72p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1887. Licht und Recht. Predigten von Herm. Fried.
Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Erstes Heft. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine. 99p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1888a. [Oorspronklike datum onbekend.] Feeststoffen.
Leerredenen gehouden door Dr. H.F. Kohlbrügge, in leven predikant bij de
Nederlandsch-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. Uit het Hoogduitsch. Tweede
herziene uitgave. II. Paaschpreeken. Amsterdam : Scheffer & Co. 118p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1888b. Licht und Recht. Predigten von Herm. Fried.
Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Zweites Heft. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine. 98p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1889a. [Oorspronklike datum onbekend.] Feeststoffen.
Leerredenen gehouden door Dr. H.F. Kohlbrügge, in leven predikant bij de
Nederlandsch-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. Uit het Hoogduitsch. Tweede
herziene uitgave. III. Hemelvaartspreeken. Amsterdam : Scheffer & Co. 50p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1889b. Licht und Recht. Predigten von Herm. Fried.
Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Drittes Heft. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine. 104p.

KOHLBRUGGE, H.F. 1889c. Ansprache des Herrn Pastor Kohlbrügge an die Jugend
der Gemeine bei seinem Jubiläum 1871 Juni. (In Kohlbrugge, H.F. Zur Feier des
fünfundzwanzigjährigen Bestehens unsers Vereins. Elberfeld : Festgabe des
Vorstandes der Gesellschaft "Vereinigung". p.5-13.)
KOHLBRUGGE, H.F. 1890. [oorspronklike datum onbekend.] Das genadevolle
Geheimnis des großen Versöhntages, nach 3. Buch Mosis Cap. 16, nebst einer
inleitenden Erklärung des gesamten Opferdienstes unter dem alten Bunde von Herm.
Fried. Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine
zu Elberfeld. Zweite Auflage. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine.
42p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1891. Licht und Recht. Predigten von Herm. Fried.
Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Viertes Heft. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine. 111p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1893a. Licht und Recht. Predigten von Herm. Fried.
Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Siebentes Heft. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine. 101p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1893b. Uit den schat der kerk. Betrachting over
Heidelbergsche Catechismus, Vraag en antwoord 2. Amsterdamse Zondagsblad Tot
Getuigenis der Waarheid, 6(44):291-294, October 29.
KOHLBRUGGE, H.F. 1893c. Uit den schat der kerk.. Den leer van den Heiligen
Geest. Amsterdamse Zondagsblad Tot Getuigenis der Waarheid. 6(21) : 145-148,
Mei. 21.
KOHLBRUGGE, H.F. 1894a. Licht und Recht. Predigten von Herm. Fried.
Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Siebentes Heft. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine. 101p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1894b. Uit den schat der kerk. Twee open brieven uit het jaar
1839. Amsterdamse Zondagsblad Tot Getuigenis der Waarheid. 7(40):260-263,
October 7.

KOHLBRUGGE, H.F. 1895. Licht und Recht. Predigten von Herm. Fried.
Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Achtes Heft. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine. 102p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1896. Licht und Recht. Predigten von Herm. Fried.
Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Nenntes Heft. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine. 99p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1897a. Licht und Recht. Predigten von Herm. Fried.
Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Zehntes Heft. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine. 104p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1897b. Uit den schat der kerk. Betrachting over Mattheüs
28:18-20. Amsterdamse Zondagsblad Tot Getuigenis der Waarheid, 10 (20):162-164,
Mei 16.
KOHLBRUGGE, H.F. 1898a. Licht und Recht. Predigten von Herm. Fried.
Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Elftes Heft. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine. 106p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1898b. [1876.] Lijdenspreeken gehouden in de jaren 1847,
1848 en 1849, door Dr. H.F. Kohlbrugge, in leven predikant bij de Nederlandsch-
Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. Uit het Hoogduitsch. Tweede herziene druk.
Amsterdam : Scheffer & Co. 335p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1898c. Uit den schat der kerk. Verklaring van den Brief van
Paulus aan de Hebreën. Hoofstuk 5:10-14. Amsterdamse Zondagsblad Tot Getuigenis
der Waarheid, 11(27):173-174, Juli 3.
KOHLBRUGGE, H.F. 1899. Licht und Recht. Predigten von Herm. Fried.
Kohlbrügge, Dr. Theol., weil. Pastor der niederländisch-reformirten Gemeine zu
Elberfeld. Zwölfte Heft. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine. 109p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1904. Schriftauslegungen von Dr. H.F. Kohlbrügge, weiland
Pastor der niederl.-reformirten Gemeine zu Elberfeld. 1. Heft : Auslegungen zu 1.
Mose, Kapitel 1 bis 11. Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine. 134p.

KOHLBRUGGE, H.F. 1909. Schriftauslegungen von Dr. H.F. Kohlbrügge. Elftes
Heft: Auslegungen zu 2. Mose, Kap. 20, Vs. 17. Elberfeld : Verlag der niederländ.-
reform. Gemeine. 281p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1911. Schriftauslegungen von Dr. H.F. Kohlbrügge.
Vierzehnte Heft: Auslegungen zu 3. Mose, Kap. 1-26. Elberfeld : Verlag der
niederländ.-reform. Gemeine. 448p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1930. [1903.] Die Lehre des Heils in Frage und Antworten.
Wuppertal-Elberfeld : Verlag der niederländ.-reform. Gemeine in Wuppertal-
Elberfeld. 98p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1932. Het zevenden hoofstuk van Paulus' brief aan de
Romeinen in uitvoerige omschrijving door Dr. H.F. Kohlbrügge. Opnieuw uit het
Hoogduitsch vertaald. Amsterdam : Vereeniging tot uitgave van Gereformeerde
Geschriften. 164p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1937. Zeven preeken over den profeet Jona. Gehouden in den
Zomer van het jaar 1848 door H.F. Kohlbrugge, doctor theol. en predikant van de
Nederlandsche Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. Nieuwe vertaling uit het
Hoogduitsch door Ds. B. Gijzel, Ned. Herv. Pred. te Amsterdam. Amsterdam :
Vereeniging tot uitgave van Gereformeerde Geschriften. 120p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1938. De leer des heils. Uit het Duitsch vertaald door J.C.S.
Locher. Amsterdam : Vereeniging tot uitgave van Gereformeerde Geschriften. 277p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1939. Overdenking van het eerste hoofstuk van het evangelie
van Mattheüs. Opnieuw uit het Duits vertaald door Ds. W.B.H. van Linschoten, em.
predikant te Zeist, met medewerking van Dr. J.C.S. Locher, em. predikant te Leiden.
Amsterdam : Vereeniging tot uitgave van Gereformeerde Geschriften. 168p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1940. Over de Godheid van Christus. Uit het Duitsch vertaald
door J.C.S. Locher. Amsterdam : Vereeniging tot uitgave van Gereformeerde
Geschriften. 92p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1941. Een komend en sprekend God tot alle inwoners der
aarde. Eenige betrachtingen over den vijftigsten Psalm. Dordrecht : J.P. van den Tol
Jz. 111p.

KOHLBRUGGE, H.F. 1955. O God, wees mij genadig. Een woord van vertroosting
en vermaning voor armen en ellendigen, naar aanleiding van de een en vyftigste
Psalm. Opnieuw uit het Duits vertaald door Ds. D. van Heyst. Amsterdam :
Vereeniging tot uitgave van Gereformeerde Geschriften. 77p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1956. Zeven preken over het derde hoofdstuk van den profeet
Zacharia. Gehouden in de maanden November en December. Opnieuw uit het Duits
vertaald door Ds. D. van Heyst. Amsterdam : Vereeniging tot uitgave van
Gereformeerde Geschriften. 120p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1968. Schriftverklaringen door Dr. H.F. Kohlbrügge. In leven
predikant bij de Nederlands-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. VII. Berkel :
Protestantse Periodieke Pers. 192p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1969. Schriftverklaringen door Dr. H.F. Kohlbrügge. In leven
predikant bij de Nederlands-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. IX. Berkel :
Protestantse Periodieke Pers. 192p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1970a. Schriftverklaringen door Dr. H.F. Kohlbrügge. In leven
predikant bij de Nederlands-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. XIII. Berkel :
Protestantse Periodieke Pers. 192p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1970b. Schriftverklaringen door Dr. H.F. Kohlbrügge. In leven
predikant bij de Nederlands-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. XV. Berkel :
Protestantse Periodieke Pers. 192p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1971. Schriftverklaringen door Dr. H.F. Kohlbrügge. In leven
predikant bij de Nederlands-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. XVII. Berkel :
Protestantse Periodieke Pers. 192p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1972. Schriftverklaringen door Dr. H.F. Kohlbrügge. In leven
predikant bij de Nederlands-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. XXI. Berkel :
Protestantse Periodieke Pers. 191p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1974. Schriftverklaringen door Dr. H.F. Kohlbrügge. In leven
predikant bij de Nederlands-Gereformeerde Gemeente te Elberfeld. XXIII. Berkel :
Protestantse Periodieke Pers. 192p.

KOHLBRUGGE, H.F. 1977a. Stemmen uit Wittenberg. Preken, artikelen, brieven
enz. van Dr. Maarten Luther en zijn tijdgenoten. Deel VI. Bundel XXXII. H.F.
Kohlbrugge. Vragen en antwoorden tot opheldering en bevestiging van de
Heidelbergse Catechismus. Goudriaan : De Gereformeerde Bibliotheek. 80 p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1977b. Stemmen uit Wittenberg. Preken, artikelen, brieven
enz. van Dr. Maarten Luther en zijn tijdgenoten. Deel VI. Bundel XXXIII. H.F.
Kohlbrugge. Vragen en antwoorden tot opheldering en bevestiging van de
Heidelbergse Catechismus. Goudriaan : De Gereformeerde Bibliotheek. 105 p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1981. Passionspredigten. Wuppertal : Verlag und
Schriftenmission der Evangelischen Gesellschaft für Deutschland. 240p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1986. [1884.] De Taal Kanaäns. Een gesprek tussen twee
reizigers naar de eeuwigheid. Den Hertog : Houten. 96p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1988. [1855.] Waartoe het Oude Testament? Derde druk.
Kampen : Uitgeverij De Groot Goudriaan. 138p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1989. [1833.] Het lidmaatschap bij de Hervormde Gemeente
hier te lande mij willekeurig belet. Echte bescheiden van H.F. Kohlbrügge. Met een
inleiding van Dr. J. van Oort. Leiden : J.J. Groen en Zoon. 192p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1991a. Het Woord is ons gegeven. Schriftuitleg van Dr. H.F.
Kohlbrugge. Uit het Duits vertaald door Ds. J. van Heyst. Kampen : Kok. 345p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1991b. Schriftverklaringen. Efeze en Filippenzen. Houten :
Den Hertog. 236 p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1992a. Twaalf twaalftallen leerredenen in nagenoeg
chronologische volgorde. Derde, ongewijzigde druk van de nieuwe en van
aantekeningen voorziene uitgave (1910-1917). Eerste en tweede twaalftal gehouden in
1833 en 1846. Houten : Den Hertog. 604p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1992b. Twaalf twaalftallen leerredenen in nagenoeg
chronologische volgorde. Derde, ongewijzigde druk van de nieuwe en van
aantekeningen voorziene uitgave (1910-1917). Derde en vierde twaalftal gehouden in
1846 en 1847. Houten : Den Hertog. 554p.

KOHLBRUGGE, H.F. 1992c. Twaalf twaalftallen leerredenen in nagenoeg
chronologische volgorde. Derde, ongewijzigde druk van de nieuwe en van
aantekeningen voorziene uitgave (1910-1917). Vijfde en zesde twaalftal gehouden in
1847 en 1848. Houten : Den Hertog. 518p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1992d. Twaalf twaalftallen leerredenen in nagenoeg
chronologische volgorde. Derde, ongewijzigde druk van de nieuwe en van
aantekeningen voorziene uitgave (1910-1917). Sewende en achtste twaalftal gehouden
in 1848 en 1849. Houten : Den Hertog. 495p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1992e. Twaalf twaalftallen leerredenen in nagenoeg
chronologische volgorde. Derde, ongewijzigde druk van de nieuwe en van
aantekeningen voorziene uitgave (1910-1917). Negende en tiende twaalftal gehouden
in 1849 en 1850. Houten : Den Hertog. 430p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1992f. Twaalf twaalftallen leerredenen in nagenoeg
chronologische volgorde. Derde, ongewijzigde druk van de nieuwe en van
aantekeningen voorziene uitgave (1910-1917). Elfde en twaalfde twaalftal gehouden
in 1850 en 1851. Houten : Den Hertog. 462p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1993. Schriftverklaringen. Hebreeën 1-6. Houten : Den
Hertog. 238 p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1994. Schriftverklaringen. Hebreeën 7-10. Houten : Den
Hertog. 247 p.
KOHLBRUGGE, H.F. 1995. [1829.] Specimen Philologico-Theologicum Inaugurale,
exhibens Commentarium in Psalmum Quadragesimum Quintum. Vertaald uit het
Latijn door C. van Ginkel. Utrecht : De Banier. 226p.
KOHLBRUGGE, H.F. s.a.. [Oorspronklike datum onbekend.] De eenvoudige
Heidelberger. Catechismuspreken. Vijfde, ongewijzigde druk. Franeker : T. Wever.
469p.
KOK, A.B.W.M. 1977. Methodisme. (In Grosheide, F. W. & Van Itterzon, G.P. reds.
Christelijke Encyclopedie IV. Kampen : Kok. p. 670-671.)

KRECK, W. 1936. Die Lehre von der Heiligung bei H.F. Kohlbrügge. München : Chr.
Kaiser Verlag. 183p.
KRUMMACHER, F.W. 1845. Palmblätter. Organ für christeliche Mittheilungen.
Zweiter Jahrgang. Elberfeld : Wilhelm Hassel. 323p.
LOCHER, J.C.S. s.a. Hoogst belangrijke briefwisseling tusschen Dr. H.F. Kohlbrugge
en Mr. I. da Costa over de leer der heiligmaking. Amsterdam : Vereeniging tot uitgave
van Gereformeerde Geschriften. 100p.
LOCHER, J.C.S. 1908. Toelichting en verweer. Amsterdam : Vereeniging tot uitgave
van Gereformeerde Geschriften. 191p.
LOCHER, J.C.S. 1934. Kohlbrügge en de Afscheiding. Amsterdam : Vereeniging tot
uitgave van Gereformeerde Geschriften. 54p.
LOONSTRA, B. 1993. De leer van God en Christus in de Nadere Reformatie. (In
Brienen, T., Exalto, K., Graafland, C., Loonstra, B. & Van t' Spijker,W. Theologische
aspecten van de Nadere Reformatie. Zoetermeer : Boekencentrum. p.99-150.)
LOOS, J. 1948. De theologie van Kohlbrugge. Amsterdam : Uitgeversmaatschappij
Holland. 185p.
LÜTGE, H.A.J. 1903. Rede gehalten von herrn H.A.J. Lütge, Pastor der
niederländisch-reformierten Gemeine zu Amsterdam (In Lütge, B. Zum Gedächtnis an
H.F. Kohlbrügge, Dr. der Theologie, weiland Pastor der niederländisch-reformierten
Gemeine in Elberfeld, geboren den 15. August 1803. Predigten u. Reden gehalten in
den Versammlungen der niederländisch-reformierten Gemeine am 16 und 17 August,
zu Elberfeld und Barmen. Elberfeld : H.W. Kaufmann. p.36-44.)
LUTHER, M. 1979. Commentary on Galatians. English Translation by Erasmus
Middleton. Grand Rapids : Kregel Publications. 388p.
MALAN, C.J. 1984. Die Nadere Reformasie. Potchefstroom : P.U. vir C.H.O. 100p.
MEIJERINK, H.J. 1956. Reformatie en mystiek. Goes : Oosterbaan & Le Cointre.
192p.

NAUTA, D. 1977. Johann Arndt. (In Grosheide, F.W. & Van Itterzon, G.P. reds.
Christelijke Encyclopedie I. Kampen : Kok. p. 334-335.)
NOORDMANS, O. 1981. Verzamelde werken. Deel III. Ontmoetingen. De actualiteit
der historie. Kok : Kampen. 703p.
NOORDMANS, O. 1990. De betekenis van Kohlbrügge voor de theologie van onze
tijd (In Noordmans, O. Geestelijke Perspectieven. Amsterdam : H.J. Paris. p.15-36.)
OORTHUYS, G. 1990. [Oorspronklike datum onbekend.] Kohlbrugge's leer van den
ouden en den nieuwen mensch getoetst aan Paulus. (In Oorthuys, G. Kruispunten op
de weg der Kerk. Zwingli, De Labadie, Kohlbrugge. Herdruk. Ingeleid door Prof. Dr.
O.J. de Jong. Leiden : J.J. Groen en Zoon. p.157-238.)
OTTEN, W. 1992. Uit het levensboek van Dr. H.F. Kohlbrugge. Houten : Den Hertog.
213p.
PIERSON, A. 1982. [1888.] Oudere tijdgenoten. Vierde druk. Verzorgd door P.L.
Scram. Amsterdam : Ton Bolland. 296p.
POPMA, S.J. 1977. Aufklärung. (In Grosheide, W.F. & Van Itterzon, G.P. reds.
Christelijke Encyclopedie I. Kampen : Kok. p. 373-375.)
PRAAMSMA, L. 1950. Het dwaze Gods. Wageningen : Gebr. Zomer & Keunings.
420p.
PRAAMSMA, L. 1980. De kerk van alle tijden. Verkenningen in het landschap van
de kerkgeschiedenis. Deel 3. Franeker : Wever. 431p.
PSALMEN. s.a. [1773.] Psalmen in de berijming van 1773. Waaraan toegevoegd
Enige Gezangen, de Drie Formulieren van Enigheid, de Drie Oude
Geloofsbelijdenissen, de Liturgie, het Kort Begrip, de Zieketroost. Leeuwarden :
A.Jongbloed. 162p.
RASKER, A. J. 1974. De Nederlandse Hervormde Kerk vanaf 1795. Kampen : Kok.
540p.

RIDDERBOS, H. 1970. [1952.] Het Evangelie van Mattheüs. Opnieuw uit de
grondtekst vertaald en verklaard. Eerste deel. Korte Verklaring der Heilige Schrift.
Vijfde druk. Kampen : Kok. 294p.
SCHEERS, G.PH. 1976. Calvijn en Kohlbrugge. (In Aalders, W. & Van Heyst, D.
reds. Hermann Friedrich Kohlbrugge : Zijn leven, zijn prediking, zijn geschriften. Den
Haag : J.N. Voorhoeven. p.123-141.)
SCHULZE, L.F. 1983. Die afbuiging van Calvyn se denke in die 17de eeu. Koers, 48
(1):30-44.
SEPP, C. 1860. Proeve eener pragmatische geschiedenis der theologie in Nederland,
sedert het laast der vorige eeuw tot op onzen tijd (1787-1858). Amsterdam : J. C.
Sepp en Zoon. 303p.
SEPTUAGINTA. 1935. Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes
edidit Alfred Rahlfs. Volumen II. Libri poetici et prophetici. Editio nona. Stuttgart :
Deutsche Bibelstiftung. 941p.
SMITSKAMP, H. 1951. Reformatorisch verweer. (In Cultuurgeschiedenis van het
Christendom, dl. 4 : Verval en Herleving. Amsterdam : Elsevier. p.228-276.)
STAM, P.J. jr. 1983. Geloven door Woord en Geest bij Hermann Friedrich
Kohlbrugge (3). De Waarheidsvriend, 71:487-488.
STAM, P.J. jr. 1988. Hermann Friedrich Kohlbrugge. Een licht des vuurs bij nacht.
Kampen : De Groot Goudriaan. 62p.
STIASNY, TH. 1935. Die Theologie Kohlbrugges'. Düsseldorf : Elfried W. Bronger
Verlag. 184p.
VAN ANDEL, J. 1906. De brief aan de Hebreën aan de gemeente toegelicht. Kok :
Kampen. 220.
VAN BRUGGEN, J. 1981. Het lezen van de Bijbel. Een inleiding. Kampen : Kok.
187p.

VAN DER LINDE, S. 1977a. Mystiek. (In Grosheide, F. W. & Van Itterzon, G.P.
reds. Christelijke Encyclopedie V. Kampen : Kok. p. 118-120.)
VAN DER LINDE, S. 1977b. Philipp Jakob Spener. (In Grosheide, F. W. & Van
Itterzon, G.P. reds. Christelijke Encyclopedie VI. Kampen : Kok. p.128-227.)
VAN DER VYVER, G.C.P. 1975. Die wordingsgeskiedenis van die Metodisme. (In
Van der Vyver, G.P.C., Coetzee, P.J. & Buys, P.W. "Revival" of reformasie? 'n Studie
oor metodisme. Potchefstroom : P.U. vir C.H.O. Wetenskaplike bydraes vir die P.U.
vir C.H.O., Reeks A : Geesteswetenskappe, nr. 18). p.1-15.
VAN DER WAAL, C. 1984. De vervulde Thora. Commentaar op Johannes 1:1-8:29.
Kampen : Van den Berg. 399p.
VAN DER ZWAAG, W. 1984. Om de schat van Christus' bruid. Kampen : De Groot-
Goudriaan. 315p.
VAN GELDEREN. C. s.a. [Oorspronklike datum onbekend.] De boeken der
Koningen. Opnieuw uit de grondtekst vertaald en verklaard. Derde deel. Korte
Verklaring der Heilige Schrift. Vierde druk. Kampen : Kok. 399p.
VAN GENDEREN, J. 1965. Waarachtig mens II. Homiletica & biblica, 24:249-252.
VAN GENDEREN, J. & VELEMA, W. H. 1992. Beknopte Gereformeerde
Dogmatiek. Kampen : Kok. 829p.
VAN DRUTEN, H. 1884. Hoe Dr. H.F. Kohlbrugge predikant werd. Leiden : A.A.
Rensink. 204p.
VAN HEYST, D. 1955. Ten geleide. (In Kohlbrugge, H.F. O God, wees mij genadig!
Amsterdam : Vereeniging tot uitgave van Gereformeerde Geschriften. p.3-4.)
VAN LONKHUIJZEN, J. 1905. H.F. Kohlbrugge, zijn prediking in de lijst van zijne
tijd. Wageningen : Naamloze Vennootschap Drukkerij "Vada". 529p.
VAN LONKHUIJZEN, J. 1909. Dr.H.F. Kohlbrügge en zijne prediking. Verkorte
uitgave. Met een antwoord aan Dr. J.C.S. Locher en met aantekeningen naar
aanleiding van diens "Toelichting en verweer". Wageningen : J.Zomer. 167p.

VAN 'T SPIJKER, W. 1984a. Dogmatische aspecten van de Afscheiding. (In De
Groot, A. 1984. Aspecten van de Afscheiding. Franeker : Wever. p.105-129.)
VAN 'T SPIJKER, W. 1984b. Theologie en spiritualiteit van de afgescheidenen. (In
Bakker, W., De Jong, O.J., Van 't Spijker, W. & Wolthuis, L.J. reds. De Afscheiding
van 1834 en haar geschiedenis. Kampen : Kok. p.147-179.)
VAN 'T SPIJKER, W. 1986. De Nadere Reformatie. (In Brienen, T., Exalto, K., Van
Genderen, J., Graafland, C. & Van 't Spijker, W. reds. De Nadere Reformatie. 's-
Gravenhage : Boekencentrum. p.5-16.)
VAN 'T SPIJKER, W. 1989. Bronnen van de Nadere Reformatie. (In Brienen, T.,
Exalto, K., Van Genderen, J., Graafland, C. & Van 't Spijker, W. reds. De Nadere
Reformatie en het Gereformeerd Piëtisme. s'Gravenhage : Boekencentrum. p.5-51.)
VAN 'T SPIJKER, W. 1993. Orthodoxie en Nadere Reformatie. (In Brienen, T.,
Exalto, K., Graafland, C., Loonstra, B. & Van 't Spijker, W. reds. Theologische
aspecten van de Nadere reformatie. Zoetermeer : Boekencentrum. p.11-27.)
VAN WIJK, Ph. 1985. Kohlbrugge's proefschrift over Psalm 45. Een onderzoek naar
de theologische positie. Utrecht : RU. (Ongepubliseerde skripsie). 48p.
VELEMA, W.H. 1988. Geroepen tot heilig leven. Kampen : Kok. 195p.
VENEMA, F.F. s.a.. Wat is een Christen nodig te geloven? Groningen : De Vuurbaak.
301p.
VREE, J. 1984. De Nederlandse Hervormde Kerk in de jaren voor de Afscheiding. (In
Bakker, W., De Jong, O.J., Van 't Spijker, W. & Wolthuis, L.J. reds. De Afscheiding
van 1834 en haar geschiedenis. Kampen : Kok. p.30-61.)
WAGENAAR, L.H. 1880. Het "Reveil" en de "Afscheiding", bijdrage tot de
Nederlandsche kerkgeschiedenis van de eerste helfte der XIX eeuw. Heerenveen : J.
Hepkema. 286p.
WICHELHAUS, J. 1857. Vorbericht. (In Kohlbrugge, H.F. Zwanzig Predigten
gehalten im Jahre 1846. Elberfeld : H.W. Kaufmann. p.I-XXX.)

ZUYLEN, W. H. s.a. De kerk in het tijdperk der Verlichting. (In Grosheide, F.W. red.
Geschiedenis der Kerk. Deel 3. Kampen : Kok. p.1-28.)

1. Verantwoording by die vertaling
BYLAAG
DIE LEER VAN HEIL
IN VRAE EN ANTWOORDE
Kohlbrugge het op 'n keer daaroor gekla dat soveel van wat eie was aan sy preke deur
vertaling in ander tale verlore gegaan het. Hy het sy preke vergelyk met druiwe wat
met dou bedek is. Deur die vertaling het hierdie dou volgens hom verlore gegaan (Van
Heyst, 1955:4).
In hierdie vertaling van Die Lehre des Heils is daarom gepoog om ook wat sy
kategismus betref die dou soveel as moontlik onaangeroerd te laat. Daarom is daar
gepoog om so ver moontlik 'n letterlike vertaling daarvan te gee, al sou die resultaat
minder goeie of gebruiklike Afrikaans wees.
Wanneer Kohlbrugge tekste aanhaal, volg hy oor die algemeen die oorspronklike
Lutherse vertaling. Soms bied hy egter 'n (meer letterlike) eie vertaling (De Reuver,
1997:1). Ook daardie tekste is so letterlik as moontlik vertaal. Kohlbrugge baseer
immers sy kategismus op die Lutherse Bybelvertaling en op sy eie vertalings en 'n
letterlike vertaling bied die moontlikheid om ook in die Afrikaans te kan sien waar
Kohlbrugge aan sekere stellings kom. Dit is des te belangriker om dit so te doen,
aangesien die Afrikaanse Bybelvertalings soms verskil van die Lutherse vertaling en
Kohlbrugge se eie weergawe van die grondteks.
2. Die leer van heil
Inleiding
Vraag 1: Wat hou jou staande en gee jou moed en troos in lewe en in sterwe?
Antwoord: Die Naam van die Here is Ontfermer. Hy is 'n getroue God, wat sy
Woord waar maak, 'n God van alle vertroosting, 'n almagtige Redder en Behouder,
wat alle dinge so lei dat dit ten goede meewerk, wat al my smarte genees en al my
verkeerdhede bedek.

Hosea 11:8: Wat moet Ek uit jou maak, Efraim? Moet Ek jou beskerm, Israel? Moet Ek
nie billik 'n Adama uit jou maak en jou soos Seboïm maak nie? Maar my hart is van ander
gedagte, my barmhartigheid is te vurig.
Jesaja 54:10: Want daar sal wel berge wyk en heuwels val, maar my genade sal nie van
jou wyk nie, en die verbond van my vrede sal nie val nie, spreek die Here, jou Ontfermer.
Hebreërs 13:5 en 6: Laat die wandel wees sonder gierigheid, en laat julle vergenoeg wees
met wat daar is. Want Hy het gesê: Ek wil jou nie verlaat of verwaarloos nie; sodat ons
mag sê: die Here is my helper; en ek sal nie vrees nie. Wat sal 'n mens aan my doen?
Miga 7:18-20: Waar is so 'n God, soos U is? Wat die sonde vergewe en die misdaad
kwytskeld van die oorblyfsel van sy erfdeel; wat sy toorn nie vir ewig behou nie? Want Hy
is barmhartig; Hy sal Hom weer oor ons ontferm, ons misdaad wegneem, en al ons sondes
in die diepte van die see werp. U sal vir Jakob die trou en vir Abraham die genade behou,
soos U van lankal af aan ons vaders gesweer het.
1 Kronieke 4:9 en 10·: Maar Jabes was heerliker as sy broers·en sy moeder het hom Jabes
genoem, want sy het gesê: Ek het hom met smart gebaar. En Jabes het die God van Israel
aangeroep en gesê: Indien U my seën, en my grense vermeerder, en u hand met my sal
wees, en U met die kwaad so maak dat dit my nie verdriet aandoen nie! En God het laat
kom waarvoor hy gebid het.
Josua 21:45: En daar het niks ontbreek aan al die goeie wat die Here vir die huis van
Israel gesê het nie.
Romeine 8:28: Maar ons weet dat vir diegene wat God liefhet, alle dinge ten beste dien,
wat volgens die voorneme geroepe is.
Jesaja 54:17: Want geen werktuig wat teen jou gesmee word, sal geluk nie, en elke tong
wat hom teen jou stel, moet jy in die oordeel verdoem. Dit is die erfenis van die knegte van
die Here en hulle geregtigheid uit My, spreek die Here.
Psalm 103:3 en 4: Wat jou al jou sondes vergewe en al jou krankhede genees; wat jou
lewe verlos van die verderf, wat jou kroon met genade en barmhartigheid.
Psalm 32:1: Welgeluksalig is hy vir wie die oortredings vergeef is, vir wie die sonde bedek
is.

Vraag 2: Hoe weet jy dat God so 'n Ontfermer vir jou is?
Antwoord: Ek ervaar dit elke dag en weet dit uit sy heilige Woord, waarin dit lui:
"God het sy eie Seun nie gespaar nie, maar Hom vir ons almal oorgegee." Rom. 8:32.
Vraag 3: Glo jy dan dat God se Woord God se Woord is?
Antwoord: Dit bewys homself as sodanig.
Vraag 4: Verduidelik dit egter meer spesifiek: hoe kan jy alleen in God jou heil
stel in lewe en in sterwe?
Antwoord: Ek weet dit uit die Skrif en uit die ervaring:
1. dat ek 'n mens is en niks méér nie;
2. dat God God is;
3. dat Hy sy beloftes ook aan my vervul.
Eerste gedeelte: Ek 'n mens en niks meer nie.
Vraag 5: Wat wil jy daarmee sê dat jy 'n mens is?
Antwoord: Dat ek aan die ydelheid onderworpe is, dat ek boos en onder die sonde
verkoop is.
Vraag 6: Wat is ydelheid?
Antwoord: Alles wat nie vrug van die ewige lewe in hom dra nie, maar moeite en
verdriet.

Vraag 7: Wat is sonde?
Antwoord: Alles wat nie God se Woord aan sy kant het nie.
Vraag 8: Wat is boos?
Antwoord: Wat nie op sy plek gebly het, daar waar God dit geplaas het nie.
Vraag 9: Wie het jou gemaak?
Antwoord: God die Here.
Vraag 10: Hoe het Hy jou gemaak?
Antwoord: In sy beeld en na sy gelykenis. Gen. 1:26-27.
Vraag 11: Wat beteken "in sy beeld"?
Antwoord: Toe God gesê het: "Laat ons mense maak", was hierdie spreke 'n
uitvloeisel en 'n afstraling van sy heerlikheid. Daarmee het Hy dit voor Hom gestel,
wat by Hom goed en reg is. Hy het daarmee aan die beweging van sy ingewande, sy
innerlike barmhartigheid, 'n vorm gegee. Dit is die beeld waarin Hy my gemaak het.
Vraag 12: Wat beteken "na sy gelykenis"?
Antwoord: Dat dit Hom behaag het om 'n sigbare uitdrukking van sy onsigbare wese
daar te stel.
Jakobus 3:9: Deur dit (die tong) loof ons God die Vader, en deur dit vervloek ons die
mense, wat na die beeld van God gemaak is.
Vraag 13: Waartoe het God jou geskape?
Antwoord: Sodat ek in die stand waarin Hy my en alle dinge geplaas het, myself en
die sigbare sal beheers, sonder om op iets anders ag te slaan as op die Woord wat uit
sy mond gegaan het.
Genesis 1: 28-29: En God het hulle geseën en vir hulle gesê: "Wees vrugbaar en
vermenigvuldig, en vul die aarde en onderwerp dit, en heers oor die visse van die see en

oor die voëls onder die hemel en oor al die diere, wat op die aarde kruip". En God het
gesê: "Kyk, Ek het julle allerlei plante gegee,wat saad gee, wat op die ganse aarde is, en
allerlei vrugbare bome, wat saad gee tot julle spyse."
Genesis 2:15-17: En God die Here het die mens geneem en hom geplaas in die tuin van
Eden, dat hy dit verbou en bewaar. En God die Here het die mens gebied en gesê: Van al
die bome in die tuin mag jy eet, maar van die boom van kennis van goed en kwaad mag jy
nie eet nie. Want die dag as jy daarvan eet, sal jy die dood sterwe.
Matteus 4:4: En Hy [Jesus], het geantwoord en gesê: Daar staan geskryf: Die mens leef
nie van brood alleen nie, maar van elke woord wat deur die mond van God gaan.
Vraag 14: Het God reg daartoe gehad?
Antwoord: Ja, want dit was vrye goedheid dat Hy my en alle skepsels geskape het;
Hy was nie daartoe verplig nie; dit was dus, omdat Hy my geformeer het, alleen sy
saak hoe en waarvoor Hy my geformeer het.
Vraag 15: Wat het van ons geword?
Antwoord: Juis dit wat van almal word wat God se Woord nie bewaar nie: op sigself
stof, keer hulle tot stof terug.
Vraag 16: Waarom?
Antwoord: Ek het God in Wie se Woord my lewe was, verdink, Hom tot leuenaar
gemaak en myself, ofskoon in sy Woord oorvloed van alles was, ter wille van ydele
genot aan die duiwel oorgegee, met die gevolg dat ek aan God se Woord 'n verkeerde
uitleg gegee het.
Vraag 17: Wat was die noodwendige gevolg daarvan?
Antwoord: Deurdat ek my plek verlaat en die lewe wat ek in God gehad het, verloor
het, het ek onder die heerskappy van die duiwel gekom, wat my sedertdien met die
prikkel van die dood verwond en met die mag van die sonde en die hel omgeef.
Vraag 18: Wat is "dood" volgens Genesis 2:17?
Antwoord: Om buite die gemeenskap met God in wie al ons heil is te wees.

Vraag 19: Waar het jy hierdie dood gesterf?
Antwoord: In die lendene van Adam.
Romeine 5:12 en 15: Daarom, soos deur een mens die sonde in die wêreld gekom het, en
deur die sonde die dood; en so die dood tot alle mense deurgedring het, in welke [dood]
hulle almal gesondig het. Maar met die genade is dit nie soos met die sonde nie. Want soos
deur een se sonde vele gesterf het, soveel te meer is die genade en gawe van God deur vele
ryklik ervaar deur die genade van die een mens, Jesus Christus. (Vgl. Heb. 7:5.)
Vraag 20: Maar kan dit wat voor jou geboorte gebeur het, jou toegereken word?
Antwoord: Dat ek self in hierdie dood sondig, self hierdie dood oor my gebring het,
dit bewys ek met al my denke en handelinge.
Vraag 21: Ja, maar dat jy so is, dit kom tog van Adam?
Antwoord: Sekerlik, maar ons mag tog nie die skuld op Adam werp nie; ons het tog
die Evangelie van die vryheid van God, en nogtans doen ons daagliks opnuut wat
Adam gedoen het.
Hosea 6:7: Maar hulle het die verbond oortree soos Adam; daardeur het hulle My verag.
Vraag 22: Is dit dan nie noodwendig dat jy sondig nie?
Antwoord: Ek sou nie sondig as ek my weerhou van die oordeel oor goed en kwaad
nie.
Hosea 6:6: Want Ek het vreugde in liefde en nie in offer nie; en in kennis van God en nie
in brandoffer nie.
Vraag 23: Maar kan jy dit nie nalaat nie?
Antwoord: Hoe eie aan my hierdie oordeel is, dit toon elke kind ten opsigte van die
bevele en woorde van sy liewe vader en sy liewe moeder.
Hosea 13:9: Israel, jy bring jouself in die ongeluk; want jou heil staan alleen by My. [Na
Luther se vertaling.]

Vraag 24: Het jy dan van jou jeug af gesondig?
Antwoord: "Die versinsel van die mens se hart is boos van sy jeug af," sê die Skrif,
en op 'n ander plek: "Kyk, ek is in ongeregtigheid gebore." Gen. 8:21; Ps. 51:7.
Vraag 25: Kom dit dan nie deur slegte voorbeeld dat 'n mens boos is nie?
Antwoord: Die ervaring loënstraf hierdie bewering. Die kind, skaars enkele weke
oud, kon nog op geen voorbeeld ag slaan nie, en toon nogtans dat dit boos is.
Vraag 26: Maar met die jare kom tog die wysheid?
Antwoord: Die wysheid van Salomo het sodanige wysheid in sy naaktheid
geopenbaar. Vgl. 1 Kon. 11 en die boek "die Prediker Salomo".
Vraag 27: As iemand egter sou wou, sou hy nie kon nie?
Antwoord: Niemand wil nie, selfs nie één nie.
Romeine 3:10 en 11: Daar is niemand wat regverdig is nie, selfs nie één nie. Daar is
niemand wat verstandig is nie, daar is niemand wat na God vra nie.
Vraag 28: Maar as hy sou wou?
Antwoord: Juis dit is die ding: dat niemand wil nie.
Vraag 29: By wie lê dus die skuld?
Antwoord: Nie by God nie, nie by die Wet nie, nie by die duiwel nie, nie by my
naaste nie, nie by my hart nie, nie by my natuur nie, nie by my liggaam nie, my vlees
of my lede nie, nie by die sonde nie, maar by my, soos ek teen God is; daarom sê
Dawid: "Teen U, teen U alleen het ek gesondig." Ps. 51:6.
Vraag 30: Wat sê die Skrif van die mens se wil en strewe?
Antwoord: "Dit hang nie af van iemand se wil of wandel nie, maar van God se
ontferming." Rom. 9:16.

Vraag 31: Wat sê die Mond van die Waarheid van die mens se planne en
gesteldheid?
Antwoord: "Uit die hart kom voort bose gedagtes, moord, egbreuk, hoerery, diefstal,
valse getuienisse, laster." Matt. 15:19.
Vraag 32: Wat sê Hy van die mens se verstand, krag en mag?
Antwoord: So spreek die Here: "Laat 'n wyse hom nie beroem op sy wysheid, 'n
sterke hom nie beroem op sy sterkte, 'n ryke hom nie beroem op sy rykdom nie, maar
hy wat hom wil beroem, laat hy hom hierop beroem, dat hy My verstaan en ken, dat ek
die Here is" en: "Ek sal die wysheid van die wyses tot niet maak en die verstand van
die verstandiges sal Ek afwys," en weer: "Uit het hart van die mens kom dwaasheid te
voorskyn." Jer. 9:23 en 24; 1 Kor. 1:19; Jes. 29:14; Mark. 7:21 en 22.
Vraag 33: Waarvoor moet jy jouself dus aansien?
Antwoord: Ek erken dat ek 'n goddelose is.
Romeine 4:5: Dog vir hom wat nie met werke omgaan nie maar glo in Hom wat die
goddelose regverdig maak, vir hom word sy geloof gereken tot regverdigheid.
Vraag 34: Waarin bestaan dan jou sonde?
Antwoord: Daarin dat ek my onbekwaam gemaak het vir alles wat goed is en
derhalwe God se Woord nie glo nie, nie vertrou nie, maar met my oordele oor goed en
kwaad steeds in dit wat sigbaar is, my heil soek.
Vraag 35: Is dit waar dat die mens van nature geneig is om God en sy naaste te
haat?
Antwoord: Hy is nie alleen daartoe geneig nie, maar hy doen dit werklik, soos die
Skrif van ons sê dat ons haters van God is en mekaar haat; en: dat die bedenkinge van
die vlees vyandskap is teen God. Wie dit nie van homself wil erken nie, lewer vir
hierdie waarheid die allersterkste bewys met allerlei dade van willekeur en huigelary.
Romeine 1:29-32: Vol van alle ongeregtigheid, hoerery, slegtheid, gierigheid, boosheid;
vol van haat, moord, twis, bedrog, lis; nuusdraers, verloënaars, Godveragters,
boosdoeners, hovaardiges, grootpraters, mense wat skade berokken, mense wat hulle ouers

ongehoorsaam is, onverstandiges, troueloses, halsstarriges, onversoenlikes,
onbarmhartiges, wat God se geregtigheid ken (dat diegene wat sulke dinge doen, die dood
waardig is), doen dit nie alleen nie, maar het ook 'n welgevalle aan diegene wat dit doen.
Romeine 3:20-28.
Titus 3:3: Want ons was ook voorheen onwyses, ongehoorsames, dwalendes, dienaars van
menigerlei begeerlikhede en welluste, en het gewandel in boosheid en nyd en het mekaar
gehaat.
Romeine 8:7: Want om vleeslik gesind wees, is vyandskap teen God, aangesien dit nie aan
die Wet van God onderdanig is nie, want dit kan dit ook nie wees nie.
Vraag 36: Hoe is die totale denke en handeling van die mens dan nou?
Antwoord: Om sy eie sin, begeerte en wil te hê en nie daarvan af te sien nie, ook al
gaan dit daarby om hemel of hel; om sy eie ek, sy gemaksug en eer, sy bestaan op die
voorgrond te stel in stryd met God se Woord en ten spyte van die bestraffing van die
Heilige Gees.
Vraag 37: Is dit dan vir die mens heeltemal onmoontlik om in God se Woord te
bly?
Antwoord: Ja, want die begeerte na die sigbare en die verlange om sy heil in eie hand
te hê, oorweldig hom geheel en al.
Vraag 38: Waaruit weet jy dit alles?
Antwoord: Uit die Wet van die Here. Eks. 20; Deut. 5.
Vraag 39: Hoe lui die inleiding van hierdie Wet?
Antwoord: "Ek is die Here jou God, wat jou uit Egipteland, uit die dienshuis gelei
het."
Vraag 40: Hoe verstaan jy "Ek is die Here jou God"?
Antwoord: As die sterkste uitstorting van die ingewande, van die liefde en van die
barmhartigheid van God.

Vraag 41: Hoe gedra jy jou ten opsigte van hierdie Woord?
Antwoord: Ek maak die skepsel wat my vlei en waarvan ek genot of iets anders
verwag tot my god, en laat my daardeur beheers, sodat ek nóg hart nóg ore het vir
hierdie woorde, tensy die Almagtige Self tussenbeide tree.
Vraag 42: Maar jy is tog nie uit Egipte1and gelei nie?
Antwoord: Die naam is nie ter sake nie. Al die sigbare is daarop uit om my in
slawerny en diensbaarheid te stel.
Vraag 43: Wat sê die woorde dan vir jou: "Ek het jou uitgelei"?
Antwoord: Ek het jou vrygemaak van die diensbaarheid aan die verderf om My te
dien en my eiendom te wees met liggaam en siel, met alles wat jy is en het.
Romeine 6:22: Maar noudat julle van die sonde vry is en diensknegte van God geword
het, het julle julle vrug, sodat julle heilig geword het; die einde (is) egter die ewige lewe.
Vraag 44: Hoe gedra jy jou in hierdie opsig?
Antwoord: Ek verlang nie eenmaal na hierdie vryheid nie, tensy dit sou wees dat die
boei my te veel druk en seermaak en ook dan net so lank hierdie druk voortduur.
Die Tien Woorde van die Wet, wat die Here vir ons op Sinai gegee
het
Vraag 45: Hoe lui die eerste Woord?
Die eerste Woord
Antwoord: Jy sal nie ander gode voor my aangesig hê nie.
Vraag 46: Wat wil die Here daarmee sê?
Antwoord: Dat ek ver van my werp alles wat die wêreld, of wat ek volgens my
verstand vir godsdiens, vroomheid, heil of geregtigheid aansien, en op niks anders my
vertroue stel as op my God se hart, Woord, wil en genade nie.

Vraag 47: Hoe gedra jy jou in hierdie opsig?
Antwoord: Ag, ek verwag dit voortdurend van die skepsel, gee ter wille van die
skepsel toe, is vol vrees as wêreld en duiwel teen my woed, sodat ek die wil van my
God prysgee; ek dink kwaad van my genadige God en Heiland, en daarom is ek vol
twyfel as dit daarop aankom om die leer van Christus vas te hou; dan sidder en beef
ek, asof die leer van Christus afgodery sou wees en asof die afgode die lewende God
sou wees.
Vraag 48: Wat sê die Apostel Johannes daarvan?
Antwoord: "Kindertjies, bewaar julself van die afgode." 1 Joh. 5:21.
Vraag 49: Hoe het ons Here ons geleer om God aan te roep?
Antwoord: "Ons Vader."
Vraag 50: Hoe lui die tweede Woord?
Die tweede Woord
Antwoord: Jy sal nie vir jou 'n beeld of enige gelykenis maak, nóg van dit wat bo in
die hemel is, nóg van dit wat onder op die aarde is, nóg van dit wat in die waters
onder die aarde is nie; jy sal hulle nie aanbid of hulle dien nie, want Ek is die Here
jou God, wat die misdaad van die vaders besoek aan die kinders, tot in die derde en
die vierde geslag van diegene wat My haat en Ek bewys barmhartigheid aan vele
duisende wat My liefhet en my gebooie onderhou.
Vraag 51: Wat beteken "Jy sal vir jou geen beeld of enige gelykenis maak nie"?
Antwoord: Eerstens, dat ek vir my tydelike ontkoming, vir uitkoms uit elke nood,
soos ook vir my sielsvrede en my ewige redding nie my toevlug tot die skepsel neem
nie, hoe dienlik dit ook al vir my blyk te wees, maar tot die lewende, genadige, enigste
wyse en regverdige Ontfermer.
Tweedens, dat ek geen beelde van heiliges, geen voorstellings of leringe van God se
wese, waarheid en heil opstel nie, wat weliswaar die skyn van 'n godsalige wese het,
maar nie na God se Gees, nie in ooreenstemming met sy leer van geregtigheid is nie
en dus ook die troos van die Heilige Gees mis.

Derdens, dat ek vir die skepsel wat my van die wil en die aanbidding van God in die
Gees en in die waarheid wil weghou, geen oomblik swig nie, en geen enkele menslike
nabootsing en namaking van my onsigbare en ewige Koning huldig nie.
Vraag 52: Hoe gedra jy jou in hierdie opsig?
Antwoord: Dit is vir my soos 'n wonder wanneer ek versterk word om alles prys te
gee, sodat ek die gebooie van my God bewaar, of wanneer ek die moed het om van
elke verkeerde wese te sê: Dit is nie God nie; en dit voel vir my asof ek alleen in die
wêreld oorgebly het wanneer ek daarteen getuig het, sodat ek moeg is vir my lewe.
Vgl. Jer. 20:14-18.
Vraag 53: Wat beteken die woord misdaad hier?
Antwoord: Die mens se "weggaan van die lewende God" om êrens elders sy heil
(genade, vgl. Jona 2:9) te soek, wat ook "sonde" heet in die brief aan die Hebreërs,
onder andere hfst. 10:26: "Want as ons moedswillig sondig, nadat ons die kennis van
die waarheid ontvang het, het ons geen ander offer meer vir die sonde nie."
Vraag 54: Wat verstaan die Skrif hier onder "gebooie hou"?
Antwoord: Om te wandel in die gesonde leer en nie skaam te wees vir die getuienis
van Christus nie.
Vraag 55: Waarom staan hier "barmhartigheid"? "Ek bewys barmhartigheid"?
Antwoord: Ons behoort nie oor die bly in die Woord van die Here te roem nie.
Vraag 56: Maar sal die kinders die misdaad van hulle vaders dra?
Antwoord: Ja, as hulle die Here haat soos hulle vaders.
Vraag 57: Wat is dit "om die Here te haat"?
Antwoord: Om sy heilige Woord ter syde te stel en die leer van die vlees aan te neem
en dit te volg.

Vraag 58: Waarop moet jy besonder ag gee?
Antwoord: Op die woorde "aan vele duisende", in teenstelling met "tot in die derde
en vierde geslag", want daaruit sien ons die rykdom van sy genade, sodat ons tog
daarin glo.
Vraag 59: En hoe gedra jy jou in hierdie opsig?
Antwoord: Ondanks alle versekering van bo, is ek teenoor die geeste wat nie uit God
is nie, soos 'n riet wat die wind heen en weer waai.
Vraag 60: Hoe het ons Here Jesus Christus ons geleer om te bid?
Antwoord: "Ons Vader in die hemele."
Vraag 61: Hoe lui die derde Woord?
Die derde Woord
Antwoord: Jy sal nie die Naam van die Here jou God ydellik gebruik nie, want die
Here sal hom nie rein beskou wat sy Naam ydellik gebruik nie.
Vraag 62: Wat beteken "Jy mag die Naam van die Here jou God nie ydellik
gebruik nie"?
Antwoord: Dat ek hierdie Naam nie mag gebruik om my berekenings en kunste (vgl.
Pred. 7:30) te volg of my weg, my denke en handelinge daarmee goed te maak nie;
nog minder om my onder aanroeping daarvan te vervloek, of by hierdie Naam ligtelik
of sonder die diepste eerbied daarvoor te sweer.
Vraag 63: Hoe gedra jy jou in hierdie opsig?
Antwoord: Ag, ek gebruik hierdie Naam in my denke en oordeel en in gesprek met
ander, na my en hulle goeddunke en volgens die welgevalle van die vlees, tensy die
Gees van God deur my sou spreek. Ook by misnoeë, by wrewel, by woede, by drif
teen my naaste en weens onbeduidende dinge, ook by verwondering daaroor, toon ek
onophoudelik dat ek die regte gebruik van die Naam van die Here glad nie ken nie.

Vraag 64: Mag ons ter bevestiging van die waarheid God as getuie aanroep?
Antwoord: Gewis.
Vraag 65: Is sweer dan nie oor die algemeen verbied nie?
Antwoord: Geensins nie. In die bekende woorde "Laat julle ja ja wees, en julle nee
nee; wat bo dit is, is uit die bose" (vgl. Matt. 5:37; Jak. 5:12), is glad nie sprake van
die eed nie. Die ligsinnige, gedagtelose bekragtiging van onbenullige dinge, soos dit
orals geskied en in gebruik is, word hier as boos gekenmerk en ernstig verbied.
Vraag 66: Hoe staan dit dan met die eed?
Antwoord: Die hele heilige Skrif bevestig dat ons, hetsy die owerheid dit sou vereis,
of die liefde tot die naaste óf ons eie aangeleentheid dit vereis, nie slegs bevoeg nie,
maar ook verplig is om, ter bevestiging van die waarheid, die Naam van God op
plegtige wyse aan te roep, dit wil sê om 'n eed te sweer.
Vraag 67: Is daar vir hierdie handeling 'n formule voorgeskryf in die Skrif?
Antwoord: Dit juis nie, maar waar ons God as getuie aanroep oor die saligheid van
ons siel, is die wyse waarop dit geskied ewe onbelangrik as die oorsaak waarom dit
gebeur.
Vraag 68: Wat is die eerste bede in die gebed van die Here?
Antwoord: Laat u Naam geheilig word!
Vraag 69: Hoe lui die vierde Woord?
Die vierde Woord
Antwoord: Gedenk die Sabbatdag, dat jy dit heilig. Ses dae sal jy arbei en al jou
werk doen; maar op die sewende dag is die rus van die Here jou God. Dan sal jy geen
werk doen nie, nóg jou seun, nóg jou dogter, nóg jou dienskneg, nóg jou diensmaagd,
nóg jou vee, nóg jou vreemdeling wat in jou poorte is. Want in ses dae het die Here
hemel en aarde gemaak en die see en alles wat daarin is, en Hy het gerus op die
sewende dag; daarom het die Here die Sabbatdag geseën en dit geheilig.

Vraag 70: Hoe moet 'n mens die woorde verstaan: "Gedenk die Sabbatdag dat jy
dit heilig"?
Antwoord: Omdat dit God behaag het om Homself vyf maal in hierdie Tien Woorde
my God te noem, laat Hy my daaraan dink dat ek sy skepsel is, geskape in Christus
Jesus, onder die heerskappy van goeie werke wat Hy tevore berei het vir my om in te
wandel; ek moet my dus verbly oor sy lewe en sy volheid; sonder om godsaligheid vir
my enigsins 'n gewetensaak te maak waarin vlees poog om hom te versadig. Ef. 2:10;
Joh. 1:16; Kol. 1:19.
Vraag 71: Hoe bewys jy dit?
Antwoord: Die apostel skryf aan die Hebreërs, hfst. 4:3, 4 en 10: "Want ons wat glo,
gaan in die rus in, soos Hy sê: Dat Ek in my toorn gesweer het hulle sal in my rus nie
kom nie. En hoewel die werke van die begin van wêreld gemaak was, het Hy op 'n
plek van die sewende dag aldus gespreek: en God het op die sewende dag van al sy
werk gerus. Want wie in God se rus gekom het, rus ook van sy werke, net soos God
van syne." Die bedoeling van die Gees met die vierde Woord van die Wet is dus dit,
dat ek die ewige sabbat reeds hier begin het.
Vraag 72: Het God nie ook 'n bepaalde dag daarmee bedoel nie?
Antwoord: Ja, gewis! En inderdaad vind sedert die opstanding van die Here, die
viering van die rusdag plaas op die eerste dag van week, waarop ook die eerste
gelowiges reëlmatig saamgekom het om gemeenskaplik opgebou te word in Christus.
Handelinge 20:7: Maar op 'n sabbat (die eerste van die weeksdae), toe die dissipels
saamgekom het om die brood te breek, het Paulus vir hulle gepreek en wou die ander dag
vertrek en hy het die woord tot middernag uitgerek.
1 Korintiërs 16:2: Op elke sabbat (eerste dag van die week) moet elkeen van julle opsy sit
en versamel wat hy goeddink.
Openbaring 1:10: En ek was in die Gees op die dag van die Here.

Vraag 73: Wat doen diegene egter wat saamkom waar die leer van Christus nie
is nie?
Antwoord: Hulle breek die Sabbat net soos diegene wat op hierdie dag werk of laat
werk. Hulle sorg dat nóg hulleself, nóg hulle ondergeskiktes op die dag opgebou word
in Christus.
Deuteronomium 5:14 en 15: Maar op die sewende dag is die sabbat van die Here jou God;
dan mag jy geen werk doen nie, nóg jou seun, nóg jou dogter, nóg jou dienskneg, nóg jou
diensmaagd, nóg jou os, nóg jou esel, nóg enige van jou vee, nóg die vreemdeling wat in
jou poorte is, sodat jou dienskneg en jou diensmaagd rus soos jy. Want jy moet gedenk dat
jy ook dienskneg in Egipte was en die Here jou God jou van daar uitgelei het met 'n
magtige hand en uitgestrekte arm. Daarom het die Here jou God jou gebied dat jy die
sabbatdag moet hou.
Vraag 74: Wat bemerk jy op die dag die meeste by jouself?
Antwoord: Hoe onmoontlik dit vir die vlees is om te rus in die heil wat God tot stand
gebring het.
Vraag 75: Wat is die tweede bede in die gebed van die Here?
Antwoord: Laat u koninkryk kom.
Vraag 76: Hoe lui die vyfde Woord?
Die vyfde Woord
Antwoord: Eer jou vader en jou moeder, sodat jou dae verleng mag word in die land
wat die Here jou God jou gee.
Vraag 77: Wat sê die apostel Paulus vir die kinders met betrekking tot hulle
ouers?
Antwoord: "Julle kinders, gehoorsaam julle ouers in die Here, want dit is reg. Eer jou
vader en jou moeder; dit is 'n eerste gebod in belofte, sodat dit met jou goedgaan en jy
lank lewe op aarde." Ef. 6:1-3 (na die Grieks).

Vraag 78: Watter nut het hy wat in 'n slegte land woon egter van hierdie belofte?
Antwoord: Die land wat God 'n mens gee, mag jy nie sleg noem nie. God se goedheid
gee orals volgens die behoeftes. Daarom het Hy dit ook so beskik dat liefde vir die
vaderland by elkeen aangebore is.
Vraag 79: Wat leer die ervaring ons?
Antwoord: Dat dit met diegene buitengewoon goed gaan wat hulle ouers gehoorsaam
en in hulle ouderdom hartlik en kinderlik alle goedheid aan hulle bewys.
Vraag 80: Wie moet ons nog buiten ons ouers gehoorsaamheid, eerbied en liefde
bewys?
Antwoord: Diegene wat God oor ons gestel het, hetsy deur ons ouers, hetsy deur
ander leiding.
Vraag 81: Wie is hulle?
Antwoord: Die leraars wat ons uit God se Woord onderrig, die onderwysers, die mans
en vroue in wie se diens ons is, en die owerheid.
Vraag 82: Wat sê die Skrif daarvan?
Antwoord: Van die owerheid: "Laat iedereen onderdanig wees aan die owerheid wat
mag oor hom het, want daar is geen owerheid behalwe van God nie." Rom. 13:1.
Van die leraars, wat die Woord van God leer: "Gehoorsaam julle leraars en volg
hulle, want hulle waak oor julle siele as die wat rekenskap daaroor moet gee, sodat
hulle dit met vreugde doen en nie met sug nie, want dit is vir julle nie goed nie." Heb.
13:17.
Van ander gesag: "Julle diensknegte, wees gehoorsaam aan julle here na die vlees met
vrees en bewing, in eenvoud van hart, soos aan Christus; nie slegs met diens vir oë as
mensebehaers nie, maar as die diensknegte van Christus, dat julle die wil van God van
harte doen, met goeie wil, sodat julle die Here dien en nie die mense nie en weet dat
wat elkeen goed doen, hy van die Here ontvang, of hy 'n dienskneg is of 'n vrye." En:
"Wees alle menslike gesag onderdanig ter wille van die Here." Ef. 6:5-8; 1 Pet. 2:13.

Vraag 83: Wat sê die Skrif vir die ouers?
Antwoord: "Julle vaders, moenie julle kinders opwek tot toorn nie, sodat hulle nie
moedeloos word nie, maar voed hulle op in die tug en vermaning van die Here."
Volgens Ef. 6:4 Kol. 3:21.
Vraag 84: En wat vir die huishere en huisvroue?
Antwoord: "Wat reg en billik is, bewys dit aan die dienaars, en laat die dreigemente
staan, en weet dat julle ook 'n Here in die hemele het en dat daar geen aanneming van
die persoon by Hom is nie." Ef. 6:9; Kol. 4:1.
Vraag 85: Waarom is die vyfde Woord 'n eerste gebod in belofte?
Antwoord: Omdat God se hele raad tot saligheid daarin vervat is dat ons hulle
onderdanig en gehoorsaam is wat God volgens sy wil oor ons gestel het; want daarin,
dat ons hulle eer en hulle onderdanig is, lê al ons eer en ons geluk, die ware vryheid en
ewige heerskappy.
Vraag 86: Maar hierdie belofte is tog slegs vir hierdie lewe?
Antwoord: Hierdie lewe gaan oor in die ewigheid.
Vraag 87: Wat het engele tot duiwels gemaak?
Antwoord: Dat hulle die swakkeres nie wou dien nie. Vgl. Heb. 1:14 en Jud. 1:6.
Vraag 88: Hoe gedra ons ons ten opsigte van hierdie vyfde gebod?
Antwoord: In eie wysheid eer en glo ons onsself meer as ons ouers, meerderes en die
owerheid; 'n mens dink jy kan oor jouself regeer; 'n mens sien jou ouers en meerderes
aan as persone wat tot diens daar is; ook het 'n mens inderdaad oë vir hulle gebreke,
maar geen ore vir die vermanings van hulle ervaring nie.
Vraag 89: Hoe lui die derde bede?
Antwoord: Laat u wil geskied op aarde soos in die hemel.
Die sesde Woord

Vraag 90: Hoe lui die sesde Woord?
Antwoord: Jy sal nie doodslaan nie.
Vraag 91: Wat eis hierdie sesde Woord?
Antwoord: Dat ek my naaste nie die lewe ontneem nie, hetsy ek hom doelbewus
doodslaan, of met gedagtes, woorde en werke, weens nyd, gierigheid, haat, toorn of
wraakgierigheid en eieliefde hom skade en leed, verdriet en krenking aandoen nie, wat
tog alles 'n bedekte doodslag is. As ek die saligheid van my onsterflike siel nie wil
verloor nie, mag ek myself ook nie oorgee aan afkeer van hierdie lewe nie, of aan
gedagtes van swaarmoedigheid en vertwyfeling toegee nie, asof my sonde of nood
groter sou wees as God se genade en mag, en asof daar vir my geen genade of redding
meer sou bestaan nie.
Jakobus 2:8-16: Indien julle die koninklike Wet volbring volgens die Skrif: "Jy moet jou
naaste liefhê soos jouself," dan doen julle goed. Maar indien julle die persoon aansien,
dan doen julle sonde en word deur die Wet bestraf as die oortreders. Want as iemand die
hele Wet navolg en sondig teen een, is hy skuldig aan almal. Want Hy wat gesê het "Jy
mag nie egbreek nie," het ook gesê "Jy mag nie doodmaak nie." Indien jy nie egbreek nie,
maar doodmaak, is jy 'n oortreder van die Wet. Spreek en doen dus soos mense wat deur
die Wet van die vryheid geoordeel sal word. Maar 'n onbarmhartige oordeel sal oor hom
gaan wat nie barmhartigheid gedoen het nie; en die barmhartigheid roem teen die oordeel.
Wat help dit, liewe broeders, indien iemand sê hy het die geloof en het tog nie die werke
nie? Kan ook die geloof Hom salig maak? Maar indien daar 'n broeder of suster naak sou
wees en gebrek sou hê aan die daaglikse voedsel, en iemand onder julle sou vir hulle sê:
God gee julle raad, verwarm en versadig julle; maar sou hulle nie gee wat die liggaam
nodig het nie, sou dit hulle baat?
1 Kronieke 10:13 en 14: So het Saul in sy misdaad gesterf wat hy teen die Here gepleeg
het, teen die woord van die Here, wat hy nie gehou het nie, dat hy die waarsegster gevra
het, en nie die Here gevra het nie; daarom het Hy hom doodgemaak en die koninkryk aan
Dawid, die seun van Isai, gegee.
Vraag 92: Wat sê die Skrif van die doodslag?
Antwoord: "Wie vir sy broeder sê: jou dwaas! hy is die helse vuur skuldig." Matt.
5:22. "Wreek julle nie, my geliefdes." Rom. 12:19. "Hê julle vyande lief, seën diegene

wat julle vervloek, doen goed aan diegene wat julle haat; bid vir diegene wat julle
beledig en vervolg." Matt. 5:44. "Wie sy broeder haat, is 'n moordenaar." 1 Joh. 3:15.
Vraag 93: Wat beteken "sy broeder haat"?
Antwoord: Dit doen wat koning Agab gedoen het, wat van die profeet Miga gesê het:
"Ek haat hom, want hy profeteer niks goeds vir my nie, maar net kwaad." 1 Kon. 22:8.
Vraag 94: Hoe gedra ons ons ten opsigte van hierdie Woord: "Jy sal nie
doodslaan nie"?
Antwoord: Ons wens ons naaste uit die weg, veral die regverdige, wanneer hy in ons
pad is.
Vraag 95: Hoe lui die vyfde bede?
Antwoord: Vergeef ons ons skulde, soos ons ook ons skuldenaars vergewe.
Vraag 96: Hoe lui die sewende Woord?
Antwoord: Jy sal nie egbreek nie.
Vraag 97: Wie het die huwelik ingestel?
Die sewende Woord
Antwoord: God, wat gesê het: "Dit is nie goed dat die mens alleen is nie; Ek sal vir
hom 'n hulp maak, wat aan sy sy sal wees." Gen. 2:18.
Vraag 98: Wat is egbreuk?
Antwoord: 'n Uittrede uit die verbond waarin God die mens, dit is man en vrou,
geskape het; 'n veragting van sy Woord - "Hierdie twee moet een vlees wees", en 'n
skending van die trou wat 'n mens aan sy wederhelfte verskuldig is. Gen. 2:24.
Vraag 99: Wat sê die apostel Paulus daarvan?
Antwoord: "Laat die huwelik eerbiedwaardig wees onder almal en die huweliksbed
onbevlek; God sal hoereerders en egbrekers oordeel;" en: "Laat elke man sy eie vrou
hê, en elke vrou haar eie man;" en: "Julle vroue, wees julle eie mans onderdanig soos

aan die Here; julle manne, hê julle eie vroue lief soos ook Christus die gemeente
liefgehad het." Heb. 13:4; 1 Kor. 7:2; Kol. 3:18; 1 Pet. 3:1; Ef. 5:22 en 25.
Vraag 100: Wat sê die Here van egbreuk?
Antwoord: "Wie 'n vrou beskou met die oogmerk om haar te begeer, hy het alreeds
met haar die eg gebreek in sy hart." Matt. 5:28.
Vraag 101: Wat is gesê vir die eggenote?
Antwoord: "Julle manne, woon verstandig by julle vroue, en gee aan vroue, as die
swakker vat, eer, aangesien hulle ook mede-erfgename van die genade van die lewe is,
sodat julle gebede nie verhinder word nie;" en: "Wees nie verbitterd teen haar nie." 1
Pet. 3:7; Kol. 3:19.
Vraag 102: En wat is gesê vir die eggenotes?
Antwoord: "Julle vroue, wees julle eie mans onderdanig, sodat, wanneer etlike van
hulle hulle deur die Woord nie wil laat oortuig nie, hulle deur die wandel van die
vroue sonder woord oorreed sal word, as hulle julle kuise wandel in vrees sal
aanskou." 1 Pet. 3:1 en 2.
Vraag 103: Mag 'n mens 'n gelofte van kuisheid aflê?
Antwoord: Nee, want daarmee beskik 'n mens oor homself en ons moet ons met ons
liggaam aan God oorgee, omdat die liggaam God se heilige eiendom is, sodat Hy na
sy wil daaroor beskik, hetsy dat ons trou in sy vrees, of dat ons in sy vrees ongetroud
bly.
Vraag 104: Wat sê 'n apostel van die kuisheid?
Antwoord: "Julle weet watter gebooie ons julle gegee het deur die Here Jesus; want
dit is die wil van God, julle heiliging, dat julle julle weerhou van hoerery en elkeen
van julle weet om sy vat [liggaam - Kohlbrugge] te besit in heiliging en waardigheid,
nie in die hartstog van die begeerte nie, soos ook die heidene, hulle wat God nie ken
nie; want die Here wreek Hom op sulke dinge;" en: "God het ons nie geroep tot
onreinheid nie, maar tot heiliging;" en: "Weet julle nie dat julle liggame tempels van
die Heilige Gees is nie?" 1 Tess. 4:2-7; 1 Kor. 6:19.

Vraag 105: Hoe gedra ons ons ten opsigte van hierdie Woord?
Antwoord: Ons besef nie die menigte van ons oortredings solank hierdie Woord nie in
ons harte lewe, en ons nie deur die getrouheid van God verpletter is om te erken dat
ons geneig is om onsself en ander te gronde te rig nie.
Vraag 106: Watter betekenis het die huwelik volgens Christus se Woord en
Gees?
Antwoord: Hy wil daarmee 'n sigbare beeld van sy genade voorgestel hê, van die
liefde van God en van die gemeenskap van die Heilige Gees met sy gemeente - 'n
gemeente van sondaars wat Hy vir Hom geheilig het in sy bloed, wat Hy ook verniet
liefgehad het. Ef. 5:23 e.v.
Vraag 107: Wat is hoerery en egbreuk in die figuurlike sin?
Antwoord: Om die genade van Jesus Christus en die geloof prys te gee onder die
voorwendsel van heiliging en kuisheid volgens eie keuse, wat ook afgodery is.
Openbaring 22:15: Want buite is die honde en die towenaars en die hoereerders en die
moordenaars en die afgodedienaars en elkeen wat die leuen liefhet en doen.
Openbaring 14:4: Dit is hulle wat nie met vroue bevlek is nie, want hulle is maagde en
volg die Lam waar Hy gaan. Hulle is gekoop uit die mense tot eerstelinge van God en van
die Lam.
Vraag 108: Hoe lui die sesde bede?
Antwoord: Lei ons nie in versoeking nie, maar verlos ons van die bose.
Vraag 109: Hoe lui die agtste Woord?
Antwoord: Jy sal nie stee1 nie.
Die agtste Woord

Vraag 110: Wanneer steel jy?
Antwoord: Wanneer ek met gedagtes of met die daad dit wat 'n ander s'n is hom
ontneem, hetsy sonder sy wete, óf so dat ek misbruik maak van sy eenvoud of
behoeftigheid of magteloosheid om dit wat syne is, in my besit te kry.
Vraag 111: Wat is vir God "steel"?
Antwoord: Wanneer 'n persoon sy begroting verontagsaam, nie tevrede is met wat hy
het nie en daarom skuld maak, ook wanneer hy sy naaste bedrieg.
Psalm 37:21: Die goddelose leen en betaal nie; maar die regverdige is barmhartig en
vrygewig.
1 Tessalonisense 4:6: En dat niemand bedrog pleeg of sy broeder benadeel in die handel
nie; want die Here is die wreker van dit alles, soos ons ook tevore gesê en getuig het.
Vraag 112: Hoe vaar ons ten opsigte daarvan?
Antwoord: Steel 'n mens nie op die een wyse nie, doen 'n mens dit tog op die ander;
is dit nie groot dinge nie, dan is dit kleintjies, en omgekeerd.
Vraag 113: Wat leer ervaring ons?
Antwoord: Dat onregmatig verkrygde goed geen voordeel bring nie en dat 'n mens
dus vyfvoudig verloor wat 'n mens met steel wen of dat 'n mens sy eie welstand en die
van sy erfgename ondergrawe. Vgl. Eks. 22:1.
Vraag 114: Wat sê God se Woord daarvan?
Antwoord: "Geregtigheid, geregtigheid sal julle najaag; geen tweërlei gewig hê nie,
maar 'n regte weegskaal en regte maatstok." Deut. 25:13; Lev. 19:36; Spr. 11:1 en
16:11.
Vraag 115: Waarop moet hulle let wat ryk is?
Antwoord: Dat hulle diegene wat vir hulle werk se loon nie inkort nie, maar dit
betyds gee.

Deuteronomium 24:14 en 15: Jy mag die behoeftige en arme se loon nie terughou nie;
hetsy hy een van jou broeders is of 'n vreemdeling wat in jou land en in jou poorte is;
maar gee hom sy loon van die dag, dat die son nie daaroor ondergaan nie; want hy is
behoeftig en onderhou sy siel daarmee, sodat hy nie die Here teen jou aanroep en dit
sonde vir jou is nie.
Jakobus 5:4 en 5: Kyk, die loon van die arbeiders wat julle land geoes het, en deur julle
afgetrek is, dit skreeu; en die geroep van die oeswerkers het gekom tot die ore van die Here
Sebaoth. Julle het lekker geleef op aarde, en julle welluste gehad en julle harte vet gevoer
soos op 'n slagdag.
Vraag 116: En waarop moet hulle let wat behoeftig is?
Antwoord: Dat hulle van die rykes nie meer vir hulle arbeid en ware eis as van hulle
wat nie ryk is nie; dat hulle vir hulle oorlewing nie na die vermoëntheid van hulle ryk
naaste op die loer gaan lê nie, maar getrou arbei en God aanroep. Jak. 1:9; Jak. 2:9;
Ps. 37:25; Ps. 34:7.
Vraag 117: Wat sê die apostel Paulus hiervan?
Antwoord: "Laat die een wat steel, nie meer steel nie, maar liewer moeite doen om
die goeie met die hande te bewerkstellig, sodat hy het om met die armes te deel." Ef.
4:28.
Vraag 118: Waarin lê die sonde van steel eintlik?
Antwoord: Dat ek, in plaas daarvan om vergenoegd te wees met dit wat God my in sy
wysheid gee en van Hom te bid wat ek andersins nog nodig het, wegneem dit wat God
aan 'n ander gegee het, en so God se seën en sy hulp versmaai. Rom. 2:17-22.
Vraag 119: Wat is steel in die figuurlike sin?
Antwoord: God nie gee wat God s'n is nie.
Vraag 120: Hoe lui die vierde bede?
Antwoord: Gee ons vandag ons daaglikse brood.
Die negende Woord

Vraag 121: Hoe lui die negende Woord?
Antwoord: Jy sal nie valse getuienis spreek teen jou naastes nie.
Vraag 122: Wat beteken "valse getuienis spreek teen jou naastes"?
Antwoord: Dat ek dit wat deur my naaste reg en in geregtigheid gedoen en betuig is,
uit eieliefde of haat, of omdat ek my ongeregtigheid nie wil erken nie, as
ongeregtigheid opneem, of by ander as sodanig voorstel.
Vraag 123: Gee daarvan 'n voorbeeld.
Antwoord: Dit is wat Job se vriende wat sy vroeëre gedrag belaster het gedoen het.
Job 22:4-10.
Vraag 124: Hoe gedra jy jou in hierdie opsig?
Antwoord: In my hart verdink ek altyd die wandel en die getuienis van die
regverdige, totdat die uitkoms daarvan my beskaam.
Vraag 125: Wat sê die Skrif hiervan?
Antwoord: "Wie met sy tong nie kwaadspreek nie, sy naaste geen kwaad doen, en sy
naaste nie smaad nie, met hom sal dit goed gaan," en: "'n Valse getuie bly nie
ongestraf nie, en wie onbeskaamd leuens vertel, sal nie ontkom nie." Ps. 15:3 en 5;
Spr. 19:5.
Vraag 126: Watter bevel gee die apostel Paulus ons?
Antwoord: "Moenie vir mekaar lieg nie, julle wat die ou mens met sy werke uitgetrek
het en die nuwe mens aangetrek het." Kol. 3:9 en 10. [Na die Grieks].
Vraag 127: Hoe lui die tiende Woord?
Die tiende Woord
Antwoord: Jy sal nie jou naaste se huis begeer nie; jy sal nie jou naaste se vrou
begeer nie, nóg sy dienskneg, nóg sy diensmaagd, nóg sy os, nóg sy esel, nóg enigiets
wat jou naaste besit.

Vraag 128: Kan jy hierdie "begeer" laat staan?
Antwoord: Ek kan dit wat my naaste besit en wat vir my beter voorkom as wat ek het,
nie sien sonder om voortdurend dit wat God my genadiglik gegee het, geringer te ag
nie en te dink: Het ek hierdie tog ook besit!
Vraag 129: Wat sê die Woord egter vir ons?
Antwoord: "Is dit te min wat jy het, dan moet jy my slegs vra en Ek sal nog hierdie en
daardie daarby voeg." 2 Sam. 12:8; 2 Kron. 25:9.
Vraag 130: Wat is die gevaar van besit?
Antwoord: Dat 'n mens sy vertroue daarop stel en so dan moeilik salig word.
Matteus 6:19-21: Julle moet nie vir julle skatte bymekaarmaak op die aarde nie,
aangesien die motte en die roes dit vreet, en diewe daarna grawe en dit steel. Maar
vergader vir julle skatte in die hemel waar nóg motte nóg roes dit vreet en waar diewe nie
daarna grawe of dit steel nie. Want waar jou skat is, daar is ook jou hart.
Markus 10:24: Maar die dissipels het hulle ontstel oor sy rede. Maar Jesus het hulle weer
geantwoord en vir hulle gesê: Liewe kinders, hoe moeilik is dit vir diegene, wat so hulle
vertroue op rykdom stel, om in die koninkryk van God te kom.
1 Timoteus 6:9 en 10: Dog die wat ryk wil word, val in versoeking en strikke, en in vele
dwase en skadelike begeerlikhede wat die mense laat versink in die verderf en
verdoemenis. Want geldgierigheid is 'n wortel van alle euwel, wat etlike begeer en daarom
van die geloof afgedwaal en vele smarte vir hulleself veroorsaak het.
1 Korintiërs 6:9 en 10: Weet julle nie dat die onregverdiges nie die koninkryk van God sal
beërf nie? Moet julle nie laat mislei nie; nóg die hoereerders, nóg die afgodedienaars, nóg
die egbrekers, nóg die ontugtiges, nóg die homoseksuele, nóg die diewe, nóg die
gierigaards, nóg die dronkaards, nóg die lasteraars, nóg die rowers sal die koninkryk van
God beërf.
Vraag 131: Hoe lui die slot van die gebed van die Here?
Antwoord: Aan U behoort die koninkryk en die krag en die heerlikheid tot in
ewigheid. Amen!

Vraag 132: Gee vir my die opsomming van alle gebooie in een.
Antwoord: Die belangrikste en grootste gebod is: "Jy moet die Here jou God liefhê
met jou hele hart, met jou hele jou siel, met jou hele gemoed, en met alle krag!" En 'n
ander wat daarmee gelyk is: "Jy moet jou naaste liefhê soos jouself."
Vraag 133: Met watter Woord het God allereerste sy Wet saamgevat?
Antwoord: Met die Woord: "Van die boom van die kennis van goed en van die
kwaad sal jy nie eet nie."
Vraag 134: Maar is die Wet van die Tien Woorde nie uitsluitlik vir die Jode nie?
Antwoord: Daar is geen mens en volk wat nie die oortreding van hierdie Woorde, hoe
hulle ook al uitgelê word, afkeur nie; en daarmee bewys alle volke dat die werk van
hierdie Wet in hulle harte graveer is.
Romeine 2:1, 14 en 15: Daarom, o mens, kan jy jou nie verontskuldig nie, wie jy is, wat
daar oordeel; want waarin jy 'n ander oordeel, verdoem jy jouself, aangesien jy juis
dieselfde doen as wat jy oordeel. Want net so is die heidene wat die Wet nie het nie en tog
van nature die voorskrifte van die Wet doen: hoewel hulle die Wet nie het nie, is hulle vir
hulleself 'n Wet; daardeur bewys hulle dat die voorskrifte van die Wet in hulle harte
geskryf is, aangesien hulle gewete en ook hulle gedagtes daarvan getuig wanneer hulle
mekaar onderling beskuldig of verontskuldig.
Vraag 135: Wat is die slotsom van jou belydenis ten opsigte van God se gebooie?
Antwoord: Wat die apostel skryf: "Ek sou die sonde nie herken het andersins as deur
Wet nie; want ek sou ook die begeerte nie herken het indien die Wet nie gesê het: "Jy
mag nie begeer nie," en: "Ons weet dat die Wet geestelik is; maar ek is vleeslik,
verkoop onder die sonde." Rom. 7:7 en 14.
Vraag 136: Waartoe dien die Wet daarvolgens?
Antwoord: Dat ons van die mag van ons sonde oortuig word.

Vraag 137: Het God dan nie sy Wet en sy gebooie gegee sodat ons mense
daarvolgens sou handel nie?
Antwoord: Gewis! Moses sê: Die woorde, wat ek tot julle spreek, is julle lewe. Deut.
32:47.
Vraag 138: Hoe verstaan jy dit?
Antwoord: Dat wanneer ek in die Woord van God bly, dit wil sê sy gebooie bewaar,
die Woord Self reeds 'n blywende geluk hier en in die hiernamaals vir my geskep het,
want in God se Woord is alle geluksaligheid vir my bevat. Neh. 9:29.
Vraag 139: Maar kan 'n mens, 'n sondaar, dan die gebooie van God onderhou?
Antwoord: Geensins nie; inteendeel, hy begaan daagliks vele oortredings.
Vraag 140: Waarom eis God dan van die mens iets wat hy nie kan volbring nie?
Antwoord: God wil dit van die mens uit die volheid van Christus hê. Uit hierdie
volheid skenk Hy Self aan die mens dit wat Hy hom beveel.
2 Petrus 1:3-7: Aangesien allerlei van sy Goddelike krag (wat tot die lewe en die goddelike
wandel dien) aan ons geskenk is deur die kennis van Hom wat ons geroep het deur sy
heerlikheid en deug, waardeur aan ons die dierbare en allergrootste beloftes geskenk is,
naamlik dat julle daardeur die goddelike natuur deelagtig word wanneer julle die
verganklike begeerte van die wêreld ontvlug het, spits daarom alle vlyt daarop toe om by
julle geloof deug en by die deug nederigheid en by die nederigheid matigheid en by die
matigheid geduld, en by die geduld godsaligheid, en by die godsaligheid broederlike liefde
en by die broederlike liefde liefde jeens almal te voeg.
Vraag 141: Hoe verstaan ons mense egter die Wet?
Antwoord: Ons behandel die heilige Wet met dieselfde ligsinnigheid, met dieselfde
aanmatiging, as die kinders van Israel toe hulle gesê het: "Alles wat die Here gespreek
het, sal ons doen," terwyl ons nie daaraan dink in watter dood ons is nie. Eks. 19:8.

Vraag 142: Wat is die gevolg daarvan?
Antwoord: Ons sien in die hele geskiedenis van die Jode dat God sulke aanmatiging
nie ongestraf laat verbygaan nie; terwyl hulle hulself as regverdig en vroom beskou
het, het hulle hulle nie deur die profete laat oortuig van die ongeregtigheid en laat
bestraf nie, en so het hulle hulself in die verderf gebring. Ps. 106; 2 Kron. 36.
Vraag 143: Gaan dit dan om so 'n presiese onderhouding van die Wet van God?
Antwoord: Ja seker! Daarom getuig ook die apostel Paulus van Moses, dat selfs hy
uitgeroep het: "Ek is verskrik en sidder." Heb. 12:21.
Vraag 144: Watter vrug sal vir ons van God se kant daaruit spruit wanneer ons
vir die Wet van God skrik, sidder, bewe, wegsink?
Antwoord: Dat die barmhartigheid van God in Christus Jesus oor ons kom, en God
Self by ons woning maak te midde van ons onreinhede, Self ons vir Hom heilig, en
ons so, soos ons is, by Hom opneem in ewige geregtigheid, ter wille van die geslagte
Lam waarop God al ons sondes gewerp het.
Vraag 145: Sal ons dan op hierdie wyse met die Wet in ooreenstemming wees?
Antwoord: Gewis; want so gee God sy Heilige Gees, wat sy vrug met Hom meebring.
Vraag 146: Mag sodanige vrug dan geen diens van mensehande wees nie?
Antwoord: Nee, want alleen die Heilige Gees weet hoe in die Tien Woorde van die
Wet gewandel moet word. Ons weet niks daarvan nie. Ons lê alles uit volgens
heidense, onregverdige sedeleer en volgens ons onbarmhartige eieliefde, en nie na
God se hart nie.
Vraag 147: Wat het ons dus nodig?
Antwoord: Dat die Heilige Gees ons dryf.

Vraag 148: Mag ons ons van die Wet losmaak?
Antwoord: Beslis nie. Die Wet van God bly ewig; en ons is in God verbind en verplig
om dit jota en tittel te hou; so nie ons word getref deur die vloek van God. Daarom
mag ons ook niks daarvan wegneem nie, ook niks daarby voeg nie.
Vraag 149: Ek dag egter die leer van die apostels is dat die Wet vir ons afgeskaf
sou wees?
Antwoord: Dit het die apostels nooit geleer nie; hulle het egter wel sterk daarop
aangedring dat 'n mens die skadu's en beelde van die Wet, bv. die besnydenis of die
seremoniële reiniging en heiliging nie naas Christus of in die plek van Christus sou
stel om so aan die Wet van die tien gebooie gelyk te kom, of om so met die Wet van
die tien gebooie in ooreenstemming te kom nie, want die hele Wet beoog en bedoel
alleen Christus.
Vraag 150: Watter betekenis het die skadu's en beelde van die Wet dan gehad?
Antwoord: Die skadu's en beelde was 'n prediking van die reeds in die paradys
beloofde Vrouesaad en het 'n einde gehad toe Christus in die vlees gekom het. In
hierdie opsig noem die apostel die Wet 'n opvoeder (tugmeester) tot Christus en voeg
daaraan toe dat, sedert die geloof gekom het, ons nie meer onder 'n opvoeder sou wees
nie. Gal. 3:23-25.
Vraag 151: Was hierdie leer van die apostels nuut en besonders?
Antwoord: Geensins nie! Net soos die apostels, het die profete en die Israel van God
dit van lankal af verstaan. Wanneer ons lees hoe die heiliges die Wet van God, sy
gebooie en regte liefgehad en geprys het, dan moet ons dit so verstaan: dat hulle die
barmhartigheid, genade, liefde en trou van God geprys het, hoe Hy hulle in sy Christus
opgeneem en deur sy Gees in sy weë en na sy wil gelei het.
Vraag 152: Was dit dan in die woestyn van Israel weerhou?
Antwoord: Beslis nie! Inteendeel, Moses het met die prediking van Christus van
Sinai gekom, terwyl hy die Wet van die Tien Woorde in 'n kis moes lê. Vgl. Joh. 5:46;
Eks. 34.

Vraag 153: Wat beteken dit?
Antwoord: Hierdie kis of ark beteken Christus; in Hom was die wil van God, om die
wil van God te doen. Heb. 9.
Vraag 154: As Christus nou egter reeds die wil van God gedoen en dus die Wet
vervul het, waarom moet die Wet dan nog voorgehou word?
Antwoord: Omdat wat die Wet wil hê aanwesig moet wees, daarom word die Wet
aan ons voorgehou, sodat ons waarlik in Christus se gemeenskap bevind sou word; in
Wie se gemeenskap alles vir ons voorhande is.
Vraag 155: Behoort ons dan die Wet as 'n spieël te gebruik om daarin te sien hoe
ver ons in die heiliging gevorder het?
Antwoord: As 'n spieël van die sonde moet ons die Wet beskou en ons alleen uitstrek
na die Here wat ons geregtigheid is en Hom vashou.
Vraag 156: Maar mag die Wet nie naas Christus geneem word as leer van die
sedes en van heiliging nie?
Antwoord: Geensins nie; die apostel Paulus stel in hierdie opsig die Wet voor as 'n
man deur wie ons vir die dood vrugte gedra het, as 'n man wat gesterf het en vir wie
ook ons gesterf het in die dood van Christus. So moet ons ons dan aan die nuwe man,
Christus, oorgee, by wie ons vir God vrug dra, dit wil sê in ooreenstemming met die
Wet lewe. Rom. 7:1-6.
Vraag 157: Waarom hou die apostel dit aan ons voor?
Antwoord: Omdat ons mense meen om deur die geloof met die Wet vooruit te kan
kom, terwyl dit geestelik maar ons vleeslik is; maar sodat ons die Wet bewaar, het
Christus dit uit ons hand geneem; derhalwe is ons nie meer onder heerskappy van die
Wet nie, maar onder heerskappy van die genade, en uit die volheid van hierdie genade
word ons koninklik geskenk wat goed en reg is in God se oë.

Vraag 158: So hou ons dan die Wet volkome?
Antwoord: Ons doen niks goeds waarby ons nie sondig nie; ons is egter volmaak in
Christus, volgens God se genadige toerekening en bedekking in die volmaaktheid van
Christus.
Vraag 159: Wat is dus in min woorde jou leer van die Wet?
Antwoord: Die Wet is die sigbare verteenwoordiger van God op aarde. Ons kan sy
wil alleen uit die Wet van die Tien Woorde ken, en ons moet ons handel en wandel
daarna rig. Die Wet moet dus hoog geëer en gehandhaaf bly in die gemeente. Maar
daarom, omdat ons mense en sondaars is, moet ons geheel en al afstand doen van ons
waan dat ons ook net 'n enkele gebod van die Wet sou kon vervul, en moet ons
[vervulling - A.H.B.] geheel en al in Christus wees, sodat die Wet nie geskend word
nie, maar in waarheid by ons vervul word.
Vraag 160: Wat is sekerlik die gevaarlikste dwaling ten opsigte van die Wet van
God?
Antwoord: Dat die mens meen dat dit nie so presies daarop aankom nie, en dat hy dan
ter wille van die buik en ydele genot en verkwisting reken hy mag met soveel van die
Wet wegdoen of mag soveel daaraan toevoeg as wat met sy omstandighede
ooreenkom - waarby hy homself dan vlei met die geloof, met die barmhartigheid van
God en met die verdienste van Christus.
Vraag 161: Hoe staan die ware gelowige dan teenoor die Wet?
Antwoord: Hy het dit van harte lief; want hy sien daarin 'n ketting van die trouste
beloftes van God en die heerlikste handhawing, sowel van die eer van God as van sy
eie geluk. Daarom gee hy homself prys en is suiwer op geregtigheid uit.
Tweede gedeelte: Dat God God is
Vraag 162: Wat wil jy daarmee sê, dat God God is?
Antwoord: Terwyl ek erken dat ek 'n mens, 'n sondaar is, gee ek aan God die eer dat
Hy nie anders is as hoe Hy Hom aan my in sy Woord bekendmaak nie.

Vraag 163: Hoe het Hy Hom dan daarin bekendgemaak?
Antwoord: As 'n regverdige en rein God in Wie se handeling en uitsprake glad geen
onreg is nie, maar net liefde tot ons, sodat dit met ons goed gaan.
Vraag 164: Hoe het Hy sy geregtigheid geopenbaar?
Antwoord: Daarin, dat Hy vir Homself daargestel het wat reg is in sy oë.
Vraag 165: Waarom het Hy vir Homself daargestel wat reg is in sy oë?
Antwoord: Uit loutere genade en barmhartigheid vir my, arm, verlore en verdoemde
mens, soos dit met sy heilige Wese ooreenkom.
Vraag 166: Wat is reg in sy oë?
Antwoord: Dat sy Wet opgerig, die sonde uit die midde verwyder en sy skepsel so in
geregtigheid voor Hom gestel sal word.
Vraag 167: Hoe het God sy Wet opgerig, die sonde uit die midde verwyder en so
die mens in geregtigheid voor Hom gestel?
Antwoord: In sy eniggebore en geliefde Seun Jesus Christus, ons Here.
Vraag 168: Waardeur?
Antwoord: Deur sy geboorte, getuienis, dood, opstanding, hemelvaart en
inbesitneming van die koninkryk.
Van die geboorte van ons Here Jesus Christus
Vraag 169: Hoe het die ouers van ons Here geheet?
Antwoord: Josef en Maria.
Vraag 170: Van watter stam en geslag was sy ouers?
Antwoord: Van die stam van Juda; Josef van die geslag van Dawid uit Nathan
volgens Lukas 3, en Maria van die geslag van Dawid uit Salomo volgens Matteus 1.

Vraag 171: Is Josef die ware vader van ons Here?
Antwoord: Nee, Josef was die pleegvader van ons Here.
Vraag 172: Waarom het God Hom 'n pleegvader gegee?
Antwoord: Maria was aan Josef verloof. Terwyl God haar haar weg laat gaan het soos
sy dit as mens ingeslaan het, het Hy tog tegelykertyd daarvoor gesorg dat sy
Raadsbesluit volbring sou word. Dog is Maria se huweliksverbintenis met Josef eers
nadat die Here gebore is voltrek - en so is dit God se manier van doen dat Hy sy
weldaad vir die oë van die mens verberg: Hy wil dat dit geglo word.
Vraag 173: Hoe is ons Here dan gebore?
Antwoord: Uit Maria - die maagd.
Vraag 174: Waarom moes die Here uit 'n maagd gebore word?
Antwoord: Dit het God reeds tevore in die paradys bepaal, toe Hy uitdruklik 'n
Vrouesaad beloof het en daarmee alle krag van die man uitgesluit het. Dit het God
behaag om, na Adam se oortreding, die heil te laat voortkom uit die swakke en
onmoontlike.
Vraag 175: Ken jy daarvoor nog ander getuienis in die Skrif?
Antwoord: Jesaja sê met duidelike woorde in hfst. 7:14: "Kyk, die maagd is swanger
en baar 'n Seun en noem sy naam Immanuel," dit is: "God met ons"!
Vraag 176: Op watter wyse is hierdie belofte vervul?
Antwoord: Die belofte aangaande die Christus wat aan Dawid gegee is (2 Samuel 7),
was neergelê in Salomo. Uit sy nakomelingskap was geen manlike lid meer as
kroonprins aanwesig nie en in die volheid van die tyd het slegs die kroonprinses Maria
oorgebly, die dogter van Jakob volgens Matt. 1:16; en derhalwe moes uit haar as
maagd die Beloofde voortkom, indien God se Woord vervul sou word.

Vraag 177: Maar Maria word tog reeds tevore Josef se vrou genoem?
Antwoord: So heet sy volgens die Wet as sy verloofde. Dat sy 'n maagd was,
daarvoor het ons, behalwe haar antwoord aan die engel, "Hoe sal dit gebeur, aangesien
ek geen man beken het nie?", die onverdagte getuienis van die Heilige Gees.
Matteus 1:18 en 25: Die geboorte van Jesus Christus het so verloop: Toe Maria, sy
moeder, aan Josef verloof was, voordat hy haar tuisgebring het, is sy swanger bevind uit
die Heilige Gees. En (Josef) het haar nie beken nie, totdat sy haar eerste Seun gebaar het,
en hy het Hom Jesus genoem. Vgl. Deut. 22:23 en 24.
Vraag 178: Maar is dit nie teen die gesonde verstand dat ons Here uit die maagd
gebore is, sonder die toedoen van 'n man nie?
Antwoord: Nee, want as die verstand oor duisend ander dinge moet besluit: "dit is
God se vinger!", of: "dit kan net God!", dan kan dit sekerlik wel besluit dat God
magtig was om 'n maagd te laat baar.
Vraag 179: Hoe is ons Here deur die maagd ontvang en gebore?
Antwoord: Deur die neerdaal van die Heilige Gees op haar en deur die oorskaduwing
van die mag van die Allerhoogste.
Vraag 180: Wat beteken dit dat die Heilige Gees op Maria gekom het?
Antwoord: Dat die mag van die liefde van God tot my, arm verlore mens, op die
maagd neergedaal het, sodat sy die woord van die engel: "Jy sal 'n Seun baar", geglo
het.
Vraag 181: Waar staan dit geskryf?
Antwoord: So het Elisabeth vir Maria gesê: "Salig is jy wat geglo het." Luk. 1: 45.
Vraag 182: Hoe is ons Here dus ontvang?
Antwoord Die Heilige Gees het in die maagd die geloof verwek en haar deur hierdie
geloof laat ontvang, toe sy die ewige Woord, dieselfde Woord van die Vader waarin
ook hemel en aarde geskape is, in haar opgeneem het.

Vraag 183: Wat beteken dit dat die mag van die Allerhoogste haar oorskadu het?
Antwoord: Dat die mag van Hom wat bo alles is, haar in staat gestel het om iets so
ongewoons en skynbaar teennatuurliks te volbring.
Vraag 184: Waarom moes ons Here deur die geloof ontvang en gebore word?
Antwoord: Omdat Hy as die Here uit die hemel Hom op geen ander wyse hier benede
in ons toestand sou kon bevind en in hierdie toestand van ons sou kon kom, as juis
deur die geloof nie, waardeur alleen alles rein en heilig bly.
Vraag 185: In watter toestand het ons Here gekom en in watter toestand was Hy
dus hier?
Antwoord: Soos geskryf staan: "Die Woord het vlees geword", en: "Jesus die
Christus is een wat in die vlees gekom het."
Jobannes 1:14: En die Woord het vlees geword, en het onder ons gewoon, en ons het sy
heerlikheid aanskou, 'n heerlikheid soos van die Eengeborene van die Vader, vol genade
en waarheid.
1 Johannes 4:2: Daaraan ken julle die Gees van God: elke Gees wat bely dat Jesus
Christus in die vlees gekom het, is uit God.
Vraag 186: Wat beteken dit?
Antwoord: Ons is vlees, dit wil sê nie Gees nie, derhalwe is ons geheel van God
vervreemd, die dood en die duiwel is ons lot. In hierdie toestand van ons het die Here
hier vir ons verkeer en was nogtans in soverre 157 nie wat ons was nie, omdat Hy dit vir
ons gedoen het, maar Hy as sodanig die Here in die hemel was.
Vraag 187: Het God of het die Vader mens geword?
Antwoord: Nee, die Woord het vlees geword.
157 "insofern"

Vraag 188: Maar die Woord was God?
Antwoord: Die woord van 'n koning is die koning self. Maar waar 'n koning
weliswaar nie sy woord vlees kan laat word nie, kon God dit wel doen.
Vraag 189: Hoe het God deur die geboorte van ons Here Jesus Christus DIE WET
OPGERIG?
Antwoord: God het sy Seun as die ander Adam na die aarde gestuur, om dit te herstel
wat ons en Adam bederf het en derhalwe was dit die wil van God dat Hy "onder Wet"
geword het.
Vraag 190: Wat bedoel jy daarmee dat die Seun van God "onder Wet" geword
het?
Antwoord: Die Wet van God moes gedoen en vervul word, omdat dit van God is. In
die woord "onder Wet" lê uitgespreek dat die Here in ons vlees en in ons swakheid
gekom het vir ons, terwyl ons, hoewel tot die Wet verplig omdat dit van God is, die
Wet so selde nakom dat ons veel eerder steeds aan die sigbare voorkeur gee. Aan
dieselfde verset wat juis daaruit in ons ontstaan, aan dieselfde stryd was ons Here hier
oorgegee, om nogtans - wat ons nie vermag het nie - die wil van God te doen; en dit
het Hy gedoen, nie alleen sodat hierdie wil gedoen sou wees nie, maar ook sodat ons
van hierdie verset verlos sou word en ondanks die verset op gelyke wyse in Hom die
wil van God gedoen sou hê.
Vraag 191: Hoe het God deur die geboorte van Christus DIE SONDE UIT DIE MIDDE
VERWYDER?
Antwoord: Omdat ons Here in die vlees gekom het, het Hy in ons toestand gekom;
daardeur het Hy ons toestand van die sonde opgehef, want as die ander Adam is Hy
deur God "sonde" gemaak vir ons en so het Hy, die Lam van God, die sonde van die
wêreld opgehef en weggeneem.
Johannes 1:29: Die ander dag sien Johannes Jesus na Hom kom, en hy sê: Kyk, dit is die
Lam van God, wat die sonde van die wêreld dra!

Vraag 192: Hoe het God deur die geboorte van Christus DIE MENS WEER IN
GEREGTIGHEID GESTEL?
Antwoord: Deurdat God juis Hom, wat glad nie sonde geken het nie, vir ons tot
sonde gemaak het, het Hy dit gedoen, sodat ons sou word die geregtigheid van God in
Hom; en so het die koms van Christus in ons toestand, wat sonde was, ons weer in die
toestand verplaas waarin Adam oorspronklik was, van wie geskryf is: "die seun van
God". Luk. 3:38; 2 Kor. 5:21.
Vraag 193: Wat beteken dit dat ons "geregtigheid van God" geword het?
Anttwoord: Dat ons in 'n verhouding is wat na God se welbehae, wil en Gees is.
Vraag 194: Hoe troos die geboorte van Christus, sy koms in die vlees jou dus?
Antwoord: Ek voel en bespeur wel dat ek vlees is, maar nogtans mag ek my voortaan
daarop verlaat dat, terwyl Hy in my toestand die wil van die Vader gedoen het, Hy my
juis daardeur uit my toestand verlos het, en dat ek die wil van God doen wanneer ek
dit gewis as waar aanvaar; want hy wat glo dat God Jesus gestuur het, doen die werk
van God.
Johannes 6:29: Jesus het geantwoord en vir hulle gesê: Dit is die werk van God, dat julle
glo in Hom wat Hy gestuur het.
Van die getuienis van ons Here
Vraag 195: Hoe het God deur die getuienis van Christus DIE WET WEER OPGERIG?
Antwoord: God het sy Gees op Hom laat rus, in welke Gees ons Here deur daad en
leer die regte kennis van God en die eintlike betekenis van sy Wet gehandhaaf het.
Joh. 1:32 en 33; Jes. 61:1.
Vraag 196: Wat is die regte kennis van God?
Antwoord: Dat Hy wat hemel en aarde en alles geskape het, die God en Vader van
ons Here Jesus Christus en derhalwe ook ons God en liefhebbende Vader in die
hemele is, van Wie ons in Christus alles het wat vir ons vir hierdie lewe en die lewe in
die hiernamaals nuttig is.

Vraag 197: Watter gedagtes koester ons dan self van God?
Antwoord: Self vertrou ons Hom nie as ons Vader nie; veel eerder beskou ons Hom
as 'n God vir Wie ons ons moet afsloof, sodat Hy nie nors word nie.
Vraag 198: Wat is volgens die Here se getuienis die bedoeling van God met sy
Wet?
Antwoord: Die erkenning dat ons, hoewel verlore en verdoemenswaardige mense, in
Christus by God in genade opgeneem is, sodat ons in sy Wet wandel, aan sy hand, na
sy Gees en nie na ons goeddunke nie.
Vraag 199: Watter ontvangs het hierdie getuienis by ons gekry?
Antwoord: Niks anders as teenspraak moes die Here van die sondaars verduur nie.
Hebreërs 12:3: Gedenk Hom wat sodanige teëpraat van die sondaars teen Hom verdra
het, sodat julle moed nie afstomp en julle ophou nie.
Vraag 200: Hoe lê ons dan die Wet uit?
Antwoord: Ons meen ons is godvresende mense, wat God alleen aanbid, sy Naam
heilig, ook elkeen gee wat hom toekom - ons beskou onsself as beminlik, eerlik, kuis,
gehoorsaam en wil niks daarvan weet dat ons die teendeel is nie.
Vraag 201: En verder?
Antwoord: Ons verontskuldig ons soveel ons kan, wanneer ons 'n slag van ons
verkeerdheid bewus word; ons dink dat dit vereffen is, as ons meen dat ons dit weer
goed gemaak het en staan steeds op ons vroomheid.
Vraag 202: Wat is egter, volgens die getuienis van Christus, die korrekte
handhawing van Wet?
Antwoord: Dit, dat 'n mens sodanige vroomheid, al het dit ook nog so 'n mooi skyn,
nie huldig nie, maar na die Gees van die Wetgewer met die Wet omgaan, nie na
homself vra nie, maar na God, en dit aan Hom toevertrou dat ons op hierdie wyse wel
volgens sy wil sal wees.

Vraag 203: En wat is die Gees van die Wet?
Antwoord: Reddende liefde wat, waar die verlorene homself te gronde wil rig, dit aan
geen vorms steur nie en van die skadelike vorms weghelp; wat egter, as dit
kwaadwillig misken word, net so beslis op die vorms staan teenoor diegene wat,
ongeag die onderwysing, hulle in hulle eiewaan met die vorms teen die Gees wil
handhaaf.
Vraag 204: Hoe het God egter deur die getuienis van Christus DIE SONDE UIT DIE
MIDDE VERWYDER?
Antwoord: Die sonde ontstaan deur die verkeerde gesindheid met betrekking tot die
Wet. Aangesien Christus ons nou deur daad en leer die Gees van die Wet meegedeel
het, moet die verkeerde gesindheid ten opsigte van die Wet en die verkeerde
toepassing ophou by hulle wat in Hom glo.
Vraag 205: En hoe het God ons deur die getuienis van Christus IN GEREGTIGHEID
GESTEL?
Antwoord: Deurdat die verkeerde gesindheid en toepassing opgehou het, moes
noodwendig 'n gesindheid ten opsigte van die Wet by ons ontstaan wat volgens God is
en 'n toepassing van die Wet volgens Gees.
Vraag 206: Wat is die samevatting van die getuienis van Christus aangaande die
mens, aangaande God en aangaande Homself?
Antwoord: Dat die mens, wat hy ook al van homself beweer, niks is nie; dat hy, hoe
vroom, hoe wys, hoe heilig, hoe geleerd, hoe bekwaam hy ook al mag wees, en wat hy
ook al van God ontvang het, God tog verlaat, opoffer en doodmaak as God met sy
getuienis na hom toe kom; dat God alleen egter regverdig is, omdat Hy ons alles, lewe
en saligheid, in Christus Jesus uit genade skenk; en eindelik dat Christus alles in almal
is en dat ons in Hom weer tot God gebring is.
Kolossense 3:11: Waar nie Griek, Jood, besnydenis, voorhuid, nie-Griek, Skit, dienskneg,
vrye is nie; maar Christus alles en in almal is.
Kolossense 1:20: En alles deur Hom versoen sou word met Homself, hetsy op die aarde of
in die hemel, deurdat Hy deur Homself vrede gemaak het deur die bloed aan die kruis.

Vraag 207: Hoe troos dit jou?
Antwoord: Dat God Homself in Christus aan my, wat sy vyand was, as sy ewige
vriend gegee het, waarby ek erken dat ek niks is nie en dat alles alleen sy ontferming
is.
Romeine 5:10: Want soos ons, toe ons nog vyande was, met God versoen is deur die dood
van sy Seun, soveel te meer sal ons salig word deur sy lewe, noudat ons versoen is.
2 Korintiërs 5:19: Want God was in Christus en het die wêreld met Homself versoen, en
het hulle hulle sondes nie toegereken nie, en het onder ons die woord van versoening
opgerig.
Vraag 208: Watter bewyse het ons Here in sy getuienis van hierdie ontferming
gegee?
Antwoord: Ten eerste was die grootste bewys van hierdie ontferming dat Hy in die
vlees hier was en onder ons gewoon het; voorts: die blindes het gesien, die lammes het
geloop, die melaatses het rein geword, die dowes het gehoor, die dooies het opgestaan
en vir die armes is die Evangelie gepreek. Wie hulle nie aan Hom geërger het nie, het
salig geword. Wie na Hom gekom het, het Hy nie verwerp nie. Orals het Hy
vermoeides en belastes vergiffenis van sondes geskenk, so het Hy tollenaars en hoere
aangeneem; Hy het aan almal goed bewys en alles herstel.
Matt. 11:5 en 6; Joh. 6:37; Matt. 11:28; Matt. 9:11.
Van die kruisdood van ons Here
Vraag 209: Wanneer is ons Here gekruisig en het Hy gesterf?
Antwoord: Op 'n Vrydag, onder die Romeinse stadhouer Pontius Pilatus, toe Kajafas
hoëpriester was.
Vraag 210: Vir wie het Christus gesterf?
Antwoord: Vir my en alle sondaars, wat anders nie weet waar ons lewe moet vind en
vandaan moet haal nie.

Vraag 211: Hoe het God deur die dood van Christus SY WET GEHANDHAAF?
Antwoord: Toe God sy eie Seun vir ons in die dood gegee het, het Hy openbaar
gemaak dat die doodstraf wat ons weens ons oortreding volgens sy Wet opgelê is nie
onregverdig is nie, want anders sou die regverdige God sy Seun nie vir ons laat sterwe
het nie.
Vraag 212: En verder?
Antwoord: Hy, hoewel Seun, het uit dit wat Hy gely het gehoorsaamheid geleer; Hy
was gehoorsaam gewees tot die dood toe; daarmee het God die gehoorsaamheid wat
ons aan die Wet skuldig was weer herstel. Heb. 5:8; Fil. 2:8.
Vraag 213: En derdens?
Antwoord: Solank die dood geheers het, kon die Wet nie bewaar word by die mense
nie; hierdie dood het Hy tot niet gemaak deur sy dood.
Rom. 5:12; Jes. 25:8; Heb. 2:14; Op. 20:14.
Vraag 214: Vierdens?
Antwoord: Ons houding tot die Wet het meegebring dat óf die Wet óf ons tot niet
gemaak moes word. Word die Wet tot niet gemaak, dan kon God nie God bly, en sy
geregtigheid ook nie heers nie. En word ons tot niet gemaak, dan sou ons in skuld en
ewige verdoemenis bly. So het God dan die Wet daarin gehandhaaf en verheerlik, dat
Christus Hom vir ons tot niet laat maak het toe Hy in die dood gely het.
Jesaja 53:12: Daarom sal Ek Hom 'n groot menigte as buit gee, en Hy sal die sterkes as
roof hê; omdat Hy sy lewe in die dood gegee het en gelyk aan die oortreders gereken is en
Hy die sondes van vele gedra het en vir die oortreders gebid het.
Vraag 215: In watter opsig troos die dood van Christus jou dus?
Antwoord: Solank die Wet van God nie verheerlik was nie, kon daar van God se kant
geen vrede op aarde wees nie; omdat die Wet van God egter deur Christus se dood
weer verheerlik is, kan Hy ook in mense welbehae hê.

Romeine 5:10: Want soos ons, toe ons nog vyande was, met God versoen is deur die dood
van sy Seun, soveel te meer sal ons salig word deur sy lewe, noudat ons versoen is.
Vraag 216: Maar waarom kon God, wat liefde is, die mense nie geneë wees
sonder dat aan sy geregtigheid voldoen is nie?
Antwoord: Weens sy Wet; want geregtigheid kan slegs langs een weg goed bewys en
uiteindelik gelukkig maak, naamlik 'n weg waarop die beginsels van geregtigheid nie
prysgegee word nie. Gal. 4:4 en 5.
Vraag 217: In hoeverre was die dood van Christus dan nodig vir die verkryging
van die welbehae van God?
Antwoord: Omdat ons na die regverdige oordeel van God in die dood gelê het en dus
ewig van God geskei was, kon ons sonder 'n skending van die uitspraak van die Wet
van God nie tot God kom tensy hierdie dood regmatig opgehef sou word nie, en dit
kon slegs daardeur bereik word dat Christus ons dood vir ons gesterf het. Rom. 5:12.
Vraag 218: Watter betekenis het die dood van Christus dus?
Antwoord: Dit is 'n dood van boetedoening en 'n versoening vir ons sondes. Rom.
5:10; 1 Joh. 2.
Vraag 219: Hoe verstaan jy dit?
Antwoord: Dit was geensins 'n boetedoening of versoening soos dit by ons, mense,
plaasvind nie, wat mekaar wel vergeef maar die misdaad self nie kan wegneem nie.
Hierdie boetedoening van God se kant in Christus was so dat alles wat deur ons
verdorwe is, geheel en al weer herstel is, heeltemal in ooreenstemming met die Wet
van God, sodat ook ons weer herstel is. Dit was 'n versoening op sodanige wyse dat
Christus ons weer in Hom tot God gebring het, en dat ons in sy genade begenadig is,
sodat God sy vriendelike aangesig oor ons laat skyn.
1 Petrus 2:24: Wat self ons sondes aan sy liggaam geoffer het op die hout, sodat ons,
aangesien ons die sondes afgesterf het, vir die geregtigheid sou lewe; deur wie se wonde
julle genees is.
1 Petrus 3:18: Want Christus het ook eens vir die sondes gely, die Regverdige vir die
onregverdiges, sodat Hy ons aan God sou geoffer het.

Vraag 220: Wat is God se toorn?
Antwoord: Haat vir en teensin in alles wat Hy nie so vind as wat Hy dit geskape het
nie.
Vraag 221: Hoe kan so 'n haat by God aanwesig wees?
Antwoord: Juis omdat God 'n heilige en regverdige Wese is, kan sy oog nie met
welgevalle rus op 'n wêreld wat anders is as wat Hy dit geskape het, en hom anders
beweeg as wat Hy dit bepaal het nie.
Vraag 222: Hoe het ons dan nou redding van hierdie toorn?
Antwoord: Alleen in Christus, die Eersgeborene van alle skepsels (Kol. 1:15), deur
Wie alles herskape en weer na God se verordening opgerig is.
Romeine 5:9: Veel meer dan sal ons, nadat ons geregverdig is deur sy bloed, deur Hom
bewaar word van die toorn.
1 Tessalonisense 1:10: En sy Seun uit die hemele te verwag, wat Hy uit die dode opgewek
het, naamlik Jesus, wat ons verlos het van die toekomstige toorn.
Vraag 223: Hoe het dit gebeur?
Antwoord: Deurdat Hy vrede gemaak het deur Homself deur die bloed van sy kruis.
Kol. 1:20.
Vraag 224: Waarom egter deur sy dood?
Antwoord: Omdat ons almal in die dood en as gevolg daarvan onder die regverdige
toorn van God gelê het, kon ons slegs in Hom, die Eersgeborene uit die dode, weer uit
ons dood te voorskyn kom.
Vraag 225: Is die toorn van God daarmee in die algemeen opgehef?
Antwoord: Nee, wie die weldaad van Christus verwerp en homself nie aan Hom
oorgee nie, op hom bly die toorn van God gerig; soos hierdie toorn voortdurend
openbaar word uit die hemel oor al die goddeloosheid van die mens, wat die waarheid
in ongeregtigheid onderhou. Joh. 3:36; Rom. 1:18.

Vraag 226: Hoe is deur die dood van Christus DIE SONDE UIT DIE MIDDE VERWYDER?
Antwoord: Omdat Hy was wat ons was, 'n mens in ons plek, het Hy ons sondes, ons
afval van God, ons vyandskap en ons wederstrewing teen God en ons verdraaidheid in
sy liggaam aan die kruis gedra, waarvoor Hy daaraan gely en gesterf het. Want wat Hy
gesterf het, dit het Hy vir die sonde gesterf. 1 Pet. 2:24; Rom. 6:10.
Vraag 227: Waarom egter aan 'n kruis?
Antwoord: Om in Homself vir ons die skandelike en vervloekte van ons gedrag
teenoor 'n God wat onuitspreeklik goed is en ons slegs goed wil doen bekend te maak.
In die sin kan ook gesê word dat Hy 'n vloek geword het vir ons.
Hebreërs 12:2: Die oog gevestig op Jesus, die Aanvanger en Voleinder van die geloof,
wat, toe Hy sekerlik vreugde kon hê, die kruis verdra het en skande nie geag het nie en laat
sit is aan die regterhand van die troon van God.
Galasiërs 3:13: Maar Christus het ons verlos van die vloek van die Wet, aangesien Hy 'n
vloek geword het vir ons; want daar is geskryf: Vervloek is elkeen wat aan 'n hout hang!
Vraag 228: Wat was die gevolg daarvan?
Antwoord: Dat ons skande, smaad en vloek, of die skandelike, smaadvolle en
vloekwaardige van ons gedrag jeens God, langs die weg deur God weggeneem is;
want aan die vlees van Christus is die sonde in sy ware gedaante openbaar en deur
God gevonnis.
Romeine 8:3: Want dit wat vir die Wet onmoontlik was (terwyl dit deur die vlees verswak
was), dit het God gedoen en sy Seun gestuur in die gestalte van die sondige vlees en die
sonde veroordeel in die vlees deur sonde.
Vraag 229: Wat het ons nog daardeur gekry?
Antwoord: Verlossing of kwytskelding van sondes in sy bloed.
Kolossense 1:14: In Wie ons die verlossing het deur sy bloed, naamlik die vergewing van
sondes. Vgl. Ef. 1:7.

1 Johannes 1:7-9: Maar indien ons in die lig wandel, soos Hy in die lig is, dan het ons
gemeenskap met mekaar, en die bloed van Jesus Christus, sy Seun, reinig ons van alle
sonde. Indien ons sê dat ons geen sonde het nie, dan mislei ons onsself, en die waarheid is
nie in ons nie. Indien ons egter ons sondes bely, Hy is getrou en regverdig, sodat Hy ons
die sondes vergewe en ons reinig van alle ondeugde.
Vraag 230: Moet hierdie "in sy bloed" letterlik opgeneem word?
Antwoord: Ja, gewis.
Vraag 231: Hoekom?
Antwoord: Sodat ons van ons sondes verlos sou wees en in die lewe van God
opgeneem sou word, moes ons lewe verwyder word. Aangesien die lewe, dit is die siel
van die mens, in die bloed is, het Christus vir ons sy bloed vergiet en daarmee ons
lewe op die aarde uitgegiet.
Levitikus 17:11: Want die lewe van die vlees is in die bloed en Ek het dit vir julle op die
altaar gegee, dat julle siele daardeur versoen word; want die bloed is die versoening vir die
lewe. Jesaja 53.
Vraag 232: Hoe het God ons derhalwe deur die dood van Christus WEER IN
GEREGTIGHEID VOOR HOM GESTEL?
Antwoord: Net soos diegene wat in die mag van die vyand of in slawerny is deur 'n
losprys weer vrygekoop word, so het Christus Homself as losprys gegee om ons
goddeloses te bevry van die mag van die duiwel en van alle sonde; en so het God deur
Hom, die Regverdige, wat sy lewe in die dood gegee en ons onregverdiges teen Hom
uitgeruil het, ons regverdig, heilig en onberispelik voor Hom gestel.
1 Petrus 1:18 en 19: En julle weet dat julle nie deur verganklike silwer of goud verlos is
uit julle ydele wandel volgens die van julle vaders nie, maar deur die dierbare bloed van
Christus, soos van 'n onskuldige en onbevlekte lam.
Efesiërs 1:7: Deur Wie ons die verlossing het deur sy bloed, naamlik die vergewing van
sondes na die rykdom van sy genade.
Matteus 20:28: Soos die Seun van die mens nie gekom het dat Hy Hom sou laat dien nie,
maar dat Hy sou dien en sy lewe sou gee tot verlossing vir vele.

Hebreërs 2:14 en 15: Aangesien die kinders dan vlees en bloed deelagtig is, het Hy dit in
gelyke mate deelagtig geword, sodat Hy deur die dood die mag sou wegneem van hom wat
die geweld van die dood het, dit is die duiwel, en diegene sou verlos wat deur vrees vir die
dood hulle hele lewe deur knegte moes wees.
Jesaja 53:11: Omdat sy siel gearbei het, sal Hy sy begeerte sien en die menigte hê, en deur
sy kennis sal Hy, my Kneg, die regverdige, vele regverdig maak, want Hy dra hulle sondes.
Kolossense 1:22: Maar nou het Hy julle ook versoen met die liggaam van sy vlees deur die
dood, sodat Hy julle heilig en onbestraflik en sonder smet voor Homself kon stel.
Vraag 233: Wat was die beweegrede vir die dood van Christus?
Antwoord: Sy eie, vrye besluit uit liefde tot sy Vader en tot ons. "U wil, o God," so
spreek Hy, "doen Ek graag en u Wet het Ek in my hart." En weer: "Niemand neem my
lewe van My af nie, maar Ek lê dit uit my eie af. Ek het mag om dit af te lê en Ek het
mag om dit weer te neem. So 'n gebod het Ek van my Vader ontvang." Heb. 10:5; Ps.
40:8 en 9; Joh. 10:18.
Vraag 234: Hoe moet jy in het algemeen die lyding en sterwe van ons Here
beskou?
Antwoord: As die daadwerklike bewys van albei hierdie waarhede:
Ten eerste, wat ons betref: dat ons, in watter stand ons ons ook al bevind, en hoe ons
ons ook al mag beroem daarop dat ons daarin vir God welgevallig en pligsgetrou is, so
min omgee vir God se barmhartigheid, dat ons veel eerder uit loutere eiegeregtigheid
en vyandskap teen sy genade en liefde al ons heil bespuug, met hoon en smaad en
smarte oorlaai en aan die kruis slaan.
Ten tweede, wat God betref: dat Hy deur die dood van sy Seun ons in sy lewe
oorplaas, van die ewige verdoemenis en sonde verlos, en in sy geregtigheid gestel het
uit loutere liefde tot ons en uit ewige genade sonder om iets daarvan vir Homself te
hê.
Vraag 235: Waarom is Christus begrawe?
Antwoord: Christus is begrawe, sodat ons met al ons sondes, met alle werke van die
vlees, in Hom van die aarde weggeneem en met die aarde gelykgemaak sou word.

Vraag 236: Waar was die Here dan toe Hy in die graf gelê het?
Antwoord: In die hel en in die mag van die duiwel. Hand. 2:27 en 31; Heb. 2:14.
Vraag 237: Waarom het Hy tot die derde dag in die graf gebly?
Antwoord: Omdat die ontbinding op die derde dag sou begin het.
Vraag 238: Waarom kon Christus die ontbinding nie sien nie?
Antwoord: Die hel en die duiwel kon Hom nie hou nie,omdat Hy die Heilige van God
was, wat nie vir eie skuld in die graf gelê het nie. Want so spreek Dawid van Hom: "U
sal my siel nie in die hel laat nie, U sal nie toelaat dat u Heilige die ontbinding sien
nie;" en elders staan geskryf: "Hy sal ons na twee dae lewend maak, op die derde dag
sal Hy ons laat opstaan, dat ons voor Hom lewe." Hand. 2:31; Ps. 16:10; Ps. 71:20;
Hos. 6:2.
Vraag 239: Het Christus miskien, soos beweer is, ter helle neergedaal om daar
vir die geeste te preek?
Antwoord: Glad nie. Die verkeerd uitgelegde woord "gevangenis" in 1 Pet. 3:19 het
betrekking op die tydperk van 120 jaar wat aan Noag se tydgenote gegee is, welke
tydperk vir hulle 'n bewaring was tot hulle bekering. En in hoofstuk 4:6 bedoel die
apostel dat die Evangelie aan die dode verkondig is toe hulle nog geleef het. Vgl. Heb.
2:15.
Van die opstanding van ons Here
Vraag 240: Wat het die Here deur sy opstanding bewerk?
Antwoord: Hy het die ryk van die duiwel afgebreek en ons uit die mag verlos, ons
wat gedurende ons hele lewe deur doodsvrees aan die duiwel se slawerny onderworpe
was.
Hebreërs 2:14 en 15: Aangesien die kinders dan vlees en bloed deelagtig is, het Hy dit in
gelyke mate deelagtig geword, sodat Hy deur die dood die mag sou wegneem van hom wat
die geweld van die dood het, dit is die duiwel, en diegene sou verlos wat deur vrees vir die
dood hulle hele lewe deur knegte moes wees.

Vraag 241: Hoe moet 'n mens dit verstaan, dat Christus Self die lewe weer
aangeneem het, aangesien daar tog geskryf staan dat God Hom uit die dode
opgewek het? Rom. 10:9.
Antwoord: Christus het opgestaan in die mag van die gebod, wat Hy daartoe van die
Vader ontvang het. Deur sy geloof aan hierdie gebod het Hy die lewe weer geneem, en
die Vader het gedoen volgens hierdie geloof.
Vraag 242: Wat beteken dit dat Christus uit die dode opgewek is?
Antwoord: Hy was vrywillig te midde van ons dooies, sowel in die midde van hulle
wat in die grafte lê, as van hulle wat in hulle sondes en oortredinge bewys dat hulle
dooies is. Uit sulke dooies het Hy lewendig te voorskyn gekom.
Hebreërs 13:20 en 21: Maar mag die God van die vrede, wat die groot Herder van die
skape opgewek het uit die dood, deur die bloed van die ewige Testament, ons Here Jesus,
julle vaardig maak in alle goeie werk om sy wil te doen, en mag Hy in julle skep wat vir
Hom welgevallig is.
Efesiërs 2:5: Toe ons dood was in die sonde, het Hy ons saam met Christus lewend
gemaak.
Vraag 243: Op watter wyse is Hy die Eersgeborene uit die dood? Kol. 1:18.
Antwoord: Sy lewendwording het vir ons, dooies, 'n nuwe geboorte, 'n nuwe
skepping tot stand gebring, waarin ons uit die dood nuutgebore is uit God. Van hierdie
geboorte is Hy die Eerste, en Hy dra die sleutels van die hel en van die dood, sodat
niemand daarin kan terugval nie, behalwe hy wat die weldaad van Christus verwerp.
2 Korintiërs 5:17: Daarom, indien iemand in Christus is, is hy 'n nuwe skepsel; die oue is
verby; kyk, dit het alles nuut geword.
Openbaring 1:18: Ek was dood gewees, en kyk, Ek is lewendig in alle ewigheid en Ek het
die sleutels van die hel en van die dood.
Vraag 244: Hoe het God deur die opstanding van Christus SY WET WEER OPGERIG?
Antwoord: Die Wet van God het nie ons dood ten doel gehad nie, maar die behoud
van ons lewe; daarvolgens kon dit dus nie vir die Wet bevredigend wees as ons nie in

'n nuwe en ewige lewe sou terugkeer nie; in hierdie lewe het Christus ons teruggelei
deur sy opstanding.
Matteus 19:17b: As jy egter in die lewe wil ingaan, onderhou dan die gebooie.
Romeine 6:23: Want die dood is besoldiging van die sonde, maar die genadegawe van God
is die ewige lewe in Christus Jesus, ons Here.
1 Johannes 5:11: En dit is die getuienis, naamlik dat God ons die ewige lewe gegee het;
en daardie lewe is in sy Seun.
Johannes 6:57: Soos die lewende Vader My gestuur het, en Ek lewe om die wil van die
Vader, net so sal diegene wat My eet, ook lewe om my ontwil.
Vraag 245: Hoe het God nou deur die opstanding van Christus DIE SONDE TOT NIET
GEMAAK?
Antwoord: Dat ons geskei was van God was die prikkel vir ons sonde; want dat ons
ons met ons uitleg van die Wet in 'n regte verhouding tot God wil bring, dit is vir ons
die prikkeling van die sonde en die bron van alle sonde; aangesien Christus ons nou
tot God gebring het, is die bekoring verby en is die prikkel van die sonde vernietig.
Rom. 7.
Vraag 246: En verder?
Antwoord: Deur die verkeerde uitleg van die Wet het ons die mag tot die sonde
gegryp; sedert ons egter in die opstanding van Christus die Wet volgens Gees
verstaan, is die mag van die sonde gebreek.
Vraag 247: Wat nog verder?
Antwoord: Christus het alles tot eer van God gedoen; wat Hy nou lewe, dit lewe Hy
vir God. Soos ons nou in Hom vir God lewend geword het, so kan sonde nie meer
heers in hierdie nuwe lewe nie. Rom. 6.

Vraag 248: Hoe het God deur die opstanding van Christus ONS WEER IN
GEREGTIGHEID VOOR HOM GESTEL?
Antwoord: Christus is nie vir Homself opgewek nie, omdat Hy nie vir Homself
gesterf het nie, maar ons is met Hom opgewek. Hy sou egter nie opgewek gewees het
as Hy die geregtigheid nie sou aanbring nie. Soos Hy nou egter voor God is, so ook
ons in Hom.
Efesiërs 2:5 en 6: Toe ons dood was in die sondes, het Hy ons lewend gemaak saam met
Christus (want uit genade het julle salig geword), en het Hy ons saam met Hom opgewek,
en het Hy ons saam met Hom in die hemel geplaas in Christus Jesus.
1 Johannes 4:17: Daarin is die liefde by ons volmaak, dat ons vreugde mag hê op die dag
van die oordeel; want soos Hy is, so is ook ons in hierdie wêreld.
Vraag 249: Hoe troos die opstanding van Christus jou nog meer?
Antwoord: Ek het in die opstanding van Christus 'n sekere onderpand, dat ook my
dooie liggaam eenmaal opgewek sal word deur die mag van Christus.
Romeine 8:11: Indien die Gees van Hom wat Jesus uit die dode opgewek het dan in julle
woon, sal Dieselfde Een wat Christus uit die dode opgewek het, julle sterflike liggame
lewend maak ter wille daarvan dat sy Gees in julle woon.
Van die hemelvaart van ons Here Christus
Vraag 250: Hoe het God deur die hemelvaart van Christus SY WET WEER OPGERIG?
Antwoord: Die einddoel van die Wet is God se heerlikheid en ons heerlikheid in God.
Soos die Seun in ons plek die Vader verheerlik het deur sy werk wat Hy Hom hier op
aarde gegee het om te doen, so het ook die Vader die Seun verheerlik deur sy lyding,
sterwe en opstanding en daardeur dat Hy Hom tot Hom geneem het en ons in Hom.
Hebreërs 2:9 en 10: Maar ons sien Hom, wat 'n klein tydjie minder as die engele gemaak
is, naamlik Jesus, deur die lyding van sy dood gekroon met lof en eer, sodat Hy deur die
genade van God vir almal die dood sou smaak; want dit het Hom gepas, ter wille van wie
alle dinge is en deur wie alle dinge is, as Hy vele kinders na die heerlikheid wou bring, dat
Hy die bewerker van hulle saligheid deur lyding volkome sou maak.

Johannes 17:4 en 5: Ek het U verheerlik op die aarde en die werk voleindig wat U My
gegee het om te doen. En verheerlik U My nou, o Vader! by Uself, met die heerlikheid wat
Ek by U gehad het voordat die wêreld was.
Vraag 251: En hoe is DIE SONDE DAARDEUR UIT DIE MIDDE VERWYDER?
Antwoord: Hy het opgevaar in die hoogte en het gawes ontvang om uit te deel onder
die mensekinders. Efesiërs 4:8.
Vraag 252: Watter gawes?
Antwoord: Apostels, profete, evangeliste, herders en leraars, en allerlei ordeninge tot
opbou van sy gemeente, sodat elkeen in sy kring leer om alles deur die geloof te doen.
Efesiërs 4:11.
Vraag 253: En hoe het God deur Christus se hemelvaart ons WEER IN GEREGTIGHEID
VOOR HOM GESTEL?
Antwoord: Aangesien alles aan die ydelheid onderworpe is, was hier op aarde geen
vrug van die heiligheid meer te vinde nie; nogtans moes die mens so 'n vrug
voortbring; dit kon egter slegs van die hemel afdaal. Daarom het Christus na die
hemel opgevaar en ons in en met Hom daarheen geneem, sodat ons, hoewel hier
benede in die vlees, in Hom geseën sou wees met alle goedere van die hemel.
Romeine 8:20: Aangesien die skepsel aan die ydelheid onderworpe is sonder sy wil, maar
ter wille van hom wat hulle onderwerp het op hoop.
Efesiërs 1:3: Geseënd sy God en die Vader van ons Here Jesus Christus, wat ons deur
Christus geseën het met allerlei geestelike seëninge in hemelse goedere.
Van die besitneming van die koninkryk deur ons Here
Vraag 254: Wat wil jy daarmee sê, dat Christus die koninkryk in besit geneem
het?
Antwoord: Dat, omdat Hy, die Seun, as 'n getroue kneg in ons plek die wil van sy
God gedoen het, die Vader Hom alle mag gegee het in die hemel en op aarde, Hom
dus alles laat erf het. Matt. 28:18.

Vraag 255: Watter mag het Christus dus in die hemel?
Antwoord: Hy beskik oor alles wat die Vader s'n is, sodat ook diegene wat die
getuienis van Christus gehoorsaam is, alles erf in sy heerskappy.
Vraag 256: En wat is die Vader s'n?
Antwoord: Genade, blydskap, vrede en geregtigheid in die Heilige Gees.
Vraag 257: Watter mag het Christus op aarde?
Antwoord: Mag oor alle koninkryke, trone, heerskappye en al die sigbare, sodat dit
alles meegewerk het tot die belydenis: Alle vlees is gras, en God alleen 'n God van
alle saligheid.
Kolossense 1:16: Want deur Hom is alles geskape wat in die hemel en op aarde is, sowel
wat sigbaar as wat onsigbaar is, die trone en heerskappye en vorstedomme en owerhede;
dit is alles deur Hom en vir Hom geskape.
Efesiërs 1:20-22: (Volgens die werking van sy magtige sterkte) wat Hy gewerk het in
Christus, toe Hy Hom uit die dode het opgewek en Hom laat sit het aan sy regterhand in
die hemel oor alle vorstedomme, geweld, mag, heerskappy en alles wat moontlik genoem
kan word, nie slegs in hierdie wêreld nie, maar ook in die toekomstige; en Hy het alle
dinge onder sy voete gestel en Hom aangestel as die Hoof van die gemeente oor alles.
Vraag 258: Hoe regeer Christus in die hemel?
Antwoord: As die Gekruisigde in Wie se bloed vergewing is van alle sondes, en as
Hoof, Verteenwoordiger en Bestuurder van sy gemeente, om hulle aan die hand van
die Heilige Gees deur handhawing van die Woord van die geloof en van die
geregtigheid by die verworwe verlossing te bewaar. Op. l.
Vraag 259: Hoe regeer Christus op aarde?
Antwoord: As die verheerlikte Here en Heiland, om tot niet te maak alles wat hom
teen sy Woord verset en om ons teen die duiwel se mag en lis te beskerm, ons ook
deur alle nood en dood heen te help, en ons tot eer te bring, in soverre ons ons aan sy
Woord vasklem; ook stuur Hy immers sy heilige engele uit om hulle wat die saligheid
sal beërf te dien.

2 Tessalonisense 2:8: En dan sal die ongeregtige geopenbaar word, wat die Here dood sal
maak met die Gees van sy mond, en wat syne [die wat aan die ongeregtige behoort -
A.H.B.) tot niet sal maak deur die verskyning van sy toekoms.
Romeine 16:20: Maar die God van vrede sal die Satan spoedig onder julle voete vertrap.
2 Timoteus 4:18: Maar die Here sal my verlos van alle kwaad en my help tot in sy hemelse
koninkryk; syne is die eer in alle ewigheid. Amen.
Hebreërs 1:14: Is hulle (die engele) nie almal dienende geeste, uitgestuur tot diens ter
wille van hulle wat die saligheid moet beërf nie?
Vraag 260: Met watter woorde leer die Skrif ons dat Christus die koninkryk in
besit geneem het?
Antwoord: Dat Hy gaan sit het aan die regterhand van die Majesteit in die hemele.
Vraag 261: Hoe moet jy dit verstaan?
Antwoord: Dat in Hom, Christus Jesus, die Mens in ons plek, die volheid van die
ganse Godheid in die hemele is, om sy Kerk wat versier is met sy oorwinning mee te
vervul en alle teenstand mee te vernietig.
Kolossense 2:9: Want in Hom woon al die volheid van die Godheid liggaamlik.
Psalm 110:3: Na u oorwinning sal u volk u gewillig heilige juwele offer. u kinders sal vir
u gebaar word soos die dou uit die oggendgloed.
Vraag 262: Hoe het God nou, deurdat Christus aan die Regterhand van God
gaan sit het, SY WET OPGERIG?
Antwoord: Die Wet wil dat ons met ons God heers en oor hemel en aarde beskik. Ons
het hierdie Wet verag en ons onder die heerskappy van die duiwel begeef. Christus het
weer vir Hom hierdie beskikking verwerf, as die mens in ons plek, sodat ons met Hom
hierdie heerskappy weer deelagtig sou wees.
Hebreërs 2:8: Alles het U onder sy voete onderwerp. Want daarin, dat Hy alle dinge aan
Hom onderwerp het, het Hy niks uitgelaat wat nie aan Hom onderworpe is nie; dog nou
sien ons nog nie dat alle dinge aan Hom onderworpe is nie.

Openbaring 20:6: Salig en heilig is hy wat deel het aan die eerste opstanding; oor sulkes
het die tweede dood geen mag nie, maar hulle sal priesters van God en van Christus wees,
en duisend jaar met Hom heers.
Vraag 263: En hoe is daardeur DIE SONDE WEER UIT DIE MIDDE VERWYDER?
Antwoord: Dit is juis die sonde, dat ons die heerskappy waarin God ons gestel het,
prysgegee het. Omdat God egter sy Christus verhoog het tot hierdie heerskappy,
bewaar Hy ons ook daarin dat hierdie afstanddoening nie meer plaasvind nie.
Vraag 264: En hoe het God deur Christus se sit aan die regterhand van God DIE
MENS WEER IN GEREGTIGHEID VOOR HOM GESTEL?
Antwoord: Daardeur dat God die regering oor mense aan Christus oorgegee het, en sy
regering is 'n regering van kwytskelding van sondes en geregtigheid.
Handelinge 17:31: Omdat Hy 'n dag bepaal het waarop Hy die hele aarde en elkeen wat
die geloof behou het, sal oordeel met geregtigheid deur 'n Man in Wie Hy dit besluit het,
nadat Hy Hom uit die dood opgewek het.
Vraag 265: Hoe regeer Christus?
Antwoord: Met geregtigheid en trou, tot troos en tot hulp van alle ellendiges en
bedruktes, en daarenteen tot straf van alle antichriste.
Vraag 266: Waardeur regeer Hy?
Antwoord: Deur sy Woord en Gees.
Vraag 267: Hoe lank?
Antwoord: Tot aan die einde van wêreld; want so lank wil Hy met ons wees. Matt.
28:20.
Vraag 268: Wie is die laaste vyand wat Hy sal vernietig?
Antwoord: Die dood. 1 Kor. 15:26.

Vraag 269: En wat sal dan intree?
Antwoord: Die einde, wanneer Hy alle heerskappy, mag en krag tot niet sal maak,
wanneer Hy die koninkryk aan God die Vader sal oorgee, sodat God alles in almal sal
wees. 1 Kor. 15:24.
Vraag 270: Watter name dra die Here in die Skrif?
Antwoord: Vele en menigvuldige name, wat nog meer lieflik en vertroostend is
omdat hulle slegs uitdruk wat Hy werklik vir ons is. Hy weet ook, na gelang van ons
omstandighede, nood en behoeftes, om hierdie name van Hom te handhaaf (sien die
alfabetiese lys Name aan die einde).
Vraag 271: Gee nou vir my die samevatting van die ganse raad van God in
Christus?
Antwoord:
Ten eerste: aan die Wet is genoeggedoen deur die dood van die Seun van God, en
daardeur het die duiwel sy reg op ons verloor.
Ten tweede: ons is in die opstanding van Christus, deur die Gees van God in Christus
met die Wet in ooreenstemming gebring, derhalwe is ons verlos van die heerskappy
van die sonde en het diensknegte van God geword.
En ten derde: as onderpand dat God in Christus dit alles vir ons gedoen het, word aan
ons die belofte van sy Gees gegee, deur Wie ons ook verseker word van die vervulling
van alle beloftes van God tot saligheid vir hierdie en vir die toekomstige lewe.
Vraag 272: En hoe heet die openbaring van hierdie raad van God in Christus
Jesus?
Antwoord: Die evangelie van die volsalige God.
Vraag 273: Wat is dus die evangelie?
Antwoord: 'n Blye boodskap van die genade vir my, wat voel dat ek mens is. 'n
Volheid van beloftes van God, wat Ja en Amen is in Christus Jesus ons Here. 2 Kor.
1:20.

Vraag 274: Noem my hierdie beloftes in 'n Skrifwoord?
Antwoord: So spreek God: "Ek sal rein water op julle sprinkel, dat julle rein kan
word; van al jul onreinigheid en van al jul afgode sal Ek jul reinig. En Ek sal julle 'n
nuwe hart en 'n nuwe Gees in julle gee en sal die hart van klip uit julle wegneem en
julle 'n hart van vlees gee. Ek sal my Gees in julle gee en Ek sal maak dat julle in my
gebooie sou gewandel en my regte gehou en daarna opgetree het." Eseg. 36:25-27 (na
die Hebreeus). En: "My kneg Dawid sal ewig hulle vors wees." Eseg. 37:25.
Derde gedeelte: Dat God sy beloftes ook aan my vervul
Vraag 275: Waaruit weet jy dat God sulke beloftes aan jou vervul?
Antwoord: Uit die Heilige Skrif en uit die ervaring.
Vraag 276: Hoe weet jy dit uit die Heilige Skrif?
Antwoord: Ek lees in die Heilige Skrif die name van diegene vir wie sy beloftes geld.
Vraag 277: En wat is hulle name?
Antwoord: Mens, sondaar; en juis dit is ook my naam.
Vraag 278: Waar word jou naam dan uitgespel?
Antwoord: Ten eerste staan geskryf: "Julle nou, julle skape, julle skape van my
weiveld, julle is mense, maar Ek is julle God!" Voorts: "dit is 'n betroubare woord en
werd om aangeneem te word, dat Christus Jesus in die wêreld gekom het om sondaars
salig te maak, onder wie ek 'n vernaamste is". Eseg. 34:31; 1 Tim. 1:15 (na die
Hebreeus en Grieks).
Vraag 279: En hoe weet jy dit uit die ervaring?
Antwoord: Daaraan, dat God in alle bekommernisse sy Woord teenoor my heeltemal
getrou vervul, dat Hy die ellendiges heerlik help, en my deur sy beloftes rus gee.

Vraag 280: Watter rus?
Antwoord: Dat ek Hom ken as my God, wat my sondes genadig is en maak dat ek
ooreenkomstig sy Wet is.
Vraag 281: Waaraan ken jy die Here as sodanig?
Antwoord: Daaraan dat Hy sy Woord by my vervul: "Terwyl Ek my Wet in hulle
binneste gee, wil Ek dit op hulle hart skryf, en hulle sondes en hulle wetsoortredings
wil Ek geensins meer gedenk nie." Jer. 31:33 en 34; Heb. 8:10 en 12.
Vraag 282: Kan jy dan sonder sulke kennis van God geen rus hê nie?
Antwoord: Nee, ek kan onmoontlik rus hê sonder 'n goeie gewete voor God, en dit
kan alleen by my wees wanneer ek weet dat ek in ooreenstemming is met die Wet van
God. Die sonde daarenteen bewerkstellig treurigheid en onrus. Heb. 10:22; Gen. 10:6.
Vraag 283: Is 'n goeie gewete voor God volstrek nodig?
Antwoord: Ja, want hoe sou ek vrede met God hê wanneer iets onregverdigs 'n
skeiding tussen my en God sou maak?
Vraag 284: Deur wie het jy vrede metGod?
Antwoord: Deur Jesus Christus, ons Here. Rom. 5:1.
Vraag 285: Wanneer het jy vrede met God?
Antwoord: Wanneer ek glo dat ek voor God regverdig of in ooreenstemming met sy
Wet is.
Vraag 286: Hoe is jy regverdig voor God?
Antwoord: Ooreenkomstig die Woord: "Sy skepping is ons, geskape in Christus Jesus
op 158 goeie werke wat God voorberei het, sodat ons daarin sou gewandel het." Ef. 2:10
(na die Grieks).
158 "auf"

Vraag 287: Wat beteken "regverdig wees voor God," of "in ooreenstemming
wees met sy Wet"?
Antwoord: Ons in die toestand bevind dat die Wet nie teen ons is nie. 1 Tim. 1:9;
Gal. 5:23.
Vraag 288: Wanneer is die Wet nie teen ons nie?
Antwoord: Wanneer die vrug van die Gees by ons is. Gal. 5:18.
Vraag 289: Wat is die vrug van die Gees?
Antwoord: "Liefde, blydskap, vrede, lankmoedigheid, vriendelikheid, goedheid,
geloof, sagmoedigheid, matigheid." Gal. 5:22 (na die Grieks).
Vraag 290: Waarom heet dit vrug van die Gees?
Antwoord: Omdat dit aanwesig is wanneer ons deur die Gees wandel. Gal. 5:16 en
25.
Vraag 291: Wat is "wandel deur die Gees"?
Antwoord: Jouself verloën en die wil van God doen sonder inagneming van al die
sigbare.
Vraag 292: Wat is die hoofsaak van die wil van God?
Antwoord: Dat ons glo. 1 Joh. 3:23: "En dit is sy gebod: dat ons glo in die Naam van
sy Seun Jesus Christus, en mekaar liefhet, soos Hy ons 'n gebod gegee het."
Vraag 293: Wat is geloof?
Antwoord: Dat ek my onvoorwaardelik onderwerp aan die mag van die Woord - kom
ek om, dan kom ek om! Soos geskryf staan: "Abraham het in die Here geglo en Hy het
hom dit tot geregtigheid toegereken." Est. 4:16; Gen. 15:6; Rom. 4:3.
Vraag 294: Wat is dus die hoofsaak van die geloof?
Antwoord: Om jou onvoorwaardelik aan die genade oor te gee.

Vraag 295: Waarom sê jy "onvoorwaardelik"?
Antwoord: Omdat ek nie daarby werke in ag mag neem nie, asof ek daarmee eers vir
my sonde sou moes boet of dit goedmaak of uit die weg ruim.
Vraag 296: Wat is dus "genade"?
Antwoord: Die toegeneëntheid van God tot die goddelose, waarvolgens Hy hom
alleen op grond van sy ewige liefde in Christus Jesus by Hom opneem, en hom vir tyd
en ewigheid voorsien van alles wat in sy oë reg en goed is.
Vraag 297: Waar staan dit geskryf?
Antwoord: So skryf die apostel Paulus: "Want die heilbringende genade van God het
aan alle mense verskyn om ons te leer dat ons met verloëning van die goddeloosheid
en die wêreldse begeerlikhede, beskeie en regverdig en godsalig moet leef in hierdie
teenwoordige wêreld, terwyl ons die salige hoop en verskyning van heerlikheid van
ons groot God en Saligmaker Jesus Christus verwag, wat Homself vir ons gegee het,
sodat Hy ons kon verlos het van alle ongeregtigheid en vir Homself 'n uitverkore volk
kon gereinig het wat ywerig goeie werke doen." Tit. 2:11-14 (na die Grieks).
Vraag 298: Word alle mense hierdie genade deelagtig?
Antwoord: Nee, slegs diegene wat hul van harte onderwerp aan die ewige voorneme
waarvolgens God vir Hom tot saligheid verkies.
Vraag 299: Hoe lui die voorneme van God?
Antwoord: "Die grotere sal die kleinere dien;" en: "Genadig sal Ek wees teenoor
elkeen teenoor wie Ek genadig is." Gen. 25:23; Rom. 9:12; Eks. 33:19; Rom. 9:15.
Vraag 300: Wat beteken "Die grotere sal die kleinere dien"?
Antwoord: Dat, net soos God wat die Allergrootste is volgens sodanige Wet regeer en
die geringste van sy skepsels getrou volg, help en dien, ons ons ook so van harte
volgens hierdie Wet behoort te gedra, om die swakke en ongeagte te dien in die liefde
van Christus, by alle erkenning dat ons heil en ons saligheid enkel en alleen van God
afhang.

Vraag 301: Wat beteken "Genadig sal Ek wees teenoor elkeen teenoor wie Ek
genadig is"?
Antwoord: Ek wil met my genade onafhanklik bly, sodat wanneer 'n mens genade
wil, hy ook moet erken dat dit genade is. Laat hy dus nie kom met die aanmatiging dat
Ek hom iets skuldig sou wees nie, of met werk, asof hy My daarvoor kan vergoed nie.
Vraag 302: Hoe heet diegene wat hulle aan hierdie voorneme onderwerp in die
Skrif?
Antwoord: Uitverkorenes van God.
Vraag 303: Wie verkies God vir Hom?
Antwoord: Soos geskryf staan: "Wat dwaas is vir die wêreld, wat swak is vir die
wêreld, wat onedel is vir die wêreld, wat verag is en wat niks is nie." 1 Kor. 1:27 en
28.
Vraag 304: Kan al die ander dan nie salig word nie?
Antwoord: Volstrek nie; maar wat vir die wêreld wys, sterk en edel is, wat in die
algemeen iets is, word daartoe bestem dat hy sal val as hy hierdie roem nie wil aflê en
erken dat sy saligheid nie afhang van sy wil nie, maar alleen van God se vrye mag.
Vraag 305: Hoe kan iemand weet of hy uitverkies is?
Antwoord: Slegs daaraan, dat die evangelie na hom gekom het, nie alleen in woord
nie, maar ook in krag en in die Heilige Gees, en in volle sekerheid, sodat hy hom van
harte tot God bekeer het. 1 Tess. 1:4 en 5.
Vraag 306: Wat beteken "hom bekeer"?
Antwoord: Hom tot God keer met erkenning van sy sonde, en hom heeltemal oorgee
aan die Woord van genade en kwytskelding van sonde, met volkome voorneme van
die hart om by die genade te volhard.

Vraag 307: Wat vind 'n mens by diegene wat hulle tot God bekeer?
Antwoord: Droefheid na God en 'n hartelike verlange na dit wat geregtigheid voor
God is. 2 Kor 7:10; Jak. 4:9; Matt. 5:6.
Vraag 308: Waarvan moet 'n mens hom bekeer?
Antwoord: Van alle aanmatiging teenoor God, asof 'n mens iets is of iets werd is, en
in die algemeen van alle ongeregtigheid, want soos geskryf staan: "God weerstaan die
hovaardige, maar aan die nederige gee Hy genade;" en: "Weet julle nie dat die
onregverdiges die koninkryk van God nie sal beërf nie?" "Dwaal nie; nóg
hoereerders, nóg afgodedienaars, nóg egbrekers, nóg die wat selfbevlekking bedrywe,
nóg die wat by manne lê, nóg diewe, nóg gierigaards, nóg dronkaards, nóg lasteraars,
nóg rowers sal die koninkryk van God beërf." 1 Pet. 5:5; 1 Kor. 6:9 en 10 (na die
Grieks).
Vraag 309: Maak die bekering dan rein van ongeregtigheid?
Antwoord: Nee; hy wat hom egter tot God wend om genade, en ten spyte van al die
teenstrydighede hom aan hierdie genade vasklem, ervaar die waarheid van die Woord:
"Julle is afgewas, julle is geheilig, julle is regverdig gemaak in die Naam van die Here
Jesus en in die Gees van ons God." 1 Kor. 6:11.
Vraag 310: Wat is die vrugte van die bekering?
Antwoord: Hartlike ootmoed voor God, of erkenning dat 'n mens niks is nie; opregte
hoogagting vir alle gebooie van God en 'n hart wat tot hierdie gebooie geneig is;
ongeveinsde geloof aan God se genade en ontferming in Christus Jesus, en
ongehuigelde oorgawe van jouself vir die heil van die naaste.
Vraag 311: Wie bewerkstellig die bekering?
Antwoord: Die Here, deurdat Hy die hart open dat 'n mens ag slaan op sy Woord.
Hand. 16:14.

Vraag 312: Hoe kan iemand weet of hy bekeer is?
Antwoord: 'n Mens moet nie oor homself vra wat hy is of nie is nie, maar moet hom
voortdurend bekeer van alle verkeerdheid, en alleen vra na God, wat in mense 'n
welbehae het.
Vraag 313: Hoe word die toestand waarvan 'n mens hom te bekeer het ook
anders in die Skrif genoem en daarin voorgestel as iets wat 'n mens afgelê het?
Antwoord: Die ou mens. Efesiërs 4:22: "Dat julle van julle afgelê het, aangaande die
vorige lewenswyse, die ou mens, wat verdorwe word deur die begeerlikhede van
verleiding."
Kolossense 3:9b: [Omdat - A.H.B.] julle die ou mens met sy werke uitgetrek het (na die
Grieks).
Vraag 314: Hoe verstaan jy wat die Skrif sê, naamlik dat ons die ou mens
uitgetrek en die nuwe mens aangetrek het?
Antwoord: Dat ons die vyandige gesindheid teen God se genade, weë en werke
uitgetrek het, uit welke gesindheid alle werke van die vlees voortkom; dat ons
daarenteen Christus met al sy weldade in die geloof aangeneem het.
Vraag 315: Hoe gedra diegene wat in Christus glo hulle met betrekking tot
hierdie waarheid?
Antwoord: Hy beskou dit so dat hy die ou mens uitgetrek en die nuwe mens
aangetrek het.
Vraag 316: Wanneer het dit eintlik plaasgevind?
Antwoord: In die kruisiging en opstanding van Christus waarin Hy alles aan God
teruggebring het, alles herstel het wat deur ons skuld bedorwe was nadat ons van God
afvallig geword het.
Vraag 317: Wanneer word 'n mens die vrug van hierdie werk deelagtig?
Antwoord: Ofskoon die heil van Christus vir ons beskikbaar is, kom daar nogtans in
ons lewe 'n sekere tydstip waarop ons deur die Gees van die geloof in hierdie heil

oorgeplaas word en van die dood in die lewe oorgaan. Dit is die volledige omsetting
van 'n mens wat hom tevrede maak met die geregtigheid wat voor God geld, 'n
omsetting wat ook wedergeboorte heet.
Romeine 13:11: En omdat ons dit weet, naamlik die tyd, dat die uur daar is om op te staan
uit die slaap, aangesien ons heil tans nader is as toe ons begin glo het.
Kolossense 1:6: (Die woord van die waarheid in die evangelie) wat na julle gekom het,
soos ook na die hele wêreld, is vrugbaar, soos ook in julle, van die dag af dat julle dit
gehoor het, en die genade van God in waarheid erken het.
Efesiërs 5:8: Want julle was voorheen duisternis, maar nou is julle 'n lig in die Here.
Efesiërs 2:13: Maar noudat julle in Christus Jesus is, en [terwyl -A.H.B.] julle voorheen
ver was, nou het julle naby gekom deur die bloed van Christus.
Vraag 318: Wie bewerkstellig hierdie wedergeboorte?
Antwoord: God, deur mededeling van die Gees van Christus.
1 Petrus 1:3: Geloof is God en die Vader van ons Here Jesus Christus, wat ons na sy groot
barmhartigheid wederbaar het tot 'n lewende hoop deur die opstanding van Jesus Christus
uit die dode.
Efesiërs 1:13: Deur Wie (Christus) ook julle die woord van die waarheid, naamlik die
evangelie van julle saligheid, gehoor het; deur wie julle ook, nadat julle geglo het, verseël
is met die Heilige Gees van die belofte.
Vraag 319: Wat is die middel wat God daarvoor gebruik?
Antwoord: Die Woord van sy genade, wat ek mag glo juis wanneer ek geen grond
meer onder my voete vind nie, ook geen lewe meer in eie hand het nie, en die hemel
bo vir my gesluit is, soos geskryf staan: "Julle is verniet verkoop, julle sal ook verniet
verlos word." Jes. 52:3.
Vraag 320: Wat is die kenmerk van jou wedergeboorte?
Antwoord: Dat ek my God vrees, my naaste eer en liefhet, en dat ek my nie met my
wedergeboorte troos nie, maar met die ewige trou en ontferming van God.

Vraag 321: Wat is die Gees van Christus?
Antwoord: Die Heilige Gees, wat Christus vir ons verwerf het, wat die Vader Hom
ook beloof het, nadat Hy die werk van God wat Hy gekom het om op aarde te doen
sou volbring het.
Johannes 15:26: Maar wanneer die Trooster gekom het wat Ek julle sal stuur van die
Vader, die Gees van die waarheid wat van die Vader uitgaan, sal Hy van My getuig.
Handelinge 1:4: En toe Hy hulle byeengebring het, het Hy hulle beveel dat hulle nie van
Jerusalem moes weggaan nie, maar moes wag op die belofte van die Vader, wat julle, (so
het Hy gesê), van my gehoor het.
Vraag 322: Wat beteken dit dat Christus vir ons die Heilige Gees verwerf het?
Antwoord: God kon, aangesien Hy Gees is, Hom met ons, aangesien ons vlees is, nie
inlaat nie; weens ons verdraaidheid moes sy toorn op ons rus. Toe Christus dit egter
op Hom geneem het om 'n ewige geregtigheid aan te bring, en ons in Hom in hierdie
geregtigheid op te neem, toe het die hele welbehae van God op Christus gerus, en die
Heilige Gees het op Hom gekom om die werk van God vir ons te volbring; so het Hy
dit verwerf, uit die volheid van die liefde van die Vader, om hierdie Gees op ons neer
te stuur.
Johannes 1:32: En Johannes het getuig en gesê: Ek het gesien dat die Gees soos 'n duif
uit die hemel neerdaal en op Hom bly.
Jesaja 61:1: Die Gees van die Here Here is op My, daarom het die Here My gesalf. Hy
het My gestuur om aan die ellendiges te preek, om die verbroke harte te verbind, om aan
die gevangenes vrymaking te predik, aan die gebondenes opening.
Johannes 15:26.
Vraag 323: Waarom heet Hy "Gees"?
Antwoord: Omdat Hy ons ingeblaas word as verenigingsband tussen God, wat gees
is, en ons, wat vlees is.
Johannes 20:22: En toe Hy dit gesê het, het Hy op hulle geblaas en vir hulle gesê:
Ontvang die Heilige Gees.

Vraag 324: Waarom heet Hy "Heilige Gees"?
Antwoord: Omdat Hy teen alle vlees die heerlikheid by ons handhaaf wat ons Here
Jesus Christus van die Vader op ons gelê het.
Vraag 325: Is die Heilige Gees 'n eienskap van God? 'n Mag van God? Of het Hy
'n persoonlike bestaan, wat onderskeie is van die Vader en die Seun s'n?
Antwoord: Die Heilige Gees het 'n persoonlike bestaan, onderskeie van die Vader en
die Seun. Die Heilige Gees is God. So het ons Here Jesus Christus gespreek: "Ek sal
die Vader bid en Hy sal julle 'n ander Trooster gee, sodat Hy ewig by julle bly. Julle
ken Hom, want Hy bly by julle en sal in julle wees." "Die Trooster, die Heilige Gees,
wat my Vader sal stuur in my Naam, Hy sal julle alles leer." Joh. 14:16, 17 en 26. Vgl.
Jes. 6 met Joh. 12:41: "Dit sê Jesaja, toe hy sy heerlikheid aanskou het en van Hom
gespreek het." En Hand. 28:25 en 26: "Aangesien hulle egter onder mekaar verdeeld
was, het hulle weggegaan toe Paulus gesê het dat die Heilige Gees sekerlik tot ons
vaders gespreek het deur Jesaja, die profeet, en gesê het: 'Gaan heen tot hierdie volk
en spreek: met die ore sal julle dit hoor en nie verstaan nie; en met die oë sal julle dit
sien en nie herken nie.'"
1 Korintiërs 2:10-12: Dog God het dit aan ons geopenbaar deur sy Gees. Want die Gees
ondersoek alle dinge, ook die diepste van die Godheid. Want watter mens weet wat in die
mens is, behalwe die gees van die mens wat in hom is? So ook weet niemand wat in God is
nie, behalwe die Gees van God. Dog ons het nie die Gees van die wêreld ontvang nie, maar
die Gees uit God, sodat ons kan weet wat aan ons gegee is deur God.
1 Korintiërs 12:4 en 11: Daar is velerlei gawes, dog dit is een Gees. Dieselfde Gees
bewerkstellig egter dit alles en deel aan elkeen syne toe, soos wat Hy wil.
Galasiërs 4:6: Omdat julle kinders is, het God die Gees van sy Seun in julle harte
uitgestuur, wat roep: Abba, liewe Vader!
Romeine 8:26 en 27: Net so ook hef die Gees ons swakheid op. Want ons weet nie wat ons
moet bid soos dit hoort nie, maar die Gees verteenwoordig ons die beste met
onuitspreeklike sugtinge. En Hy wat die harte deursoek, weet wat die bedoeling van die
Gees is, want Hy staan in vir die heiliges volgens wat God behaag.
Romeine 8:16: Dieselfde Gees gee getuienis aan ons gees dat ons kinders van God is.

1 Korintiërs 12:3: Daarom maak ek aan julle bekend dat niemand wat deur die Gees van
God spreek, Jesus vervloek nie; en niemand kan Jesus 'Here' noem nie, behalwe deur die
Heilige Gees.
Efesiërs 4:30: En bedroef nie die Heilige Gees van God nie, sodat julle verseël is tot die
dag van die verlossing.
Handelinge 5:3 en 4: Maar Petrus het gesê: Ananias, waarom het die Satan jou hart
vervul, dat jy vir die Heilige Gees sou lieg en sou steel van die geld van die akker? Jy sou
hom kon gehou het aangesien jy hom gehad het; en toe hy verkoop was, was dit ook in jou
mag. Waarom het jy dit dan in jou hart voorgeneem? Jy het nie vir mense nie, maar vir
God gelieg.
Openbaring 1:4: Johannes aan die sewe gemeentes in Asië: Genade vir julle en vrede van
Hom wat is, en wat was, en wat kom, en van die sewe Geeste wat voor sy troon is.
Genesis 1:2: En die aarde was woes en leeg, en daar was duisternis in die diepte; en die
Gees van God het gesweef op die water.
Vraag 326: Waarvoor stuur Christus die Heilige Gees?
Antwoord: Vir die wêreld en vir sy gemeente.
Vraag 327: Waarvoor vir die wêreld?
Antwoord: Om die wêreld te oortuig dat al sy godsdiens 'n ydele saak is en dat dit die
sonde vergeefs dien; dan, dat die wêreld weet wat geregtigheid is, sodat dit homself
weens sy ongeregtigheid veroordeel; ten derde: sodat die wêreld self erken dat dit niks
daarby baat om die duiwel te dien nie; ten vierde: om uit die wêreld sommiges vir sy
gemeente te versamel.
Johannes 16:8-11: En as dié Een (die Trooster) kom, sal Hy die wêreld veroordeel weens
die sonde en weens die geregtigheid en weens die oordeel. Weens die sonde, omdat hulle in
My nie glo nie; ter wille van geregtigheid egter, omdat Ek na my Vader gaan en julle my
voortaan nie sal sien nie; ter wille van oordeel, omdat die vors van hierdie wêreld
geoordeel is.

Vraag 328: Wie word hier "wêreld" genoem?
Antwoord: Almal wat nie God bo alles liefhet en die naaste soos hulself nie.
Vraag 329: Waarvoor stuur God sy Gees vir sy gemeente?
Antwoord: Om in die gemeente die Vader en die Seun te openbaar deur die Woord,
om daarin te regeer met sy genade, hulle te troos met sy gemeenskap en as
pleitbesorger by hulle te bly met sy waarheid tot aan die einde van die wêreld; eindelik
om hulle te bewaar van die wêreld en van elke afval.
Efesiërs 1:17: Dat die God van ons Here Jesus Christus, die Vader van die heerlikheid,
julle die Gees van wysheid en van openbaring gee, ter erkenning van Homself.
Galasiërs 4:6: Omdat julle dan kinders is, het God die Gees van sy Seun in julle harte
uitgestuur, wat roep: Abba, liewe Vader!
Johannes 16:14: Dié sal My verklaar, want Hy sal dit uit Myne neem, en aan julle
verkondig.
Vraag 330: Wat is die gemeente of die Kerk van Christus?
Antwoord: Sy liggaam, al diegene wat salig word en oorwinnaars is deur die bloed
van die Lam. Ef. 1:23; Op. 12:11.
Vraag 331: Waar is die Kerk van Christus te vind?
Antwoord: Orals in die wêreld waar mense saamkom in die Naam van Christus, al is
daar ook net twee of drie.
Matteus 18:20: Want waar twee of drie vergader is in my Naam, daar is Ek in hulle midde
(na die Grieks).
Vraag 332: Waardeur openbaar die Heilige Gees in hierdie Kerk die Vader en
die Seun?
Antwoord: Deur die hoor van die Woord.

Vraag 333: Hoe staan sake egter daar waar die Woord van God nie gepreek
word nie?
Antwoord: In so 'n geval bind die Heilige Gees Hom nie, en weet wel om iemand te
leer, sonder dat 'n mens die onderrig deur ander nodig het. Waar 'n mens egter die
prediking van die waarheid het en dit verag, daar verag 'n mens die Gees van genade.
Vraag 334: Wat bewerkstellig die prediking van die waarheid?
Antwoord: Dit maak 'n mens tot 'n arm sondaar en preek 'n God wat ryk is aan
genade; dit verneder die mens ten diepste en verhoog die Here ten hoogste; dit werp
alle geregtigheid van die vlees omver en verkondig die geregtigheid van God; dit
handhaaf die Wet, soos dit geestelik verstaan behoort te word en hou Christus die
gekruisigde voor.
Vraag 335: Wat bewerk die Heilige Gees deur so 'n prediking?
Antwoord: 'n Beangste gees en 'n beangste en verpletterde hart; 'n erkenning van elke
sonde; 'n waaragtige honger en dors na geregtigheid; 'n sekerheid van volkome
vergewing van sonde; troos, vrede en blydskap in God en 'n versekering van ewige
saligheid.
Vraag 336: Waar het die prediking geen vrug nie?
Antwoord: Waar 'n mens sy oë laat verblind deur die god van hierdie wêreld, die
duiwel, om homself te handhaaf in eieliefde, aanmatiging en gierigheid want daar is
geen geloof nie.
2 Korintiërs 4:3 en 4: As ons Evangelie nou bedek is, dan is dit bedek in diegene wat
verlore gaan, by wie die god van hierdie wêreld die ongelowiges se sinne verblind het dat
hulle nie die helder lig van die evangelie van die helderheid van Christus, wat die beeld
van God is, sien nie.
Vraag 337: Waarmee verseker die Heilige Gees ons nog in besonder van Christus
en van al sy weldade?
Antwoord: Deur die doop en deur die nagmaal.

Vraag 338: Wie het die doop beveel?
Antwoord: Ons Here Jesus Christus toe Hy gesê het: "Aan My is gegee alle mag in
die hemel en op aarde; gaan daarom heen, en maak alle volke tot dissipels, deur hulle
te doop op 159 die Naam van die Vader, en van die Seun en van die Heilige Gees."
Matt. 28:18-20 (na die Grieks).
Vraag 339: Wat beteken dit "om gedoop te wees op die Naam van die Vader"?
Antwoord: Dat, net soos 'n kind die naam van sy vader dra, die God en Vader van ons
Here Jesus Christus my, wat anders 'n kind van die dood en van die hel was, sy Naam
gegee het, sodat ek kind van my hemelse Vader heet, en dat Hy my verkies het om sy
ryk en genadevolle Naam wat my in alles versorg te verkondig.
Vraag 340: Wat beteken dit "om gedoop te wees op die Naam van die Seun"?
Antwoord: Dat die ewige Seun van die ewige Vader Hom nie geskaam het om my,
arme, sy broeder te noem nie, sodat ek in Hom 'n ryk Broeder het wat my met al my
nood en sondes vir sy rekening geneem het, om my as sy duur verworwe eiendom te
behoed en te bewaar; en dat ek voortdurend my toevlug tot sy genade kan neem,
aangesien Hy met sy Naam by my wil wees tot aan die einde van die wêreld.
Vraag 341: Wat beteken dit "om gedoop te wees op die Naam van die Heilige
Gees"?
Antwoord: Dat ek, ofskoon ek leeg en vleeslik voel, nogtans daarvan seker mag wees
dat die vrug van die Gees by my is en sal bly en dat ek onder die verseëling van die
Gees van God opgeneem is tot volharding in die genade en tot die verlossing wat my
toekom.
159 "auf"

Vraag 342: Waarom heet dit: "op die Naam gedoop wees"?
Antwoord: Deur die doop is ek verseker dat ek nie meer alleen staan as 'n buit van die
sonde, van die duiwel en van die dood nie, omdat ek opgeneem is in die volsalige en
algenoegsame Naam van die Vader en van die Seun en van die Heilige Gees. Hierdie
hoogheerlike Naam, wat alleen alle redding in Hom bevat, wat alle heil skenk en alles
wat tot die godsaligheid dien, is tog vir my. Hierdie Naam mag ek dra vir ewig en
altyd, sodat die volsalige God my nie meer na my naam nie, maar na sy Naam wil
noem, en ek ter wille van hierdie Naam sy heerlikheid vir ewig deelagtig bly, dat ek
ook hier reeds alle volheid het.
Vraag 343: Is dit die doop wat dit alles skenk?
Antwoord: Nee, maar ons Here het die doop beveel as 'n teken en seël dat ek,
kragtens sy Woord, so waaragtig van die toekomstige toorn gered en met sy genade
bedek en oorgiet is, as wat ek met die water van die doop besprinkel word - dat ek ook
so waaragtig van my sondes gereinig en in die lewe uit God oorgegaan het, as wat die
afwassing met water aan my voltrek word.
Vraag 344: Hoe word die doop ook anders beskryf?
Antwoord: 'n Doop in Christus Jesus, 'n doop in sy dood.
Romeine 6:3 en 4: Weet julle nie dat ons almal wat in Christus Jesus gedoop is, in sy dood
gedoop is nie? So is ons met Hom begrawe deur die doop in die dood, sodat net soos
Christus uit die dode opgewek is deur die heerlikheid van die Vader, ons dus ook in 'n
nuwe lewe moet wandel.
Vraag 345: Wat beteken dit?
Antwoord: Dat ek, gelykgestel aan sy dood, ook deel het aan sy opstanding; dat ek
tans vasstaan as 'n onderdaan van my Here en Heiland, sodat ek nie na vlees wandel
nie, maar na Gees. Fil. 3:10 en 11.
Vraag 346: Sê nog eenmaal: wat is "volgens vlees wandel" en wat is "volgens
Gees wandel"?
Antwoord: "Volgens vlees wandel" is: volgens ons eie begrip van godsdiens en
heiligheid lewe, waaruit al ons sondes voortkom; en "volgens Gees wandel" is: jou

alleen aan die genade van Christus hou en in Hom aan die liefde van God, wat alle
heiliging van die Gees in Hom bevat.
Vraag 347: Waaroor gee die doop dus aan 'n heilsbehoeftige uitsluitsel?
Antwoord: Dit gee hom antwoord op die lewensvraag van 'n goeie gewete voor God
deur die opstanding van Jesus Christus uit die dode. 1 Pet. 3: 21.
Vraag 348: Is dit ooreenkomstig die Woord en die Gees dat ons as klein kinders
gedoop word?
Antwoord: Gewis.
Vraag 349: Het die eerste Christenouers ook die kinders in die gemeenskap van
die Woord opgeneem?
Antwoord: Ja seker. So lui dit in Handelinge 21:5: "En hulle het ons almal met vroue
en kinders tot buite die stad gelei en aan die oewer neergekniel en gebid."
Vraag 350: Laat die kinderdoop hom uit die Heilige Skrif bewys?
Antwoord: Bevestigende, geskiedkundige getuienisse dat kinders gedoop is, vind ons
nie in die Heilige Skrif nie; tog sê die kerkvader Origenes baie beslis dat die gemeente
dit van die apostels ontvang het dat die doop ook aan jong kinders bedien moet word.
So min as wat daar uit uitdruklike woorde van Skrif bewys kan word dat klein kinders
nie gedoop moes word nie, so min ontbreek dit vir hom wat vir die waarheid
ontvanklik is aan skriftuurlike bewyse dat die kinderdoop geoorloof en dus ook
noodsaaklik is.
Vraag 351: Waaruit wil jy byvoorbeeld bewys dat die kinderdoop geoorloof is?
Antwoord: Christus het beveel: "Gaan heen in die hele wêreld, predik aan die ganse
skepping;" en: "Gaan heen en onderrig alle volke, en doop hulle." Dat by die woorde
"die ganse skepping" en "alle volke" die kinders uitgesluit sou wees, moet eers bewys
word. Dit is duidelik dat die genade eers uit volwassenes 'n gemeente moes vorm, om
vervolgens oor almal te heers, oor mondiges en onmondiges, oor volwassenes en
pasgeborenes. Nadat 'n gemeente van gelowiges eers gevorm is, kon die apostel sê:
"Julle kinders is heilig" en moet derhalwe ook aan hulle die genade verseël word.
Mark. 16:15; Matt. 28:19; 1 Kor. 7:14.

Vraag 352: Is dit dan nie in stryd met "Wie glo en gedoop word, sal salig word"
nie? Mark. 16:16.
Antwoord: In die woorde: "wie glo en gedoop word" lê allereers dat niemand hom op
die doop as werk of seremonie tot saligheid mag verlaat nie. As die kinderdoop
daarmee verbied sou wees, mag klein kinders volgens 2 Tess. 3:10 ook nie eet nie,
omdat hulle nie werk soos die volwassenes nie. Daar staan nie dat die doop niks is
wanneer 'n mens nie glo nie, maar dat die geloof niks is wanneer 'n mens nie gedoop
is nie; want die Here het nie gesê "wie gedoop word en glo" nie, maar "wie glo en
gedoop word". Het die Here gesê: "wie gedoop word en glo", sou 'n mens nog 'n skyn
van reg hê om uit hierdie woorde af te lei dat die kinders nie gedoop mag word nie,
omdat hulle geen geloofsbelydenis kan aflê nie; noudat dit egter lui: "wie glo en
gedoop word," moet 'n mens dit so verstaan: dat 'n mens met jou geloof verdoem word
wanneer jy jou nie laat doop het nie.
Vraag 353: En verder?
Antwoord: Wanneer niemand gedoop mag word indien hy nie tevore heeltemal seker
was van sy geloof, na die maatstaf waarmee die mens die geloof meet en bepaal nie,
dan sou beswaarlik iemand die doop ontvang het. Na die doop bestraf die Here nog sy
eie dissipels vanweë hulle ongeloof. Ook lê die krag en die werking en die vrug van
die doop nie in ons geloof nie, maar in die ewig blywende Woord van God.
Onderwerp ons en ons kinders ons in hierdie opsig en in alles aan die Woord, dan
doen die Woord altyd sy deel. Mark. 16:14; vgl. Mark. 11:22 en 23 en 8:17; Luk.
24:25; Op. 3:17; vgl. Gal. 3:3.
Vraag 354: Hoe spreek die Here Hom elders uit met betrekking tot die kinders?
Antwoord: So lui dit in Mark. 10:14-16 (na die Grieks): "Laat die kindertjies na My
toe kom, en verhinder hulle nie; want juis vir sulkes is die koninkryk van God.
Voorwaar sê Ek vir julle: Elkeen wat die koninkryk van God nie ontvang soos 'n
kindjie nie, sal gewis nie ingaan nie. En Hy het hulle aan die hart gedruk, hulle die
hande opgelê en hulle geseën." Matt. 19:14 en 15; Luk 18:15 en 16; vgl. Matt. 18:1-3.
Esegiel 37:25 en 26: En hulle sal weer woon in die land wat Ek aan my kneg Jakob gegee
het, waarin julle vaders gewoon het. Hulle en hulle kinders en hulle kindskinders sal ewig
daarin woon, en my kneg Dawid sal ewig hulle vors wees. En Ek sal 'n verbond van vrede
met hulle sluit; dit sal 'n ewige verbond met hulle wees; en Ek sal hulle onderhou en hulle
vermenigvuldig en my heiligdom sal vir ewig onder hulle wees.

Vraag 355: Maar is dit dan nie moontlik dat klein kinders glo en dus beskou kan
word as volkome geregtig op die doop nie?
Antwoord: Ja, gewis. Johannes was reeds in die moedersliggaam vervul met die
Heilige Gees, en Dawid sê: "U, Here, was my vertroue toe ek nog aan my moeder se
borste was; van my moedersliggaam af is U my God;" en God sê aan Jeremia: "Ek het
jou afgesonder voordat jy uit die moeder gebore is." Wie so uitsonder, sal dit ook wel
vermag om 'n kiem van die geloof en van die ewige lewe in die hart te lê van 'n kind,
wat by God gereken word as geloof, wat steeds magtiger is as menslike rede,
bevattingsvermoë en verstandsontwikkeling. Luk. 1:15; Ps. 22:10 en 11; Ps. 71:6; Jer.
1:5.
Vraag 356: Wat moet 'n mens dink van hulle wat die kinderdoop verwerp?
Antwoord: Dat hulle herinner aan die Fariseërs in die tempel, aan wie die Here, toe
hulle aanstoot geneem het aan die blye begroeting van Christus deur kinders, die
volgende woorde wat ook vir die doop beslissend is gesê het: "Het julle nooit gelees
nie: Uit die mond van suigelinge en onmondiges het U vir U lof toeberei?" Matt.
21:16; Ps. 8:3.
Vraag 357: Moet ook die Jode gedoop word, wat met ons die Naam van ons Here
Jesus Christus wil aanroep?
Antwoord: Ja, want die dissipels van die Here het sowel Jode as heidene gedoop.
Ook het ons Here Christus Homself laat doop. Hand. 2:41 en 9:18.
Vraag 358: Wat is die heilige Nagmaal?
Antwoord: Die Here Jesus het in die nag waarin Hy verraai is, die brood geneem, en
toe Hy gedank het, het Hy dit gebreek en gesê: "Neem, eet, dit is my liggaam wat vir
julle gebreek word, doen dit tot my gedagtenis." Net so die drinkbeker na die nagmaal
en gesê: "Hierdie drinkbeker is die nuwe Testament in my bloed; doen dit, so dikwels
as wat julle daaruit drink, tot my gedagtenis."
1 Kor. 11:23-25.

Vraag 359: Wat was die Here se oogmerk by die instelling van die Nagmaal?
Antwoord: Om hierdie oogmerk te verstaan is dit veral nodig om in herinnering te
bring dat die Here die Nagmaal ingestel by die viering van die Pasga.
Vraag 360: Wat was die onderwerp, die doel en die betekenis van hierdie Pasga-
viering?
Antwoord: 'n Lam, wat geslag en geëet word, was die Pasga, dit is die verbygang van
die Here. Deur die eet van die lam het die kinders van Israel in die innigste
gemeenskap getree met dit [met die Lam - A.H.B.] wat hulle erken het as hulle hoof,
as die leidsman en redder uit het dienshuis; soos hulle by die slag van die lam in die
vergote bloed die heil gehad het dat die verderwer verbygaan. By die eet van die lam
het hulle 'n beker wyn, 'n beker van lof en van danksegging vir die weldaad van
Christus geneem, wat in al hierdie beelde afgeskadu was.
Vraag 361: Hou die Nagmaal dan verband met die viering van die Pasga?
Antwoord: Ja gewis, en wel die allernouste verband.
Vraag 362: Maar waarom het die Here by die uitdeling nie ook 'n stuk van die
paaslam geneem, soos Hy Hom ook bedien het van die drinkbeker van die Pasga
nie?
Antwoord: Die beeld van die paaslam wat Christus afgeskadu het moes terugtree toe
dit, na Gees, in die wese oorgegaan het.
Vraag 363: Waarom het die Here egter brood geneem?
Antwoord: Hy het brood gekies as die mees passende beeld van dit wat Hy daarmee
wou beteken 160 . Terwyl Hy die paaslam opsy gesit en die brood in die plek daarvan
gestel het, het Hy Hom as die "Here" betoon, as die Een wat ook die Pasga ingestel
het, as die groot en ewige Priester oor die Huis van God, wie se voorbeeld,
Melgisedek, eweneens brood en wyn voorgesit het. Gen. 14:18.
160 "bezeichnen"

Vraag 364: Maar wat was die Here se bedoeling met die uitdeling van die brood?
Antwoord: Die troue belyders van die Here moet by die eet van die brood in gedagte
hou dat hulle volkome een is, sowel onder mekaar as met Hom wat in hierdie beeld sy
liggaam aan hulle oorgee, sodat hulle in Hom, die Hoof en die Leidsman, die
verlossing het uit die Egipte van die hel en van die dood, en in Hom as lede van sy
liggaam saam in die hemelryk geplaas is.
Vraag 365: En wat was die bedoeling van die Here by die instelling van die
drinkbeker?
Antwoord: Ons moet die drinkbeker van die Nagmaal aan ons lippe neem as 'n beker
van danksegging vir die liefde van die Vader, wat sy eie Seun nie gespaar het nie, en
vir die liefde van die Seun, wat sy bloed vir ons vergiet het en [die bloed - A.H.B.]
wat ons in die wyn, soos in 'n beeld, in die geloof waaragtig geniet en gevolglik is ons
ingesluit in alle seëninge van die nuwe Verbond en Testament, wat juis in hierdie
bloed regsgeldig geword het.
Vraag 366: Hoe spreek die apostel Paulus hierdie bedoeling in kort woorde uit?
Antwoord: Hy sê dat ons die dood van die Here moet verkondig en roem, totdat Hy
kom. 1 Kor. 11:26.
Vraag 367: Wat beteken "sy dood verkondig"?
Antwoord: Sy groot liefde jeens ons roem, waarmee Hy Homself vir ons in die dood
gegee het sodat ons in Hom die lewe sou hê.
Vraag 368: Wie eet hierdie brood onwaardiglik?
Antwoord: Hy wat by hierdie dis dit wat van homself is ag, en nie dit wat van die
ander is nie, en dus die gemeenskap verloën. 1 Kor. 11:29.
Vraag 369: Wat bedoel die apostel met die woord "gemeenskap"? (1 Kor. 10:16)
Antwoord: Dat, soos ons gemeenskaplik uit een beker drink, ons so ook
gemeenskaplik deel het aan die vergewing van ons sondes in sy bloed; en dat soos ons
almal aan een brood deel het, ons ook almal onder mekaar een is met Hom, as lede
van sy liggaam. 1 Kor. 10:17.

Vraag 370: Wat beteken "jouself beproef" en "die liggaam van die Here
onderskei"? 1 Kor. 11:28 en 29.
Antwoord: Jouself toets of jy dit verstaan en erken waartoe die Here die Nagmaal
ingestel het en daaroor 'n goeie oordeel het, dat die liggaam van die Here
"gemeenskap" vooropstel, wat dus nie geminag mag word nie.
Vraag 371: Wat het die Here dus met die Nagmaal aan die wat aan Hom behoort,
geskenk?
Antwoord: 'n Verbindingsmiddel wat steeds herhaal moet word om die wat aan Hom
behoort in Hom te verbind, sodat hulle so vervul sal wees van sy liefde dat hulle van
hulself sal erken: "Ek is 'n arm sondaar, maar ek het kwytskelding van my sondes in sy
bloed! Ek is die dood skuldig, maar ek het die ewige lewe in sy lewe deur die Heilige
Gees; en my broeder daar is die verloste van my Here." So werk die Gees, sodat alle
hoogmoed en alle eieliefde in elkeen verbreek mag word en ons eendragtig, met
tersydestelling van alle eieliefde, alle twis en alle gekyf, so gesind mag wees jeens
mekaar soos ons Here jeens ons.
Vraag 372: Wil die Here dan hierdie gesindheid juis deur die Nagmaal te
voorskyn roep?
Antwoord: Ja, want daarom het Hy ons sy liggaam en sy bloed in die uiterlike vorm
van die brood en die beker laat toekom, sodat sy Gees in ons sou wees, ons mekaar as
been van sy gebeente en vlees van sy vlees sou beskou, en ook ons lewens vir mekaar
sou aflê, soos Hy dit vir ons verdoemenswaardige mense gedoen het.
Efesiërs 5:30: Want ons is lede van sy liggaam, van sy vlees en van sy gebeente.
1 Johannes 3:16: Daaraan het ons die liefde geken, dat Hy sy lewe vir ons afgelê het en
ons moet ook die lewe vir die broeders aflê.
Vraag 373: Waar moet 'n mens die Nagmaal hou?
Antwoord: In en met die gemeente.

Vraag 374: Wat bewerkstellig die Heilige Gees met die troos van die heilsgoedere
in die gemeente van God?
Antwoord: Dat, terwyl ons hierdie heilsgoedere as waaragtig beskou, sonder om ons
aan die sigbare of teenstrydige te steur, ons gemeenskap met die Vader en die Seun in
die Gees onderhou word, waartoe die Gees ons ook die genade van die gebed verleen.
Vraag 375: Hoe moet ons bid?
Antwoord: In die Naam van Jesus Christus.
Johannes 16:23 en 24: Voorwaar voorwaar Ek sê vir julle: as julle die Vader iets sal bid
in my Naam, dan sal Hy dit vir julle gee. Tot dusver het julle niks gebid in my Naam nie;
bid, en julle sal ontvang, sodat julle blydskap volkome mag wees.
Vraag 376: Wat beteken dit?
Antwoord: Ons Here het ons daarvan verseker dat ons in God 'n genadige Vader het
en dat Hy alles vir ons verwerf het; derhalwe moet ons nou ook voortdurend sy Woord
so nader.
Vraag 377: Vir wat mag ons bid?
Antwoord: Vir alles wat ons nodig het, al lyk dit vir ons hoe onbeduidend.
Vraag 378: Sal God dan ons gebed hoor?
Antwoord: Hemel en aarde sal eerder vergaan as dat God nie die gebed van
noodlydendes sou hoor nie. Ons moet net aanhou, terwyl ons steun op sy beloftes. En
as dit nie gebeur soos ons gebid het nie - God doen altyd bo bid en verstaan en is ook
wonderlik verrassend met sy hulp.
Vraag 379: Wat sê die apostel Paulus van die gebed by alle gevoel van ons
ellende?
Antwoord: "Die Gees neem ons swakhede aan, want ons weet nie wat ons moet bid,
of hoe dit behoort te wees nie; maar dieselfde Gees tree vir ons in met onuitspreeklike
versugtinge." Rom. 8:26.

Vraag 380: Gee my alle gebede in een!
Antwoord: Ons Here het so gespreek: "Wanneer julle bid, bid so: 'Ons Vader in die
hemele, laat u Naam geheilig word, laat u koninkryk kom, laat u wil geskied op die
aarde soos in die hemel; gee aan ons vandag ons daaglikse brood; vergeef ons ons
skulde, soos ook ons ons skuldenare vergewe. En lei ons nie in versoeking nie, maar
verlos ons van die bose. Want aan u behoort die koninkryk en die krag en die
heerlikheid in ewigheid. Amen.'"
Vraag 381: Wat beteken die aanhef: "Ons Vader"?
Antwoord: Omdat U ons genadige, getroue Vader wil wees deur Jesus Christus, gee
U ons, arme sondaars, blydskap om ons in al ons ellende te rig op U en aan u genade
nie te twyfel nie; hoe verlate ons andersins ook al in hierdie wêreld is, het ons U tog!
Met U moet alles goed afloop! Want U is tog "Vader", en met U wil ons tevrede wees,
want U is immers "ons s'n" en algenoegsaam.
Vraag 382: Wat beteken "in die hemele"?
Antwoord: Ofskoon U nie gesien word nie, is U tog as ons Vader waaragtig daar en
wil U die hemel wyd oopmaak, sodat ons dit nie op aarde, by die sigbare dinge, by die
skepsel, by die afbeelding, by die duiwel, of by die tydelike genot van die sonde soek
nie; want volgens u mag kan U immers alles doen wat U wil en beloof het, en volgens
u vaderlike goedheid wil U slegs ons redding van alle kwaad, van duiwel, dood, sonde
en wêreld.
Vraag 383: Hoe het ons Here aan die kruis God aangeroep?
Antwoord: Vader!
Vraag 384: Wat beteken die bede "Laat u Naam geheilig word"?
Antwoord: Laat dit verby wees met ons naam, sodat ons glad nie vra na ons of na
ander mense se naam, mag en gesag buiten of naas U nie, maar laat ons dit van onsself
beken dat ons naam "mens, sondaar" is en van U beken dat U 'n liewe, genadige Vader
is, baie groot van ontferming, goedheid en trou. Gee, liewe Vader, dat ons naam
"sondaar" mag opgaan in die naam "Ontfermer" en ons dus ingebind sal wees in die
bondeltjie van die lewendes, opgeskryf in u stamboek en geslagsregister.

Psalm 115:1: Nie aan ons nie, o Here, nie aan ons nie, maar aan u Naam gee eer, om u
genade en waarheid ontwil.
Vraag 385: Hoe lui die daarmee ooreenstemmende woord aan die kruis?
Antwoord: In u hande wil ek my Gees oorgee. Luk. 23:46; Ps. 31:6.
Vraag 386: Wat beteken die bede "Laat u koninkryk kom"?
Antwoord: Laat dit verby wees met my ryk, met my wil en wandel! Liewe hemelse
Vader, laat dit nie slaag soos ek dit graag wil doen nie! Laat alleenlik u genade regeer,
dan sal dit goed gaan.
Vraag 387: Watter woord het ons Here in ooreenstemming met hierdie bede aan
die kruis gespreek?
Antwoord: "Voorwaar, Ek sê vir jou: Vandag sal jy met My in die paradys wees."
Luk. 23:43.
Vraag 388: Wat beteken die bede "Laat u wil geskied op aarde soos in die
hemel"?
Antwoord: Ten eerste: Laat dit verby wees met my wil! Nie wat ek wil nie, maar wat
U wil! Ek het tog geen begrip daarvan hoe U regeer en hoe u weë is nie; en ek beskou
voortdurend dit as u ryk wat nie u ryk is nie, totdat die uiteinde my beskaam; want die
berekening van die vlees en u raad, waarvolgens U alles so heerlik vir ons laat uitkom,
is heeltemal in stryd met mekaar.
Ten tweede: Omdat dit in u hemel, o getroue en waaragtige Vader, so goed gaan, waar
'n duisend miriades engele U tog onmiddellik gehoorsaam,van wie 'n enkele meer
vermag as duisend maal duisend sterflike aardbewoners - so is U immers ook God op
aarde, om vir my die weg te berei, sodat ek u bevele bewaar.
Vraag 389: Watter woord het ons Here in ooreenstemming met hierdie bede aan
die kruis gespreek?
Antwoord: Vir sy moeder het Jesus gesê: "Vrou, kyk dit is jou seun"; en vir Johannes:
"Kyk, dit is jou moeder". Joh. 19:26 en 27.

Vraag 390: Wat beteken die bede "Gee ons vandag ons daaglikse brood"?
Antwoord: Wil U tog vir die liggaam wat behoefte aan ete, onderdak en kleding het,
vir die onderhoud van ons en ons geliefdes in hierdie bose wêreld, sorg dra! Maak ons
tevrede met dit wat tans aanwesig is! En omdat U tog ons liewe Vader is, gee ons na u
genadige welbehae; U weet wel waarvandaan U dit ons kan laat toekom, ook is voor
U geen onderskeid tussen groot en klein nie, al die silwer en goud is U s'n, U is tog
Here van die hele wêreld, U verstaan om koninklik te verras en te help! Help ons slegs
om daarby te bly dat die mens nie van brood alleen lewe nie, maar van elke Woord
wat uit u mond uitgaan Matt. 4:4; Deut. 8:3.
Vraag 391: Watter woord het ons Here in ooreenstemming met hierdie bede aan
die kruis gespreek?
Antwoord: "Ek is dors!" Joh. 19:28.
Vraag 392: Wat beteken die bede "Vergeef ons ons skulde, soos ons ook ons
skuldenare vergewe"?
Antwoord: Wanneer ons, arme sondaars, ons naaste graag die leed wat hy ons
aangedoen het kwytskeld omdat dit hom berou en ons dit hom nie toereken nie,
hoeveel te meer sal U, groot en regverdige Vader, ons ook al ons oortredinge
kwytskeld, omdat dit ons van harte berou dat ons dit begaan het.
Vraag 393: Waarop berus die liefde tot ons vyande?
Antwoord: Op die erkenning van ons eie vyandskap teen die genade en op die
bewustheid dat dit ons verplig om veral deur ons optrede die waarheid te handhaaf dat
God alleen regverdig, heilig en goed is, want alle vyandige gedrag teen die waarheid
spruit tog daaruit voort dat die mens die heiligende en gelukbringende aard van
selfverloëning nog nie ken nie, dat hy daarenteen homself en die ongeregtigheid
handhaaf en nie die waarheid van Christus wil handhaaf nie 161 .
Vraag 394: Hoe het die Here, in ooreenstemming met hierdie bede, aan die kruis
gebid?
Antwoord: Vader, vergeef hulle, want hulle weet nie wat hulle doen nie. Luk. 23:34.
161 "und es der Wahrheit Christi abgewinnen soll"

Vraag 395: Wat beteken die bede "Lei ons nie in versoeking nie?
Antwoord: U, getroue, regverdige en geduldige Vader, bewys ons hierdie genade dat
U voortdurend met ons handel na u wil, ons op u weg hou, en ons nie oorlaat aan ons
beterweterigheid nie, maar hou ons in die vrees van u Naam en lei ons deur die geloof;
want sou ons aan onsself oorgelaat wees, dan sou ons onsself en alle ander spoedig in
die verderf stort.
Vraag 396: Wat het ons Here, in ooreenstemming met hierdie bede, aan die kruis
uitgeroep?
Antwoord: "My God, my God, waarom het U My verlaat?" Matt. 27:46; Ps. 22:2.
Vraag 397: Wat beteken "Verlos ons van die bose"?
Antwoord: Solank ons in hierdie lewe is, sal die duiwel nie ophou om deur hemelse
en helse voorstellings en verdagmakings op ons in te werk nie, sodat ons nie sou
volbring wat geregtigheid voor U is nie. Bewaar ons daarvan, genadige Vader.
Verbreek U al sy strikke en verydel sy lis.
Vraag 398: Watter woord het ons Here, in ooreenstemming met hierdie bede,
aan die kruis uitgeroep?
Antwoord: "Dit is volbring!" Joh. 19:30.
Vraag 399: Wat beteken "Want aan U behoort die koninkryk en die krag en die
heerlikheid"?
Antwoord: Dat nóg ons, nóg die duiwel, nóg alles wat vlees heet, sal regeer, maar U
alleen; ook is daar niks, nóg in die hemel, nóg op die aarde, nóg in die hel, wat mag
sou hê nie, en in ons is glad nie krag nie. Maar alles vermag niks teen U en ons nie, o
ons Vader en almagtige Skepper van alle dinge wat alleen wonders doen wat nie getel
kan word nie. Daarom sal U alleen die eer ontvang dat U alles herstel het, soos U alles
wat U is, vir ons wil wees.
Vraag 400: Wat beteken die woordjie "amen"?
Antwoord: So is dit sekerlik waar en ek het verhoring! 1 Joh. 5:15.

Vraag 401: Hoe het ons Here in sy laaste woord aan die kruis God aangeroep?
Antwoord: "Vader!"
Vraag 402: Wat kan jy nog meer van die gebed sê?
Antwoord: Ons verkry op ons gebed 'n oorvloedige vervulling van alle beloftes van
God, sodat die geloof nie van ons geroof word nie, om te volhard in 'n wandel wat vir
Christus Jesus welbehaaglik en voor Hom alleen heilig is.
Vraag 403: Wat sal die einde van alle sigbare dinge wees?
Antwoord: Dit sal deur vuur vergaan.
2 Petrus 3:11 en 12: Terwyl alles dan moet vergaan, hoe moet julle vaardig wees met
heilige wandel en godsalige wese, sodat julle wag vir [voorbereid is op - A.H.B.] en julle
haas na die toekoms [aanbreek - A.H.B.] van die dag van die Here waarop die hemel deur
vuur sal vergaan, en die elemente deur hitte gesmelt sal word?
Vraag 404: Wat sal die einde van die goddeloses wees?
Antwoord: 'n Ewige verstotenheid van die aangesig van God en van die lig van sy
troos.
Vraag 405: Wat is "goddeloses"?
Antwoord: Diegene wat losbandigheid en fees met mekaar wil verenig.
Vraag 406: Wat sal die einde van alle dinge voorafgaan?
Antwoord: Die wêreldoordeel.
Vraag 407: Wie sal dit hou?
Antwoord: Jesus Christus ons Here met die engele van sy mag.
2 Tessalonisense 1:7: Maar vir julle wat droefheid ly, rus met ons, wanneer die Here
Jesus geopenbaar sal word uit die hemel saam met die engele van sy krag.

Vraag 408: Wie sal vir ewig verdoem word?
Antwoord: Diegene wat nie die wil van die Vader gedoen het nie, maar die woord
van Christus ongehoorsaam was; wat vervolgens hulle regverdige broeder en hulle
regverdige suster geterg en hulle daarvan nie bekeer het nie.
Vraag 409: Wat sal op die dag egter eerste geskied?
Antwoord: Christus sal die dode opwek, soos die profeet Jesaja gesê het: "Ook my
dooie liggaam sal lewe." Jesaja 26:19 vergelyk met Daniël 12:12 en 13: "En vele van
die wat in die stof van die aarde slaap, sal ontwaak, sommige tot die ewige lewe, en
ander tot ewige smaad en skande." "Maar jy, Daniël, gaan heen tot die einde kom, en
rus, sodat jy sal opstaan in jou deel aan die einde van die dae."
Job 19:25-27: Maar ek weet dat my Verlosser lewe, en Hy sal my daarna uit die aarde
opwek en my daarna met hierdie huid omgewe en ek sal in my vlees God sien. Die Een wat
ek sal sien en my oë sal Hom aanskou en geen vreemdeling nie.
Vraag 410: Wat nog meer?
Antwoord: Die Here sal ons tegemoet kom met almal wat in Hom ontslaap het.
1 Tessalonisense 4:14: Want soos ons glo dat Jesus gesterf het en opgestaan het, so sal
God ook diegene wat ontslaap het, deur Jesus met Hom lei.
Vraag 411: Is jy van jou saligheid verseker?
Antwoord: Die Gees getuig met my gees dat ek kind is, en indien kind, dan ook
erfgenaam, 'n erfgenaam van God en mede-erfgenaam van Christus, my getroue
Herder, wat my ook nie sal verlaat in die donker doodsdal nie. "Want die wat Hy
daartoe bestem het, dié het Hy ook geroep, en dié wat Hy geroep het, dié het Hy ook
regverdig gemaak, en dié wat Hy regverdig gemaak het, dié het Hy ook heerlik
gemaak." Rom. 8:16; Ps. 23:4; Rom. 8:30.
Vraag 412: Waarin bestaan die ewige saligheid?
Antwoord: Die apostel Johannes beskryf dit soos volg: "My geliefdes, ons is nou
kinders van God, en dit is nog nie geopenbaar wat ons sal wees nie. Maar ons weet dat

as Hy geopenbaar sal word, ons aan Hom gelyk sal word; want ons sal Hom sien soos
Hy is." 1 Joh. 3:2.
Vraag 413: Waaraan het ons, solank ons nog hier in hierdie jammerdal is, die
meeste behoefte?
Antwoord: Dat die genade met ons sal wees om by hierdie belydenis vertroos en met
vreugde te volhard: dat ons hemelse Koning en Here ons met Hom gekroon het op die
dag van sy bruilof met ons, sy gemeente.
Vraag 414: Wat is sy trooswoord?
Antwoord: "Vrees nie, klein kuddetjie; dit is julle Vader se welbehae om julle die
koninkryk te gee." Luk. 12:32.
Vraag 415: Wat is jou vurige gebed?
Antwoord: "Ja, kom Here Jesus! Amen." Op. 22:20.

A
Register van die Name wat aan ons Here in die Skrif gegee word
Aangesig van God (Eks. 33:14-15;·Deut. 4:37)
Adam, die laaste (1 Kor. 15:45)
Afskynsel van die heerlikheid (Heb. 1:3)
Allerheiligste (Dan. l9:24)
Alles in almal (Kol. 3:11)
Almagtige (Op. 1:8)
Alfa en Omega (Op. 1:8)
Apostel van ons belydenis (Heb. 3:1)
Ark van die Verbond (Op. 11:19)
Arm van die Here (Jes. 52:10; Jes. 53:1)
Arts (Eks. 15:26)
B
Beeld van die onsienlike God (Kol. 1:15; Heb. 1:3)
Begin van die skepping van God (Op. 3:14)
Begin en Einde (Op. 1:8)
Behouer van alle mense (1 Tim. 4:10)
Bevryder (Ps. 40:18)
Bewaarder (Ps. 121:5)
Bewaarder van Israel (Ps. 121:4)
Besitter van alle nasies (Ps. 82:8)
Bloedbruidegom (Eks. 4:26)

Bode van God (Jes. 42:19)
Borg van 'n beter verbond (Heb. 7:22)
Boumeester van die stad van God (Heb. 11:10)
Broeder van ons (Joh. 20:17; Ps. 22:23; Heb. 2:11-12)
Brood van die lewe (Joh. 6:35)
Bruidegom (Joh. 3:29)
Burg (2 Sam. 22:2; Ps. 18:3)
C
Christus, d.i. Gesalfde (Ps. 2:2; Ps. 84:10; Ps. 89:52)
D
Dawid (Eseg. 37:24)
Dawid (die Koning) (Hos. 3:5)
Deel en erfenis (van ons) (Num. 18:20)
Deel van my (ons) erfenis (Ps. 16:5)
Deur van die skape (Joh. 10:7)
Deurbreker (Miga 2:13)
Dou (van Israel) (Hos. 14:6)
E
Eniggeborene van die Vader (Joh. 1:14)
Eerste en laaste (Jes. 41:4; Jes. 44:6)
Eersgeborene van alle skepsele (Kol. 1:15)
Eersgeborene onder vele broeders (Rom. 8:29)
Eersgeborene uit die dood (Kol. 1:18; Op. 1:5)

Einde van die Wet (Rom. 10:4)
Emmanuel (Jes. 7:14; Matt. 1:23)
Engel (die) (Hos. 12:5)
Engel van die verbond (Mal. 3:1)
Engel van God (Gen. 48:16)
Erekoning (Ps. 24:7 en 8)
F
Fontein van heil (Jes. 12:3)
Fontein teen die sonde (Sag. 13:1)
Formeerder van alles (Jer. 10:16)
Fondament (1 Kor. 3:11)
Fondamentklip in Sion (Jes. 28:16; vgl. 1 Kor. 3:11)
Fontein van lewende water (Jer. 2:13 en 17:13)
G
Gawe van God (Joh. 4:10)
Gekruisigde (die) (Matt. 28:5)
Geliefde (Ef. 1:6)
Geslag van Dawid (Op. 22:16)
Gesalfde (2 Sam. 23:1; Ps. 2:2)
Getuie (getroue en waaragtige) (Op. 3:14)
God (Gen. 32:28; Deut. 10:21; Joh. 20:28)
God (wat bo alles geprys moet word) (Rom. 9:5)
God van blydskap (Ps. 43:4)

God van heerlikheid (Hand. 7:2)
God van heil (Ps. 27:9)
God en Saligmaker (ons groot) (Tit. 2:13)
God (sterke) (Jes. 9:5)
God met ons (Matt. 1:23)
Goël (Verlosser) (Job 19:25)
H
Here (Mal. 3:1; Joh. 21:7)
Here van die heerlikheid (1 Kor. 2:8)
Here van die here (1 Tim. 6:15; Op. 17:14 en 19:16)
Heere Jesus Christus (Hand. 16:31)
Here van almal (Hand. 10:36; Rom. 10:12)
Here van dode en lewendes (Rom. 14:9)
Here uit die hemel (1 Kor. 15:47)
Heerser (Num. 24:19; Jer. 30:21)
Heerser (regverdige) (2 Sam. 23:3)
Heil (Ps. 27:1; Ps. 38:23)
Heiland (Hos. 13:4; Sag. 9:9)
Heilige (die) (Ps. 16:10; Op. 3:7)
Heilige van God (Mark. 1:24)
Heilige van Israel (Jes. 12:6)
Held (Ps. 45:4)
Helper (Heb. 13:6)

Herder (1 Pet. 2:25; Ps. 23:1)
Herder (die goeie) (Joh. 10:17)
Herder van die skape (die groot) (Heb. 13:20)
Herder (owerste) (1 Pet. 5:4)
Hoeksteen van die gemeente (Ef. 2:20)
Hoof van die gemeente (Ef. 5:23; vgl. Hos. 1:11)
Hoëpriester (Heb. 2:17; Heb. 4:15; Heb. 6:20)
Hoop (Spr. 3:26)
Horing van heil (2 Sam. 22:3; Ps. 18:3; Luk. 1:69)
Hulp (Ps. 27:9; Ps. 40:18; Ps. 63:8)
I
Immanuel (Jes. 7:14; Matt. 1:23)
Is (wat is, wat was en wat sal kom) (Op. 1:8; Joh. 3:13)
Is (wat in die hemele is) (Joh. 3:13)
K
Kenner van harte (Hand. 1:24)
Kind (Jes. 9:5)
Kind (God se heilige) (Hand. 4:27)
Kneg (my) (Jes. 53:11)
Kneg van die Here (Jes. 42:1)
Kom (wat sal kom) (Matt. 11:3; Heb. 10:37; Op. 1:4)
Koning (Sag. 9:9)
Koning van geregtigheid (Heb. 7:2)

Koning van die heiliges (Op. 15:3)
Koning van die konings (1 Tim. 6:15; Op. 17:14)
Krag (van die lewe) (Ps. 27:1)
Kunstenaar (Spr. 8:30)
L
Lam (Op. 12:11; Op. 14:4)
Lam van God (Joh. 1:29)
Lamp (Op. 21:23; 2 Sam. 22:29)
Leraar (Joh. 3:2)
Leeu uit die stam van Juda (Op. 5:5)
Leidsman van ons saligheid (owerste) (Heb. 2:10)
Leidsman en Voleinder van die geloof (owerste) (Heb. 12:2)
Lewe (Joh. 11:25; Joh. 14:6)
Lewende (Luk. 24:5; Op. 1:18)
Lig (Ps. 27:1)
Lig van die heidene (Jes. 49:6)
Lig van die mense (Joh. 1:4)
Lig van die wêreld (Joh. 8:12)
Liefste (sewentien maal in Hooglied)
Lof (Deut. 10:21)
Loon (Gen. 15:1)
M
Magtige (die alleen) (1 Tim. 6:15)

Magtige van Jakob (Gen. 49:24; Ps. 132:2 en 5)
Magtig om te verlos (Jes. 63:1)
Maker (Hos. 8:14)
Man (my) (Hos. 2:15)
Meester (Matt. 23:8)
Meester en Here (Joh. 13:13)
Mens Christus Jesus (1 Tim. 2:5)
Mensehoeder (Job 7:20)
Messias (Joh. 4:25)
Messias, die Vors (Dan. 9:25)
Middelaar van God en die mense (1 Tim. 2:5)
Middelaar van die nuwe verbond (Heb. 9:15; Heb. 12:24)
Môrester (Op. 22:16)
N
Nasarener (Matt. 2:23)
O
Ontfermer (Jes. 49:10; Jak. 5:11)
Opgang uit die hoogte (Luk. 1:78)
Opstanding (Joh. 11:25)
Opsiener van ons siele (1 Pet. 2:25)
Owerste van die konings van die aarde (Op. 1:5)
P
Pestilensie van die hel (Hos. 13:14)

Priester in ewigheid (Ps. 110:4; Heb. 5:6)
Priester oor die huis van God (groot) (Heb. 10:21)
Profeet (Deut. 18:15; Luk. 7:16)
R
Raad (Jes. 9:5)
Rabbi (Mark. 9:5)
Regter (Jak. 5:9)
Regter van die ganse aarde (Gen. 18:25)
Regter van lewende en dode (1 Pet. 4:5)
Regverdige (2 Sam. 23:3; Jes. 53:11; Sag. 9:9)
Roem (ons) (Deut. 10:21)
Roepende (Rom. 9:11)
Rots (2 Sam. 22:3; Ps. 18:3)
Rotssteen (Ps. 19:15)
Rotssteen van heil en sterkte (Deut. 32:15; Ps. 95:1; Jes. 17:10)
Rotssteen van Israel (2 Sam. 23:3)
S
Saad van Abraham (Gal. 3:16)
Saad van die vrou (Gen. 3:15)
Salige (1 Tim. 6:15)
Saligheid (Job 13:16)
Saligmaker van die wêreld (Messias) (Joh. 4:25)
Septer in Israel (Num. 24:17)

Seun (Ps. 2:7 en 12; Jes. 9:5)
Seun van Dawid (Matt. 9:27)
Seun van die Allerhoogste (Luk. 1:32)
Seun van die geseënde God (Mark. 14:61)
Seun van die lewende God (Matt. 14:61)
Seun van die mens (Ps. 8:5; Joh. 5:27)
Skaduwee (Ps. 121:5; Jes. 25:4)
Skat van Jakob (Jer. 10:16)
Skild (Gen. 15:1; 2 Sam. 22:3; Ps. 18:3; Ps. 84:12)
Skoonste onder die mensekinders (Ps. 45:3)
Sleuteldraer van die hel en van die dood (Op. 1:18)
Smelter van die kinders van Levi (Mal. 3:3)
Son (Ps. 84:12)
Son van geregtigheid (Mal. 4:2)
Sonde (ons) (2 Kor. 5:21)
Spruit (Sag. 6:12)
Spruit van die Here (Jes. 4:2)
Spruit van geregtigheid (Jer. 33:15)
Steen wat die bouers verwerp het (Ps. 118:22; Matt. 21:42; Mark. 12:10; Luk. 20:17;1
Pet. 2:7)
Steen wat deur die bouers verag is (Hand. 4:11)
Steenrots (2 Sam. 22:2; Ps. 18:3)
Steenrots (geestelike) (1 Kor. 10:4)

Steenrots van ons toevlug (Ps. 94:22)
Stem van die Here (Ps. 29:3; Miga 6:9)
Ster uit Jakob (Num. 24:17)
Sterke God (Jes. 9:5)
Sterkte (ons) (Ps. 18:2; Ps. 122:20; Ps. 46:2; Ps. 52:9; Jes. 25:4)
Sterkte van die kinders van Israels (Joël 3:16)
T
Tempel (Op. 21:22)
Toevlug (2 Sam. 22:3; Ps. 46:2; Ps. 91:2; Jes. 25:4)
Toring (sterk) (Spr. 18:10)
U
Uithelper (2 Sam. 22:2; Ps. 18:3)
Uitverkorene van God (Ps. 89:20; Jes. 42:1)
V
Vader (ewige) (Jes. 9:5)
Vader van vele volke (Gen. 17:5)
Verberging (Ps. 32:7)
Verlosser (2 Sam. 22:3; Job. 19:25; Ps. 19:15; Jes. 41:14)
Verlosser in tyd van benoudheid (Jer. 14:8)
Vertrek (hoë) (2 Sam. 22:3; Ps. 18:3; Ps. 94:22)
Vertroosting van Israel (Luk. 2:25)
Verwagting van Israel (Jer. 14:8; Jer. 17:13)
Versoening (Rom. 3:25)

Versoening vir ons sondes (1 Joh. 2:2)
Vloek voor ons (Gal. 3:13)
Vors (Dan. 9:25)
Vors van die lewendes (Hand. 3:15)
Vors van die leërskare van die Here (Jos. 5:14 en 15)
Vrede (ons) (Ef. 2:14)
Vredevors (Jes. 9:5)
Vrug van die aarde (Jes. 4:2)
W
Waaragtige (Op. 3:7)
Waarheid (die) (Joh. 14:6)
Wagter van Israel (Ps. 121:4)
Wat is en Wat was en Wat kom (Op. 1:8)
Wat in die hemel is (synde) (Joh. 3:13)
Weg (Joh. 14:6)
Wens van alle heidene (Hag. 2:8)
Wonderlik (Jes. 9:5)
Woord van God (die) (Joh. 1:1; 1 Joh 5:7)
Woord van God (Op. 19:13)
Woord wat vlees geword het (Joh. 1:14)
Wurm en geen man nie (Ps. 22:7)
Wortel van Dawid (Op. 5:5 en 22:16)
Wynstok (Joh. 15:5)

Wysheid (Spr. 8:1; 1 Kor. l:30)
Wysheid (opperste) (Spr. 1:20 en 9:l)
Y
Yweraar (Eks. 34:14)
Die "Amen" (Op. 3:14)

SLEUTELWOORDE
Kohlbrugge; Christologie; werk van Christus; Persoon van Christus; Subjektivisme;
vernedering van Christus; verhoging van Christus; geboorte; getuienis; kruis;
opstanding; hemelvaart; inbesitneming van die koninkryk.