GLAIRLIEU - Canons Regular Blog

KRON
GLAIRLIEU
>SCHRIFT OE
MIEDENI
DEN C. I1-
de Li
Dal
NENVEERTIGSTE
JAAR.G:ANG
CLAIRLIEU — ACHEL

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS VAN DE KRUISHEREN
EENENVEERTIGSTE
198 3
JAARGANG
CLAIRLIEU — ACHEL

- i.
C. van Dal, Kruisheer
1913-1982

IN MEMORIAM CORNELIS
PETRUS HENRICUS VAN DAL
Geboren 13-7-1913 te VVijmen; college H. Kruis te Uden 1925-1931 ; noviciaat
Neeritter 1931-1932; professie 28-8-1932; filosofie te Zoeterwoude 1932-1934;
theologte te Sim-Agatha 1934-1938; priesterwijding te Gemert 18-7-1937; leraar
te Uden 1938; Java OIndonesie) 1938-1948; Diest 1949-1951; Neeritter 1951-
1959 ; Bolnes-Ridderkerk 1959-1962 ; Amersfoort 1962-1983 ; Gouden jubilaris 1982.
Op 12 januari 1983 stierf te Amersfoort na een lange en pijnlijke
ziekte Pater Kees van Dal. Sinds het jaar 1954 was hij lid
van de geschiedkundige kring ,,Clairlieu" en bezocht hij trouw de
jaarlijkse vergaderingen.
Toen hij in het jaar 1978 als aalmoezenier bij de inrichtingen
van justitie in Amersfoort en Den Dolder afscheid genomen had,
zei hij mij : ,,Ik heb altijd graag de geschiedenis van onze orde
bestudeerd. Ik heb in het bijzonder naar de spiritualiteit, naar de
inhoud van het geestelijk leven van onze orde in de loop der
eeuwen gezocht. De beste bronnen voor dit onderzoek waren voor
mij de geschriften van de Kruisheren zelf. Ik heb me altijd de
vraag gesteld : wat hebben mijn medebroeders, de Kruisheren in de
Middeleeuwen en daarna, over hun eigen geestelijk leven geschreven.
Ik heb dikwijls, reeds als frater in Sint-Agatha, hun
geschriften ter hand genomen en daarin gelezen. In mijn later
priesterleven heb ik daarvoor door allerlei ander werk te weinig
tijd gehad, en voor grondige studie is veel tijd nodig. Ik hoop,
dat Onze Lieve Heer me nog enige jaren geeft, om weer opnieuw
dit onderzoek te kunnen voortzetten en de resultaten daarvan te
kunnen publiceren : Onze Lieve Heer heeft hem maar weinige
jaren meer gegeven.
Confrater Kees van Dal gaf in deze enkele zinnen zijn werk
voor de studie van de geschiedenis van de Kruisherenorde kort
weer. In dat bronnenonderzoek, dat hij deed, ligt zijn grote verdienste
voor de ordesgeschiedenis.

4 IN MEMORIAM CORNELIS PETRUS HENRICUS VAN DAL
Pater van Dal heeft zijn hele leven lang een voorkeur voor het
vak geschiedenis gehad. Hij heeft het heel zijn priesterleven lang
betreurd, dat hij niet in de gelegenheid gesteld werd, zich aan
een universiteit of elders in dit vak te bekwamen. Of hij zich
inderdaad, als men hem die gelegeriheid geboden had, ook steeds
op dit vak had kunnen concentreren, meen ik van niet. Kees van
Dal was toch ook weer een priester, die zich om het wel en wee
van de medemensen wilde bekommeren. Hij wilde toch graag in
de zielzorg staan en priesterlijke arbeid verrichten. Ik vermoed,
dat hij van de andere kant ook weer blij is geweest, dat hem niet
het offer gevraagd of opgelegd werd, in een school onderricht te
geven en/of zich in een studeerkamer terug te trekken. Wil men
een historisch onderzoek verrichten, dan moet men niet alleen in
de archieven duiken, maar ook heel wat boeken en tijdschriftartike-
len doorlezen. Pater van Dal kon zo'n soms taaie arbeid niet aan.
Daarvan was hij zich ook bewust .Daarom had hij zich bij de
studie van de geschiedenis van de orde beperkingen opgelegd. Hij
wilde de spiritualiteit van de orde leren kennen en deze spirituali-
teit in de geschriften van de Kruisheren uit vroegere eeuwen zoe-
ken. Hij heeft zich daaraan ook gehouden, en heeft zich zo een
rijke kennis van de spiritualiteit van de orde verworven, een kennis,
die hij niet alleen in een aantal artikelen heeft uitgedragen, maar
dikwijls ook in zijn preken en conferenties voor zijn confraters, of
zo maar in een preek op zondag.
Men kan in zijn leven drie perioden onderscheiden, waarin hij
meer tijd gehad heeft om zich intensief met de ordesgeschiedenis
bezig te houden : 1. als frater in Sint-Agatha, 1934-1938, 2. als
professor in de ordesgeschiedenis te Neeritter, 1951-1959, 3. als
gepensioneerde in Amersfoort, 1978-1983.
In de eerste periode te Sint-Agatha nam hij samen met confrater
H. Reichert het initiatief een tijdschrift voor de ordesgeschiedenis
uit te geven. Het doel van het tijdschrift was, meer kennis omtrent
de geschiedenis van de orde te vergaren en daardoor meer liefde
voor de orde te wekken. Het kreeg de titel: Cruciferana. In de
tijd, dat frater van Dal de redactie voerde, dacht men er nog niet
aan, zo'n tijdschrift te laten drukken. Men typte het. Het aantal
exemplaren was zeer gering, hoefde ook niet groot te zijn, daar

IN MEMORIAM CORNELIS PETRUS HENRICUS VAN DAL 5
het alleen voor de fraters theologanten in het klooster Sint-Agatha
bestemd was. Frater van Dal zorgde in die drie en een half jaar
zelf voor de tekst van zes nummers ; vijf werden er nog tijdens
zijn verblijf in Sint-Agatha uitgegeven, en een toen hij reeds in
Indonesie was. Hij had toen al een speciale voorkeur voor het
werk van een middeleeuwse Kruisheer, n.l. Vestis nuptialis van
Petrus Pincharius, eens prior van Hoei en generaal van de orde.
Later zal hij over deze prior-generaal en zijn werk nog meermalen
publiceren.
Enkele maanden voor zijn pries terwij ding voltooide hij een werk
van ruim honderd pagina's. Jammer genoeg heeft hij het nooit
uitgegeven. Eerst de laatste jaren van zijn leven dacht hij er over,
dit jeugdwerk toch nog te laten drukken. De titel luidt: Het
Kruisbroedersbrevier en -Koorgebed tot 1856. Toendertijd droeg
hij het boek op aan Henricus Woutzn Verheyen,een prior van
Sint-Agatha, voor wie hij een heilige verering had.
In de inleiding tot dit werk schreef hij, dat hij hoopte dat men hierin iets zou
kunnen vinden, waarop men later zou kunnen voortbouwen. In de tijd, dat hij
te Neeritter verbleef (1951-1959), en tijd had zijn jeugdwerk door te lezen, te
veranderen en aan te vullen, heeft hij het toch niet durven uitgeven, waarschijnlijk
omdat men in en buiten de orde aan de betekenis van het brevier- en koorgebed
hoe langer hoe meer twijfelde. Eerst enkele jaren voor zijn dood heeft hij het
weer te voorschijn gehaald, omdat hij ervoer, dat men die twijfels te boven gekomen
was. Men zal in de toekomst pater van Dal zeer dankbaar zijn, dat hij
reeds als frater in Sint-Agatha het initiatief nam over het Brevier en het koor
gebed der Kruisheren zo veel gegevens te verzamelen. Het materiaal had hij weer
gezocht in de geschriften van Kruisheren van vroeger, de definities van generale
en provinciale kapittels, in visitatie-relicten, in Vestis Nuptialis van Petrus Pincha
rius, in Lucerna splendens van Godefridus van Lith, Kruisheer te Venlo, uit een
ordinarium van Sint-Agatha en uit oude Kruisherenbreviers. Het werk is dan ook
meer een verzameling van Latijnse teksten geworden. Zijn doel was te laten zien,
dat ,,het koorgebed bij de Kruisbroeders niet alleen een voornaam punt in hun
kloosterleven en dagorde uitmaakte, maar steeds als hoofdzaak daarvan was
beschouwd". In het eerste hoofdstuk toonde hij aan, dat de Kruisheren vanaf hun
ontstaan reguliere kanunniken zijn geweest en hoe ernstig zij in de loop der
eeuwen hun verplichting tot het koorgebed hebben opgevat. Wat schreven de
statuten in de middeleeuwen en in de 17e en 18e eeuw betreffende het koor
gebed voor ? Het resultaat van dit onderzoek beschreef frater van Dal in het tweede
hoofdstuk. In het derde hoofdstuk gaf hij een uiteenzetting aver de ontwikkeling
van het Kruisherenbrevier tot het romeins brevier. Het vierde hoofdstuk gaf hij de
titel : ,,Verschillende ceremonies en bijzonderheden van de orde". Daar behandelde
hij achter elkaar : 1. priorale feesten, 2. het Maria-officie, 3. het H. Kruis-officie,
4. het mandatum, 5. de receptione magistri generalis, 6. de processione cum salve
regina, 7. in coena Domini ad Laudes, 8. de itinerancium precibus consuetis,
9. de disciplinis recipiendis.

6 IN MEMORIAM CORNELIS PETRUS HENRICUS VAN DAL
In het jaar 1938 werd de geschiedenisleraar van het college van
het H. Kruis te Uden ziek en het zag er naar uit, dat hij een half
jaar niet in staat zou zijn, zijn geschiedenislessen te geven. Men
zocht naar een vervanger. Dat werd pater Kees van Dal, hoewel
hij zijn theologische studies nog niet voltooid had. Wij, leerlingen,
hebben het niet beseft, maar het was voor hem een zware opgave,
die hij zeer goed heeft vervuld. Vele leerlingen hoopten dat hij
zou blijven, maar na de vacantie hoorden we ,dat pater van Dal
voor de missie op Java in Indonesie benoemd was. Tien jaar is hij
er als missionaris, vooral in de stad Bandung, werkzaam geweest.
Onder de oorlog verbleef hij jarenlang in een Japans internerings-
kamp. Pater van Dal vertelde weinig over deze kampjaren. Wei
vertelde hij, dat de Kruisheren met elkaar dikwijls over de toe-
komst van de orde op Java spraken, him ervaringen uitwisselden
en samen een programma voor de toekomst maakten. Daar pater
van Dal uit de traditie van de orde putten kon, heeft hij zeker het
zijne daartoe bijgedragen. In dit kamp dacht hij dikwijls aan zijn
onderzoekingen te Sint-Agatha. Het zal hem in deze moeilijke
jaren een grote vreugde geweest zijn, dat in zijn brevier, ,,mijn
enige lectuur", een prentje lag, waarop in het Latijn een gedicht,
gericht aan de gekruisigde Christus, en een gebed om een zalige
dood gedrukt was, dat stamde uit een (niet verder aangeduid)
handschrift van het vroegere Kruisherenklooster Marienfrede.
Pater van Dal vertaalde ze in die tijd in het Nederlands.
Crucifixo.
O Jesu, zoetste Liefde mijn,
in Uw nabijheid wil ik zijn,
U omhels ik, mijn Geliefde,
Dien ik door mijn zonden griefde.
Hoe hangt Gij hier zo naakt en rood,
Uw lijf verscheurd door wonden groot,
Geheel vertrapt, geheel omkleed
Met onzer zonden schandlijk leed.
Gegroet, o Hoofd, zo wreed gekroond,
O heilig Aanschijn grof gehoond.
Hemelpijlers deedt G'eens beven,
Schone bloem, Gij moest hier sneven.

IN MEMORIAM CORNELIS PETRUS HENRICUS VAN DAL 7
Gebed om een zalige dood.
Wees gegroet, o zijdewonde,
Gij bracht redding voor mijn zonde.
O Rozenschone bloesemkroon,
Gij bracht ons Heil van God de Zoon.
Handen, die steeds zegen brachten,
Wreed doorboord door helse machten.
's Heilands voeten wil'k omarmen,
Mocht Hij mijner zich ontfarmen.Amen.
(fer. VI p. Dom. II Quadr. Ad Laudes.
Kamp Njontrol-Cimahi, 27-02-1944)
Gedenk, o Heer, het woord door U op het kruis gesproken : ,,Vader, in Uw
handen beveel Ik mijn geest". Ik bid U, neem mijn ziel op in de liefderijke wonde
van Uw Goddelijk Hart, in de stonde, dat ze scheiden moet uit mijn zondige
lichaam.
O Lieve Heer Jezus Ohristus,, gedenk, hoe toen Ge hingt in doodstrijd op Uw
gezegend Kruis, Uw gebenedijde Hart doorstoken werd. Wanneer in mijn laatste
ogenblik mijn hart breken zal in bittere doodstrijd, geef mij dan, bid ik U, de
genade, dat Gij in mijn ziel vindt: ware liefde, oprecht berouw, een vast geloof
en een ongeschokt vertrouwen op Uw Barmhartigheid. Amen.
(Ms. Marienfrede c. 1490. »- Njontrol-Cimahi, 19 dec. 1943).
Op 25 September 1945 kon Pater van Dal het interneringskamp
verlaten. In de stad Bandung was hij eerst aan de H. Kruiskerk
verbonden, dan kreeg hij de zielzorg in het Borromaeusziekenhuis.
Op 26 juni 1948 vertrok hij vanuit Bandung terug naar zijn vaderland.
Hij zou zijn geliefde Bandung niet meer terugzien. Na een
jaar rust en ontspanning werd hij op 12 augustus 1949 als conventuaal
van het Kruis'herenklooster te Diest benoemd. Hij nam daar
van de prior godsdienstlessen en de leiding over de padvinderij
over. Ook werd hij gevraagd om lessen aan de sociale school te
Diest te geven en om retraites voor de novicen te preken, evenals
recollecties, triduums en vastenpreken. Hij weigerde nooit, ook
omdat hij graag preekte. In deze tijd publiceerde hij, onder de
pseudoniem Loudspeaker, in De Diestenaar. Katholiek weekblad
voor Diest en omgeving wekelijks een godsdienstig praatje over
de liturgie van de zondag. In Berkenschors, Maandblad van
V.V.K.S. subdistrict Diest schreef hij, onder pseudoniem Matjan,
een tiental artikelen over scouting op Java.

8 IN MEMORIAM CORNELIS PETRUS HENRICUS VAN DAL
Twee jaar verbleef hij in Diest. Door zijn druk werk kwam hij
er niet toe zijn onderzoekingen, waarmee hij in Sint-Agatha be-
gonnen was, voort te zetten. Tijdens de retraites voor de novicen
zal hij zeker over de spiritualiteit van de Kruisherenorde gesproken
hebben. Men wist, dat hij daarover kon meepraten en dat hij zich
daarin nog meer wilde verdiepen. Op 23 augustus 1951 werd hij
benoemd tot conventuaal van het Kruisherenklooster te Neeritter
en kreeg de eervolle opdracht de novicen in de ordegeschiedenis
te onderrichten. Wekelijks werden hem drie lesssen toevertrouwd.
Toen ving de tweede periode aan, waarin pater van Dal zich
intensiever met de geschiedenis van de orde en haar spiritualiteit
kon bezig houden. In deze tijd gaf hij dan ook een groot aantal
artikelen uit. Hij hervatte zijn onderzoek van het boek Vestis
nuptialis van Petrus Pincharius en begon weer uit dit werk en over
dit werk te publiceren. Hij bemerkte dat Petrus Pincharius uit de
werken van Bernardus van Clairvaux putte, en begon zich niet
alleen voor Bernardus te interesseren, maar ook voor de werken
van andere Cisterciensers, vooral omdat hij reeds vroeger dacht,
dat de spiritualiteit van de eerste Kruisheren onder invloed van
de Cisterciensers stond.
Bekend zijn zijn artikelen in het tijdschrift Kruis en Wereld uit
de jaren 1952 en 1953. Hier gaf hij een leesbaar overzicht van de
geschiedenis van de orde. Deze artikelen werden in het jaar 1956
in boekvorm uitgegeven met de titel : Volg mtj. De Kruisheren in
de geschiedenis. Hij had daarmee veel succes, niet alleen in Belgie
en Nederland, maar ook b.v. in Indonesie, zijn vroeger werk-
terrein. Jonge confraters konden er uit putten om hun jonge Indo-
nesische medebroeders over de gesc'hiedenis van de orde in Europa
te onderrichten.
De tweede periode hield edhter in 1957 op. Pater van Dal kreeg
de zielzorg voor de uit Indonesie gerepatrieerde Nederlanders,
eerst voor die in de buurt van Neeritter, naderhand in februari
1958, voor die in Noord- en Midden-Limburg. Dit werk deed hij
tot 11 april 1959, de dag dat hij tot conventuaal van het Kruis
herenklooster te Rotterdam benoemd werd met de opdracht in de
parochie te Bolnes-Ridderkerk te werken. Hij werd daar op 21
februari I960 tot kapelaan aangesteld. Te Neeritter en ook in
Bolnes-Ridderkerk beschreef hij trouw de gebeurtenissen en bele-

IN MEMORIAM CORNELIS PETRUS HENRICUS VAN DAL 9
venissen van deze Kruisherennederzettingen in Vinculum Cruciferorum.
Twee jaar bleef hij er kapelaan. Op 29 januari 1962 vertrok
hij naar het Kruisherenklooster te Amersfoort. Spoedig werd hij
aalmoezenier bij de inrichtingen van justitie in Amersfoort en
Den Dolder. Tot het jaar 1978, toen hij 65 werd, bleef hij deze
moeilijke opdracht vervullen.
Boven heb ik reeds geschreven, welke plannen pater van Dal
na zijn pensionering had. Zijn derde periode, 1978-1983, begon.
Juist in dit jaar werden in het Kruisherenklooster te Diest, van
29 tot 31 augustus, ,,Spiritualiteitsdagen" gehouden. Pater van Dal
was daar natuurlijk aanwezig. Ik meen, dat deze dagen voor hem
aanleiding geweest zijn, om eens dieper in te gaan op de vraag :
wat heeft de H. Augustinus en speciaal zijn regel voor de Kruis-
heren in de loop der eeuwen betekend ?
Volgens zijn oude methode trachtte hij deze vraag te beantwoorden. Hij trok
naar Sint-Agatha en naar Uden om daar de nog bewaarde geschriften van Kruisheren
door te werken en 20 kon hij in de jaargangen 1980 tot 1982 van het
tijdschrift Clairlieu de resultaten van zijn onderzoek publiceren. Hij was zich
bewust, dat de inhoud van zijn artikelen niet altijd beantwoordde aan de titel,
waarin hij veel beloofde. Hij wilde veel meer daarmee aangeven, in welke richting
het onderzoek naar de spiritualiteit van de Kruisheren in vroegere tijden moest gaan.
Ook in de laatste jaren van zijn leven moest hij behalve de
beoefening van de Ordesgeschiedenis toch nog wat anders doen.
De provinciaal van de Nederlandse provincie had hem gevraagd,
zitting te nemen in een commissie, die speciaal de zorg voor de
senioren onder de Kruisheren op zich nam. Pater van Dal reed in
zijn autotje uit Amersfoort weg en bezocht heel wat oudere medebroeders,
nam altijd aan de vergaderingen van de commissie deel
en heeft het zijne bijgedragen aan de verslagen, die de commissie
uitgaf.
Pater van Dal heeft in zijn leven als Kruisheer in meerdere
kloosters gewoond en geleefd, kloosters, die qua sfeer en karakter
nog al van elkaar verschilden. Hij heeft het soms moeilijk gehad.
Hij heeft echter in zijn leven mensen van allerlei aard leren kennen
en hij mocht voor deze mensen zorgen. Hij was een man van rijke
ervaring en heeft zich veel vrienden gemaakt. Had hij het van te
voren geweten, dan zou hij zich verwonderd hebben over het.

10 IN MEMORIAM CORNELIS PETRUS HENRICUS VAN DAL
aantal vrienden, die bij zijn begrafenis tegenwoordig waren en
over de priesters, die toen aan het altaar stonden. Wij zijn hem
dankbaar voor de wegen, die hij aangaf.
Dr. P. van den Bosch o.s.c.
KRONOLOGISCHE BIBLIOGRAFIE VAN C. VAN DAL O.S.C.
1. Moderne devoten en Kruisbroeders, in Cruciferana, eerste reeks Nr. 1, 1934.
2. Zijn de Kruisberen reguliere Kanunniken, in Cruciferana, eerste reeks Nr. 6,
1937.
3. ,,Haec est praeclarum Vas" bij de Kruisheren, in Cruciferana, eerste reeks Nr. 9,
1938.
4. Gedachten van een Eenzame, in Cruciferana, eerste reeks Nr. 11, 1938.
5. Over de lelie der zuiverheid, fragment uit Vestis Nuptialis, in Cruciferana,
eerste reeks Nr. 12, 1938.
6. Het Kruisbroedersbrevier en -Koorgebed tot 1836, Sint Agatha 1935-1937 (niet
uitgegeven).
7. De waarde der Ursula-legende, in Cruciferana, Nova Series Nr. 4, 1940.
8. Op korte Golf, wekelijks een godsdienstig praatje over de liturgie van de
Zondag, in De Diestenaar, Katholiek Weekblad van Diest en omgeving, vanaf
1 januari 1950 tot 31 augustus 1951 (onder pseudoniem : Loudspeaker).
9. Over scouting op Java, tiental artikelen in Berkenschors, maandblad van
V.V.K.S., Subdistrict Diest, van januari 1950 tot augustus 1951 (onder pseu
doniem : Matjan).
10. Van boeken en relaties der Kruisheren te Sint-Agatha, in Clairlieu, 1951,
p. 43-45.
11. Allegorische beschouwingen over het kruis op het ordekleed, in Clairlieu, 1952
p. 63-78 (uitgegeven in samenwerking met A. van Asseldonk o.s.c. en A. van
de Pasch o.s.c).
12. Het b erst el der Observance bij de Kruisheren in 1410, in Cruciferana, Nova
series Nr. 15, 1952.
13. St. Bernardus' spiritualiteit als bron van Vestis Nuptalis, in Cruciferana, Nova
series Nr. 17, 1953.
14. De orde van het H. Kruis in de geschiedenis, in Kruis en Wereld, 1952-1953,
p. 17-23, 46-52, 84-89, 120-125, 147-153, 183-189, 199-205, 244-249, 262-267.
15. Rond ,,Vestis nuptialis'1, in Clairlieu, 1953, p. 3-29.
16. De poenitentia religiosa. Studie over de spiritualiteit onzer orde in de I4e
eeuw, in Cruciferana, Nova series, Nr. 18, 1954.
17. Zon en vreugde in Neeritter. Het noviciaat St. Odilia viert 25-jarig bestaan, in
Vinculum crucigerorum, 1955, p. 39-42.
18. Volg mij. De Kruisheren in de geschiedenis, Diest, 1956.
19. Venlo's Kruisheren tijdens de Franse revolutie, in Dagblad voor Noord-Limburg,
Venlo, 22 dec. 1956.
20. Cistercienser-Literatuur op de Kruisherenboekerijen, in Citeaux in de Nederlanden,
1956, p. 291-294.
21. Neeritter 1936, in Vinculum Crucigerorum, T. IV, fasc. 1, p. 19-20.

IN MEMORIAM CORNELIS PETRUS HENRICUS VAN DAL 11
22. Sint Bernardus' invloed op Pierre Pinchar o.s.c. ca 1320-1382, in Citeaux in
de Nederlanden, 1957, p. 166-180. (z. ook Revue d'hist.-Ecc. 1957, p. 1007-
1008).
23. Neeritter 1957, in Vinculum Crucigerorum, T-IV, fasc. 3, p. 143-147 ; T. V,
fasc. 1, p. 53-54.
24. Katholieke aspecten van de aanpassing der gerepatrieerden, met name van het
begeleidend werk der vrijwilliger(st)ers, 1958, November, 3 pag.
25. Neeritter, 1958, in Vinculum crucigerorum, T. VI, fasc. 1, p. 54-56.
26. Een nieuw ,,Sint Joris" te Ridderkerk. De Kruisheren in Ridderkerk, in Vincu
lum crucigerorum, T. VIII, 1961, p. 3-14.
27. Ridderkerk 1961, in Vinculum crucigerorum, T. VIII, 1961, p. 244-245.
28. Bejegening van de jeugd in rijksinrichtingen der kinderbescherming, in Contact
blad (van aalmoezeniers van rijksinrichtingen) 1967, p. 290.
29. Kk en de andere misdadigers, in Ik-serie, uitg. Militair pastoraat, Amersfoort
1976.
30. Mijmeringen bij een afscheid, in Contactblad, 1978, nr. 2.
31. Preek tijdens de eucharistieviering op de studiedagen 1978, in Contactblad,
1978, Nr. 3-4.
32. De ldentiteit der Kruisheren. Een beschouwing vanuit de Ordesgeschiedenis,
in verslag: Marienthaler Treffen der Kreuzherren, 1979.
33. Stamboom Verheyen, in Clairlieu, 1979, p. 128-131.
34. De regel van Sint-Augustinus in de geschiedenis van de reguliere kanunniken
van de orde van het H. Kruis, in Clairlieu, 1980, p. 39-70 ; 1981, p. 13-28 ;
1982, p. 9-24.
BERICHTEN EN RECENSIES.
35. Edm. Mikkers, Le Traite de GSrard de Liege. Sur les sept paroles de notre
Seigneur en Croix, in Coll. ord. Cist. Ref., 1950, p. 176-194 ; 1951, p. 18-29 ;
in Clairlieu, 1954, p. 45-46.
36. Bijdragen voor de geschiedenis van de provincie van de Minderbroeders, in
Clairlieu, 1951, p. 46 en 1952, p. 47.
37. D. van Heel, Begrafenissen bij de minderbroeders, in Clairlieu, 1952, p. 37.
38. C. Sloots, Geschiedenis van het gymnasium te Venray, in Clairlieu, 1952,
p. 37.
39. Beeldengroep uit Sint-Agatha, in Clairlieu, 1956, p. 88-89.
40. Hongarije, gedicht uit 1686, geschreven door prior Arnold Hertzworms, in
Clairlieu, 1957-1958, p. 211-212.
41. Overblijjselen van Kruisherenklooster te Scharmer, in Clairlieu, 1957-1958,
p. 214.
42. B. de Boer, De Nijmeegse bedevaart naar O.L.Vrouw onder de Linden te
Uden, in Clairlieu, 1957-1958, p. 220.
43. Bernardusteksten en de Kruisheren, in Clairlieu, I960, p. 85.
Dr. P. van den Bosch

DE KRUISHEREN EN DE
LEUVENSE UNIVERSITEIT
Deel II
VANAF DE HERVORMING TOT DE ONDERGANG
VAN HET COLLEGE
1. HET PROTESTANTISME TE LEUVEN
a. De bewogen jaren 1317-1321
Ondanks het streven van Erasmus en de humanisten in en buiten
Leuven, waren de professoren van Theologie trouw gebleven aan
hun traditionele methode. Eerst moest men de scholastieke theolo
gie bestuderen, liefst aan de hand van Petrus Lombardus, om 20
een klare omschrijving en afbakening van de kerkelijke leer voor
ogen te krijgen. Dan pas kon men, langs de kerkvaders om, tot
de Schriftuurteksten komen. Door de vaders, de kerkelijke bepalingen
en de scholastieke theologie kende men dan immers de
juiste betekenis en draagwijdte van de gewijde teksten. De talenkennis
van Grieks en Hebreeuws, door de humanisten 20 aangepre2en,
waren hiervoor overbodig.
Toen Erasmus in 1517 voor een tweede langer verblijf naar
Leuven kwam, was de verhouding met de theologische faculteit
verbeterd, 2odat hij 2ich 2elfs in de registers kon laten inschrijven
als ,,professor theologiae", al was hij dit niet en gaf hij geen
lessen. In hun opvattingen stonden de Leuvense professoren echter
lijnrecht tegenover hem. Erasmus wilde bij de bronnen beginnen,
de H. Schrift en de Kerkvaders, en dan liefst nog in de oorspronkelijke
taal en teksten. In 1517, juist voor de afreis naar Spanje van

14 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
Hieronymus Busleyden, doctor in de rechten, als een van de zeven
raadsleden van Karel V, bestemde deze in een testament al zijn
goederen voor de stichting van een ,,Collegium Trilingue" te
Leuven en voor studiebeurzen voor arme studenten. Hij stierf op
reis en Erasmus zag zich met de taak belast voor de stichting van
dat college te zorgen. De faculteit van theologie zag alles met lede
ogen aan. Toch slaagde Erasmus erin het college in 1519 door de
universiteit als volwaardig instituut te doen aanvaarden1. In de
komende jaren zou het een grote rol spelen. Erasmus bleef wonen
in ,,de Lelie" en ontving er massa's brieven en vele bezoeken van
binnen- en buitenlandse humanisten.
Juist toen stond heel de theologische wereld op een keerpunt,
door de verspreiding van de eerste werkjes van Luther. Benieuwd
wachtten velen af aan welke kant Erasmus zou gaan staan2. De
Leuvense professoren bestreden Luther. Erasmus aarzelde. Hij en
Luther kwamen op zoveel punten overeen : hun houding tegenover
de scholastieke theologie, hun beroep op de bijbel, hun protesten
tegen allerlei kerkelijke misbruiken en tegen de heersende aflaat-
praktijken.
Erasmus beklaagde er zich bij zijn vrienden over, dat men de
zaak van het humanisme, van de schone letteren ,verwarde met
de zaak van Luther. Was dit dan een strijd van dichters tegen
theologen ?
Toch was het duidelijk dat de dichters zich op theologisch terrein
begaven, dat ze streden voor de terugkeer naar de bronnen, dat ze
misbruiken in de Kerk aanklaagden die ook in Leuven aanwezig
1 Voor meer algemene gegevens, zie 550 Jaar Universiteit Leuven, p. 205-206 ;
Aubert e.a., De Universiteit te Leuven 1425-1975, p. 21 w. ; voor meer bijzonderheden
: Hendriks, Erasmus en Leuven, p. 105-149 ; De Jongh, L'ancienne Faculte
de Theologie de Louvain, cap. V, La lutte contre Erasme et Luther, p. 187-268
met de daaraan voorafgaande bijzonderheden over de professoren van theologie te
Leuven p. 148-186 ; E. de Moreau, Luther et VUniversite de Louvain, in Nouv.
Rev. Theol, 1927, p. 409-435 passim. Voor het Collegium Trilingue : H. de Vocht,
Het Collegium Trilingue te Leuven, in Onze Alma Mater, XII, 1958, p. 6-13 en
History of the Foundation and the Rise of the Collegium Trilingue, I, passim. Verder
L. Bouyer, Erasmus in zijn tijd, Utrecht-Antwerpen, Prismaboeken nr. 256, z.j.,
en G. Ritter, Luther in lev en en werk, Utrecht-Antwerpen, Aulareeks, nr. 90, 1962.
2 De Jongh, o.c, p. 142-147, die ook een zeer genuancerde beoordeling geeft
van houding en werk van Erasmus, van de moeilijkheden tegen het ,,Collegium
Triligue" waar in het begin professoren les gaven die niet door de universiteit
benoemd waren, de nachtelijke bedreigingen tegen de rector als hij het reglement
zou durven toepassen enz. enz. We moeten hier volstaan met enkele algemene
lijnen ; De Vocht, o.c, I, en a.c, passim.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 15
waren3. Wilde Luther dat ook niet ? Wilde Geldenhouwer in zijn
satyren dat ook niet ? Erasmus zit tussen twee vuren. Velen aanzien
hem als voorloper en bondgenoot van Luther, anderen vereren
hem als de grote humanist.
Het moet in de theologische wereld te Leuven, en dan vanzelf
ook bij de kruisheren in hun college, een bewogen tijd geweest
zijn : twijfel aan de eigen professoren ten voordele van Erasmus
en hun confrater Geldenhouwer die herhaaldelijk bij hen verbleef ;
twijfel naarmate de theorieen van Luther meer bekend geraakten
en vaak zo gelijklopend waren met die van Erasmus ; twijfel
wellicht aan het humanisme dat door de eigen professoren in de
theologielessen bestreden werd. Daarbij kwam dat Erasmus een
brief naar Luther geschreven had met kritiek op de Leuvense
theologieprofessoren. Spoedig werd die brief in de Nederlanden
verspreid en Erasmus werd erdoor in verlegenheid gebracht.
Als de theologen hun strijd tegen Luther beginnen, probeert
Erasmus neutraal te blijven, ondanks aanvallen van de faculteit
en pogingen van Luthers vrienden om hem naar die kant te doen
overkomen; Hij vreest voor zijn levensideaal. De theologen zullen
zich, naarmate ze over Luther triomferen, nog meer tegen het
humanisme keren. Bij zijn zware innerlijke strijd staat professor
Dorpius naast hem en helpt hem. Dat de studenten van de theolo
gische faculteit met deze strijd begaan waren blijkt wel uit het
feit, dat ze voor Dorpius het verblijf in het H. Geestcollege onmogelijk
maakten.
Op 7 november 1519, na consultatie van de Keulse universiteit,
komen de professoren samen in een aangrenzend vertrek van de
Sint-Pieterskerk om een document op te stellen dat, met de goedkeuring
van hun oud-collega, de intussen kardinaal geworden
Adrianus Florensz, gepubliceerd wordt en in februari 1520 door
Dirk Martens gedrukt. Het is de eerste veroordeling van Luther.
Op 15 juni 1520 verschijnt de bul ,,Exsurge Domine" van paus
Leo X, die Luther met excommunicatie bedreigt en hem een termijn
van zestig dagen geeft om zijn dwalingen te herroepen. Te Leuven
worden de boeken van Luther publiek verbrand, een enige gelegenheid
voor de studenten om herrie te maken. Een tijdgenoot
schrijft dat bij het verbranden van Luthers werken zowel studenten
3 De Jongh, p. 190.

16 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
als anderen kwamen aandragen met stapels verouderde boeken, die
met Luthers leer helemaal niets te maken hadden4.
De Leuvense professoren disputeerden en schreven maar door,
schreef Erasmus aan Geldenhouwer op 7 September ; en twee dagen
later : ,,Er werd een oordeel verwacht van de universiteit van Parijs.
En zie, nu schijnt plotseling heel de zaak op te gaan in een bul
en wat rook. Er is een erg scherpe bul ontworpen maar de paus
verbood ze te publiceren. Ik vrees dat de zaak zal uitlopen op een
hevige strijd" 5.
Toen de bul in de Sint-Pieterskerk door de hevige en antipathieke
carmeliet Egmondanus geproclameerd werd, reageerde Erasmus met
de woorden : ,,Hij heeft meer over mij gezegd dan over Luther".
Nog steeds hoopte hij dat Luther het niet tot een breuk met de
Kerk zou laten komen. Maar toen deze op 10 december voor een
van de stadspoorten van Wittenberg de bul en de Decretales
publiek verbrandde, moest hij wel partij kiezen en zich tegen
Luther keren. Ondanks vele moeilijkheden van verschillende zijden,
bleef hij trouw aan de Kerk, zodat Thomas More schreef : ,,Als de
Kerk Erasmus zou veroordelen, zou ik niet meer in de Kerk gelo-
ven\ In 1521 vertrok Erasmus uit Leuven naar Basel om er zijn
uitgave van de kerkvaders te verzorgen. Aan hem was het voor een
groot gedeelte te danken dat Leuven in een verdere toekomst tot
een bloeitijdperk zou komen van zowel de humanistische als de
theologische wetenschappen.
Professor Latomus gaf in mei 1521 het eerste werkje tegen
Luther uit dat er in de Nederlanden verscheen. Datzelfde jaar nog
antwoordde Luther en zette zo duidelijk mogelijk zijn visie uiteen
over de zondigheid van de mens, de rechtvaardiging en heiligheid
en de verhouding van genade en genadegaven. De toch erg heftige
strijd werd, speciaal door professor Latomus zo gevoerd dat Luther
zelf hem, de ,,fijnzinnige schrijver uit Leuven", boven al zijn tegen-
standers hoogachtte, die ,,in vergelijking met Latomus eerder kwa-
kende kikkers" waren6.
4 Ibidem, p. 233-235 met veel ,,pittige" bijzonderheden.
5 Ibidem, p. 225 en 226.
6 Ibidem, p. 179-180 ; L. Vinken, Jacobus Latomus en Maarten Luther, in Facultas
S. Theologiae Lovaniensis 1432-1797, Leuven, 1977, p. 301 waar verder helder
de visie van Latomus en Luther op de theologie uiteengezet wordt, p. 302-311.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 17
De theologische strijd, die tegelijk een uitwisseling van elkanders
ideeen was, heeft langzaamaan de Leuvense theologen verplicht tot
meer directe studie van de H. Schrift en de kerkvaders, zodat
stilaan werd aangevuld wat er 20 lang ontbroken had en men tot
de speculatief-positieve theologie kwam die eeuwenlang de roem
van de Leuvense theologen bleef uitmaken. Het werd een zoeken
van de geloofsschat in de bronnen, en daardoor en daarna aantonen
hoe deze voortdurend in de leer van de Kerk terug te vinden was.
Ook op andere manieren heeft de theologische faculteit in die
tijden de Kerk gediend. Om de lectuur van Lutherse bijbels tegen
te gaan, stimuleerde ze de uitgave van een Nederlandse en Franse
bijbelvertaling. Ze zorgde voor eenvoudige lectuur voor de gewone
lezer, voor catechetische en devotionele geschriften in dienst van
het volk. Ze waakte over haar studenten en oud-studenten en verbood
en belette de verkoop van Luthers werken. Later, in 1546,
zou ze op verzoek van de keizer de eerste index van verboden
boeken samenstellen, in dienst staan van de inquisitie en door
deelname aan het Concilie van Trente meewerken aan de contrareformatie.
In de jaren 1520-1530 is er te Leuven echter ook een echte
protestantse gemeenschap ontstaan, die niet ontsnapte aan de
waakzaamheid van de universiteit. Tussen 1520 en 1550 werden
ongeveer negentig personen van protestantisme beschuldigd, meestal
intellectuelen en hogere middenstanders die door lezing van de
H. Schrift en protestantse werken beinvloed werden. Een groot
proces tegen de protestantse gemeenschap in 1543 maakte praktisch
een einde aan haar bestaan. Twee leden werden veroordeeld
tot de brandstapel, al werden ze gewurgd voor het vuur ontstoken
werd ; een ander werd onthoofd en twee vrouwen werden levend
begraven. Anderen kwamen er met lichtere straffen af, maar de
gemeenschapsband was verbroken \
b. Kruisheren-studenten in de protestantse tijd
Deze bewogen jaren hebben meerdere kruisheren en rectoren te
Leuven meegeleefd. In de voorreformatorische periode was Gerardus
Geldenhouwer vaak bij hen te gast voor langere tijd, wat de
7 De Jongh o.c, p. 152-154, 222, 253-254; R. van Uytven, De Protestanten
in Leuven, de beste stad van Brabant, I, Leuven, 1980, p. 257-258. rroiestamen>

18 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
belangstelling voor het humanisme en de voorname en geleerde
vrienden van Gerardus zeker bevorderde. De kruisheren die vanuit
Londen gekomen waren in 1517 hebben de meest woelige jaren
van strijd tegen het luheranisme meegemaakt en Crocynus droeg
zijn overtuiging mee naar eigen land. Waarschijnlijk bleef de
Londense kruisheer Wilhelmus Crocynus tot 1525 te Leuven om
baccalaureus formatus te worden, terwijl Wilhelmus Chaterlan er
in 1522 overleden is. Van de kant van de kruisherenorde werden
in de generale kapittels van 1524 en volgende jaren de boeken van
Luther verboden met bedreiging van de meest strenge sancties tot
kerkerstraf toe, terwijl zelfs in 1534 nog de lezing van de werken
van Erasmus verboden werd8. De Leuvense kruisheren hebben van
dit alles zeker de verstandelijke en geestelijke invloed ondergaan.
Van geen van hen weten we dat ze de orde verlieten of naar het
protestantisme overgingen tenzij van Gerardus Geldenhouwer.
De eerstvolgende kruisheer die naar Leuven gezonden werd,
was Gregorius de Feri. Volgens de Leuvense stadsrekeningen ver-
bleef hij reeds in 1518 te Leuven, maar de registers van de univer-
siteit wijzen uit dat hij zich pas in 1522 als student liet inschrijven.
Hij zal in 1518 als regent of rector naar het college gestuurd zijn.
Heeft hij van 1518 tot 1522 toch lessen gevolgd ?9 ,,Ordinis Cru-
ciferorum (maior)" staat er achter zijn naam. Hij kwam van het
klooster van Hoei, waar hij zich later als een fervent boekenlief-
hebber liet kennen. Dat hij na zijn studies, eventueel na het
baccalaureaat, naar Hoei is teruggekeerd is wel zeker en we kunnen
veronderstellen dat hij er professor van theologie geworden is.
Hoge functies heeft hij blijkbaar niet bekleed. Is hij te Hoei bibliothecaris
geworden ? Als iemand in een tijd dat de boeken nog
tamelijk zeldzaam en duur waren, voor een kloosterbibliotheek een
twintigtal tractaten en tractaatjes aanschaft of voor het klooster
verkrijgt, komt men gemakkelijk tot zulke veronderstelling. In zes
banden waarin soms verschillende boeken samengebonden zijn,
staan inscripties die vermelden dat die banden verkregen of gekocht
s Definities, p. 280, 282, 284, 309-
9 Stadsarchief Leuven, Rekeningen ; De Maesschalck, Kollegestichtingen aan de
Univ. te Leuven (1425-1530), Leuven, 1977, p. 8 en noot; Schillings, Matricule,
III, p. 674, n. 75.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 19
waren door Gregorius 10. Ze staan nu met talloze manuscripten en
boeken van de kruisherenbibliotheek van Hoei op de bibliotheek
van het Groot Seminarie te Luik.
1 D 1 is een exegetisch werk van kardinaal Hugo, Postilla super epistolas apostolorum,
in folioformaat, 502 folio's, uitgegeven te Parijs in 1538. Op de titelpagina
staat erg nadrukkelijk vermeld dat dit een boek is van de kruisheren van
Hoei, verkregen en gekocht door ,,Gregory de feri" priester en geprofeste ".
6 D 11 is het laatste wijsgerige werk van Cicero, De Officiis, in folio, 169 folios,
uitgegeven te Venetie in 1493. Op fol. 1 r° staat weer dat het boek toebehoort
aan de fratres sanctae crucis te Hoei en verkregen en gekocht werd door Gregorius
de Feri12.
6 E 10 bevat meerdere theologische werken, waaronder allereerst de Quaestiones
quodlibeticae van professor Adrianus van Utrecht, in folioformaat, 126 folios, uitgave
van Dirk Martens te Leuven van juli 1518. Gregorius de Fery heeft Adrianus
Florensz niet meer als professor gekend daar deze in 1515 Leuven verliet. Maar de
Quodlibeticae bleven geliefd en werden herhaaldelijk opnieuw uitgegeven. Het
tweede werk in deze band is weer een verzameling Quaestiones quodlibeticae van
Johannes Briard van Ath, eveneens theologieprofessor te Leuven en meermalen
dekaan van de faculteit en rector van de universiteit. Hij overleed in 1520 zodat
Gregorius ook deze waarschijnlijk niet meer als professor gehad heeft. De Quod
libeticae van Adrianus Florensz werden door prof. Dorpius in 1515 bij Martens
uitgegeven. Dat ook Briards Quodlibeticae de moeite waard werden geacht, blijkt
wel uit het feit dat ze in de tweede uitga-ve van vorig werk (1518 24 folios)
werden opgenomen". Dit geheel heeft Gregorius wellicht als student te Leuven
gekocht en gebruikt evenals de twee volgende tractaten : Defensorium Montis pietatts,
Hagenau, 1503 en Richard van Middletown, Super quartum sententiarum, 218
folios, Venetie, 1489. Op fol. 1 f staat ongeveer hetzelfde inschrift als bij 1 D 1 ".
6 B 2 werd door Gregorius niet gekocht maar toch wel verworven voor de Hoeise
bibhotheek : ,,Liber fratrum sancte crucis conventus huyensis acquisitus per fratrem
gregorium de ferij eiusdem conventus sacerdotem professum". Het is een lijvig boekdee
dat negen tractaten en tractaatjes bevat van devotionele aard, bijna alle wiegedrukken
in 4° uitgegeven : Eucherius, De contemptu mundi ad Valerianum, 8
folios, Zwolle, 1497; Wilhelmus Bewers, Preparamentum saluberrimum christiani
homtnts ad mortem se disponentis, Keulen, z.j. ; twee tractaatjes van Baptist van
Mantua, De vtta beata, Deventer, 1502 en De patientia aurea, Deventer, 1501 ;
Jacobus Wimpfeling, Oratio querulosa contra invasores sacerdotum, Delft, 1495^
zes folios ; Johannes Heynlin a Lapide, Resolutorium dubiorum circa celebrationem
mtssarum occurrentium, Keulen, 1500, 24 folios ; Albertus de Grote, Tractates de
virtute, Keulen, 1498 ; na een werkje Historia nova undecim milia virginum, Keulen,
1^E> H Biblioth^ue des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur, I
p. 43 ; dne werden door hem aangekocht, drie waren in zijn bezit, zegt schrijver!
We menen met dat dit helemaal juist is, zie verder. Voor de identified van de
werken, zie Depaire, II, op de verder aangehaalde bladzijden
11 Depaire, II, p. 73. '
12 Ibidem, p. 91.
13 De Jongh, o.c, p. 149-151.
14 Depaire, II, p. 95.

_20 DEJKRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
1494 sluit deze band met Bonayentura's De modo se preparandi ad celebrandum
missam, Parijs, z.j.15.
6 J 5 laat op fol. 1 r° weer dezelfde inscriptie zien als in de vorige band, 't Is
een werkje in 4° van 98 folios : Johannes van Bursfeld, De triplici regione claustralium,
Mainz, 1498 16.
Terwijl bij de drie eerste banden de inscriptie telkens luidde: ,,acquisitus et
emptus per fratrem Gregorium de fery", bij vier en vijf alleen ,,acquisitus", staat
bij 6 K 27 : ,,ad nsum fratris Gregorii ferij". Gregorius had dit boekje dus blijvend
op zijn eel. De uitdrukking ,,ad usum", vaak afgekort a.u., blijkt eeuwenlang in
de orde gebruikt te zijn geweest, een traditie die veertig jaar geleden nog bestond.
Het was de manier om uit te drukken dat het boek geen eigendom was van de
kruisheer die het op zijn kamer had, maar dat hij het alleen in gebruik had, ook al
was dat een blijvende toestand. Dit moet wel dateren vanaf het eerste begin van
de orde. In de eerste constituties van 1248, deel II, caput 8 ,,de cellis" staat, dat
de broeders een kast of kist (cista) op hun eel hadden om hun boeken en andere
hun toevertrouwde zaken te bewaren17. Langs de constituties van 1660, 1868 en
1925 om bleef dit voorschrift tot in de herziene constituties van 1955 bestaan 18.
Dit boekje in 4* bevat twee werkjes van Thomas van Kempen : De imitatione
Cbristi, Parijs, 1507 en De disciplina claustralium, hs. 15e eeuw, en Soliloquium
van Bonaventura, Parijs, z.j.19.
Wanneer Gregorius deze boeken gekocht of verkregen heeft is
verder niet bekend. Op zijn Leuvense jaren na heeft hij heel zijn
leven in het klooster van Hoei doorgebracht, tot hij tussen het
generaal kapittel van 1555 en 1556 overleed, als de in 1556 ge-
noemde Gregorius tenminste Gregorius de Fery is. De gestorvene
wordt vermeld als ,,senior Huyensis", wat toch een hogere leeftijd
doet veronderstellen. Mogelijk is, dat hij reeds wat ouder was toen
hij voor Leuven werd benoemd20.
Frater Nicolaus Leonis de Maeseyck, presbyter ordinis Crucifero-
rum 12 maii 1524 is de volgende inschrijving van een kruisheer
aan de Alma Mater. Het komt wat eigenaardig voor, dat zijn
benoeming blijkbaar gedaan is op het generaal kapittel van 24-26
april 152421. Als men dan bij de besluiten van het generaal kapittel
van 1527 zijn naam weer tegenkomt, en wel in erg ongunstige zin,
lijkt het in 1524 wel een noodoplossing geweest te zijn. Wist men
15 Ibidem, p. 81-82, met meer bijzonderheden.
16 ibidem, p. 121.
17 Van de Pasch, De tekst van de Constituties der Kruisheren van 1248, p. 92.
18 H. de Gruyter, Constitutionum Hexapla, Zoeterwoude, 1955, p. 82 ; Constitutiones
ordinis sanctae crucis novtter conceptae, 1955, nr. 82.
19 Depaire, o.c, II, p. 125.
20 Definities, p. 362.
21 Schillings, o.c, III, p. 725, n. 118 ; Definities, p. 280.

KRUISHEKET^PEN Djj LEUVENSE UNIVERSITEIT 21
met Nicolaas geen weg meer en meende mpn Hat hij te Leuven_zjja_
karakter wat zou bijschaven ? Hij werd nl. iiTl:;)27, lccJs van
Leuven teruggekeerd, zwaar gestraft vanwege zijn schaamteloos-
heid en zijn brutale woordenwisseling met een definitor. Elke week
moest hij drie dagen de ,,poenitentia gravioris culpae" ondergaan,
en wel 20 lang tot de definitoren dit besluit zouden terugtrekken.
Zou hij hieraan geen gevolg geven, dan moesten alle medebroeders
van Hoei, op straf van ongehoorzaamheid en suspensio a divinis,
hem onmiddellijk in de kerker opsluiten. Uit die laatste zin blijkt
reeds dat hij niet meer te Leuven was22. Bij een ,,gravior culpa"
was men als een uitgestotene in zijn eigen gemeenschap en moest
werkelijk vernederende straffen ondergaan 23. Nicolaus heeft blijk-
baar zijn straf berouwvol op zich genomen, daar hij drie jaar later
een niet oneervolle benoeming kreeg als predikant in het klooster
van 's Hertogenbosch. ,,Ut predicator et capitularis" staat er, zodat
hij werkelijk tot die gemeenschap behoorde24. Hij is tamelijk jong
overleden, daar hij op het generaal kapittel van 1532 onder de
overledenen genoemd wordt25.
Ongeveer anderhalf jaar na Nicolaus kwam Anthonius Thome
van Hoei naar Leuven en werd op 14 december 1525 heel deftig
ingeschreven als Dominus Anthonius Thome, ordinis Cruciferorum
(maior) 26.
Reeds voor zijn universitaire studies behoorde hij tot de ,,scriptores" van het
scriptorium te Hoei en zou als zodanig handschrift 6 L 16 van de tegenwoordige
bibliotheek van het Groot-Seminarie te Luik hebben geschreven en op 9 november
1523 hebben voltooid. Het is een verzameling excerpten uit de kerkvaders met als
titel Auctoritates doctorurn. Op fol. A r° wordt vermeld dat het boek toebehoorde
aan het Hoeise kruisherenklooster ,,sub custodia fratris Anthonii Thome". Anthonius
had blijkbaar dit handschrift op een of andere manier onder zijn hoede, misschien
wel op zijn eel. Maar eigenaardig is de daarop volgende zin : ,,Liber parvae biblio-
thecae fratrum Sanctae crucis conventus huyensis". Waren er twee bibliotheken in
het Hoeise klooster ? Depaire zegt dat er in de XVIIe eeuw meerdere dergelijke
inschriften in handschriften werden opgetekend 27. Gaat het over een indeling van
de banden naargelang het groter of kleiner formaat, waarvan de kleinere dan hun
22 Definities, p. 288-289.
23 Zie boven bij Geldenhouwer, p. 95, Clairlieu, 1982.
24 Definities, p. 295.
25 Ibidem, p. 302.
26 Schillings, Matricule, III, p. 752, n. 43.
27 Depaire o.c, I, p. 69.

22 DE KRUISHEREN EN DK XETJVENSE UNIVliRSITEn
plaats vonden in de »parva bibliotheca" ? 28 Of was het een kleinere bibliotheek
voor de fraters-studcuten met de voor hen meest noodzakelijke handschriften en
boeken ? 29
Als Anthonius Thome in Leuven komt, verblijven daar zijn twee
confraters van Hoei, Gregorius de Fery en Nicolaus Leonis, res-
pectievelijk sinds 1518 en 1524, een broeder die voor het huishouden
2orgt en wellicht een rector en een ons onbekende kruisheer
om het getal vol te maken. Verder zullen er inwonende studenten
geweest zijn, van andere kloosterorden of leken. Als in 1526 een
,,hertellinge van het quartier van Loven" plaats heeft, vermeldt
men ook ,,'t Collegie van de cruysbroeders inhoudende vier religieusen
ende vijff commensales. Fac IX personen 30. Misschien is
frater Anthonius ook wel onmiddellijk rector van het kloostertje
geworden. Op 14 maart 1527 was hij het in ieder geval, zoals de
Leuvense stadsrekeningen uitwijzen. Ook in een akte van 6 mei
1528 erkennen een zekere ,,Henricus Mosmans et consors" dat zij
een schuld van drie gouden Carolusguldens hebben aan Anthonius
Thome, ,,rector van het kruisherencollege" te Leuven31.
In 1527 is Nicolaus Leonis van Maeseyck terug in Hoei, terwijl
ook Gregorius de Fery als ,,baccalaureus formatus theologiae" naar
Hoei zal teruggekomen zijn. Er zullen wel nieuwe kruisheren naar
Leuven gegaan zijn, maar ze zijn niet opgetekend in de inschrijvings-
registers en we vinden er verder geen namen van. Iemand die nogal
eens graag te Leuven verbleef in die tijd was de Maastrichtse
kruisheer copiist Jasper Schaefdries. Hij was reeds in 1519 priester
gewijd en hield zich te Maastricht bezig met assistenties en het
afschrijven van boeken voor het klooster zelf en voor anderen. De
winter van 1528 tot 1529 bracht hij zeker te Leuven door. Prior
Proenen van Maastricht schreef in zijn uitgavenboek dat hij op
26 januari 1529 drie florijnen en drie stuivers naar Leuven had
opgestuurd voor de winterbehoeften (kleding, dekens ?) van Jasper
28 Van Asseldonk, Handscbriften van Kruisheren, in Clairlieu, XIV, 1956,
p. 87.
29 Zie voor dit hs. Depaire, o.c, I, 38 en Bibliotheca manuscripta, I, p. 81. ,,Sub
custodia" werd ook gebruikt in plaats van ,,ad usum".
30 Annales, II, p. 552 met bronnenopgave. Mogelijk was Franco Korbeels, alias
van Leuven een van die vier. Hij schreef in 1525 L.G.S., 6 L 14, Quedam collecta
ex tertio libro decretalium, zie Depaire, o.c, II, p. 126, wat erop lijkt te wijzen
dat hij te Leuven studeerde.
31 De Maesschalck, I.e. noemt ,,Anthonis Maes 1525-1527 ; regent 14-111-1527".
Archives de l'Etat a Namur, Croisiers I.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 23
Schaefdries,, ,,confratri nostro in collegio nostro Lovaniensi demo-
ranti". Toen de prior in 1532 naar het generaal kapittel te Hoei
geweest was, verbleef hij samen met Jasper vier tot vijf dagen te
Leuven32. Reeds in mei 1530 noteerde hij een geldsom voor Petrus
Plas vanwege meerdere reizen naar Leuven en Namen. Op 31
augustus van dat jaar gaf hij aan frater Johannes de Lovanio
,,custos" 33 en aan frater Libertus Vaechs 21 stuivers ,,pro bibali"
toen ze naar Leuven gingen. Ook hier lijkt het eerder om een korte
reis te gaan dan om het zenden van studenten naar de universiteit.
Zo zullen er wel regelmatig kruisheren van andere kloosters te
Leuven verbleven hebben, ook zonder universitaire studies te doen.
Toen Anthonius Thome eenmaal in Hoei was teruggekeerd, werd
hij, waarschijnlijk naast andere bezigheden, naderhand ook belast
met het procuratorschap, de zorg voor de tijdelijke goederen van
het klooster. In die tijd was dat een tijdrovende bezigheid, omdat
de kloosterlingen meestal leven moesten van de opbrengst van
landerijen en hoeven die ze verpachtten. Anthonius was reeds
procurator toen hij in 1538 bij de moeilijkheden over de generaals-
keuze samen met andere confraters naar Leuven werd gestuurd om
de professoren daarover te raadplegen. Hij is dit tot aan zijn dood
gebleven. Zijn naam wordt ons nog bewaard in twee gedrukte
boekwerken.
Het eerste, dat zich nu op de bibliotheek van het Groot-Seminarie te Luik
bevindt als 27 E 16 is een werk van de H. Clemens, Recognitionum libri X ad
Jacobum jratrem Domini, in folioformaat, 502 bladzijden en gedrukt te Basel in
februari 1525 34. Het tweede bevindt zich op de bibliotheek van het Klein-Seminarie
te Sint-Truiden als 4 E 3 : S. Cyrillus, Opera omnia, in folio, 159 en 283 folio's,
Basel, augustus 1528 35. Wanneer Antonius deze boeken kocht is niet bekend. In
beide bevindt zich ongeveer hetzelfde inschrift, nl. dat het boek toebehoort aan het
kruisherenklooster van Hoei en werd gekocht ,,ex patrimonio fratris Thome sacerdotis
professus hujus loci". We kunnen vermoeden wat dit betekent. Anthonius heeft
deze boeken, zeker met de toestemming van zijn oversten gekocht toen hij zijn
ouderlijk erfdeel ontving, waarvan hij de rest aan het klooster afdroeg. Zo zou
tenminste de normale gang van zaken moeten geweest zijn. Dat dit ook zo was,
blijkt wel uit de kapittelbesluiten van de jaren 1527 en 1529, waar deze kwestie
32 Hs Exposita 1528-43, Maastricht, R.A.L. Hs 2765. Meer bijzonderheden over
Jasper Schaefdries als copiist bij L. Heere, De scriptoria der Kruisheren te Luik
en Maastricht, in Clairlieu, XI, 1953, p. 90-91. Ook over de verder vernoemde
Vaechs, Joh. de Lovanio en Petrus Plas Hs 2765 bij genoemde data. Van Hasselt,
o.c, p. 50 en 57.
33 Custos = koster.
34 Depaire, o.c, II, p. 156.
35 Ibidem, p. 163.

24 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
over het patrimonium aan de orde geweest was en men op straffe van ,,gravior
culpa" had vastgesteld dat geen enkele confrater zich in de2e aangelegenheid mengen
mocht of het patrimonium tot eigen voordeel in ontvangst mocht nemen 36. Later
zou dat nog eens herhaald worden met de uitgebreide motivering erbij die tot op
onze dagen haar waarde behouden heeft. ,,Ze vergeten hun professie en willen
het erfdeel niet ontvangen ten voordele van de communiteit; maar ze nemen het
zelf in ontvangst en leven er goed van. Niemand mag daarom tot de professie
worden aangenomen tenzij hij afstand doet van zijn goederen en ze officieel, voor
notaris en getuigen, in de macht van de overste stelt. Dat wil zeggen: zijn
goederen verkopen en de ontvangen prijs voor de voeten van de apostelen neerleggen,
zoals ook Augustinus in zijn regel zegt: zij die in de wereld iets bezaten
moeten dit graag ter beschikking van de gemeenschap stellen" 37.
We ontmoetten Anthonius nergens als prior of definitor. Op
het generaal kapittel van 1561 werd hij onder de overledenen vermeld
als ,,fr. Anthonius Thome procurator Huyensis" 38.
Misschien is er tijdens het verblijf van Anthonius te Leuven in
1529 een confrater van Hoei bijgekomen voor universitaire studie,
Frater Reginaldus filius Walteri de Busco de Huyo, religiosus 29
januarii 1529 39. ,,Ordinis Cruciferorum" staat er niet bij, terwijl
er te Hoei meerdere kloosters waren. Zo hij al een kruisheer ge
weest is, kunnen we er verder toch niets van vermelden. Op het
generaal kapittel van 1530 werd een zekere ,,frater Regenaldus"
onder de overledenen opgetekend40.
Toen frater Anthonius Thome als student en als rector uit
Leuven vertrok, werd een reeds oudere man, Henricus Coesfeldie
van het klooster van Hoei, tot rector van het Leuvense kloostertje
benoemd. Hij had een mooie staat van dienst. In 1499 werd hij op
het generaal kapittel tot subprior van Dinant benoemd41. Als men
bedenkt dat de subprior de rechterhand van de prior was met de
speciale zorg voor het geestelijk heil van de gemeenschap, kan men
uit dergelijke benoemingen het gehalte van de candidaat opmaken.
Daarna naar Aken verplaatst, weer als subprior, werd hij in 1509
subprior van het Franse klooster te Chauny. Het was een alles
behalve dankbare taak die hem op de schouders gelegd werd. De
36 Definities, p. 287, 290, 292, 293.
37 Ibidem, p. 396.
38 Ibidem, p. 374.
39 Schillings, Matricule, IV, p. 15, n. 68.
40 Definities, p. 296.
41 ibidem, p. 214.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 25
tucht moet er erg te wensen overgelaten hebben, want het generaal
kapittel beval aan de prior en andere leden van het convent dat ze
op straffe van ,,gravior culpa" Henricus als confrater moesten
ontvangen42. Of hij daar tot 1530 gebleven is, weten we niet. Zijn
functie als rector te Leuven is van korte duur geweest, een of
hoogstens twee jaar, want reeds op het generaal kapittel van 1532
wordt hij als ,,Henricus Coesfeldie Huyensis rector Lovaniensis"
in de lijst van de overledenen herdacht43.
Dat er na Henricus een nieuwe rector benoemd is, mogen we als
zeker aannemen. We hebben er een bevestiging van door de aantekeningen
van prior Proenen van Maastricht in zijn uitgavenregister,
toen hij in 1532 samen met Jasper Schaefdries vier tot
vijf dagen te Leuven gelogeerd had en aan de ,,rector" daarvoor
drie florijnen en drie stuivers betaalde. Prior Proenen moest er
wachten op zijn procurator waarmee hij samen naar Brussel zou
reizen, terwijl Jasper naar Maastricht terugkeerde44. De nieuwe
rector kan Henricus Haeck geweest zijn van wie geen enkele
verdere bijzonderheid bekend is45.
c. Antonius Fresen
Op 31 augustus 1531 liet zich te Leuven een jonge man inschrijven
in de artesfaculteit, Anthonius Fresiin de Orpio4*. Hij was
zeventien jaar en kwam vaak bij de kruisheren te Hoei, daar zijn
zuster getrouwd was met de pachter van de kloosterhoeve47. De
magister generaal en prior van het Hoeise kruisherenklooster,
Theodoricus van Ubach, kende Antonius blijkbaar persoonlijk. De
familie zal afkomstig geweest zijn van Orp-le-Grand (Brabant).
Van jongsaf aan had Antonius een grote verering voor Onze-Lieve-
Vrouw, dit in navolging van de Hoeise prior. Maar tegelijkertijd
42 Ibidem, p. 244.
43 Ibidem, p. 302.
44 Zie boven noot 32.
45 We tekenden deze naam op als rector in 1531, maar zonder bronvermelding ;
tot nu toe vonden we dit gegeven nergens terug.
46 Schillings, Matricule, IV, p. 61, n. 240.
47 Russelius, Chronicon Crucijerorum, p. 161-165, geciteerd bij Hermans, Annales,
I, 2, p. 24-28. Voor de leeftijdsberekening zie verder hs 213 C Universiteitsbibl.
Luik, fol. 187 f°. De hoeve is die van Heredia (gehucht van Hoei), vgl. Clairlieu
IX, 1951, p. 33.

26 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
voelde hij een zekere tegenzin tegenover het kloosterleven. Op
een zondag, toen hij in de kruisherenkerk de h. mis bijwoonde,
werd hij plotseling zo ongesteld dat men hem in het klooster moest
binnenbrengen waar hij enkele dagen verzorgd werd. Op last van
de generaal gebeurde dit met grote zorg en toewijding. Antonius
was erkentelijk voor de daar ervaren welwillendheid en getroffen
door de omgang en gesprekken met de kloosterlingen. Hij luisterde
met aandacht naar hun aansporingen, begon zich aangetrokken te
voelen door hun manier van leven, die hij tot dan toe blijkbaar
alleen maar van buiten uit gezien had, en bood zich als novice
aan. De generaal aanvaardde hem vanwege zijn edel karakter en
zijn tot dan toe genoten opleiding in de wetenschap. Antonius
,,sloeg de hand aan de ploeg" en wilde blijkbaar niet meer omzien
om zijn vrienden en familie vaarwel te zeggen. De regeling over
zijn goederen vertrouwde hij toe aan zijn zuster. Hij werd een
ernstige en beminnelijke medebroeder, gehoorzaam en nederig, uit-
muntend door zijn kennis, zijn liefde en zachtmoedigheid en was
een voorbeeld in vasten en nachtwaken. Na een gunstig proefjaar
legde hij zijn kloostergeloften af en kwam in de loop der jaren
tot het priesterschap.
Zo beschrijft Russelius in zijn in 1635 uitgegeven Chronicon de
jeugdjaren van Antonius Fresenius Odorpius. Daar hij tamelijk
kort bij de tijdgenoten van Antonius gestaan heeft, zal hij van
mensen die Antonius nog hebben gekend, al die bijzonderheden
gehoord hebben. Deze gebeurtenissen hebben zich afgespeeld na de
Leuvense tijd van Antonius, daar hij te Leuven als leek in het
college ,,de Valk" verbleef48.
Als hij op de normale leeftijd tot priester werd gewijd, gebeurde
dit in 1539. Welke de verschillende functies waren die hij volgens
Russelius te Hoei bekleedde, weten we niet. Zeker heeft hij in het
scriptorium gewerkt. Uit de handschriften van de bibliotheek van
Hoei zijn er twee van zijn hand bewaard gebleven.
Vooreerst handschrift 213 C van de Universiteitsbibliotheek van Luik : Commentarti
in diversos libros Aristotelis, All folio's. Op fol. A r* staat dat het werk
toebehoorde aan het klooster van Hoei en dat het geschreven werd door de ,,Reverendus
Pater Antonius Fresenius, generalis". Dit is er dus na 1561, wellicht door
de bibliothecaris, ingeschreven. Antonius schreef commentaren op elf werken van
Aristoteles over. Telkens als hij een werk of een afgerond gedeelte klaar had,
48 Hs 213 C fol. 316 f°.

EN DE 3LEUVFTSJSF TTNIVERSITEIT 27
schreef hij erbij dat hij dat gedeelte beeindigd had op die en die datum. Zijn naam
schrijft hij als ,,frater Antonius Fresen seu Odorpius", ,,frater Anthonius Fresen
Odorpius" of ,,frater Anthonius Odorpius". Twee van de vijftien maal is zulk
,,explicit" uitgebreider en belangrijk. Op fol. 187 f° schreef hij dat hij het voorafgaande
gedeelte beeindigde in 1547 ; dat hij toen drieendertig jaar oud was, reeds
zes jaar aan die commentaar werkte en in zijn derde jaar was als prior van Hoorn.
Uit de andere inscripties kan men opmaken hoe vlug of langzaam hij aan die
commentaren werkte : ongeveer twee jaar aan de eerste 121 folio's of 242 bladzijden
en drie jaar aan de volgende 102 bladzijden. Het is natuurlijk mogelijk dat hij
tegelijk ook aan andere boeken werkte. In die tussentijd valt dan zijn overgang van
het Hoeise klooster naar dat van Hoorn als prior, waar voor het schrijven blijkbaar
erg weinig tijd overbleef. We zijn weer bijna een jaar verder na de volgende dertig
bladzijden. Enkele maanden later heeft hij er weer zesendertig bijgeschreven.
Daarna van 23 augustus 1547 tot 28 juni 1548 slechts achtenvijftig bladzijden. Het
lijkt meer een tijdverdrijf te worden voor enkele snipperuurtjes, als hij in de stilte
van het scriptorium wil nadenken over wat hij vroeger te Leuven studeerde. Van
28 juni tot 17 augustus schreef hij zesendertig bladzijden, tot 6 September tweeen-
twintig, tot 12 September veertien, tot 18 September acht, tot 17 oktober tweeen-
twintig, tot 20 oktober zes en tot 14 februari 1549 zesenvijftig. Na dit gedeelte, de
,,libri physici", tekent hij aan dat hij de glosse beeindigde die hij te Leuven uit de
mond van zijn eerbiedwaardige magister van theologie Lintiatus in het college ,,de
Valk" in 1531 had opgetekend49. Over de rest van dit handschrift, nog 212 blad
zijden, werkte hij van 14 februari 1549 tot 16 juli 1556. Het is dus inderdaad een
verpozing voor enkele zeldzame vrije uren 50.
Het tweede handschrift dat van hem bewaard bleef staat nu op de bibliotheek
van het Groot Seminarie te Luik als 6 M 11, Varia theologha, door Depaire geda-
teerd rond 1550. Het zijn excerpten van theologische en canonische aard, waarschijnlijk
voor eigen gebruik opgetekend. Op fol. 1 i10 staat een inscriptie zoals we die bij
Gregorius de Fery terugvonden : ,,Liber fratrum sancte Crucis conventus huyensis
ad usum fratris Antonii fresen", geen eigendom dus maar alleen een in gebruik
gehouden boek 51.
In 1544 is Antonius als prior naar Hoorn vertrokken, naar het
klooster Sint-Pietersdal. Hij kwam er in een kleinere communiteit
van twaalf tot veertien man en in een tamelijk nieuw klooster. In
1519 had het bij een zware storm ernstige schade opgelopen, die
echter sinds 1520 tot 1521 hersteld was, evenals de kerk. De
relaties met de buitenwereld waren goed, wat blijkt uit vele ge-
49 Professor Linciatus of Lintiatus konden we niet terugvinden. Is de overname
van de naam uit het hs juist ? In de Akten van de Facultas Artium, uitgegeven
in de A.H.E.B., II, 1865 ontbreken de jaren 1447-1535, vgl. aldaar p. 236. Of
staat er ,,magister theologie licentiati" ?
50 Over dit handschrift zie Depaire, o.c, I, p. 37 en 63, II, p. 47-48. Voor de
liefhebbers geven we hier de traktaten die het hs bevat: de praedicamentis, Perihermenias
vel de interpretatione, de analyticis posterioribus, de topicis, de elenchis,
de physicis, de an'ttna, de generatione et corruptione, de coelo et mundo, de metereologicis,
de mineralibus; zie Bibliotheque de I'Universite de Liege. Catalogue des
Manuscrits, Luik, 1875, p. 328, n. 654. Depaire geeft de traktaten niet.
51 Bibliotheca Manuscripta, I, p. 84 ; Depaire, II, p. 133.

28
schenken die het klooster ontving voor refter en kerk, terwijl
Johannes de medicus de kruisheren jarenlang gratis verzorgde. De
financiele toestand bleef echter gedurende heel het bestaan van het
klooster precair. Wei hadden de kruisheren een flinke tuin rond
hun klooster, vier morgen groot, en meerdere huizen in de stad,
terwijl ze buiten de stad zestig morgen land hadden liggen. In
rustige tijden zal prior Antonius niet zoveel problemen hebben
gehad als huurders en pachters geregeld konden betalen. Zolang
kerkelijk en burgerlijk gezag niet teveel belastingen inden, konden
de kruisheren fatsoenlijk leven. Maar dat was juist wel het geval
zodat de prior zich tot een rechtsgeleerde wendde, die voor hem
een traktaatje schreef van twaalf bladzijden, dat tot nu toe bewaard
gebleven is52.
Vaak waren de lasten te zwaar. In 1554 was de toestand zo ernstig
dat de prior zelfs kapitalen van stichtingen moest aanspreken om
de keizerlijke belasting te kunnen betalen. In 1557 werd een akker
bij het klooster verkocht op conditie dat huizen, die daar ooit
gebouwd zouden worden, aan de kloosterkant geen ramen mochten
hebben en dat er geen pesthuis of huis van lichte zeden in zou
worden ondergebracht. Als een klooster goederen vlak bij huis
gaat verkopen, moet de toestand toch al ernstig zijn. In 1559 kwam
het zelfs tot de verkoop van de kloosterbrouwerij, op voorwaarde
dat de ramen die op het klooster uitzagen werden dichtgemetseld
en dat er geen pesthuis of bordeel zou worden ingericht53.
Daar stond tegenover dat de religieuze geest er uitstekend was.
Russelius schreef reeds dat de ijver van prior Antonius voor de
kloostertucht zo groot was, dat generaal Theodoricus van Ubach,
die in 1539 generaal was geworden, confraters naar Hoorn stuurde
om het echte kloosterleven te leren54. Dit was ook reeds bij de
voorganger van Antonius het geval, want generaal Theodoricus
stuurde reeds vanaf 1541 medebroeders naar Hoorn : een in 1541,
drie in 1542, vijf in 1543 waarvan twee uitdrukkelijk voor straf.
Van 1544 tot 1547 en in 1549 werden telkens een of twee kruis
heren naar Hoorn gestuurd, in 1555 een van Luik ,,ad discendam
52 L. Heere, Het Sint Pietersdal of het Kruisbroedersklooster te Hoorn, in de
reeks Crucijerana, n. 22, Amersfoort, 1963, p. 28-29 ; S. Drost, Geschiedkundig
Overzicht van het Kruisherenklooster te Hoorn, in Geschiedkundige Bidden, II,
1906, p. 177-189 passim ; Annales, I, 1, p. 121.
53 Heere, o.c, p. 30.
54 Russelius, o.c, p. 163.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 29
disciplinam" en verder elk jaar tot 1561 behalve in 1558. Van
1541 tot 1561 tellen we tweeentwintig verplaatsingen naar Hoorn
vanuit de kloosters Franeker, Wickraedt, Sneek (twee), Maaseik
Brandenburg, Woudrichem, Lannoy, Emmerich, Luik (twee),
Dinant, Goes (drie), Schiedam, Marienfrede, Sint-Agatha, Namen
en Asperen. Toch waren het niet altijd mensen die elders tekort
kwamen in hun plichten. Eenmaal gaat een novice van Goes naar
Hoorn; anderen gaan later van Hoorn uit weer als subprior naar
andere kloosters of worden naar Hoorn gestuurd als predikant en
conventualis of capitularis 55. Het klooster beschikte ook over een
voor die tijd en omgeving goede bibliotheek en scriptorium 56, wat
vaak voor een klooster een graadmeter was (en is) voor de religieuze
geest.
Na de dood van Theodoricus Ubach op 23 mei 1561 werd
Antonius Fresen tot prior van Hoei en magister generaal van de
orde gekozen. Zijn boeken nam hij mee naar Hoei. Hij voelde zich
als verpletterd onder die last, schrijft Russelius, en hij besloot de
voetstappen van zijn voorganger te volgen. Deze had het de laatste
jaren reeds erg moeilijk gehad door een blijkbaar aanstekelijke
rebellie tegen de oversten. Het protestantisme bracht onrust, opstandigheid
en afvalligheid met zich mee. Fresenius kende de
orde. Vier maal, in 1555, 1557, 1559 en 1561 was hij op het
generaal kapittel tot definitor gekozen en meermalen als visitator
aangeduid. Het beste kende hij de Nederlandse kloosters die hij
in die hoedanigheid bezocht, o.a. in 1556 Goes en Schiedam, in
1557 Sneek, Franeker en Scharmer en in 1600 Asperen, Woudridiem,
Schiedam, Franeker, Sneek, Goes, ter Apel en Scharmer.
Door de naar Hoorn verplaatste medebroeders kende hij uit hun
gesprekken en verhalen ook meerdere Duitse en Belgische kloos
ters 57.
Op het eerste generaal kapittel dat hij leiden moest, in 1562,
herhaalde hij de strenge straffen van zijn voorganger tegen de
rebellen. Zij die deze weigerden te ondergaan moesten, na een
55 Definities, hi] de aangehaalde jaren.
56 Heere, Uit de Librije van Sint Pietersdal te Hoorn, in Clairlieu, IX, 1951,
p. 75-79.
57 Definities bij de aangehaalde jaren.

30 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
drievoudige vermaning, van het ordeskleed worden beroofd en in
burgerkleding worden weggestuurd 58.
In sommige streken en kloosters werd de toestand kritiek. Meer
en meer stelden de visitatoren vast dat medebroeders zich sloten
en grendels lieten maken op hun kisten en celdeuren, waarvan de
prior de sleutel niet had. Ze verborgen er verboden boeken, ver-
dedigingswapens en zelfs zulke wapens ,,quas bombardas vocant",
kleine kanonnen voor stenen kogels. Vandaar dat het generaal
kapittel bepaalde dat de visitatoren dit allemaal ernstig moesten
onderzoeken en de schuldigen de straf van ,,gravior culpa" op-
leggen59. Krachtens de gehoorzaamheid, - het meest krachtige
bevel -, en eveneens op straf van ,,gravior culpa" gebood het
kapittel dat medebroeders die voor andere kloosters werden be-
noemd, binnen de drie dagen moesten afreizen en zonder omwegen
naar het aangeduide convent gaan60.
Op het generaal kapittel van 1563 werden deze maatregelen
herhaald. Blijkbaar waren er toen meerdere prioren afwezig, want
er werd voorgeschreven dat prioren die vanwege ziekte of zwakheid
zelf niet konden komen, hun subprior of procurator moesten
zenden op straf van betaling van vier goudguldens voor de orde.
Het moet toen al erg onveilig reizen geweest zijn. Overal was het
onrustig. De kloosters werden door de vorsten uitgeperst en op
de wegen was geen kloosterling meer veilig. Vele prioren smeekten
dan ook het generaal kapittel voor volgend jaar te verdagen, wat
door generaal en definitoren aanvaard werd61. Toch werden visi
tatoren aangeduid voor Frankrijk ,,si et quando videbitur expedire",
voor de kloosters over de Rijn en voor Marienfrede als de visita
toren meenden dat het noodzakelijk was. Voor de andere kloosters
werden de visitatoren zonder meer aangeduid, terwijl de generaal
zelf de meeste kloosters in Belgie en Nederland zou visiteren.
Van Luik weten we dat Antonius daar de visitatie hield in 1563
en 1564, evenals in 1567, 1571, 1573 en 1574, daar hij toen de
boeken van de procurator tekende zoals dat bij de visitatie ge-
58 Ibidem, p. 373-374.
59 Zie boven p. 95 in Clairlieu, 1982. Ducange, Glossarium, I, Parijs, 1733, col.
1220-1221 spreekt ook over ,,bombardae portativae" of ,,manuaria" = ,,arcobusa
nostra" = geweer.
60 Dejinities, p. 376.
61 Ibidem, p. 377-379.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 31
bruikelijk was62. In 1564 zou het de eerste keer zijn sinds bijna
150 jaar dat er geen jaarlijks generaal kapittel gehouden werd
en het zou onder Fresenius' bestuur nog meermalen gebeuren63.
Van 22 tot 24 mei 1565 kwamen de prioren en afgevaardigden
van de kloosters weer te Hoei bij elkaar. Het generaal kapittel
herhaalde het verbod van verboden boeken, sloten en wapens, het
bevel om bij afwezigheid van de prior op het kapittel de subprior
of econoom te zenden en om bij verplaatsing binnen de drie dagen
te vertrekken en rechtstreeks naar het bestemde klooster te gaan.
Ook nu werden visitatoren benoemd, zonder de condities van
1563, en bleven voor de generaal de Nederlandse, Belgische en
een gedeelte van de Duitse kloosters te visiteren. Opnieuw werd
het kapittel voor twee jaar uitgesteld en zou de generaal voor 1566
zelf de visitatoren aanduiden 64.
De toestand in de kloosters in het algemeen schijnt in die jaren
toch verbeterd te zijn, want op het volgende generaal kapittel wordt
van verboden boeken en wapens niet meer gesproken. Toch waren
er medebroeders die naar het protestantisme overgingen. De beel-
denstorm die 10 augustus 1566 in West-Vlaanderen begonnen
was, sloeg als een vuur over naar leper (15 aug.), Antwerpen
(18 aug.), en verder naar Gent, Delft, Den Haag, Leiden, Amster
dam, Utrecht en Groningen en duurde heel de maand augustus.
Beelden en kerkramen werden stukgeslagen, hosties onteerd en
meerdere priesters en kloosterlingen vreselijk gemarteld65. Vanuit
de grotere steden sloeg de storm over naar kleinere plaatsen.
In augustus-september drongen de geuzen Lannoy binnen en
vernielden alle beelden van parochie- en kruisherenkerk 65a. Sint-
Agatha kreeg in 1566 de bescherming van Willem van Oranje
die het klooster wilde sparen, maar het klooster van Asperen werd
in 1567 het slachtoffer van de geuzen. De kloosterlingen werden
62 A. van DE Pasch, Het klooster Clairlieu te Hoei en zijn prioren-generaal
1210-1796, in Clairlieu, XVIII, I960, p. 34.
63 Volgens Hermans, Annales, I, 2, p. 28 en Van de Pasch, a.c, p. 34 werden
er in de dertien jaar van Antonius' bestuur negen kapittels gehouden. Het zijn
er echter slechts zeven, vgl. Van de Pasch, Definities van 1561-1575 en Annales,
III, p. 58-60.
64 Definities, p. 379.
65 R. R. Post, Handboek van de Kerkgeschiedenis. Nijmegen, III, 1963, p. 271 ;
L. J. Rogier, Geschiedenis van het Katholicisme in Noord Nederland in de XVe
en XVle eeuw, derde uitgave, Amsterdam-Brussel, 1964, II, passim.
65a J. van den Bosch, Le Couvent des Croisiers de Lannoy (1474-1792), in
Clairlieu, XIII, 1955, p. 17.

32 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
verdreven en vonden hun toevlucht in andere huizen. Zij stonden
het recht op hun goederen en inkomsten af aan Sint-Agatha, in de
hoop ze in latere en betere tijden weer terug te kunnen kopen.
Prior en procurator verschenen hiervoor voor de schepenen van
Ackoy om een akte van erfkoop af te sluiten, 17 maart 1567, zodat
Sint-Agatha hun de renten zou uitkeren66. Het was het eerste van
de vijf kloosters die onder het bestuur van Antonius verloren
gingen. Ook de kloosters van den Bosch, Doornik, Franeker en
Sneek moesten het ontgelden; dit laatste werd in 1567 ontwijd
door de beeldenstormers66a.
In 1567 moest er weer een generaal kapittel plaats hebben, maar
de generaal zag de onmogelijkheid daarvan in. Op ,,Sint Matthijsdag",
24 februari, schreef hij een brief aan alle kloosters om te
laten weten dat het kapittel niet kon doorgaan. Als redenen haalde
hij aan dat troepen soldaten overal de wegen onveilig maakten ;
dat, nog afgezien van de hoge kosten en onnodige uitgaven, nie-
mand veilig op reis kon gaan ; plunderingen waren aan de orde
van de dag, met daarbij ruwe behandeling en zelfs doodsgevaar
,,terwijl zij die ons dit aandoen nog menen dat ze God een wel-
gevallig offer brengen. Na rijp beraad en overleg met de prioren
van Namen en Luik menen we dan ook dit kapittel te moeten
uitstellen... Inderhaast geschreven te Luik". Hij tekende ,,Frater
Antonius Odorpius servus generalis" 67.
Op het generaal kapittel van 1568 werd, naast liturgische be-
palingen en het gebod bij verplaatsingen, het voorschrift herhaald
dat de prior bij gedwongen afwezigheid de subprior of procurator
naar het kapittel moest sturen. De visitatoren werden voor twee
jaar aangeduid en het kapittel tot 1570 uitgesteld. De lijst van
de overledenen was, na drie jaar, uitzonderlijk lang : negen prioren,
drie oud-prioren, twee subprioren en drieenveertig andere medebroeders
68.
De zorgen van de magister generaal namen hiermee geen einde.
Steeds opnieuw waren er medebroeders die de z.g. ,,evangelische
vrijheid" van het protestantisme kozen, zodat Antonius gebruik
66 Annales, I, 2, p. 26-27, III, p. 65-68.
eea Voor Doornik zie W. J. F. Nuyens, Geschiedenis der Nederlandse Beroerten,
I, 2, Amsterdam, 1866, p. Ill ; voor Franeker en Sneek : L. Heere in Kruistriomf,
XLII, p. 60, 95 ; voor Asperen : Annales, I, 2, p. 26 en III, p. 65-68.
67 Definiiies, p. 381-382.
68 Ibidem, p. 382-384.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 33
moest maken van het in 1413 en 1424 te Rome verkregen privilege
om de ,,wereldlijke arm" in te roepen voor het gevangen nemen
van de ernstig schuldigen69. Hij wendde zich hiervoor tot koning
Philips van Spanje die de schuldigen liet gevangen nemen 70. Ook
schrik kan anderen van dergelijke misstappen terughouden, zodat
de toestand in Duitsland en Belgie scheen te verbeteren.
Het generaal kapittel van 1570 bevat naast financiele regelingen,
visitatiemaatregelen, liturgica en het herhalen van het gebod bij
verplaatsingen, het uit zichzelf voldoende sprekend voorschrift dat
alle kloosters de visitatoren moesten toelaten. Al waren dan de
,,bombardes" blijkbaar verdwenen, de rebellie bleef aanwezig. De
tijden bleven onrustig en het volgende kapittel werd opnieuw
uitgesteld tot 1572. Wat de visitaties betreft zou de generaal zelf
het klooster te Parijs bezoeken. Datzelfde jaar moest Antonius
meemaken dat het klooster van Schiedam voor de orde verloren
ging. Ondanks eigen levensgevaar wilde hij in 1570 ook nog de
kloosters in Noord Nederland bezoeken, waaronder Franeker en
Sneek in Friesland. Op zijn temgreis per boot van Friesland naar
Noord-Holland ontmoette hij, misschien in diens eigen klooster
te Westerblokker, misschien ook bij de kruisheren te Hoorn, de
prior van de Windesheimers, Jacobus Matthias Goudanus. Deze
was samen met de prior van de Windesheimers van Heilo, Zaffius,
tot visitator van hun kloosters in Friesland aangeduid maar vond
de reis te gevaarlijk toen Anthonius Fresenius hem vertelde dat
hij bijna in de handen van zeerovers gevallen was, die van Sneek
tot Staveren veertien schuilplaatsen hadden71.
Op zijn visitatiereis in Frankrijk ontmoette Antonius opnieuw
vele moeilijkheden. De kruisheren van de Franse kloosters, met
hun drang naar onafhankelijkheid van alle buitenlands gezag,
waren al sinds 1516 erg moeilijke onderdanen geweest. Het
hoogtepunt werd bereikt onder prior Michel Mulot van Parijs die
eerst tot een schisma van de z.g. Franse provincie overging en
69 Ramaekers, De Privileges der Kruisheerenorde..., p. 66 en 68
70 Russelius, o.c, p. 164.
71 Dejinities, p. 385-387. Voor een lijst van de kloosters met stichting- en
opnerhngsdata, zie E. Fontaine en A. van Asseldonk, archief Clairlieu Achel 130 I
Voor de ontmoeting met de Windesheimer zie M. P. R. Droog, Dnze-Lieve-Vrouwetm-Nteuwlichtte
Westerblokker, in Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom
Haarlem, XXXIII, 1911, p. 458 ; XXXIV, 1912, p. 148

34 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
later calvinist werd72. Nu Antonius opnieuw probeerde het kloos-
ter van Parijs te hervormen, waren de gevolgen : nog grotere
moeilijkheden, rebellie, processen voor het Parlement van Parijs.
Omdat praktisch heel de provincie zich tegen de generaal keerde,
probeerde de koning zelf een oplossing te vinden, die uiteindelijk
resultaat boekte maar de echte vrede en oprechte gehoorzaamheid
niet kon herstellen73.
De troost en aanmoediging om zoveel tegenstand te weerstaan
en te verdragen, moet Antonius wel geput hebben in zijn eigen
convent Clairlieu, het moederhuis van de orde, waar het op religieus
gebied betrekkelijk goed ging. Juist van de jaren 1566 tot
1570 hebben we hiervoor een betrouwbare getuige. Toen in Venlo
in 1566 de toestand gevaarlijk werd, hadden de kruisheren een
confrater, de oud-subprior Rutger van Nijmegen, uit veiligheidsoverwegingen
naar Hoei gebracht. Hij bleef er tot 1570 ,,in
ballingschap" zoals hij het zelf uitdrukte. Hij miste zijn vertrouwde
omgeving, zijn eigen conventuales en zelfs zijn boeken, die de
soldaten bij de plundering van het klooster in stukken hadden
gescheurd. De beeldenstorm had in Venlo veel vernield, maar de
kruisherenkerk bleef gespaard74. Rutger van Nijmegen gaf te
Hoei blijkbaar conferenties voor de novicen en tekende daarvoor
in een dik schrijfboek allerlei notities aan.
Daaruit blijkt dat hij hen wees op allerlei kleinere gebreken : him houding aan
tafel, gebrek aan wellevendheid in 't algemeen, het teveel eten en drinken, oneerbiedigheid
in het koor (rondkijken, lachen, fluisteren of slapen, te vlug koreren, te laat
komen of te vroeg weglopen, in de koorbanken ,,liggen als Hollandse koeien").
Als jullie mogen praten, schreeuw dan niet zoals de nachtwaker die de uren
roept; maak geen ruzie om een glas bier meer ; loop niet doelloos rond en klets
niet onder elkaar, want dat schaadt de goede geest. Dat zijn zo de vermaningen
van Rutger aan de novicen, die hij wel vaak zal hebben moeten herhalen. Ze gelden
blijkbaar voor alle tijden en we hebben ze zelf als novice vaak genoeg te horen
gekregen. Vaak schrijft hij over dergelijke ,,dagelijkse" zonden, maar ook over echte
misbruiken tegen de armoede zoals het houden van geld en geschenken buiten
weten van de oversten of maaltijden buiten het klooster. Soms kunnen het ook
klachten zijn van een man die naar zijn klooster terugverlangt en dan wat bitter
kan zijn. Nu en dan moet hij zichzelf eens bekfagen : ,,Als ik jullie iets beveel
voor 't goed van het huis, van de eredienst of de discipline, dan pruttel je tegen,
zodat een woord van aanmoediging of troost voor mij er zelden bij is".
72 M. Colson-J. F. Gilmont, ha carriere mouvementee de Michel Mulot, in
Musee Neuchatelois, 1972, IX van derde serie, p. 245-255.
73 Russelius, o.c, p. 164-165.
74 Heere, Het kruisherenklooster te Venlo, in Publications ... Ltmbourg, 92-93,
1956-1957, p. 299 w.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 35
Rutger zal ook wel op zijn beurt de wekelijkse refterpreek gehouden hebben,
want voor de prior, subprior, procurator, sacrista en infirmarius heeft hij zijn
vermaningen klaar. Ook tegenover de al te ijverigen in de studie toont zich de
man van ervaring en oudsubprior : ga op tijd naar bed inplaats van 's nachts te
studeren en dan te laat in de metten te komen ; leer aan de dag genoeg te hebben.
De tijden zijn slecht en de tijdsgeest dringt ook in het klooster binnen : je eel
wordt een kerker, het koorgebed een last, het gebed brengt verveling met zich
mee, de stilte is een straf en de schriftuurlezing staat je tegen. Zo gaat Rutger
verder over het goede of slechte gezelschap, het gedrag buitenshuis en in de
processie, de gedachten van het volk over de religieuzen, dat oordeelt naar uiterlijkheden,
over de gevaren van plundering waaraan ook Hoei blootstaat. Dat moet
een waarschuwing zijn, zegt hij, om ons als echte religieuzen te gedragen, katholiek
en christelijk ondanks de leer van Luther en Calvijn. Let ook op voor je gedrag
tegenover vrouwen en voor ongepaste gesprekken.
Rutger kan door heimwee erg kritisch geworden zijn, hij was ook
een wijs man, die het kloosterleven met al zijn zwakheden kende.
Juist achter die naar voren gehaalde zwakheden en gebreken vermoedt
men een rustig en ernstig opgevat kloosterleven onder de
leiding van een man die zelf een voorbeeld kon zijn 75.
Maar ook te Hoei zou het niet rustig blijven. Er waren in de
stad veel fanatieke calvinisten. Ook tot daar kwamen de benden
van de prins van Oranje en staken de kloosters in brand. Clairlieu
had veel te lijden, zodat prior Antonius de geschonden gebouwen
moest herstellen en ,,terecht kan worden gehouden en kan worden
genoemd de tweede stichter van het klooster" 76.
In 1572 kon het generaal kapittel doorgaan. Het gebod bij verplaatsingen
werd in mildere vorm herhaald, zodat we daar tot een
verbetering kunnen concluderen. Wel zijn er klachten over medebroeders
die zich moeilijk tonen bij het goedkeuren van vervreemdingen
en het aannemen van jongeren. Zij zullen in het vervolg de
redenen van hun weigering moeten bekend maken op straf dat
hun voor die keer het stemrecht ontnomen wordt. Het volgende
kapittel wordt opnieuw uitgesteld 77.
, .,7. E" f(ontaine), bespreking van een verslag over 'n voordracht van M. Helin,
bibhothecaris en bibliograaf, over Un journal d'un croisier de Huy, in Clairlieu,
VIII, 1950, p. 83-84 ; M. Helin, Clairlieu au XVle stick d'apres le journal de
Roger de Nimegue, in Clairlieu, IX, 1951, p. 49-66, speciaal p. 57-66.
76 Bij E.F., a.c, p. 84 met als bron G. Braun-Franciscus Hogenbergius,
Theatrum Urbium en Civitatum Orbis Terrarum, II, Keulen, 1574, p. 12. Bij deze
brand gingen veel archivalia van Hoei verloren, zie E. Fontaine, Mgr Jacques
Dubois et la fin du Prieure de Carignan, in Clairlieu, VIII, 1950, p. 52 noot 6
77 Definities, p. 387-389.

36 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
Ook daarna werden Antonius de moeilijkheden niet bespaard.
Het klooster van Woudrichem en Hoorn gingen verloren. Te
Hoorn en Schiedam koos men in 1572 de zijde van Oranje, wat het
einde van de kloosters en de vlucht van de kruisbroeders betekende.
Asperen heeft het na de beeldenstorm van 1566 waarschijnlijk
nog tot 1572 uitgehouden78. Te Woudrichem hadden de kruis-
heren al vanaf half december 1570 geen rustig kloosterleven meer
gekend. In februari 1572 vertrokken ze naar het klooster van
Den Bosch om nooit meer te Woudrichem terug te keren. De stad
Roermond was reeds meermalen belegerd, terwijl ook de pest er
in 1554 erg had huisgehouden. In 1572 volgde een nieuwe belege-
ring door Willem van Oranje. Bij de inname werd gruwelijk
geplunderd en gemoord. Meerdere Windesheimers, twaalf karthui-
zers en de gardiaan van de minderbroeders met enkele confraters
werden mishandeld en gedood. Het klooster en de kerk van de
kruisheren werden geplunderd, de beelden kapotgeslagen en de
prior gevangen genomen. Men spande hem als een trekhond onder
een kar, sloeg hem en gaf hem als voedsel enkel beschimmeld
brood en bedorven water. Zijn medebroeders konden hem tenslotte
vrijkopen voor duizend daalders, waarvoor ze geld moesten lenen
en naderhand grond verkopen. Noodgedwongen kon geen toelating
van de generaal gevraagd worden die later de verkoop goedkeurde,
ook al omdat het klooster zoveel schade geleden had 79. Uit Goes
waren in 1572 de kruisheren naar Vlaanderen gevlucht, voor de
inname van de stad. Toen Goes werd ingenomen door de geuzen
werden drie pastoors uit de omtrek opgehangen80. Pastoor Hendrik
van Venlo, die naar het protestantisme overging en een gewezen
religieuse huwde, mocht rustig te Goes blijven81.
78 Heere, Het Sint Pietersdal of het Kruisbroedersklooster te Hoorn, p. 30. Idem,
Het Broershuis te Schiedam, in Kruistriomf, XLII, 1962-1963, p. 26; voor Asperen :
J. W. Des Tombe-C. W. L. Baron van Boetselaer, Het Geslacht Van den Boetselaer,
Assen, 1969, p. 159-162.
79 L. Heere, De Kruisbroeders van Woudrichem, in Clairlieu, VIII, 1950, p. 34-
39. Idem, Het Roermondse Kruisherenklooster, overdruk uit de Publications, 11,
1941, p. 25.
80 H. J. A. Coppens, Algemeen Overzicht der Kerkgeschiedenis van Noord-
Nederland, Utrecht, 1900, p. 401.
81 F. C. M. Roemer, Geschiedkundig Overzicht van de Kloosters en Abdijen
in de voormalige graafs chappen van Holland en Ze eland, Leiden, 1854, p. 489. Als
Kruisheer van Hohenbusch was H. van Venlo in 1553 tot subprior van Goes
benoemd. Hij was gehuwd met de priorin van de Celzusters te Goes, Zuster
Suzanna. Tot de opheffing van het klooster van 1578 bleef hij de inkomsten

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 37
Voor net nieuwe bisdom Middelburg werden de goederen van
de kloosters aangeslagen, waaronder ook die van de kruisheren
van Goes. Een beroep van de generaal op Rome mocht niet baten.
Antonius schreef op 28 maart 1574 te Hoei een brief aan ,,de
weerdighen ende vroemen burgher Marten Riviersen op 't Nieulandt
te Brugghen int Flandren82. Hij was zelf op reis gegaan,
waarschijnlijk om zijn medebroeders van Goes te ontmoeten. Op
de temgweg konden ze normaal komen tot Gent. ,,Tsanderendag
werden wij geslept tot halff wech Antwerpen, omdat de peerden
met voert mochten. Daer synde moghten wij gaen te voet tot
Antwerpen mit groet arbeit." Antonius ontmoette er de bisschop
van Middelburg Johan van Strijen, die het bezit van het klooster
te Goes wilde inpalmen, en ze praaten met elkaar om tot een
oplossing te komen, blijkbaar zonder direkt resultaat. De generaal
reisde dan verder naar Leuven, waar hij een kruisheer van Goes
Hubertus, ontmoette, die van de stad Goes een aanbevelingsbrief
ontvangen had om prior te worden te Goes. De geuzen, schrijft
de generaal verder, hebben een priester ,,gemartiriseert en bij nae
gecruyst als onsen lieve here, ende enen coster gecamt in sijn
lichaem mit eenen ysere cam". Voor eventueel antwoord over wat
de geuzen verder uitrichten geeft Antonius het adres op • Als
ghij scnven wilt, ghij suit beschicken tot een iseren cooper genaemt
Noel by de craen tantwerpen. In dry coninghen die welke is van
hoy oft by die waghens op Mechelen by Sinte Jorispoorte tot Jan
van hoy. Daer herbercht die bode van hoy".
In dergelijke tijden een generaal kapittel houden was niet verantwoord.
Toen men er in 1575 eindelijk toe kwam, had de gene
raal sinds 1567 praktisch vijf kloosters zien verloren gaan, ook al
bes onden sommige theoretisch nog. Na een bevestiging van de
besluiten van het vorige kapittel over de houding bij vervreemding
en aannemen van jongeren en over de verplaatsingen, - in dezelfde
verzachte vorm als in 1572 -, geeft een ander kapittelbesluit wel
erg schril de toestand van de orde weer: waar nog maar twee of
dne medebroeders zijn in een convent, zullen dezen zich bij de
pnorkeuze schikken naar de richtlijnen van generaal of visitatoren
,,sub poena privationis vocis". De kloosters van Holland, Friesland
APHOSC, 32, fol. 21-22. Hij had hem te Brugge bezocht

38 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
alsook Scharmer en Ter Apel moesten een beschrijving maken van
alle onroerende goederen, m.a.w. van de landerijen met hun jaar-
lijkse inkomsten en lasten, en deze opsturen aan de magister gene-
raal, opdat er niet gemakkelijk iets zou verloren gaan. De bedoeling
was duidelijk. In rustiger tijden zou men de nu reeds afgenomen
goederen of die in de toekomst nog verloren zouden gaan, kunnen
terugvorderen zonder vergissingen te begaan. Hoe vaak gingen bij
plundering en brandstichting de eigendomsakten niet verloren ?
Ook het bevel aan afwezige prioren om hun subprior of procurator
te zenden werd herhaald evenals een oproep tot betaling van de
gewone bijdragen, dit alles op straf van ,,suspensio a divinis". Een
confrater werd als ,,contemptor obedientiae et membrum despera-
tum" weggezonden. Tenslotte zou het generaal kapittel weer tot
1577 worden uitgesteld83.
Hoe kon er in zulke tijden in de getroffen gebieden een regelmatig
kloosterleven bestaan ? Waar de rust ontbreekt, zal ook het
gebed en de studie moeilijk vol te houden zijn. Voor magister
generaal Antonius Fresen Odorpius zou dit het laatste kapittel zijn.
Op 2 September 1575 overleed hij en werd bij zijn voorgangers op
het koor van de kloosterkerk begraven. Zijn naam werd opgete-
kend in de dodenboeken van de abdijen van Moulins en Marche-les-
Dames, waarmee de kruisheren van Hoei een gebedsgemeenschap
hadden84.
Russelius verhaalt nog dat enkele dagen voor het feest van de
aartsengel Michael (29 sept.) eigenaardige verschijnselen in de
lucht te zien waren : vaandels van verschillende kleuren en vormen
en verschrikkelijke lansen en zwaarden die elkaar bestreden.
Reeeler is echter het grafschrift dat hij ons nalaat:
Iste est Antonius Fresenius impiger heros,
Insigni rexit qui pietate suos.
Defuit in media, nee ei labor usquam quiete
Defuit in medio nunquam labore quies 85.
83 Definities, p. 389-392.
84 Van de Pasch, a.c, p. 34 (zie noot 62). Die gebedsgemeenschap kan door
Ant. Fresen gesloten zijn daar hij de eerste generaal is die erin vernoemd wordt.
85 Russelius, o.c, p. 165 : Hier rust A.F. de onvermoeide held - die de zijnen
leidde met opvallende vroomheid. - Nooit ontbrak hem de arbeid te midden van
de rust, - nooit ontbrak hem rust temidden van de arbeid.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 39
d. Het moeilijke jaar 1538
Met de levensbeschrijving van generaal Antonius Fresenius zijn
we de geschiedenis van het kruisherencollege ver vooruitgelopen.
Wie studeerden er, toen vanaf 1530 achtereenvolgens Henricus
Coesfeldie en Henricus Haeck rector van het college waren ? De
inschrijvingsregisters geven ons tot 1540 geen enkele naam van een
kruisheer. Ook uit andere bronnen van de eigen ordesgeschiedenis
zijn ons geen kruisherennamen bekend waarvan gezegd wordt dat
ze te Leuven studeerden of een of andere universitaire graad in
theologie bezaten. Toch zijn er zeker studenten geweest, al durven
we niet zover te gaan als Depaire het doet waar hij beweert dat
alle scriptores of boekenbezitters van die tijd te Hoei oud-studenten
van Leuven waren 86. De mogelijkheid is natuurlijk niet uitgesloten
maar aanwijzingen hiervoor zijn niet te geven.
Wat is er te Leuven gebeurd dat het kruisherencollege op het
generaal kapittel van 1538 ter sprake kwam ? Waren er moeilijkheden
ontstaan tussen de prioren van Goes en Namen en de orde ?
Philippus Dehont had zijn goederen tot stichting van het college
aan die twee kloosters vermaakt, maar op het generaal kapittel
van 1498 hadden de prioren van die twee kloosters uitdrukkelijk
de goederen aan heel de orde overgedragen. Hier, op het kapittel
van 1538, heeft het er de schijn van dat Goes en Namen toch nog
rechten laten gelden. Waren ze verongelijkt omdat wellicht te
weinigen van hun kloosters voor Leuven werden benoemd ?
Letterlijk luidt 't op het kapittel: ,,Met de toestemming van de
eerbiedwaardige vaders prioren van Namen en Goes, aan wier
kloosters het Leuvense college bij testamentaire beschikking bijzonder
gegeven werd, schrijven wij voor en willen dat de broeders
die nu daar vanwege studie verblijven, daar blijven tot ze door
het generaal kapittel worden teruggeroepen" 87. Hieruit volgt vooreerst
dat de prioren van Namen en Goes nog altijd een zekere
zeggingsmacht over het college hadden en wellicht voorrang genoten
op andere kloosters om studenten naar de Leuvense universiteit
te sturen ; verder dat het generaal kapittel de duur van de
86 Depaire, o.c, I, p. 38, 43, 44, 46, 62-63 noemt naast Antonius Fresenius :
Henricus van Bree, Rutger van Nijmegen, Theodoricus van Ubach (die te Keulen
studeerde, A. van de Pasch, a.c, p. 32), Matthias Hubenius, Johannes van Bree
en Franciscus Kerbeels (Korbeels ?) e.a.
87 Definities, p. 320-321.

40 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
studies bepaalde ; en tenslotte dat er toen meerdere kruisheren
voor studie te Leuven verbleven, ook al is ons van de jaren 1530
tot 1540 geen enkele naam bekend.
Een tweede gebeurtenis van het jaar 1538 was de raadpleging
van de Leuvense professoren door de kruisheren over de generaalskeuze.
De magister generaal van de orde was tegelijkertijd prior
van Hoei of omgekeerd. De capitulares van Hoei hadden dan ook
vanzelfsprekend een groot aandeel in de verkiezing. Maar ook de
orde moest haar invloed kunnen laten gelden. Volgens de oudste
constituties van 1248 waren de vier definitoren en de capitulares
van Hoei gerechtigd hun stem uit te brengen 88. Maar van de kant
van de orde was dit blijkbaar niet voldoende. De invloed van
slechts vier mensen buiten het klooster van Hoei leek te klein. Men
kwam tot de oplossing dat de vier definitoren, samen met de vier
definitoren van het voorgaande kapittel (eventueel plaatsvervangers)
zouden stemmen in naam van de orde, terwijl acht leden
van het convent van Hoei zouden stemmen in naam van het
convent. Paus Sixtus IV bevestigde deze regeling in 1476 89. Maar
de kruisheren van Hoei voelden zich al spoedig verongelijkt omdat
men aan een gedeelte van de communiteit het stemrecht ontnomen
had. Ze bereikten op het generaal kapittel van 1478, bevestigd in
1479-1481, dat alle capitulares van Hoei mochten meestemmen
met de acht definitoren90. Paus Innocentius VIII keurde deze
regeling goed in een bul van 1489 91. Bij de generaalskeuze van
1494 en 1500 hebben zich schijnbaar geen bijzondere moeilijkheden
voorgedaan, maar in 1512 waren er maar vier definitoren die
meestemden. In 1521 gebeurde de keuze volgens de bul van Inno
centius VIII, maar in 1529 weer door vier definitoren en de capitu
lares van Hoei. Om grotere moeilijkheden en ruzies te vermijden
hadden de definitoren zich toen hierbij neergelegd. Thomas van
Gouda, zo verkozen, stierf in 1537, op 14 december, en natuurlijk
stelde het probleem zich opnieuw. De leden van het Hoeise convent
beriepen zich op de voorgaande verkiezing waarbij er maar vier
88 Van de Pasch, De tekst van de Constituties der Kruisheren van 1248,
Distinctio II, cap. 3, p. 80 w.
89 Brevis Digressio ad sacrum ordinem canonicorum regularium S. Crucis dictorum
Cruciferorum capituli Huyensis, handschriftje van 1674, archief klooster Maaseik.
90 Definities, p. 152-153, 154, 156, 157.
91 Annales, II, p. 431-435.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 41
definitoren hadden meegestemd. Toen het kiescollege, waarbij de
vier definitoren van het vorige kapittel niet waren uitgenodigd, te
Hoei bij elkaar was, verdedigde de oud-student van Leuven, Gerard
de Montroyal, prior van Namen en definitor, het recht van de
orde tegenover de capitulares van Hoei. Tenslotte kwamen alien
overeen om van beide partijen mensen naar Leuven te sturen, daar
de professoren van theologie en kerkelijk recht te raadplegen en
zich bij hun beslissing neer te leggen. Dezen zouden aan de hand
van de constituties, de kapittelbesluiten, de pauselijke documenten
en de kerkelijke wetgeving zich een idee van de situatie moeten
vormen en dan hun uitspraak doen.
Gerard de Montroyal koos als afgevaardigde voor de orde en
voor zichzelf frater Lambertus Maseick. procurator te Namen. De
conventuales van Hoei kozen Franco van Leuven, alias Franciscus
Kerbeels en hun procurator Antonius Thome, oud-student
van Leuven92. Samen reisden ze naar Leuven, legden de
kwestie en documentatie voor aan de professoren en wachtten
de uitslag af. Bij hun terugkeer te Hoei, waar alien wel in spanning
zullen hebben gewacht, hadden zij de beslissing van de professoren
bij zich : een uitgebreid document van de professoren van kerkelijk
recht, Michael Driver, doctor utriusque iuris en Joannes Slamans,
licentiaat utriusque iuris, en twee kortere documenten van de
theologieprofessoren : een van Ruardus Tapper, tevens deken van
Sint-Pieter en Jacobus Latomus, een tweede van twee dominicanen,
eveneens professoren van theologie aan de universiteit, prior Godefridus
Stryroy van Diest en de regens studiorum Mattheus Priem.
Het besluit was, na diep beraad en studie van de voorhanden zijnde
documentatie en na een hele reeks argumenten, dat bij de volgende
generaalskeuzen de besluiten van de bul van Innocentius VIII
moesten worden gevolgd ; m.a.w. waren stemgerechtigden de vier
definitoren, de vier definitoren van het voorgaande kapittel of
eventuele plaatsvervangers en alle capitulares van het klooster van
Hoei, die samen de ,,major prior'' en prior van Hoei zouden kiezen.
Daar de definitoren van het voorlaatste kapittel niet aanwezig
waren, koos men in hun plaats vier medebroeders uit, speciaal
92 Voor vele bijzonderheden zie de documenten van de Leuvense professoren,.
Annales, III, p. 30-36 en het gen. kap. van 1538 met het relaas van de gebeurtenissen.
Voor Franco van Leuven en Franciscus Kerbeels (Keerbeels, Korbeels ?>
zie hs 6 L 14 van het Groot Sem. Luik, laatste folio, Depaire, o.c, II, p. 126.

42 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
voor deze keuze, nl. frater Gregorius van Luik en de prioren van
Dinant, Marienlof (Kerniel) en Duisburg. Met eenparigheid van
stemmen en in voile eensgezindheid en eendracht werd op dc
eerste februari frater Henricus van Deventer, prior van Osterberg,
gekozen tot ,,major prior" en prior van Hoei. Hij was niet op het
kapittel aanwezig en degenen die gezonden waren om hem de
keuze mee te delen hadden alle moeite om hem te overtuigen het
ambt te aanvaarden. Daags voor het feest van Maria Boodschap
kwam hij te Hoei aan om er, na een generalaat van ruim een jaar
te overlijden.
Het generaal kapittel van 1538 haalde de beslissing van de
Leuvense professoren nog eens aan en bekrachtigde ze met het
gezag van heel het kapittel. Tevens werd bevel gegeven om de
bul van Innocentius en de consultatie en beslissing van Leuven in
het ,,Liber diffinitionum" van elk klooster op te nemen. Daarmee
was een sinds lang heersende moeilijkheid, die tot veel onenigheden
en disputen aanleiding gegeven had, op een gezagvolle
manier opgelost93.
e. Rectoren en studenten van 1338 tot 1560
Het moet rond deze tijd zijn geweest dat het kruisherencollege
een nieuwe rector kreeg in de persoon van Augustinus Zittart. Hij
was prior geweest in zijn ,,domus nativa" van Namen en daar
tussen 1511 en 1514 de opvolger geworden van prior Michael van
Sittard 94, die ook meermalen visitator was 95. In 1517 werd hij tot
definitor gekozen en samen met twee andere confraters tot visitator
van de Franse kloosters benoemd96. In 1518 moest hij, weer met
twee anderen, opnieuw de Franse kloosters visiteren. Nog twee
maal, in 1519 en 1522, werd hij definitor en in 1518 en 1521
visitator van respectievelijk enkele Franse en een gedeelte van de
Duitse kloosters 97. In de orde en in zijn eigen klooster moet hij
dan ook wel een geziene figuur geweest zijn. Bij ernstige aan-
gelegenheden zoals het dramatische aftreden van generaal Wilhel-
93 Russelius, o.c, p. 154-155. We beperkten ons hier tot de grote lijn ; een
aparte studie over de generaalskeuze in de orde zal stof zijn voor een later artikel.
94 Definities, p. 251 en 263.
95 Ibidem, bij de aangehaalde jaren van 1509-1516.
96 Ibidem, p. 264 en 265.
97 Ibidem, bij de aangehaalde jaren.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 43
mus van den Oever in 1521, tekende hij samen met de definitoren
de akte van afstand98. Wilhelmus deed afstand op aandringen van
de definitoren. Daags na het feest van de H. Odilia, patrones van
de orde, vertrok hij 's morgens vroeg, toen alien nog sliepen, samen
met de procurator en een donaatbroeder te paard naar Antwerpen.
Met de broeder ging hij vandaar per schip naar Engeland waar hij
in het klooster van Donington zijn intrek nam. De procurator moest
bij zijn terugkeer te Hoei het nieuws van zijn heengaan aan de
communiteit meedelen, zeggen dat ze een nieuwe prior moesten
kiezen, en aan alle medebroeders zijn ,,vaarwel" overbrengen.
Enige tijd later kwam ook de broeder naar Hoei terug. De officiele
akte van afstand werd op 10 September opgemaakt". In 1526 of
1527 werd Augustinus als prior te Namen opgevolgd door Gerard
de Montreal, die hem waarschijnlijk tot zijn subprior benoemde,
een ambt dat hij in ieder geval een tijd in Namen bekleed heeft.
Daarna werd hij als rector te Leuven benoemd. Hij is er blijkbaar
tot zijn dood toe gebleven, daar hij in mei 1546 in de dodenlijst
van het generaal kapittel vermeld wordt als ,,frater Augustinus
Zittart, quondam prior et subprior Namurcensis et rector Lovaniensis",
zijn laatste taak in een werkzaam leven 10°.
De eerste student die we uit deze tijd kennen is frater Cornelius
de Valle die op 30 oktober 1540 werd ingeschreven als ordims
Cruciferorum101. Als hij dezelfde persoon is als Cornelius van
Daelen of van den Dale, prior van Goes, zou hij niet lang in
Leuven gebleven zijn. Reeds in 1541 wordt aan Cornelis van
Daelen ,,prior van den convente van der Goes" opdracht gegeven
door de magister generaal om een staat van goederen van het
kloostertje Nieuwerve op te maken102. Hij heeft te Goes als
prior geen gunstige tijd getroffen. Het klooster stond er financieel
slecht voor, terwijl ook de kloostertucht veel te lijden gehad had.
Een enkel sprekend feitje : de gezouten vis die men altijd voor
heel de vastentijd ineens inkocht, was midden in de vasten reeds
op, opgesmuld door de kruisheren met hun gasten en dan ook nog
98 Annales, I, 2, p. 7. Berliere in zijn. Monastkon noemt hem alleen in de iaren
1514 en 1516, zie I, p. 151 en 189.
99 Russelius, Chronicon, p. 140.
100 Dejinities, p. 341.
101 Schillings, Matrkule, IV, p. 219, n. 42.
* APHOSC, 32, fol. 11-13.

44 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
met wijn overgoten103. ,,Pater frater Cornelius de Valle prior
Goessensis" wordt op het generaal kapittel van 1546 onder de
overledenen genoemd104. Zou onze student niet dezelfde persoon
zijn als genoemde prior van Goes, dan bezitten we over hem
verder geen enkel gegeven.
Weer is er een grote lacune van tien jaar in onze documentatie.
Het zou onbegrijpelijk zijn dat er van 1540 tot 1550 geen enkele
kruisheer naar Leuven zou gestuurd zijn. De tijden waren er nog
rustig, de inkomsten van het college waren ruim voldoende. Men
kon moeilijk een rector en een broeder voor het huishouden alleen
te Leuven laten, ook al zullen er gewoonlijk wel inwonende clerici
of lekenstudenten als ,,caemeristen" geweest zijn. Pas in 1550 vermeldt
het inschrijvingsregister een kruisheer: Prater Jacobus Lindensis
religiosus Cruciferorum aug. 1330 105. Jacobus Haenen van
Linden werd geboren in Linden (N. Br. Ned.) en trad bij de
kruisheren te Sint-Agatha in. Zijn broer Jan was hem daar reeds
rond 1518 voorgegaan en stierf als jubilarius en rector van de
zusters te Venray in 1568. Kruisheer Wijnants kon begin vorige
eeuw schrijven dat zijn grafsteen er nog aanwezig was. Ook was
er nog een Wennemarus Lyndanus te Sint-Agatha, die in 1569
overleed als rector van de zusters te Peer 106. Misschien was hij van
dezelfde familie. Dat Jan en Jacob, ondanks het grote verschil in
leeftijd, broers waren, blijkt uit een verdelingsakte, ,,een mage-
scheyt tusschen Herman Haenen kijnder daer wij twee broeders aff
hebben, heer Jan pater ende heer Jacob" 107. Jacob is hoogstens
drie jaar te Leuven gebleven, daar hij in meerdere akten van einde
1553 en begin 1554 reeds als subprior van Sint-Agatha genoemd
wordt, evenals in akten van 1557 108. We mogen veronderstellen
dat hij na zijn Leuvense jaren professor van theologie en subprior
te Sint-Agatha werd. Van daar uit werd hij prior gekozen van het
klooster Marienfrede bij Dingden (Rijnland) waar hij in een akte
1Q3 Ibidem, f. 9.
104 Dejinities, p. 341. Daar hij in 1530 al als prior van Goes voorkomt, zal hij
onze student niet zijn, Def., p. 295, 297.
105 Matricule, IV, p. 411, n. 123.
106 Annales, II, p. 131.
107 H. Douma, Inventaris van het archief van het Kruisberenklooster Sint Agatha
1371-1887, ook verschenen in Clairlieu, XXVIII-XXIX, 1970-1971, p. 382, n. 48.
108 Ibidem, p. 356, n. 885 en 887, p. 363, n. 912 ; Annales, III, p. 55.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 45
van 1560 reeds als prior voorkomt109. In 1565 werd hij tot defini-
tor gekozen, nu voor drie jaar, daar de volgende twee kapittels
werden uitgesteld. In 1570 werd hij aangeduid als visitator van
Bentlage en Osterberg110, terwijl hij in 1568 reeds te Bentlage
visiteerde.
Het klooster Marienfrede was in 1439 gesticht door de Augustijnerkoorheren
maar in 1444 door de kruisheren overgenomen en
tot een van de voorname kloosters van de orde uitgegroeid. Econo-
misch was de toestand gunstig door de vele goederen die het
klooster in de streek door aankoop of erfenis van de ingetreden
kruisheren verkreeg. De vele stichtingen en begraafplaatsen in de
kerk getuigen van de sympathie die ze van de bevolking genoten.
Al hield die economische groei op in de tweede helft van de
zestiende eeuw, toch mocht Marienfrede zich verheugen in het
rustig bezit van voldoende inkomsten voor het onderhoud van de
kloosterlingen en voor de benodigdheden voor bibliotheek en gebouwen1U.
De oorlog met al zijn ellende kwam pas na de tijd van
Jacobus van Linden.
Ook geestelijk stond het klooster hoog aangeschreven. De
schrijfkunst had er een grote bloei gekend, evenals de kunst van
het boekbinden112. Prior Jacobus kwam dan ook in een midden
waarin hij zich als intellectueel kon thuisvoelen en waar de kloostertucht
goed was. Er woonden een twaalf tot veertiental medebroeders.
Het klooster, eens een centrum van mystiek aan de
Nederrijn, was in Jacobus' tijd een burcht tegen het protestantisme,
waarvan geen enkel geval van afvalligheid bekend is. Door zijn
krachtig contrareformatorische opleiding te Leuven, kon hij hier
het zijne bijdragen temidden van de calvinisten die er leefden.
Want vanuit Nederland waren er velen uitgeweken naar deze nog
rustige streek, terwijl ook veel inwoners de nieuwe leer gekozen
hadden. Zo droeg Marienfrede het zijne bij, ook door de zielzorg
in Loikum, tot het bewaren van het katholieke geloof113. Ongeveer
twintig jaar heeft prior Jacobus daar geleefd en gewerkt en
het klooster veilig begeleid doorheen geestelijk zware tijden. Blijk-
109 Onuitgegeven scriptie van Katharina Hessling, Das Kloster Marienfrede,
1963, p. 33 en 62.
110 Dejinities, p. 379 en 387.
111 R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn, 1932, p. 132-137.
112 Ibidem, p. 140-141.
113 K. Hessling, o.c, p. 33.

46 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
baar heeft hij in 1579 afstand gedaan van zijn prioraat, want van
dan af werd het klooster bestuurd door Petrus van Asperen van
Recklinghausen114. Waarschijnlijk was hij reeds ziek en voelde
hij zich onbekwaam de lasten van het prioraat nog langer te dragen.
Hij overleed op 21 mei 1580, zoals in het necrologium van
Sint-Agatha staat opgetekend115. Op het generaal kapittel van
1583, het eerste dat na 1578 kon worden gehouden, werd hij,
samen met dertien prioren en tweeennegentig medebroeders in de
lange lijst van overledenen herdacht: ,,venerabilis pater frater
Jacobus Lyndanus prior Mariae Pacis116.
Als rector van het college komt rond de jaren 1550 nog een
zekere frater Andreas Namurcensis voor. Het jaar dat hij naar
Leuven kwam is niet bekend, waarschijnlijk rond 1545 als opvolger
van Augustinus Zittart. Op het generaal kapittel van
1559 werd hij als ,,regens Lovaniensis" onder de overledenen genoemd117.
Het is de enige aanwijzing die we over hem bezitten.
f. Crisisjaren van het college
Als we terugzien op het ruim zestigjarig bestaan van het colle
gium Cruciferorum, 1494-1560, kunnen we dan van een ,,bloeiend
college" spreken of moeten we al die jaren zien als een ,,kwijnend
bestaan" ? Een artikeltje met de uitgave van enkele oorkonden
spreekt van een ,,bloeiend college" tot de tijd van de religieuze
troebelen op het einde van de XVIe eeuw, toen ,,in 1598 het
personeel was gedaald tot zes man : een president, drie religieuzen-
studenten, een kok en een knechtje". Dr. De Maesschalck beweert
dat het college vanaf het begin een ,,kwijnend bestaan" leidde118.
Het zal er helemaal van afhangen welk criterium wij hanteren.
De auteur die schrijft over een ,,bloeiend college voor 1598"
heeft m.i. ongelijk als hij een z.g. daling van de bewoners tot
114 Ibidem, p. 62.
115 Annales, II, p. 139 ; zie ook Annales, I, 2, p. 69 en III, p. 90.
116 Definities, p. 405.
117 Ibidem, p. 369 ; in de Annales of het Monastkon komt hij niet voor. Van
een zekere Andreas Bacuensis die in 1557 rector te Leuven zou geweest zijn,
vinden we geen enkele bron terug.
118 J. Goyens, La Province franciscaine de Saint Andre en Artois et I'UniversitS
catholique de Louvain. Un episode inconnu, in La France Franciscaine, reeks 2,
IX, 126, p. 89 en E. de Maesschalck, o.c, p. 7.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 47
zes man als teken beschouwt van het einde van een bloeiend bestaan.
We menen dat vier man, nl. drie kruisherenstudenten en
een broeder voor het huishouden ons uitgangspunt tot beoordeling
moet zijn. Als die er zijn, is het doel van de testamentaire beschikkingen
van Philippus Dehont bereikt. Dan hebben de kruisheren
van de kloosters, die normaal op Leuven als universiteitsstad
aangewezen zijn, die van Belgie en Nederland, voortdurend drie
studenten die theologie studeren. Dit lijkt voldoende voor de
theologiecursussen en de intellectuele standing van de orde in die
tijd. Dat is de normale bezetting van het college. Frankrijk heeft
evenals Duitsland en Engeland zelf meerdere universiteiten.
Komt bij die vier kruisheren een rector of regent bij, dan kan
dat voor de goede gang van zaken op religieus en financieel terrein
een aanwinst betekenen, maar het studentenaantal verandert er niet
door en dus ook niet de gevolgen voor de kloosters. Meermalen
trouwens vervullen studenten zelf de taak van rector. Alleen als er
meer studenten komen kan men van een hogere bloei spreken ;
als het aantal 'n tijd lang onder de normale drie ligt kan men dit
een ,,kwijnend bestaan" noemen. Het opnemen van ,,caemeristen",
geestelijken of leken, speelt hierbij geen rol. De onvolledigheid
van onze documentatie in acht genomen, lijkt het aantal van de
naar Leuven gezonden studenten jarenlang voldoende om het
normale getal van drie te bereiken. Rekening houdend met studies
van zes jaar voor een baccalaureus biblicus en acht jaar voor een
baccalaureus formatus, zal het aantal benoemingen lange tijd vol
doende geweest zijn.
We menen dan ook dat het college van 1494 tot 1525 een
normaal bestaan heeft geleid en een bloeiend college was, daar
we meestal tot een getal van drie studenten, soms van vier, vijf
of zes komen. Maar van dan af zakt het aantal. Er hebben wel
,,caemeristen" gewoond, maar heel de tijd vanaf de benoeming
van de rectoren Henricus van Coesfeld, Henricus Haeck, Augustinus
Zittart en Andreas van Namen, dus van 1530 tot 1560 lijken
er geen, een of slechts enkele studenten te zijn geweest. De enigen
die we kennen, Cornelius de Valle van 1540-1541 en Jacobus Lin
den van 1550-1553 zijn er maar kort geweest en leefden er samen
met een rector en een broeder voor het huishouden. In 1560 kwa-
men Henricus van Lembeck en Wilhelmus van Heinsberg. Mogelijk

48 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
waren er meer, maar 't zal toch bij enkelingen gebleven zijn.
Typisch zijn de volgende twee feitjes. De volkstelling van 1526
vermeldt ,,4 religieusen en 5 commensales". We kennen de namen
van de drie kruisheren-studenten terwijl we de aanwezigheid van
de broeder voor het huishouden zonder meer kunnen veronder-
stellen. Maar de telling van 1598 vermeldt een rector, drie reli-
gieuzen, een broeder en een knechtje, terwijl we geen enkele naam
kennen. Dit toont voldoende aan dat er ook in andere tijden meer
kruisheren zullen geweest zijn dan we uit de inschrijvingsregisters
of van elders kennen.
De financiele toestand moet toch wel gunstig geweest zijn, zeker
als we de betalende kostgangers meerekenen.
Is de afwezigheid van studenten of het kleine aantal van 1530-
1560 de oorzaak geweest dat anderen met belangstelling en begerige
blikken naar het kruisherencollege begonnen te kijken ? Een
gegadigde is ons bekend. In 1558 werd in Artois (de Franse provincie
die nu grotendeels overeenkomt met het departement Pas-de-
Calais) voor de daar gevestigde minderbroederkloosters een aparte
provincie opgericht. Voor de opleiding van hun jonge mensen
zouden de oversten van de provincie graag een huis hebben te
Leuven. De Franse universiteiten waren toen vanwege oorlogs-
omstandigheden voor hen moeilijk bereikbaar. Waarschijnlijk door
de Leuvense minderbroeders, buren van de kruisheren, ingelicht
over de rustige ligging en de kleine bemanning van het kruisheren
college, probeerde de jonge ,,province de Saint Andre" de kruis-
herengoederen in handen te krijgen. De Franse franciskanen wend-
den zich hiervoor tot de hertogin van Parma, Margaretha van
Oostenrijk, die door relaties met Rome de zaak wel voor elkaar
zou brengen. Eerst liet ze onderhandelen met de kruisheren van
Namen om het college en alles wat er aan goederen en inkomsten
bijhoorde te verkopen voor een passende prijs. Dezen stemden
daar blijkbaar graag in toe, ,,libenter annuerunt", als de H. Stoel
zijn toelating zou geven, gezien de door Philippus Dehont in zijn
testament gemaakte voorwaarden. De kruisheren zouden dan even-
tueel andere goederen kunnen aankopen. De reden moet wel ge
weest zijn dat het kruisherencollege vlak naast kloooster, kerk en
goederen van de Leuvense franciskanen lag. Anders hadden de
Franse minderbroeders zelf immers even goed naar andere be-

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 49
schikbare goederen kunnen uitzien. Eigenaardig is dat de Naamse
kruisheren eigenmachtig handelden terwijl het toch goederen van
de orde betrof.
Daarna richtte Margaretha een petitie aan kardinaal Raynuntius,
penitencier en kardinaal-priester van de titelkerk ,,Sancti Angeli",
om een toelating van de H. Stoel zodat de kruisheren andere goe
deren zouden kunnen toegewezen krijgen ofwel dat zij hun goede
ren zouden mogen verkopen. Raynuntius legde de zaak tot in bijzonderheden
aan de paus voor en kreeg mondeling (viva vocis oraculo)
de toestemming en het mandaat oxn alles te laten regelen. De kar
dinaal schreef dit op 17 juni 1560 aan de deken van de Sint-Pieterskerk
te Leuven. Deze kreeg de taak tot daden over te gaan. Maar
eerst moest hij zich helemaal van de situatie op de hoogte stellen
en zien of het voorstel inderdaad in het voordeel van beide kloosters
zou zijn, ,,super quibus vestram conscientiam oneramus" ; dit
laatste is een formule die in dergelijke oorkonden normaal voorkomt.
Bij verkoop moesten de kruisheren voor de ontvangen prijs
andere goederen of jaarlijkse inkomsten aankopen met dezelfde
bestemming. Van deze transacties moesten dan documenten worden
opgemaakt en door de deken bekrachtigd. Naast meerdere andere
condities sluit het document met de clausule dat na verkoop de
koopsom in bewaring moest worden gegeven bij een vertrouwde
kerkelijke instelling of persoon. De oorkonde werd verzegeld met
het zegel van de Poenitentiarie.
Intussen schijnt er van de kant van de kruisheren obstructie
gekomen te zijn. In naam van Margaretha van Parma werd na
4 december een schrijven gericht aan de baron van Berlaymont,
die onder haar regentschap minister van financien en tevens haar
vertrouwensman was. Er werd herinnerd aan een bespreking van
23 oktober waar men het blijkbaar over de verkoop was eens geraakt.
Daar echter de betaling moest worden uitgesteld, moest
met de kruisheren nog een overeenkomst worden gemaakt over
de voorlopige jaarlijkse huursom. De prior van Namen, Lambertus
van Maeseyck 119, had zich in een brief van 4 november laten
verontschuldigen. Vanwege zijn zwakheid en hoge leeftijd van
71 jaar kon hij in deze siechte winter niet reizen. Hij zou, als de
zaak in zijn afwezigheid kon worden afgehandeld, daaraan zijn
119 Dejinities, p. 356, 370. Hij was zeker sinds 1556 prior en in 1560 definitor.

50 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
goedkeuring hechten. Margaretha liet nu haar minister vragen
dat hij, als hij in Namen zou komen, de prior bij zich zou
laten ontbieden en zorgen dat alles naar wens van Hare Majesteit
zou verlopen. De baron de Berlaymont zal wel spoedig naar
Namen zijn gereisd, waar hij reeds op 10 december een gesprek
had met de prior. Blijkbaar kwam deze op vroeger gegeven concessies
terug. Als motief haalde hij aan dat de kruisheren van Goes
en van Namen de goederen hadden geerfd op voorwaarde ze
nooit te vervreemden ; daarbij rustten er verschillende verplichtingen
op de kruisheren, waaronder gebeden voor de overledenen.
Zonder de toestemming van de paus en van de eigen magister
generaal kon hij aan de wens van Hare Hoogheid geen gevolg
geven. Gezien het voor zo'n vroom werk was, antwoordde de
minister, moest toch geprobeerd worden de toestemming van de
magister generaal te verkrijgen. De prior zei dat hij zou trachten
met zijn overste te Hoei overeen te komen, maar dat hij weinig
hoop had dat men het domein zou verkopen, temeer daar een
hypotheek op het huis dit nog moeilijker maakte120.
Men krijgt sterk de indruk dat prior Lambertus, eerst met zijn
diplomatieke ziekte en daarna met dit antwoord, uitvluchten zocht
om een I ^slissing die van de kant van de orde reeds genomen
was, niet rechtstreeks bekend te maken. Hij als definitor van het
generaal kapittel van 1560 moest over deze voorname kwestie toch
gesproken hebben in de vergadering van magister generaal Theodoricus
van Ubach en de andere definitoren, de prioren van
Maastricht, Asperen en Emmerich. Dat de facto het college niet
aan de Franse franciskanen verkocht werd, blijkt uit het vervolg
van deze geschiedenis. De kruisheren behielden hun college tot
1616. De Naamse communiteit heeft haar eerst gegeven goed
keuring moeten terugtrekken, omdat haar prior in het definitorium
geen steun vond. Misschien is deze voorgenomen verkoop, waarover
reeds voor juni 1560 met het klooster van Namen onderhandeld
was, de aanleiding geweest dat er opnieuw meer aandacht
aan het college gewijd werd en dat reeds in September twee kruis
heren naar Leuven werden gezonden.
120 yoor Je documenten zie het artikel La Province jranciscaine, 90-93 ; ze zijn
ontleend aan het Rijksarchief Brussel, Etat et Audience, map 1454 en 1414.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 51
g. Twaalf jaar nieuwe bloei
Henricus Lembeck en Wilhelmus van Heinsberg
Begin September 1560 kwamen twee nieuwelingen te Leuven
aan. De ene staat ingeschreven als Frater Henricus Lembeck, cruetfer,
Namurcensis, reintitulatus 10 sept. 1360. ,,Reintitulatus" schijnt
erop te wijzen dat hij reeds eerder te Leuven ingeschreven geweest
was. Misschien had hij aan de artesfaculteit gestudeerd terwijl hij
nu, als kruisheer, in de theologische faculteit terecht kwam. Als
hij de intussen rond 1530 met twee jaar ingekorte ^studietijd voor
baccalaureus formatus voltooid heeft, is hij tot begin 1567 te Leu
ven gebleven. Op 11 april 1571 wordt hij vernoemd als prior van
Namen. Hij stierf tussen 1606 en 1609 121.
Bekender, beroemder en wellicht beruchter is de tweede student
die we in de inschrijvingsregisters van 1560 terugvinden, Frater
Wilhelmus Heensberge crucifer 8 sept. 1560. Zijn leven wordt kort
samengevat in een zin, die bijgeschreven werd in het laatste stuk
van een copiarium, handschrift bewaard te Sint-Agatha en daterend
van 1586 : ,,Reverendissimus Pater Generalis Guilielmus Hinsbergius
conventualis Sanctae Agathae quondam prior Embricensis et
ordinis definitor, S. Theologiae licentiatus, cessit generalatui
anno 1586, obiit in conventu monialium in Venraey ut director
anno 1603 profession jubilarius"122. Waarschijnlijk afkomstig
van Heinsberg, trad hij daar bij de kruisheren in het
noviciaat in 1550 en legde er op 9 oktober 1551 zijn kloostergeloften
af123. Hij zal normaal de toen vereiste priesterstudies
hebben gemaakt, de wijdingen hebben ontvangen en de een of
andere werkkring hebben gekregen. Wilhelmus moet wel een veelbelovende
jonge man geweest zijn, daar zijn oversten hem in 1560
voor verdere theologische studies naar Leuven stuurden. Hij heeft
er zeker dispensatie gekregen in de normale tijd van zijn studies.
Bij de vier en een half jaar voor baccalaureus biblicus, de twee
jaar voor sententiarius en baccalaureus formatus, kwamen nog vier
TTV1 fo?7LLINGS-; Ma\ricuJf>. > P- 6l0> n- 43 en n. 40. E. Brouette in Leodium,
LIV 1967, p. 7, vgl. CW/**, XXXIV, 1976, p. 98: ,,Henricus de Sambeck
quondam prior et procurator Namurcensis".
122 Definities, p. 11 ; Annales, I, 2, p. 69.
123 Annales, III, p. 47, prior Paludanus in zijn Chronicon

52 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
jaar voor het licentiaat124. Wilhelmus heeft echter na hoogstens
acht jaar de licencie behaald. In 1568 naar Sint-Agatha teruggckeerd,
werd hij reeds datzelfde jaar gekozen tot prior van het
klooster van Emmerich, een ambt dat hij zeven jaar zou uitoefenen.
Het klooster was in die tijd economisch welvarend, ook al werden
er sinds 1571 geen grote goederen meer aangekocht. Wat meer is,
ook geestelijk stond het klooster op een goed peil en werd er een
streng en regelmatig kloosterleven geleid, ondanks een geval van
afvalligheid dat in 1578 te betreuren was. Er bestonden goede en
regelmatige betrekkingen met het klooster van Sint-Agatha. De
kloostergebouwen waren berekend op een getal van zestien kloosterlingen,
zodat dit ongeveer het normale getal van zijn bewoners
zal geweest zijn. Het protestantisme had het klooster weinig getroffen,
en zo te zien heeft Wilhelmus van Heinsberg er geen
moeilijk prioraat gehad: de gewone zorgen en vreugden van een
geregeld kloosterleven. Hij werd geacht door zijn medebroeders
en door de buitenwereld. Ook in de orde had hij een goede naam,
daar hij op het generaal kapittel van 1575 tot definitor gekozen
werd en benoemd tot visitator van moeilijke in protestantse gebieden
gelegen kloosters zoals die in Noord-Nederland en de
conventen van Bentlage, Osterberg en Falkenhagen in West-
falen125.
Toen op 2 September 1575 magister generaal Antonius Fresenius
van Odorp overleed, werd Henricus nog datzelfde jaar tot zijn
opvolger gekozen126, de hoogste functie in de orde, die hij elf
jaar lang vervulde. De zware erfenis van zijn voorganger en het
voortzetten van diens ,,contrareformatie" eiste een sterke man.
Wilhelmus bezat de ontwikkeling en de ervaring die in die moei
lijke tijdsomstandigheden voor de orde nodig waren.
Hoe was de toestand van de orde toen Wilhelmus aan het be
stuur kwam ? Veelzeggend is reeds het feit dat hij in de elf jaar
van zijn bestuur in plaats van het jaarlijkse kapittel maar vijf
kapittels kon samenroepen, eens met een onderbreking van vijf
124 Van Eijl, a.c, p. 71 (Clairlieu, XL, 1982, p. 44, noot 31).
125 Haass, o.c, p. 158 ; E. Wassenberg, Embricensis Embrica she urbis Embrkensis
descriptio, Kleef, 1667, bij Hermans, Annales, II, p. 390-405 ; Definities,
p. 390, 392.
126 Annales, II, p. 465.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 53
jaar : 1576, 1578, 1583, 1585 en 1586127. De gevaren op de wegen
waren in sommige streken te groot om een reis naar Hoei te
durven wagen.
Bij de Nederlandse kloosters die onder zijn voorganger waren
verloren gegaan, kwamen onder zijn bestuur nog Goes ~ dat
praktisch reeds was teniet gegaan -, Sneek en Franeker. Kloosters
in protestantse gebieden, waar de vorst tot de nieuwe leer was
overgegaan, leken wel protestantse gemeenschappen, waar onenigheid
in geloof leidde tot uittredingen en ernstige verslapping
van de kloostertucht. Het klooster van Honscheid, dat wel religieus
maar niet katholiek mocht blijven, was voor de orde reeds verloren.
Ook andere kloosters in Westfalen hadden het erg te verduren. De
medebroeders van Osterberg waren vanwege de reformatie veertien
jaar verbannen geweest en in 1552 teruggekeerd in een vernield
en arm klooster, waar ze het met weinigen toch probeerden vol
te houden. Het grote klooster Falkenhagen was echter het ergste
slachtoffer van de hervormers geweest. Van de 71 religieuzen die
er in 1518 nog waren, hadden een dertigtal het kloosterkleed afgelegd.
De geblevenen hadden te lijden onder afpersing en ziekte,
maar meer nog onder geestelijke dwang. In 1582 konden de daarheen
gestuurde visitatoren het klooster niet bereiken, tegengehouden
door de Landgraaf van Lippe. Toen de graaf einde 1582
afwezig was, ging generaal Wilhelmus er zelf heen. Hij ontzette
de prior uit zijn ambt, schafte er de Augsburgse Confessie af, die
de graaf aan het klooster had opgelegd, en bleef er drie weken
om het vroegere kloosterleven te herstellen, waarna hij een nieuwe
prior benoemde. De kloosters Bentlage en Glindfeld bleven trouw
ondanks veel moeilijkheden en pressie. Al zijn daar enkele gevallen
van afvalligheid bekend, toch werkten de kruisheren er door him
zielzorg mee aan het behoud van het geloof in die streken 128.
De Rijnlandse kloosters hadden ondanks gevallen van afval de
moeilijke tijd doorstaan en op meerdere plaatsen het behoud van
het katholiek geloof bevorderd. Er was wel soms een morele
aftakeling zoals in Beyenburg, waar generaal Fresenius reeds een
bevel aan de prior gegeven had om hen, die kerkelijke diensten
niet bijwoonden, ook niet in de refter toe te laten. Maar vanaf 1577
127 Definities, p. 392-413.
128 H. U. Weiss, Die Kreuzherren in Westfalen, ook verschenen in Clairlieu,
XX-XXI, 1962-1963, p. 31-42, 84-85, 106-111, 174-176.

54 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
had Wilhelmus van Heinsberg er weer een kruisheer tot pastoor
benoemd, waar voorheen een protestant geworden confrater allerlei
hervormingen in de kerk had aangebracht129.
In Frankrijk hebben enkele kloosters de hervorming niet overleefd.
De andere Franse kloosters hebben hun pogingen tot 20
groot mogelijke onafhankelijkheid van het generaal bestuur nooit
opgegeven, wat bij visitaties steeds weer tot grote moeilijkheden
aanleiding gaf 13°.
Meerdere andere kloosters hebben in de tijd van Wilhelmus
allerlei verschrikkingen moeten doorstaan. Na de ellende van het
beleg van Maastricht in 1579, brak de pest uit in de stad. Massa's
mensen stierven. Toen de generaal in 1580 het kruisherenklooster
bezocht, was er nog een kruisheer over, Jan van Randerade, die
tijdelijk het bestuur van het klooster waarnam. Zijn zeven medebroeders
waren door de pest omgekomen. Op 18 September 1581
benoemde de generaal hem tot prior 13\
Te Roermond hadden de geuzen reeds in 1572 verschrikkelijk
huisgehouden. Later kwamen muitende Spaanse troepen die voort-
durend geld afpersten van de toch al berooide kloosters 132. Sint-
Agatha, het eigen klooster van de generaal, had evenveel te lijden
gehad: plundering door Spaans krijgsvolk, brand in een gedeelte
van het klooster, afgebroken daken, vlucht naar andere kloosters
of binnen de stad Gennep, waar ze alles voor hun onderhoud
moesten kopen en in schulden raakten. Later moesten ze drin-
gend stukken land verkopen, waarvoor naderhand de toestem-
ming van de generaal gevraagd werd133. Op 6 September 1576
verkocht het klooster twee stukken grond waarvan de opbrengst
moest dienen als losprijs voor twee confraters. De procurator
Jacobus Puyffelick en pater Virvant waren nl. op de heide tussen
Maiden en Nijmegen door zes krijgsknechten gevangen genomen.
Drie dagen lang werden ze mishandeld in de bossen boven Groes-
beek en toen door bemiddeling van enkele vrienden voor 400
daalders vrijgekocht. Weer werden, met toestemming van de gene-
129 Haass, o.c, p. 19, 51-52 en passim.
130 A. Durand, he Prieure Sainte-Croix de Caen, p. 11 ; Idem, he Prieure de
St Ursin, p. 6-7, beide studies ook verschenen in Clairlieu, XXV, 1967 en XXII,
1964.
131 van Hasselt, Gesch. v. h. klooster der Kruisheeren te Maastricht, p. 36 en 47.
132 Heere, Het Roermondse Kruisherenklooster, p. 26.
133 Annales, III, p. 106-109. Douma, o.c., p. 374-375, n. 939, 945.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 55
raal, twee stukken land verkocht134. Toen Wilhelmus op 1 augustus
1577 visitatie kwam houden in Sint-Agatha, verleende hij toestemming
tot het opnemen van gelden om de schade te herstellen
die het klooster door invallen van soldaten geleden had. De grootste
ellende moest echter nog komen. In 1580 braken de Spanjaarden
de kerk en het klooster zo goed als helemaal af om met het
materiaal het huis Middelaar aan de overzijde van de Maas te
versterken. Enkele kruisheren vertrokken naar Oeffelt en vandaar
naar Gennep ; de prior en enige heren naar andere kloosters. In
Gennep moesten ze alles voor hun onderhoud kopen en raakten
in schulden, zodat op 10 april de prior aan de procurator de
volmacht gaf om enkele stukken land te verkopen 135.
Al deze feiten wijzen op de vele moeilijkheden die de generaal
in de elf jaar van zijn bestuur gehad heeft. Dat dit niet alles was,
blijkt wel uit een meer algemene bevestiging van het voorgaande.
De generaal vroeg in 1580 te Rome bijzondere faculteiten aan. In
zijn suppliek schreef hij dat hij bij zijn visitaties doorheen Frankrijk
en Duitsland vele kerken geschonden en geprofaneerd vond. Graag
wilde hij dit euvel herstellen, maar dit bracht grote onkosten met
zich mee. De bisschoppen woonden vaak ver van de kloosters, de
abten weigerden te komen. De reis naar die kloosters was trouwens
te gevaarlijk. Daarom vroeg Wilhelmus om zelf te mogen optreden.
Op 5 augustus ontving hij een welwillend antwoord. Hij mocht
voortaan kerkelijke gewaden en andere benodigdheden voor de
eredienst wijden, uitgezonderd kelken en patenen, maar alleen voor
het gebruik in eigen kerken. Ook de geprofaneerde kerken van
de eigen kloosters mocht hij wijden, vooral als bisschoppen en
abten niet gemakkelijk bereikbaar waren. Wel diende dit te gebeuren
met water dat eerst door een katholieke bisschop gewijd
was. Dezelfde dag verkreeg de generaal ook een aflaatbrief voor
de kerk van Hoei136. Gewoonlijk werden dergelijke aflaten aan
bepaalde kerken gegeven om het kerkbezoek en daardoor de weldadigheid
van de kerkbezoekers te bevorderen. Men vroeg derge
lijke gunsten niet als ze niet nodig waren. Heeft ook Hoei zijn
financiele moeilijkheden gehad ?
134 Ibidem, p. 370-371, n. 941.
135 Uidem, n. 956.
136 Voor de oorkonden zie Annales, III, p. 100-101 en 101-102.

56 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
De duidelijkste taal spreken de definities van de vijf generale
kapittels die onder Wilhelmus' bestuur werden gehouden137. On-
danks het feit dat het generaal kapittel van 1576 eigenlijk was
verdaagd tot 1577, wilde de nieuwe generaal toch zo spoedig
mogelijk na zijn ambtsaanvaarding een generaal kapittel houden.
Van 21-23 mei 1576 kwamen prioren en afgevaardigden van de
kloosters te Hoei bij elkaar. De meeste bepalingen van dit en de
volgende generale kapittels wijzen op ernstige misbruiken waar-
tegen het kapittel moest optreden. Vaak waren het beslissingen in
de geest van Wilhelmus' voorganger Fresenius : het opgeven van
redenen in de conventskapittels bij weigering tot aannemen van
jongeren of vervreemden van goederen (1576) ; het opmaken van
lijsten der onroerende goederen, missen en fundaties van de kloos
ters in Friesland en Holland (1576, 1578, 1583) ; het zenden van
plaatsvervangers naar het kapittel bij belet van de prioren (1576) ;
het voor de verplaatsten reeds meermalen herhaalde gebod om
binnen de drie dagen en ,,recto itinere" naar de plaats van bestemming
te gaan (1576, 1578, 1583).
Daarnaast kwamen geregeld misbruiken tegen de armoede ter
sprake (1576, 1578, 1583, 1586). Sterk werd er de nadruk op
gelegd dat bij de professie een afstand van goederen moest plaats
hebben. Maar er waren blijkbaar nog altijd medebroeders die het
vaderlijk erfdeel wel ontvingen, maar het voor eigen luxueus leven
gebruikten inplaats van voor de communiteit. Juist dat afstand doen
is ,,zijn goederen verkopen en de prijs aan de voeten van de
apostelen neerleggen, wat ook Augustinus in zijn regel zegt: ,,zij
die iets bezaten in de wereld moeten graag hebben dat het aan de
gemeenschap komt". Strenge straffen bedreigden de schuldigen.
Ook feestmalen werden streng beoordeeld, tenzij er werkelijk een
gelegenheid voor aanwezig was. Gastvrijheid is plicht bij de kruis-
heren, maar dan in soberheid en vroomheid, niet met geldverspil-
ling en bevordering van dronkenschap.
Erger nog was de rebellie tegen het gezag van de orde. Om de
eenheid, de vrede en de eerbied voor de orde te bewaren moest de
oplossing voor de moeilijkheden gezocht worden binnen de orde,
bij generaal en visitatoren, maar niet bij bisschoppen of burgerlijk
137 Om een reeks noten te vermijden plaatsen we bij de definities de jaartallen,
zodat de teksten bij Van de Pasch, Definities gemakkelijk zijn terug te vinden.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 57
bestuur. Hierop stelde het kapittel als sanctie de excommunicatie
en het ontnemen van alle ambten, dit met een beroep op verkregen
pauselijke privileges om het enige gezag, dat van generaal en
generaal kapittel te beschermen en eventueel nog strengere straffen
op te leggen138.
Al deze problemen kwamen zeker niet algemeen voor, maar
speciaal in die streken die door voortdurende onrust geteisterd
werden, waar een gedeelte van de bevolking was overgegaan naar
protestantisme en calvinisme en waar de tegenstellingen die er
onder het volk waren ook in de kloosters binnendrongen. Als een
kapittelbesluit wordt uitgevaardigd tegen prioren die zonder rekenschap
te geven aan de communiteit of zonder ontslag van hogerhand
het klooster verlieten of hun afvallige medebroeders aanbevelingsbrieven
meegaven, zal dit speciaal betrekking hebben op
de kloosters die onder de druk van het protestantisme lagen, te
meer daar de uitzondering werd gemaakt ,,tenzij vanwege levensgevaar"
(1578).
Op het generaal kapittel van 1583 werd ook weer gesproken
over de bijdragen van de kloosters in de onkosten van het generaal
kapittel en werd besloten sommige tienden en goederen hiervoor
aan het klooster van Hoei af te staan, zodat de prioren nog alleen
de ,,zware wijn" moesten betalen en de gebruikelijke Franse kroon
per klooster (1583, 1585).
Andere maatregelen waren gericht tegen geringere misbruiken,
zoals het peter zijn bij doopsels, niet vanwege het feit zelf, maar
vanwege de gevolgen, ,,levitates et amicitias" (1585) ; het gedrag
van subprioren en procuratoren tegenover hun prior en het verbod
om het slot van moniales binnen te gaan (1586).
Zo bij elkaar geplaatst kunnen al die maatregelen een erg negatieve
indruk maken. Toch zijn er ook voldoende en voorname
positieve elementen aanwezig, die nu eenmaal minder de aandacht
trekken dan misbruiken. Herhaaldelijk komt de zorg voor de
liturgie tot uiting, en dit niet alleen in kleinere punten maar in
1578 voor heel de brevierhervorming die voortaan alle verwarring
moest voorkomen en koorgebed en conventsmis bevorderen ,,quam
praecipue curare debemus" (1578, 1583, 1585) en dit zowel overdag
als 's nachts (1586). Nu en dan spreekt uit de relicten de grote
138 Ramaekers, De Privileges..., p. 65 w.

58 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
zorg voor het apostolaat waarbij vooral zij die in de directe ziel-
zorg stonden werden aangemaand hun taak zorgvuldig uit te
oefenen, ,,eraan denkend dat een leven van vroomheid noodzakelijk
is om de leer van onze Verlosser aan de mensen te kunnen brengen
en voor te leven'' (1576). Ook de zorg voor de armoede ontmoeten
we niet alleen in strenge verbodsbepalingen, maar eveneens in
de vermaning aan prioren en procuratoren dat ze niet moeilijk
mogen zijn in het bezorgen van wat de medebroeders nodig hebben,
terwijl dezen niet moeten eisen maar vragen, naar de tekst van
de Handelingen dat zij ,,gaven aan ieder naargelang hij nodig
had" (1576, 1583).
Dat in 1585 de strenge bepaling voor de verplaatsingen niet hoefde
herhaald te worden, is een zeker teken van verbetering. Ook de
bevordering van de studie (1585) en de besluiten bij de moeilijk-
heden van het Leuvense college (1578, 1583) geven een positieve
indruk van het bestuur van Wilhelmus van Heinsberg. Door zijn
vele visitatiereizen, meestal op het generaal kapittel aangeduid,
trachtte hij de hervormingen door te voeren, waarbij hij blijkbaar
krachtdadig te werk ging. Een vaste hand aan het roer was nood
zakelijk in tijden dat de godsdienstige revolutie een omkering van
geestelijke waarden nastreefde.
Was die hand te krachtig ? Was Wilhelmus te streng ? Opval-
lend is inderdaad de strengheid van meerdere kapittelbesluiten,
waarbij niet geaarzeld werd de schuldigen met name te noemen,
zoals in 1578 twee rebellanten en een apostaat en in 1586 de prior
van het klooster Verger-Sainte-Croix, die naar de orde werd terug-
geroepen omdat hij anders niet kon zalig worden : ,,wie de hand
aan de ploeg slaat en omziet is mijner niet waardig". In het Parijse
klooster waren mensen in het koor begraven terwijl de familie
jaarlijks een bepaalde som aan het klooster zou betalen. Maar een-
maal grafsteen en grafschrift geplaatst, betaalden ze niet. Het
generaal kapittel van 1586 besloot: ofwel een overeenkomst met
de erfgenamen ofwel het graf buiten de kerk plaatsen : ,,een god-
gewijde plaats mag immers niet door list en bedrog worden inge-
nomen". Wilhelmus nam geen blad voor de mond, zeker als de
gehoorzaamheid in het gedrang kwam. Een voorbeeld te meer
vinden we in het kapittel van 1583 waaruit we citeren : ,,We
voelen een diepe smart over de verstoktheid van hart en de on-

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 59
dankbaarheid van sommige paters en fraters die, als ze niet in het
klooster zouden opgenomen zijn en zonder eigen verdiensten tot
hogere ambten verheven, als armen in de wereld zouden leven of
reeds ten onder zouden zijn gegaan. Nu echter, nu ze in onze
conventen naar willekeur een onregelmatig en goed leven leiden,
gewaardigen ze zich niet eens een woordje over de toestand van
hun conventen en van de orde te laten weten, alsof ze vervreemd
en exempt zouden zijn van elk monastiek leven, vroomheid, eerbied
en gehoorzaamheid. Als ze zich voor volgend jaar niet beteren,
zullen we hen tot hun beschaming met name noemen en afzetten".
Ook bij het aanstellen van de visitatoren werd soms harde
taal gebruikt, over ,,deserteurs die streven naar beneficies en vrijheid,
brandstichters of op een andere manier bekend om hun
schandelijk gedrag. Ze moeten, om de orde en religieuze tucht in
de ogen van buitenstaanders niet te laten verloren gaan, worden
gevangen genomen en door straf verbeterd".
Wilhelmus verstond blijkbaar de kunst ,,iemand de mantel uit
te vegen". Reeds op het eerste generaal kapittel in 1576 werd er
geklaagd over de scherpe brieven die de generaal schreef. Maar
het antwoord van het kapittel was: ,,de wonden door een vriend
aangebracht zijn meer waard dan de kussen van een vijand ; met
strengheid beminnen en dienen is beter dan met zachtheid bedriegen
en verloren laten gaan". Wilhelmus had blijkbaar van
het begin af van zijn bestuur zijn beleid bepaald : streng optreden
tegen misbruiken die de onrust van de tijd en de geloofscrisis
meebracht; geen algemene aansporingen maar concrete taal. Voorbeelden
zagen we boven genoeg en vinden we nog veel meer in
de definities. Dat hij hierdoor velen tegen zich innam is begrijpelijk.
Maar kon dit in die moeilijke tijden reden en aanleiding
geven tot zulk verzet dat hij moest aftreden ? Neen, er was meer.
Russelius zegt het erg voorzichtig maar voldoende duidelijk:
,,severitati coniuncta ambitio Fratribus eum fecit exosum" ; de met
zijn strengheid gepaard gaande heerszucht maakte hem bij de
broeders onsympathiek139. Die ambitie, die eerzucht en praalzucht
had hem reeds eerder tot onverantwoorde daden gebracht. Russe
lius gebruikt de woorden : ,,Cor siquidem gerens exaltatum" en
plaatst er naast: ,,psalm 130" : ,,Toch was zijn hart trots", terwijl
139 Russelius, Chronicon..., p. 167.

60 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
de psalm bidt: ,,O Heer, mijn hart is niet trots, mijn ogen niet
ijdel, met grootse plannen heb ik niets op". ,,Hij verlangde naar
grootheid en praal" zegt Russelius verder. Daar had hij geld voor
nodig, zodat hij de procurator dreigde af te zetten als hij, Wilhelmus,
niet naar willekeur over alles kon beschikken. Samen met
subprior en senioren verzette de procurator zich hiertegen. Wilhelmus
legde deze houding uit als opstandigheid tegen zijn gezag.
De definitie van het kapittel van 1541, dat subprior en procurator
geen heersers maar helpers van de prior moesten zijn, evenals de
seniores, liet hij in 1586 in strenge termen herhalen. Maar reeds
in 1582 of 1583 had hij zijn procurator Hieronymus Laurentii,
evenals hijzelf oud-student van Leuven, te Namen doen prior
kiezen en hem als zodanig geconfirmeerd, terwijl hij de senior
van Hoei benoemde voor het klooster Marienlof te Kolen (Kerniel).
,,Hij wilde de samengebonden pijlen van elkaar losmaken"
schrijft Russelius 140. Het zal dan ook niet erg naar de zin van
Wilhelmus geweest zijn, dat die prior van Namen, Hieronymus
Laurentii, in 1585 tot definitor gekozen werd. Desondanks kreeg
de generaal op het kapittel gedaan dat de goederen voor de onkosten
van het kapittel, eerst goederen van het klooster Clairlieu,
tot goederen van de magister-generaal gemaakt werden, al behielden
ze dezelfde bestemming.
De ontevredenheid van de kruisheren van Hoei was echter zo
groot geworden, dat zij zich in 1586 tot de apostolische nuntius
wendden, die te Spa verbleef voor een badkuur. Ze legden hem
de excessen van hun generaal voor. Op 15 September riep deze te
Hoei de definitoren bij elkaar en drong, na beide partijen gehoord
te hebben, erop aan dat Wilhelmus afstand zou doen van zijn
ambt. Na vergeefs verzet en ziende dat de tegenstand van zijn
medebroeders nog aangroeide en dat er uit steeds meer kloosters
klachten kwamen, ging hij naar de nuntius te Luik en diende zijn
ontslag in. Te Hoei pakte hij zijn koffers en koos zijn verblijf in
het klooster van Diisseldorf. In 1599 werd hij rector van de Zusters
te Venray, waar van 1530 tot 1666 bijna onafgebroken kruisheren
140 Ibidem : de feiten die Russelius aanhaalt komen overeen met de gegevens
van de generale kapittels; de bepaling van 1541 en 1586; de priorkeuze van
Hieronymus Laurentii ; maar de chronologische volgorde is anders. Prior Morren
van Namen werd in 1583 onder de overledenen vermeld, zodat in 1582-1583 die
fameuze priorkeuze te Namen moet hebben plaats gehad terwijl het ermee in
verband gebrachte kapittelbesluit van 1586 is.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 61
deze functie vervuld hebben. In 1600 vierde hij zijn gouden pro
fessiefeest en overleed te Venray op 11 februari 1603, waar hij
ook begraven werd 14\
Over zijn persoon is zeker nog lang en vaak nagepraat in het
Hoeise klooster. Het korte zinnetje van Russelius spreekt boekdelen
: ,,Vir, ut dicere solebat Hasius, alioqui insignis" 142; Hasius,
zijn tweede opvolger als generaal, placht te zeggen: ,,hij was
anders een buitengewoon man", het gewone besluit na de nodige
sterke verhalen in de kloosterrecreatie. Zijn leven en vooral zijn
generalaat zijn dan ook moeilijk te beoordelen. Jammer dat zijn
krachtige en besliste houding, zo noodzakelijk in zijn moeilijke
bestuursperiode, niet samenging met bescheidenheid, eenvoud en
goedheid tegenover zijn medebroeders.
Een beroemde ,,caemerist"
Weer zijn we de geschiedenis van het kruisherencollege ver
vooruitgelopen. Sinds Henricus Lembeck en Wilhelmus Heinsberg
in 1560 te Leuven als student werden ingeschreven, lijkt er tot
1572 een normaal aantal kruisheren-studenten geweest te zijn. In
1566, toen Wilhelmus en wellicht ook Henricus nog te Leuven
waren, samen met een rector en een broeder voor het huishouden,
werden er drie kruisheren naar Leuven gestuurd, terwijl in 1569
drie anderen volgden. Daarbij kwamen bovendien de ,,caemeristen",
studenten of anderen die bij de kruisheren inwoonden. We
schreven opzettelijk ,,of anderen", omdat we toevallig een van die
kostgangers kennen, geen student maar een theologieprofessor,
Richard Smith uit Engeland.
In de tijden van de godsdienstvervolging onder Hendrik VIII en
later onder koningin Elisabeth kwamen massa's vluchtelingen naar
het vasteland, waarvan enkele honderden naar Leuven. Daar, evenals
in andere Europese universiteitssteden, begonnen de z.g. scholen
van Engelse apologeten tegen het anglikanisme. Onder die
vluchtelingen waren een aantal professoren en studenten van de
eertijds katholieke universiteiten van Oxford en Cambridge, waarvoor
de universiteit van Leuven vanzelfsprekend een trekpleister
141 Ibidem, p. 168 en Annales, I, 2, p. 29 ; II, p. 136-137.
142 Russelius, o.c, p. 168.

62 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
was. Tot de Leuvense groep van 1559, ongeveer tweehonderd
mannen en vrouwen, behoorde o.a. ook de pleegdochter van Tho
mas More, Margaretha Briggs, evenals zijn neefje William
Rastall143. Ze zochten een onderkomen o.a. in kloosters en colleges
die kamers verhuurden of ter beschikking hadden. Misschien hebben
de kruisheren aan meerdere van die vluchtelingen een onder
komen bezorgd, zowel bij de eerste uittocht in 1547 als bij de
tweede in 1559. Richard Smith verbleef er in ieder geval. In 1562
gaf hij in de drukkerij van Johannes Bogardus, ,,sub bibliis aureis",
een werk uit: Defensio compendiaria et orthodoxa sacri, externi et
visibilis Jesu Christi sacerdotii, gevolgd door een Propugnatio sacratorum
Catholicae Ecclesiae altarium en een Refutatio succincta
Calvinianae communionis. In de opdracht en de inleiding vertelt
Smith zijn lotgevallen en besluit beide met ongeveer dezelfde
woorden : ,,Lovanii ex meo cubiculo apud Cruciferos. An. 1562
sub finem mensis maij" 144.
Richard Smith, in 1500 geboren, studeerde o.a. te Oxford, waar
hij in 1531-1532 secretaris van de universiteit werd en de eerste
door Hendrik VIII aangestelde ,,professor regius" op een door de
koning opgerichte leerstoel voor theologie. Toen hij in 1547 zijn
verklaring, dat het pauselijk gezag in Engeland was afgeschaft,
terugtrok, verloor hij alle ambten en werd gevangen genomen.
Over Schotland kon hij ontkomen naar Parijs en vandaar trok hij
naar Leuven, waar hij op 9 april 1549 als bekend apologeet met
eer ontvangen werd en een leerstoel in theologie kreeg aangeboden.
Bij de troonsbestijging van Maria Tudor keerde hij als profes
sor naar Oxford terug, maar moest opnieuw vluchten in 1559.
Hij zal toen (misschien ook reeds in 1549) bij de kruisheren
onderdak gevonden hebben. In 1563 overleed hij als kanselier van
de universiteit van Douaai. Te Leuven gaf hij ook werken uit
over de rechtvaardigmaking, de religieuze geloften en het celibaat145.
143 P. Guilday, The english catholic refugees at Louvain 1559-1575, in Melan
ges d'histoire offerts a Charles Moeller, II, Leuven, 1914, p. 175-189.
144 Fol. 4 v° ; enkele biz. verder staat ,,Lovanii, ex meo cubiculo apud Crucigeros,
Anno 1562. Mensis maij 22". We danken Mevr. Cockx-Indestege die dit
werk en inschrift ontdekte in de Shakespeare Library te Washington D.C. en 20
vriendelijk was het aan haar neef Karel Cools mee te delen.
145 The Dictionary of National Biography, vol. XVIII, Oxford, 1921-1922,

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 63
Voor de jonge kruisheren zal, in een tijd van weinige en moeilijke
communicatie, het verblijf van een Engelse theologieprofessor
zeker een belangrijke gezichtsverruiming hebben meegebracht.
De drie van 1566 en 1569
De eerste van de drie studenten van 1566 was Henricus Morren,
ingeschreven als Frater Henricus Mor Crucifer pauper 23 Jan.
15661*6. Waarschijnlijk was hij conventualis van Namen147, het
klooster dat het eerst gegadigde was om studenten naar Leuven te
sturen. In 1575 treffen we hem aan als prior te Namen148. Het
klooster van Namen, met twaalf tot vijftien leden, stond er in die
tijd economisch fatsoenlijk voor, al was het niet rijk aan bezittingen
en landerijen. Wellicht werd daarom Henricus Morren te Leuven als
,,pauper" ingeschreven. Ook geestelijk trof de nieuwe prior een
goed geordend huis aan. De decadentie heeft er zich blijkbaar pas
einde XVIe en begin XVIIe eeuw doorgezet149. Over zijn prioraat
zijn ons alleen enkele documenten van 1579 en 1580 bekend over
een jurisdictieconflict en miskenning van de exemptie van de kruis
heren door de Naamse officiaal150, en de moeilijkheden over het
Leuvense college151.
In 1575 werd prior Morren op het generaal kapittel tot definitor
gekozen, voor een jaar, omdat het volgende jaar het kapittel normaal
kon doorgaan. Een tweede keer gebeurde dit in 1578, toen
hij, omdat er geen generaal kapittel meer kon worden gehouden,
deze taak bekleedde voor meerdere jaren. Of hij ook visitator
geweest is, is ons niet bekend, daar generaal Wilhelmus van
Heinsberg zich meermalen het aanduiden van visitatoren zelf voorbehield.
Op het generaal kapittel van 1583 werd Henricus, samen
met zijn subprior en vier medebroeders van zijn convent in de
lange lijst van overledenen vernoemd152. Als we zijn leeftijd als
p. 509-510 waar een lijst van negentien werken van Smith geciteerd wordt xnaar
geen melding gemaakt wordt van zijn tweede verblijf te Leuven. We vememen dit
van Smith zelf in zijn opdracht en inleiding van boven geciteerd werk.
146 Schillings, Matricule, IV, p. 706, n. 183.
147 Djjinities, index bij Namen.
148 Definities, p. 390.
149 F. Danhaive, Les Croisiers de Namur, Namen, 1932, p. 10 w. ; Depaire,
o.c, I, p. 105.
150 Archives d'Etat Namur, Croisiers, IV 1579 en V 1580 ; Annales, III, p. 99.
151 Zie verder.
152 Dejinities, p. 404 ; Annales, III, p. 90.

64 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
student in 1566 schatten op ongeveer vijfentwintig jaar, is hij -
2oals trouwens velen van de Leuvense studenten — erg vroeg ge-
storven.
Ongeveer een maand na Morren werden op dezelfde dag twee
kruisheren ingeschreven. De nummers in het register volgen op
elkaar. Frater Mattheus a Bovinia Crucifer pauper febr. 1566 is
de eerste153. Volgens zijn naam zal hij afkomstig geweest zijn van
Bouvignes in het kanton Dinant. Hij is ook te Dinant in het
kruisherenklooster ingetreden, van waaruit hij in februari 1566
naar Leuven werd gestuurd. Dat hij als ,,pauper" werd ingeschre
ven kan een aanwijzing zijn voor de financiele toestand van zijn
klooster, al is dit niet zeker. Als hij baccalaureus in theologie
£eworden is, zal hij in 1570 of 1571 naar Dinant zijn teruggekeerd,
waar hij onder de naam Mattheus Baudinet in 1572 als prior
voorkomt154. We zijn over het aantal kloosterlingen en het peil
van het kloosterleven slechts schaars ingelicht. We kunnen Dinant
wel op een lijn stellen met de andere Waalse kloosters die nog
niet door het protestantisme getroffen waren. Op economisch gebied
zijn we wat beter ingelicht door een bewaard gebleven goederenregister,
waaruit men tot een goed financieel beleid en ook
wel tot een zekere welstand kan besluiten 155. Vanaf 29 november
1572 tot 21 november 1575 vinden we Mattheus in eigendoms- en
gerechtelijke akten als prior genoemd156. Hij moet in en buiten
eigen klooster wel een goede naam hebben gehad, want op het
generaal kapittel van 1575 werd hij tot definitor gekozen. Jammer
genoeg is ook hij, evenals zijn medestudent Henricus Morren,
jong gestorven, daar hij reeds op het generaal kapittel van 1576
onder de overledenen genoemd werd157.
De derde student van 1566 was Frater Arnoldus Noviomagus
Crucifer gratis febr. 1566 158. Onder de vele medebroeders met de
naam Arnoldus is er ons maar een bekend die met Nijmegen in
verband gebracht wordt, nl. Arnoldus a Campis Neomagiensis,
153 Schillings, Matricule, IV, p. 704, n. 124.
154 Berliere, Monasticon, p. 188 en 149, zegt 1573 doch in het Registre (zie
boven noot 171 van vorig hoofdstuk) komt hij reeds in 1572 als prior voor.
155 Registre.
156 Ibidem, passim.
157 Dejinities, p. 394 ; Annales, III, p. 77.
158 Schillings, Matricule, IV, p. 704, n. 125.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 65
conventualis van het klooster Sint-Agatha, die in 1586 op de
dodenlijst van het generaal kapittel voorkomt159.
Ook in 1569 kwamen drie kruisheren-studenten naar Leuven.
Van een van hen, Prater Arnoldus Reeck crucifer 8 julius 1569
kennen we alleen de naam uit het inschrijvingsregister 16°.
Wat meer bekend is ons Prater Hieronymus Laurentii crucifer
Huchensis pauper 18 junius 1569 1G1. Opvallend is, dat hier een
kruisheer van Hoei als pauper ingeschreven werd, een verschijnsel
dat we in 1566 bij kruisheren van Namen en Dinant ontmoetten.
We mogen wel veronderstellen dat Arnoldus Reeck en Hieronymus
Laurentii zeker tot 1572 te Leuven gebleven zijn, de tijd dat ook
daar de oorlogsonrust ontstond. Hieronymus keerde naar Hoei
terug, waarschijnlijk om lessen in theologie te geven, en werd
naderhand procurator. Daardoor kreeg hij de reeds bovengenoemde
moeilijkheden met generaal Wilhelmus van Heinsberg, die hem
als opvolger van Henricus Morren ~ en dus zeker voor mei 1583 -
te Namen tot prior deed kiezen om hem in Hoei kwijt te zijn en
gemakkelijker over de geldmiddelen van het klooster te kunnen
beschikken. In 1585 werd hij, evenals in 1587 en 1589 toch tot
definitor gekozen, al zullen de kiezers zijn relaties met de generaal
wel gekend hebben 162.
De nalatigheden van de prioren in hun bijdragen voor de orde,
die dan blijkbaar soms nog door de kapittelvaders werden verkwist,
terwijl sommige kloosters vanwege hun armoede niets konden
betalen, leidden op het generaal kapittel van 1589 tot het
besluit om de prior van Namen, Hieronymus Laurentii en de prior
van Bruggen te benoemen als ,,procuratores capituli generalis" om
de bijdragen te verzamelen en te beheren. Op het generaal kapittel
moesten ze dan rekenschap geven van hun beheer 163.
159 Dejinities, p. 413 die verwijst naar het Necrologium van Sint-Agatha fol. 19 r.
Douma, o.c, p. 364 nr. 915 en p. 374 nr. 952 ; Arnoldus a Campis Neomagensis
fungeerde reeds in 1559 bij een belening als sterfman voor het klooster. Hij stierf
op 7-12-1585. Een declaratie van ,,Mgr. Jan tot Kuijck" van 1583 (gevonden in
een bijbel op de Kruisherenbibl. te Maaseik, afkomstig van Sint-Agatha, nr. 2 21)
yermeldt: ,,Noch heer Arnt van Kampen aen syn Keelle Daer aen verdient
XV str" ; St-Agatha hs. 31, fol. 19 r.
160 Schillings, Matricule, IV, p. 752, n. 110; in noot ,,Fr Arnoldus Kuyck,
llhsible, surcharge".
161 Ibidem, p. 751, n. 93.
162 Dejinities, 408, 413, 417.
163 Ibidem, p. 418.

66 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
We vermoeden dat Hieronymus Laurentii prior geweest is te
Namen tot ongeveer 1590. In 1591 werd hij niet meer als definitor
gekozen en in 1594/1595 stierf in Namen als prior Arnoldus
Hurkenius. Het laatste wat we van hem weten is, dat hij in 1606
prior te Virton werd. Vanaf 14 oktober 1595 wordt te Namen een
nieuwe prior genoemd, Wilhelmus of Guillaume de Cortil164.
De derde student van 1569 was Frater Christophorus a Dart,
Ruremundensis crucifer 19 junius 1569 165. Geboren in het land van
Gelder uit een adellijk geslacht, behoorde hij waarschijnlijk tot de
familie van de Venlose kruisheer Matthijs van Dardt, die van
ongeveer 1584 tot 1599 prior te Venlo was. De familie bewoonde
het huis Dardt te Lottum en bracht veel voorname persoonlijkheden
voort166. Christoffel trad reeds voor 1559 bij de kruisheren
te Roermond in. Bij een nieuwbouw, begonnen in 1559, zorgde hij
voor de som van honderd Carolusguldens, wellicht afkomstig van
zijn goederenafstand bij de professie167.
Het waren moeilijke tijden in Roermond, waar vele protestanten
en wederdopers waren. Ook sommige priesters en kloosterlingen
preekten de nieuwe leer. In het jaar 1568 heerste de pest in de
stad, terwijl op Goede Vrijdag Oranje de stad begon te belegeren.
Vele burgers waren gestorven aan de pest of waren de stad ont-
vlucht. Toch werd de aanval afgeslagen, mede dank zij de geeste-
lijken die meevochten op de wallen, terwijl kloosterzusters stenen
en aarde ter versterking aandroegen. Van de kruisheren stierf er
niemand aan de pest dat jaar, al was het Roermondse klooster een
van de grotere kloosters van de orde, met een gemiddelde bevolking
van zeventien priesters en drie of vier lekebroeders168.
Het volgende jaar vertrok Christoffel van Dart naar Leuven. Hij
moet toen achter in de twintig geweest zijn. Waarschijnlijk is hij
er, samen met Hieronymus Laurentii en Arnoldus Reeck tot 1572
gebleven, misschien langer omdat juist in 1572 Roermond werd
ingenomen door Willem van Oranje, die er verschrikkelijk huis
164 Berliere, Monasticon, I, p. 152, V, Luik, 1975, p. 348 ; P. Roger, Notices
historiques sur Virton, 1932, p. 382 ; Dejinities, p. 186 ; Clairlieu, XXXIV, 1976,
p. 96.
165 Schillings, Matricule, IV, p. 751, n. 94.
i«6 Weiss, o.c., p. 223 ; Heere, Het Kruisherenklooster te Venlo, I.e., p. 340.
167 Heere, Het Roermondse Kruisherenklooster, I.e., p. 23.
168 Ibidem, p. 23 en 24.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 67
hield169. Is Christoffel nog wel naar Roermond teruggekeerd ? Of
werd hij rechtstreeks vanuit Leuven tot subprior benoemd van
Falkenhagen in het bisdom Paderborn ? Het klooster was dringend
aan hervorming toe, en Christoffel werd benoemd om de prior
daarin bij te staan. Moeilijker taak was niet denkbaar. Falkenhagen
was eens het grootste klooster van de orde geweest. Het had vele
confraters afgestaan voor hulp of hervorming in andere huizen. In
het begin van de XVIe eeuw bereikte het in ledenaantal zevenentwintig
priesters, vierenveertig geprofeste en achttien niet geprofeste
donaten, samen negenentachtig personen 170. Maar het kloos
ter leed vreselijk onder het protestantisme. Na de katholieke vorst
Simon V van Lippe (1511-1536), beschermer van de kruisheren
en tegenstander van de nieuwe leer, traden Landgraaf Philips van
Hessen en twee soortgenoten op als voogden van Simons minderjarige
zoon. Met toestemming van Luther en volgens het princiep
,,cuius regio illius et religio" drongen ze in 1538 aan de kruisheren
het protestantisme op. Dezen moesten de nieuwe mis lezen en een
Luthers predikant onderhouden. Vele uittredingen waren daarvan
het gevolg, al bleef de prior-pastoor trouw katholiek. In 1542
werden de kruisheren, zoals andere kloosters, door twee protestantse
visitatoren bezocht. Zij weigerden de protestantse leer te aanvaarden,
ook al mochten ze weer de Latijnse mis lezen. Nog enkele
jaren slaagde de orde erin het klooster katholiek te houden. Maar
de Augsburgse Confessie, hoe gelijkend ook op de katholieke leer,
stond het priesterhuwelijk en de communie onder twee gedaanten
toe. Lutherse boeken en gewoonten slopen binnen, de goederen
werden gedeeltelijk in beslag genomen en het klooster geplunderd.
De pest bracht in 1555 de toch al erg geslonken bevolking van het
klooster tot twee personen terug. Het generaal kapittel stuurde
meerdere kruisheren uit andere kloosters ; op- en neergang bleven
de volgende jaren tekenen ; de ene prior ging terug naar zijn vroeger
klooster Bentlage, de volgende trouwde. Onder Wilhelmus Agricola
of Huisman (1567-1582) werd Christoffel van Dart subprior om
de prior te helpen het klooster katholiek te houden. Maar Agricola
liet de Augsburgse Confessie en de strenge Lutherse leer invoeren,
terwijl in het koor de Duitse psalmen gezongen werden. Zoals
169 Uidem, p. 25-26.
170 Weiss, o.c, p. 91-116, 219-229.

68 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
reeds vermeld, zette generaal Wilhelmus van Heinsberg gedurende
een drie weken aanhoudende visitatie hem af, probeerde de oude
gebruiken en discipline te herstellen en benoemde Christoffel tot
prior. Wat deze als subprior niet had kunnen bereiken, probeerde
hij als prior. De tucht was zoek, het beheer slecht en de weinige
medebroeders waren verdeeld in het geloof. Hoe groot de verwarring
was blijkt, behalve uit een slaande ruzie in het klooster begin
1583, uit een inspectie van twee afgevaardigden van de bisschop.
Beiden waren protestanten, legden opnieuw de Augsburgse Confessie
op en stelden Agricola weer tot prior aan, een zeker teken
dat de bemoeiingen van Christoffel van Dart niet helemaal tever-
geefs waren geweest. Hij heeft zijn afzetting dan ook nooit
aanvaard. Een kostbare monstrans probeerde hij door verkoop, op
conditie van terugkoop in betere tijden, te redden voor profanatie,
terwijl hij een opgelegde boete van honderd goudguldens weigerde
te betalen. Maar de regering van Lippe nam het klooster in beslag,
ontzette de kruisheren uit het beheer van hun goederen en nam
hen zelfs de sleutels van het klooster af. Tegen wil en dank moest
prior Christoffel op 22 november 1585 officieel verklaren dat in
het klooster geen Roomse missen meer werden opgedragen, dat
de liturgie door bijbellezingen vervangen was, dat de feestdagen
op protestantse wijze werden gevierd en dat het klooster zich
onderwierp aan de visitatie van de vorst van Lippe. Aan weerstand
viel blijkbaar niet meer te denken, en het is moeilijk te begrijpen
hoe prior van Dart er nog vier jaar is kunnen blijven. Heeft hij
geprobeerd te redden wat er nog te redden was ? Hoopte hij toch
nog op betere tijden ? Eigenaardig is dat oud-prior Agricola, die
overleed voor het generaal kapittel van 1586, in de dodenlijst
vermeld wordt, terwijl hij in het eigen obituarium van Falkenhagen
niet werd opgenomen1T1. Men kan de vraag stellen of Falken
hagen nog een kruisherenklooster was of eerder een protestantse
gemeenschap. Onbegrijpelijk is dat er toch nog roepingen waren.
Behalve prior van Dart en twee priesters waren er nog drie clerici
die zich op de wijdingen voorbereidden. Zes mensen in de massale
en vervallen gebouwen van Falkenhagen !
Prior van Dart was de laatste prior die nog werkelijk geprobeerd
heeft het klooster voor orde en kerk te behouden. Hij overleed op
171 Definiths, p. 413.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 69
16 maart 1589. Bij zijn medebroeders moet hij grote achting genoten
hebben. In het dodenregister tekenden ze hem op als
,,Christophorus a Dart, uit een edel geslacht in Gelder geboren,
conventualis van Roermond, vader en prior van dit huis Falkenhagen.
Nadat hij op deze plaats gedurende meerdere jaren op de
meest loffelijke manier en met grote zorgen en moeilijkheden aan
het hoofd stond, is hij vroom en godvruchtig uit dit tranendal
heengegaan in 1589. De achttiende van deze maand is hij, door
velen beweend, begraven. Moge hij in vrede rusten" 172.
Nog twee prioren hebben het klooster bestuurd, protestantse
kruisheren, vijanden van het katholicisme, waarvan de eerste het
klooster verliet en huwde. In 1596 hebben landgraaf en bisschop
de goederen onder elkaar verdeeld. Een goede dertig jaar later
deed de orde afstand van alle rechten tegen betaling van 6240
brabantse guldens 173.
173 Ibidem, p. 114-116.
172 Weiss, o.c, p. 113 en 224-225.

70 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
2. A PESTE, FAME ET BELLO, LIBERA NOS DOMINE
a. De Rampjaren 1572-1598
Deze aanroeping uit de Litanie van alle heiligen typeert de
volgende periode vanaf 1572. Ondanks de overal heersende troe-
belen was Leuven, behalve op wetenschappelijk gebied, in heel
de woelige tijd van het protestantisme tamelijk onberoerd geble-
ven. Roerig was het er vaak, als de eeuwige tegenstrijdigheid
tussen burgers en studenten oplaaide. Maar als de nood aan de
man kwam, streden ze broederlijk naast elkaar. In 1542 werd de
stad door de belegering van Nikolaas de Bossut en Maarten van
Rossem, bevelhebber van de troepen van Willem van Gulik, ver-
ontrust. Samen met de gilden zetten de studenten zich in en wisten
de reeds binnengedrongen soldaten te verjagen. Ook in 1572 toen
Willem van Oranje de stad omsingelde, kon de inname belet
worden, al moesten de Leuvenaars toelaten dat de troepen door-
heen de stad hun weg vervolgden en nog 16.000 Brabantse gul
dens opeisten \
In 1572 tot 1573 teisterden zware overstromingen de stad, met
als gevolg niet alleen grote schade maar ook het vertrek van een
aantal studenten ; dit laatste zeker mede door de heersende onrust.
Want het niet uitbetalen van de Spaanse soldaten in het Noorden
had tot gevolg dat zij plunderend naar het Zuiden afzakten. Bij
een treffen tussen Staatsen en Spanjaarden op 14 September 1576
werden de Staatsen tot bij Leuven teruggeslagen. Vele studenten,
aangelokt door de gevechten, werden door de soldaten gedood.
Maar het ergste moest nog komen. Op 1 februari 1578 rukten
enkele vendels Staatse troepen Leuven binnen, maar verlieten de
stad bij de nadering van de koninklijke troepen. Om de stad tegen
dergelijke aanvallen van de geuzen te beschermen, liet het stads-
bestuur op 9 februari van dat jaar vijf compagnies Spaanse soldaten
in de stad toe. Deze ,,bescherming" werd echter een ramp. Waar
geen soldij wordt uitbetaald, gaan huurlingen - het garnizoen
was een samenraapsel van Italianen, Duitsers, Walen en Bour-
gondiers - plunderen, muiten en de ergste baldadigheden uitrich-
1 550 Jaar Universheit Leuven, p. 110 ; Aubert, o.c, p. 30 ; R. van Uytven,
Leuvens Verleden, Leuven, 1964, p. 77.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 71
ten. De inkwartiering was al een hele last. Daarbij kwam nu de
plundering, opeisingen van geld en voedsel. Eerst waren de kloosters
en colleges aan de beurt, daarna de particulieren. Meermalen
werd de stad door de orangisten aangevallen. De sfeer voor studie
en lessen was er niet meer. De handel lag stil omdat de boeren
buiten de stad niet meer veilig waren op de wegen. Studiebeurzen
werden niet meer uitbetaald. De studenten zochten hun toevlucht
elders, liefst in eigen stad of dorp. De universiteit viel praktisch
stil2.
De pestepidemie, die in augustus 1578 uitbrak en tot mei 1579
aanhield, veroorzaakte een panische angst. Duizenden mensen stierven.
De bevolking werd gehalveerd. De lijken lagen langs de
straten en werden door de Cellebroeders (broeders Alexianen) met
kar en paard telkens weer weggehaald en begraven. Het schilderij
van die tijd in de Sint-Jacobskerk te Leuven geeft een aanschouwelijk
beeld hiervan. De professoren van de medische faculteit
leidden de hulpaktie van de Alexianen maar schoten er alien, op
een na, het leven bij in. Minstens 10.000 doden vielen te betreuren3.
Maar de soldaten bleven. Ook bij hen zullen er wel veel slachtoffers
geweest zijn. In 1580 stichtten de Duitsers brand, zodat vele
huizen afbrandden. Na de pestepidemie bleven trouwens talloze
huizen leegstaan, werden er een duizendtal afgebroken en meerdere
straten gesloten. In 1583 gingen de Duitse huurlingen van
deur tot deur, het wapen in de hand, om het geld van de burgers
op te eisen. De winter bracht nieuwe ellende. Muiters sloegen met
bijlen de deuren stuk en maakten zich van alle voedsel meester. Op
straat was niemand meer veilig. Een beroep op de paus - Gregorius
XIII schonk 2000 goudstukken tot uitbetaling van de soldaten
- en op Alexander Farnese of andere hooggeplaatsten kon wel
2 550 Jaar..., p. 53 ; Aubert, passim; J. Crab, Oude Kunst in Leuvens privebezit,
Leuven, 1964, p. 50.
3 De getallen van de epidemieslachtoffers zijn erg uiteenlopend. W. Boonen,
geciteerd door J. Crab, o.c, p. 50 noemt het onmogelijke getal van 30.000 slachtoffers
; R. van Uytven, o.c., p. 77 en 550 Jaar ..., p. 265 : de helft van de stad ;
Aubert, I.e., schrijft dat in 1597 de bevolking van 17.000 tot 10.000 gedaald was,
terwijl er nog 1000 studenten waren tegen 1900 in 1526; Van Uytven, o.c!,
p. 79 schrijft dat er in 1597, universitairen inbegrepen, nog maar 9.700 mensen
te Leuven woonden, terwijl pas in 1631 de bevolking weer boven de 12.000
uitsteeg ; Idem in Leuven ,,de beste stad van Brabant", p. 123-127 die ook een
overzicht geeft van pest- en hongersnoodjaren p. 125.

72 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
eens tot uitbetaling van de soldij leiden en 20 tot tijdelijke rust.
Maar spoedig daarna begonnen de plunderingen weer. Ondanks
het decreet van Farnese dat elke compagnie soldaten slechts vijf
vrouwen bij zich mocht hebben, voerden de soldaten hun vrouwen,
concubines en soms twee tot vijf kinderen met zich mee. Toen
eindelijk in 1585, na de val van Antwerpen in handen van Farnese,
het garnizoen te Leuven wegtrok, bleef een verarmde, gehalveerde
bevolking achter en een universiteit met vernielde gebouwen en
zonder studenten. De Leuvense historicus Wilhelm Boonen klaag-
de: ,,De dieverije van de soldaten binnen Loven ... es onver-
drachelijck gewest, nemende den borger ende anderen hun graen,
boter, kaese, maentels, huycken ende in somme al dat hun aen-
stont" 4.
Hoe is het de kruisheren in die tijd vergaan ? Zijn er nog stu
denten naar Leuven gestuurd ? Vooreerst dient hier vermeld dat
een van onze voornaamste bronnen, de inschrijvingsregisters, die
toch al vaak onvolledig waren, van augustus 1569 tot februari
1616 volledig ontbreken. Deel V van de oorspronkelijke registers
is verloren gegaan, zodat A. Schillings zijn verdere uitgave ervan
voortzette met een vijfde deel van 1616 tot 16515. Na de drie
studenten die in 1569 naar Leuven gingen, vinden we er nog een,
Henricus Warensianus, conventualis van het Naamse klooster. Hij
moest te Leuven, aldus het generaal kapittel van 1578, zijn theolo-
gie gaan voortzetten ,,usque ad nostram revocationem" op conditie
dat hij rekening zou houden met de hervormingsbepalingen die op
dit generaal kapittel werden gegeven6.
Twee vragen dringen zich hier op. Studeerde hij reeds te Leuven,
of wie was er te Leuven, toen Henricus van Waremme (Borg-
worm) erheen gestuurd werd ? En welke waren die hervormings-
besluiten van 1578 ?
De studenten die in 1569 naar Leuven gingen zijn er in 1578
zeker niet meer geweest, zodat we terugvallen op een rector. Tot
rond 1559 was frater Andreas van Namen er rector geweest. Zijn
4 Geciteerd bij L. van der Essen, Les Tribulations de I'Universite pendant le
dernier quart du XVIe siecle, in Bulletin de Mnstitut historique beige de Rome,
2e fasc, 1922, p. 61-86 met vele bijzonderheden; G. Brom, De Leuvensche
Hoogescbool in doodsnood ten jare 1583, in A.H.E.B., 1913, p. 111-120.
5 Matricule, V, inleiding p. IX-X.
6 Definities, p. 396 ; Annales, III, 80.

DE ^CRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 73
directe opvolger kennen we niet. Maar tegen de tachtiger jaren
was Wilhelmus de Corty er rector7. Deze kruisheer van Namen
was in 1572 naar Lannoy in Frankrijk verplaatst en in 1576 naar
Marienfrede in Duitsland8. Zoals verder blijkt was hij reeds in
1578 in Leuven. Heel die rampspoedige tijd is hij er alleen achtergebieven.
We kunnen ons voorstellen dat, toen de studenten
vluchtten voor honger en pest, Wilhelmus de Corty zijn studenten
en de broeder voor het huishouden naar hun kloosters heeft teruggestuurd.
Dat hij er alleen achterbleef blijkt uit een verslag van
1589. Toen nl. na de aftocht van de Spaanse troepen de universiteit
zich tot Alexander Farnese wendde vanwege de desolate toestand
te Leuven, waar er van universitair onderwijs niets meer terecht
kon komen, liet deze een verslag opmaken over de toestand van
gebouwen en colleges. Het verslag over de financiele toestand van
de colleges kwam klaar in 1589 : Status omnium et singulorum
collegiorum in Universitate Lovaniensi hoc currente anno 1589.
Mense januario. Over het kruisherencollege wordt, na een korte
inleiding over stichter, stichtingsjaar, doel en bezittingen, gezegd :
,,In deze woelige tijden is het college, ook al had het zwaar te
lijden van het leger, toch in voldoende bewoonbare staat bewaard
gebleven, en wel door een religieus. Gedurende deze kwade tijd
verbleef hij helemaal alleen in genoemd college. Hij is er ook nu
nog en zal er nog wel enige tijd blijven totdat er de mogelijkheid
is om uit de inkomsten van het college meerderen te onderhouden.
Het voorzien hierin en ook de visitatie van dit college is de taak
van de rector magnificus en de afgevaardigden van de Leuvense
universiteit" 9. Ondanks het feit dat het college meermalen voor
inkwartiering van Spaanse soldaten gebruikt en aan schattingen
onderworpen werd, was het nog in fatsoenlijke staat, maar het
was niet meer mogelijk om meer dan een kruisheer te onderhouden.
7 E. Reusens, Colleges et maisons d'etudes des ordres religieux. N. 66. College
des Croisiers, in A.H.E.B., XXIII, Leuven, 1892, p. 212-219 ; over de Corty
p. 213. Reusens steunt voor zijn gegevens op N. Vernulaeus, Academia Lovaniensis,
2e ed., p. 108. Corty = Cortil-Wodon, prov. Namen.
8 Definities, p. 388 en 393.
9 Mgr. P. F. X. de Ram, Notice sur la situation financiere et administrative des
Stablissements academiques de Louvain en 1589, in A.H.E.B., II, 1864, p. 133-212 ;
over de kruisheren p. 162. Dat dit een uitzondering was blijkt uit het feit dat er
van de ongeveer 50 van vroeger, in 1578 nog maar 23 en in 1588 nog maar
13 colleges bewoond waren ; zie Aubert, o.c, p. 75.

74 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
De tweede vraag is die naar de hervormingsbesluiten van het
generaal kapittel van 1578, die Henricus van Waremme te Leuven
moest onderhouden. Op dat kapittel kwam het college van Leuven
uitvoerig ter sprake. Generaal Wilhelmus van Heinsberg had
samen met zijn definitoren besloten het college te hervormen. Er
was blijkbaar een geschil tussen het klooster van Namen en de
orde. Generaal en definitoren hadden het testament van Philippus
Dehont nog eens bestudeerd en bediscussieerd - een van de defi
nitoren was de prior van Namen, Henricus Morren, voormalig
student van Leuven -, waaruit bleek dat de kloosters van Goes
en Namen de eerstbegunstigden waren om jonge krachten naar
Leuven te sturen en daar theologie te studeren. Hadden zij niet
voldoende geschikte mensen, dan kwamen ook de andere kloosters
aan de beurt. Daarvoor, en tot geen andere bestemming, waren de
goederen geschonken. Wat door de ijver van de rector of door de
soberheid van de studenten kon worden opzij gelegd, kwam toe
aan het college, zodat stilaan het getal studenten zou kunnen toe-
nemen. Volgens de bedoeling van de stichter werd er nergens
tekort gedaan aan het gezag van de magister generaal. Rector en
studenten bleven zijn onderdanen, waren aan zijn bestuur en visita-
tie onderworpen en konden door hem worden teruggeroepen,
krachtens goddelijk en kerkelijk recht waaraan geen testament iets
kon veranderen. Dit alles was tot dan toe, door een verkeerd
oordeel, onrechtmatig verzwegen, tot grote schade en ergernis van
de orde. Daarom moesten in het vervolg woord en geest van het
testament stipt worden toegepast. Dan zou het kapittel zich uit-
spreken ten gunste van het college, dat een sieraad van de orde
was.
Dit document, in het relict van het kapittel van 1583 opgenomen
en bekrachtigd, was door Wilhelmus van Heinsberg en de vier
definitoren op 28 april 1578 op het generaal kapittel ondertekend.
De reformatievoorschriften van het kapittel moesten heel de tijd
van de studie stipt worden onderhouden. Om duidelijk het recht
van de orde te doen uitkomen op het college, werd aan deze akte
van 1578 nog de aanvaardingsbrief van 1498 toegevoegd, ,,opdat
de mond van de kwaadsprekers zou worden gestopt, de onrecht-
vaardigheid van sommige medebroeders van Namen zou worden
bekend gemaakt en opdat onze onschuld en onze ijver voor het

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 75
recht moge blijken". In 1583, toen Henricus Morren er niet meer
bij was, ging men feller tegen Namen te keer dan in 1578.
In de oorkonde van 1498 had het klooster van Namen een legaat
van een burger van Tienen, Franco van Meldert, aan het Naamse
klooster, aan de orde overgedragen, terwijl de kloosters van Namen
en Goes samen de erfenis van Philippus Dehont aan de orde aanboden,
die dit alles met alle plichten en lasten had aanvaard. Juist
deze oorkonde, aldus het generaal kapittel, zou door het Naamse
klooster verborgen gehouden zijn, omdat sommige prioren en
medebroeders van Namen ,,uit onrechtvaardigheid, jalouzie en
perversiteit" het college voor zich alleen wilden houden. Nu werd
aan hen bevolen, onder bedreiging van straffen, de overeenkomst
van 1498 te eerbiedigen. Namen moest tevreden zijn met het
voorrecht, in het testament toegestaan, dat het voor anderen in
aanmerking kwam het college te besturen en er studenten heen
te sturen10.
De juiste toedracht die men uit heel dit verhaal kan afleiden,
was de volgende. Philippus Dehont had zijn goederen vermaakt
aan de kloosters van Goes en Namen. Goes was praktisch opgeheven
na de vlucht van de kloosterlingen in 1572 en nadat in
1577 het stadsbestuur hun kerk aan de protestanten geschonken
had. Van de eerstbegunstigden bleef nu alleen Namen over. Namen
zou dan opzettelijk het document over de overgave van de goede
ren aan de orde hebben verborgen gehouden, en gedaan alsof het
Leuvens college een zaak van Namen alleen was. Zou prior en
definitor Henricus Morren, zelf oudstudent van Leuven, ondertekenaar
van deze kapittelakten, zich ertoe geleend hebben voor
het Naamse klooster goederen in beslag te nemen waarvan hij wist
dat ze aan de orde toebehoorden ? Zouden te Leuven bespaarde
gelden aan het klooster van Namen zijn overgemaakt ? De tekst
laat dit vermoeden, al kunnen we de sterke uitdrukkingen van 1583
toc'h wel toeschrijven aan de gekende strengheid en ,,openhartigheid"
van de generaal. Wilhelmus de Corty heeft dan door zijn
heldhaftig verblijf te Leuven en de redding van het college goedgemaakt
wat door zijn medebroeders misdreven was.
We begrijpen nu beter waarom de rectoren van het college zo
vaak conventuales van Namen zijn. De hervormingsbesluiten, die
10 Annales, II, p. 451 ; Definhies, p. 400-402.

76 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
aan Henricus van Waremme op het hart werden gedrukt, bestonden
er dan ook in, dat de bewoners van het college zich zouden onder-
worpen weten ~ en daartegen niets ondernemen - aan het gezag
van de orde en geen beroep zouden doen op aparte voorrechten
van Namen of zijn prioren.
Henricus van Waremme ontmoeten we later als prior van
Dinant op 22 maart 1584 ".
Intussen veibleef Wilhelmus de Corty dus helemaal alleen te
Leuven. Het zijn voor hem alles behalve gelukkige jaren geweest;
'n eenzame man in een beschadigd huis waar hij zich steeds
bedreigd voelde door de soldaten die rondtrokken om voedsel en
geld. Hij had de zorg voor de huizen in de Derde-ordestraat en
in de Kortestraat en hield daardoor geregeld contact met de huurders
en met de burgerlijke, kerkelijke en universitaire overheden.
Van de stad moest hij jaarlijks de zestig florijnen ontvangen die
Philippus Dehont aan de kruisheren vermaakt had12 en die tot
1581 geregeld werden uitbetaald. Verder had hij de huur te innen
van de drie huizen in de Kortestraat, respectievelijk 56, 27 en 30
florijnen. (Was het vierde verkocht of verbrand ?) Het huis naast
het college bracht jaarlijks veertien en de twee kleine huisjes
daarnaast drie florijnen op. Cameristen zijn er toen blijkbaar niet
geweest; ze worden niet bij de inkomsten vermeld. Naast de
196 florijnen aan inkomsten stonden allerlei uitbetalingen die
Wilhelmus te doen had: aan de Sint-Jacobskerk o.a. voor de
vrijdagmis met passie, aan de abt van Tongerlo, aan de stad, bv.
voor de bijdrage aan de versterkingen (toren en bogen van de
stadsmuur), aan meerdere burgers, aan de Sint-Pieterskerk en aan
de kerk van Sint-Job in Wesemaal. Jaarlijks maakte hij de afreke-
ning voor de rector van de universiteit. Die van 1581 besloot hij
met volgende woorden : „ 'k Houd na aftrek van deze onkosten
nog 155 florijnen over, waaruit drie priesters-theologiestudenten
zouden moeten onderhouden worden. Maar voorlopig woont er
11 Definities, p. 396 ; Henri de Warenne, H. Warensianus of Warennianus, vgl.
Registre (noot 171 van 2e hoofdstuk), I, 118. In 1582 is Jean de Zande nog prior,
in 1586 reeds Roland Ginghelom, ibidem ; Berliere, Monastkon, I, p. 149 ; Deftnities,
p. 410.
12 In onze copie van het testament uit het archief van de Naamse kruisheren,
is er sprake van 50 daalders ; hier en later bij de verkoop is het getal steeds 60,
wat wel de juiste versie zal zijn.

Afrekening uit 1582 van ,,Wilhelmus de Corty dicti Collegii regens"

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 77
alleen de regens. Frater Henricus Andensis is tijdelijk naar Duitsland
gestuurd vanwege gebrek aan inkomsten... Daarbij moeten
er uit die genoemde inkomsten zowel aan het college als aan de
andere huizen herstellingswerken worden uitgevoerd" 13.
De waarde van het geld en de prijzen voor de normale behoeften
schommelden heel bijzonder in die tijden van politieke en sociale
onzekerheid, van pest en belegering, omdat de voedselvoorziening
van de stad moeilijk werd. Gemiddeld moet men de inflatie en
devaluatie op vier procent per jaar rekenen, zodat er in 1582 een
eigenlijke inkomstenvermindering van veertig procent was tegenover
1572 14. Juist in 1582 tekende Wilhelmus bij zijn afrekening
aan, dat hij de zestig florijnen van de stad niet ontvangen had
zodat zijn inkomsten, mede door een tekort van de huurgelden van
veertig florijnen, maar 96 florijnen bedroegen, terwijl de lasten
ongeveer dezelfde gebleven waren. Met de 63 florijnen en vier
stuivers die overbleven, kon het doel van de stichting natuurlijk
onmogelijk bereikt worden. ,,Vanaf april is de regens helemaal
alleen, zonder knecht en zonder huishoudster, vanwege gebrek
aan geld en jaarlijkse inkomsten''. Met een zwierig handteken
sluit broeder Willem zijn rekeningen af: ,,Guillielmus De Cortij
dicti Collegii regens".
Hij heeft de steeds oplopende schuld van de stad blijkbaar
enkele jaren verdragen. Maar in 1585 maakte hij, als suppoost
van de universiteit, de zaak aanhangig bij de rector van de Alma
Mater. Iedereen die in de registers ingeschreven en op de een of
andere manier aan de universiteit verbonden was, viel daardoor
onder de (mildere) rechterlijke macbt van de rector ; het was
een van de vele privileges die professoren, studenten en de met
hen verbondenen genoten. Al was het kruisherenklooster nooit
gei'ncorporeerd in de universiteit, toch werd Wilhelmus onder de
suppoosten gerekend, zoals uit verdere procesacten blijkt15. De
zaak werd behandeld door de ,,conservator privilegiorum" van de
13 Henricus van Andenne (prov. Namen) wordt in de Definities en Annales
niet genoemd.
14 Leuven, 'de beste stad van Brabant, I, p. 207-208.
15 W. Lourdaux, De Leuvense Religieuzen, suppoosten van de Alma Mater, in
Ons Geestelijk Leven, LII, 1975, p. 323. E. Reusens, Documents relattjs a Vhistoire
de I'Universite de Louvain (1493-1797) zegt echter: „ ... par suite de son in
corporation a l'Universite*, le college etait soumis a la juridiction du recteur",
A.H.E.B., XXII, 1892, p. 212-219, p. 214.

78 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
universiteit, de abt van de Sint-Geertrui-abdij, en werd ten gunste
van de kmisheren uitgesproken. De stad ging in beroep bij de
Koninklijke Raad van Brabant. Verontschuldigingen waren er ge-
noeg, alleen al door het feit dat de goederen van de stad, die de
zestig florijnen moesten opbrengen, er ongebruikt en zonder in-
komsten bijlagen. Op 3 September 1585 sprak de ,,Raede van
Brabant", ,,na horen van de Burgemeesteren ende Schepenen en
Raed van de Stadt Loven" zich uit ten voordele ,,van Broeder
Willem de Cortij van de Ordene van de Cruysbroeders, residerende
binnen die Stadt, Regent vant collegie..., suppoost van de univer-
siteijt", dit natuurlijk ,,tot verdriet van voorseyde supplianten".
Een verder verzoek om cassatie van het vonnis werd op 29 maart
1586 onontvankelijk verklaard en de stad werd veroordeeld tot
de ,,costen van desen proces". Op latere rekeningen zien we dat
de stad de zestig florijnen in twee keer betaalt16.
Hoe lang is ,,broeder Willem" nog in Leuven gebleven ? De
jaarrekeningen van 1583-1588 ontbreken ; die van 1589 is door een
andere hand geschreven. Toch was Wilhelmus, volgens boven-
genoemde Status omnium et singulorum collegiorum in 1589 nog
te Leuven. Toen is hij blijkbaar naar zijn klooster te Namen
teruggekeerd. Van minstens 14 oktober 1495 tot aan zijn dood
tussen 1604 en 1606 was hij prior te Namen en in 1598 en 1600
definitor17.
De rekening van 1589 was eveneens bedoeld voor de rector van
de universiteit en werd opgemaakt op 15 juli door Frater Paulus
Saumeur (Saimeurs), regent. We bezitten er alleen de bladzijde
van de inkomsten van, die hoger liggen dan in 1581, door de wat
hogere huurprijzen en het verhuren van kamers, en stegen tot een
bedrag van 213 florijnen. Paulus Saumeur stierf tussen 1617 en
1620, toen hij op het generaal kapittel genoemd werd ,,quondam
supprior et procurator Namurcensis 18.
In 1592 ontmoeten we als rector Franciscus van der Stock. Zijn
keurig geschreven verslag is niet aan de rector gericht en draagt als
titel: Registrum Collegii Cruciferorum Lovaniensis pro anno 1592.
16 Rijksarchief Brussel, Fonds Univ. Leuven, n. 345 ; voor de rekeningen Archief
aartsbisdom Mechelen, nr. 328.
17 Zie noot 9 ; Berliere, o.c, I, p. 152 ; Dejinities, p. 424, ook noot 3 ; A. E. L.,
Croisiers 43 bij de visitatie van 1604 staat „Wilhelmus Lartii", Clairlieu, XXXIV,
1976, p. 95, en op p. 98 ,,,Wilhelmus Koen... prior Namurcensis".
18 Dejinities, p. 441.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 7S>
De inkomsten liggen wat lager, zodat na aftrek van lasten 137
florijnen en 18 stuivers overschieten ,,waarvan drie priesters theologie
zouden moeten studeren en de huizen zouden moeten onderhouden
worden". Toch is rector Franciscus niet meer alleen gebleven
maar kreeg als student en metgezel Frater Johannes Zundorpius,
misschien afkomstig van Zunderdorp in Noord-Holland
of van Zundorf ten zuiden van Keulen19.
b. Dreigende ondergang en steun van andere kloosters
Is dit het eerste teken van heropbloei ? Het heeft lang geduurd
voor de universiteit weer enigszins behoorlijk kon fungeren. De
Leuvense bevolking was gehalveerd en zou eerst na 1631 weer
boven de 12.000 inwoners uitkomen. Jarenlang waren er maar
gemiddeld 500 studenten. Hiervan waren niet alleen de voorbije
troebele tijden de oorzaak, maar ook de oprichting van meerdere
universiteiten in de Nederlanden : Leiden in 1575, Franeker in
1585, Harderwijk in 1590, Groningen in 1614 en Utrecht in 1636,
zodat Leuven zijn monopolie van hoger onderwijs van de XVe en
XVIe eeuw verloor. Een echte nieuwe bloeiperiode zou pas ingeluid
worden met het bestuur van Albrecht en Isabella (1598-1621).
Maar behalve een latere belegering in 1635 door de Hollanders,
bleef Leuven dan ook rustig, zodat de studie opnieuw in een kli-
maat van vrede kon opbloeien20.
Daar de gegevens uit de inschrijvingsregisters voor deze periode
wegvallen, zijn we over de studenten-kruisheren slecht ingelicht.
Volgens Reusens waren er in 1598 nog een rector, drie religieuzenstudenten,
een broeder voor het huishouden en 'n knechtje. Omdat
de financiele toestand er echter niet op verbeterde, was er begin
XVIIe eeuw nog slechts een kruisheer, die de kamers aan lekenstudenten
verhuurde. De gebouwen waren intussen zo onderkomen,
dat de enige oplossing leek om alle bezittingen te Leuven te
verkopen en, om de bedoeling van de stichter te eerbiedigen,
studiebeurzen te stichten voor drie of vier studenten21. Dit kan
19 Archief aartsbisdom Mechelen, n. 328 ; voor van der Stock zie ook De Ram,,
a.c, p. 162 ; in Annales en Dejinities komt hij en van Zundorp niet voor.
20 Van Uytven, o.c, p. 79 en 98 ; Schillings, Matricule, V, inl. p. X.
21 E. Reussens, a.c, in A.H.E.B., 1882, p. 213-214. Bij W. Boonen, Geschiedenis
van Leuven, uitgave van Van Even, 1880, p. 379 staat de tekst over de
studenten in het Nederlands ; we geven hem hier omdat het woord ,,cameristen"

80 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
alleen worden verklaard doordat de huizen in de Kortestraat en
nabij het college niets of niet veel meer opbrachten in de half
ontvolkte stad. Dat de toestand ernstig was, blijkt ook uit een
kapittelbesluit van 1612 waar een dringende oproep werd gedaan
tot heel de orde en dertig kloosters getaxeerd werden om, op
straffe van ,,suspensio a divinis", naar draagkracht voor het college
bij te dragen. Jaarlijks rond pasen of pinksteren moest de prior
van Keulen een bijdrage innen van de Duitse kloosters : van
Keulen zelf 24 brabantse guldens, van Beyenburg, Glindfeld,
Diisseldorf, Aken, Marienfrede, Schwarzenbroich, Hdhenbusch,
Wickrath en Briiggen elk twaalf brabantse guldens, van Bentlage
en Osterberg tien, van Ehrenstein en Duisburg acht en van Emme
rich, Brandenburg en Diilken zes. De prior van Luik moest zorgen
voor de bijdragen van de Zuidelijke kloosters in de Nederlanden
en van enkele in Frankrijk; van Namen, Luik, Roermond, Venlo,
Sint-Agatha en Yvoy elk twaalf brabantse guldens, van Hoei tien,
van Doornik en Maastricht acht, van Lannoy en Kolen zes en van
Dinant en Maaseik vier. Behalve conclusies over de financiele
toestand van de kloosters, kan men hier ook de solidariteit uit
afleiden in de orde, daar er vanuit de Duitse en Franse kloosters,
voor zover we weten, nooit studenten naar Leuven gestuurd waren.
Dat geld, in totaal jaarlijks 304 brabantse guldens, moest worden
vastgelegd tot onderhoud van de studenten die de magister gene-
raal naar Leuven zou sturen22.
Slechts van enkele studenten uit die tijd kennen we de namen.
In 1596 was op vorstelijk initiatief te Leuven een tweede leerstoel
opgericht in de scholastieke theologie. Beide professoren zouden
voortaan hun onderwijs baseren op de Summa theologica van Sint
Thomas van Aquino in plaats van op de labri Sententiarum van
Petrus Lombardus. Johannes Malderus (Jan van Maldere) werd
de eerste titularis ervan. Hij en zijn collega Jan Wiggers verdeel-
den de stof onder elkaar. In 1617 werd nog bepaald dat ze om de
zeven jaar heel hun cursus zouden behandelen en dan ruilen. Ook
voor meerdere interpretaties vatbaar is ,,'T Collegie van de Cruysbroeders met
eenen president, drije cameristen, cock ende jongen zonder enig beslach als 2ij
verclaerden". Beslach zal hier arrest op de goederen betekenen, zodat het college
onbelast was.
22 Dejinities, p. 433-434. In het hs. 13, Archiv Schramm te Neuss, fol. 157 r.
staat voor Bentlage, Osterberg (ook Annales, III, p. 129) in Hoei, ,,20 florenos".

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 81
de studieduur werd rond 1600 veranderd: drie jaar voor baccalaureus
biblicus, twee jaar voor baccalaureus formatus en twee en
een half jaar voor de licencie23. Nu zijn er op de universiteitsbibliotheek
te Luik meerdere handschriften bewaard uit de kruisherenbibliotheek
van Hoei, en wel van Leuvense studenten die de
cursus van de professoren van Maldere, Wiggers en Mercier
(Mercerus) opnamen, waarvan enkele van voor 1616, jaar van
de opheffing van het college.
In handschrift 314 (233) met als titel Dictata theologici argumenti Dom. Wigers
S. Theol. Lovanii prof, en als inhoud de tractaten ,,de actibus humanis", ,,de
legibus" en .,de gratia" staat op het einde: ,,dictata Laurentii Lamotte religiosi
alnensis". Daar Wiggers vanaf 1596 te Leuven professor was, kan Laurentius
Lamotte tussen 1596 en 1616 te Leirven geweest zijn. Dat het handschrift afkomstig
is van de kruisherenbibliotheek te Hoei wijst op een kruisheer. Maar de
toevoeging bij zijn naam ,,religiosus alnensis" doet vermoeden dat hij geen kruis
heer was. Het Franse klooster van Lannoy had als Latijnse naam ,,conventus
Alnetensia". ,,Alnensis" wijst op de abdij van Aulne in Henegouwen, zodat
Lamotte een cistercienser zal geweest zijn.
Kruisheer was in elk geval de auteur van handschrift 206 C
(304) dat vanaf fol. 1 r° tot 88 v° het Tractatus de Creatione she
expositio I partis Divi Thomae van professor Malderus bevat en
geschreven werd in 1601 en 1602 door Borsette Crucifer Huyensis.
Hij eindigt op fol. 88 v° met het ,,explicit" ,,Louvanij 20 martii
1602" 24. Franciscus Borset was te Hoei ingetreden op 22 december
1596. Na noviciaat en studies te Hoei werd hij dan naar Leuven
gestuurd. Na zijn studies van theologie naar Hoei teruggekeerd,
zal hij er wel met de een of andere leeropdracht belast zijn. Reeds
in 1607 werd hij te Maastricht tot prior gekozen. De Maastrichtse
kruisheren hadden in de voorbije jaren veel geleden, maar waren
de gevolgen zowel van de pest als van de verwoestingen door
23 550 Jaar Univ. Leuven, p. 319-320, 359-360; E. J. M. van Eijl, De
theologische Faculteit te Leuven, in Facultas S. Theolog. Lovaniensis 1432-1797
die meer bijzonderheden geeft over de oprichting van de leerstoel en de studieduur
p. 99-102, 102-105.
24 H. Grandjean, Bibliotheque de I'Universite de Liege. Catalogue des Manuscrits,
Luik, 1875, p. 206, n. 311 (n. 233 van de bibliotheek). Het hs. staat in Depaire,
II, p. 292 onder de ,,manuscrits douteux", hoewel het zeker van de kruisheren van
Hoei afkomstig is. Zie Bibliotheca Manuscripta, I, p. 9. Voor nader onderzoek
vgl. fol. 424 v. en A.H.E.B., VIII, p. 168 ; XXXIV, 1908, p. 142. Voor Borset
Depaire, I, p. 39 en 64y II, p. 45 ; Annales I, 1, p. 189 en I, 2, p. 72 die ten
onrechte heel het hs. toeschrijft aan Antonius Boux, kruisheer van Hoei, die in
1624 het tweede deel van dit hs., samen ingebonden met dat van Borset/ schreef,
nl. een tractaat van professor Mercerus (Mercier).

82 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
plunderende troepen stilaan weer teboven gekomen, zodat rond
1600 het normale kloosterleven er opnieuw begonnen was. In 1615
bestond de communiteit weer nit negen conventuales, zes priesters
en drie lekebroeders. Twaalf jaar heeft Franciscus Borset het klooster
bestuurd in betrekkelijk rustige jaren. Op 27 april 1619 nam
hij ontslag en keerde naar Hoei terug, waar hij al spoedig econoom
werd.
Toen op 13 September 1622 te Hoei de reliekschrijnen van de
H. Odilia en gezellinnen werden geopend, de zondag erna de relie-
ken in doeken werden gewikkeld en na een plechtige heilige mis
en processie in nieuwe schrijnen aan weerszijden van het altaar
werden geplaatst, maakte men daarvan een document op waarin
alle conventuales van Hoei werden opgenoemd, 43 in aantal. Onder
hen vinden we ook Franciscus Borset, econoom van het klooster.
Opvallend is, dat in deze akte van acht conventuales van Hoei
gezegd wordt dat ze op verschillende universiteiten studeren.
Kunnen we dan niet ervan uitgaan dat ook in de vorige jaren, toen
het Leuvens college nog bestond, daar meer studenten studeerden
dan de enkelen waarvan we de namen kennen ?
In een akte van 14 april 1534 wordt Borset nog genoemd, maar
niet meer als econoom25. In handschrift 341 C (176), waarin zich
lijsten van de Hoeise conventuales vanaf 1637 bevinden, komt
Borset niet meer voor, zodat we hem dan als overleden kunnen
beschouwen26.
c. Relaties met professor Puteanus
Volgens de schrijver van de geschiedenis van het Venlose kruisherenklooster
zou ook Godefridus van Lith tot de Leuvense stu
denten hebben behoord, en wel tussen 1606 en 1613 2?. Al menen
we dat dit niet het geval is, toch moeten we hem hier vermelden
vanwege zijn goede relaties met professor Erycius Puteanus, de
25 H. P. A. van Hasselt, Gesch. v. h. Klooster der Kruisheren te Maastricht,
p. 48 en 37 ; H. van Lieshout, Rond het reliekschrijn van Sint Odilia, Hasselt,
1935, p. 36-37 en voor het document zelf p. 133-139; akte 1634 A.E. Huy,
Croisiers.
26 Bibliotheca Manuscripta, I, p. 9. In de Definities of Annales komt hij met
voor; evenmin in de naamlijsten van Belgische kloosters die ons bekend zijn. Voor
de datum van intrede, zie lijst in hs. 34l C, p. 260.
27 L. Heere, Het Kruisherenklooster te Venlo, I.e., p. 339.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 83
opvolger van Justus Lipsius voor het onderwijs van Latijn en
geschiedenis aan het Collegium Trilingue28.
Professor Erycius Puteanus, geboren te Venlo op 4 november
1374, was de zoon van Johannes Puteanus, burgemeester te Venlo
en Gertrudis Segers. Er waren veertien kinderen in het gezin.
Meerdere leden in de Venlose raad behoorden tot de invloedrijke
familie van de Putte. Erycius maakte zijn studies te Dordrecht,
Keulen en Leuven. Na een professoraat in welsprekendheid te
Milaan waar hij met een Maria de la Torre uit een aristocratisch
of wellicht adellijk geslacht gehuwd was, werd hij in 1606 te
Leuven opvolger van Justus Lipsius aan het collegium trilingue als
professor van Latijn en geschiedenis. Met toestemming van de
aartshertogen Albrecht en Isabella, wier historiograaf hij was,
mocht hij sinds 1614 de burcht van Keizersberg bewonen, waar
hij ruimte had voor zijn groot gezin van negen zonen en zeven
dochters 29.
Erycius kende natuurlijk de kruisheren van Venlo en ook de
kruisherenorde. In een van zijn vele werken, de Genealogia Puteana,
in 1630 te Leuven gedrukt, schrijft hij lovend over een van de
magister-generaals Ferricus Puteanus, die van 1382 tot 1393 de
kruisherenorde bestuurd had en, aldus Russelius, de stichting van
het klooster in zijn geboortestad te Venlo lang zou hebben verlangd
en voorbereid 30. Ook als professor te Leuven, lid van de
Raad van State en burggraaf van Keizersberg, bleef Erik van de
Putte zich voor zijn geboortestad interesseren. Hij was er, als man
met wereldfaam, in 1612 door de Venlose bevolking geeerd als
,,de beroemdste man van Venlo" en feestelijk in de stad ingehaald.
Hij ijverde voor het herstel van de drie jaarmarkten in de
stad en voor de kwaliteit van het onderwijs. Door dit laatste is hij
een van de grootste weldoeners van de Venlose kruisheren geworden31.
De kruisheren, sinds 1399 te Venlo gevestigd, bedienden de
Sint-Nikolaas of Klaaskerk, zorgden er voor de luister van de
liturgie en voor het toedienen van de sacramenten. Van 1521 tot
28 350 Jaar Univ. Leuven, p. 230-232.
*» 2*° J^r Unw. Leuven, p. 230-231 ; L. Heere, o.c, p. 349 ; meerdere bijzonaerheden
verschillen bij beide auteurs.
30 H. Russelius, o.c, p. 85 ; Annales, I, 1, p. 86.
31 550 Jaar Univ. Leuven, p. 230 ; L. Heere, o.c, p. 349 en 318.

84 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
1539 was er een Matthijs van de Putte of Puteanus prior geweest32.
In de tijd van professor Puteanus was Godefridus van Lit er prior.
Rond 1560 te Venray geboren en in Venlo bij de kruisheren inge-
treden rond 1580 werd hij, waarschijnlijk in 1584, econoom, toen
Matthias van Dardt prior werd. In 1613 werd hij prior gekozen
als opvolger van Paulus Reineri die prior te Keulen werd33, en
bleef dit tot aan zijn dood op 5 September 1642 ; aldus de in 1945
teruggevonden en daarna weer verloren gegane grafsteen34. Het
is erg onwaarschijnlijk dat van Lit na 1606, dus op ongeveer zes
en veertigjarige leeftijd, nog naar Leuven ging studeren. L. Heere
heeft zeker gesteund op de opdracht van van Lit in een van zijn
werken, Sacrificium Vespertinum, Keulen, 1628, aan professor
Puteanus. Hij schrijft daarin over de grote verdiensten van de
professor voor het Venlose klooster en voor de kruisherenorde.
Hij ziet zich niet in staat daarvoor een waardige tegenprestatie te
geven en herinnert aan de hartelijke ontvangst van enkele jaren
geleden op de burcht van de professor te Leuven, aan hun openhartige
gesprekken en aan de voortdurende bereidheid van Puteanus
om te helpen en aan te moedigen. Daarom vraagt hij hem nu dan
ook, om de opdracht van zijn boek te willen aanvaarden als teken
en onderpand van zijn genegenheid. ,,Vale mi Patrone clementissime
et hie mei erga te testificandi animi pignus benigne suscipe,
me, nostrumque monasterium et oppidum tuum Venlonianum, in
quo felicis recordationis Joannes Puteanus pater tuus consulari
dignitate clarus fuit, solito favore prosequere. Vale et vive \ Hij
tekent deze opdracht op 3 juli 1628 met ,,Amplitudinis Tuae studiosus
Frater Godefridus a Lit", van Uwe Hoogheid de toegenegen
frater Godefridus van Lit. We menen dat hier wel een grote dankbaarheid
en genegenheid uit spreekt maar dat men er moeilijk uit
kan afleiden dat Godefridus student bij Puteanus is geweest35. De
32 L. Heere, o.c, p. 337-338 ; J. Fr. Foppens, Btbliotheca belgica, I, Brussel,
33'Heere geeft 1614 ; maar 23 mei 1613 stierf de prior van Sint Agatha, Theodoricus
van Bocholt ; de prior van Keulen Theodoricus Looman werd prior in
Sint Agatha terwijl de prior van Venlo als prior naar Keulen ging; de keuze van
Van Lit in Venlo zal dan ook wel in 1613 plaats gehad hebben.
34 De grafsteen werd teruggevonden bij het herstel yan de kerk na de oorlog in
1945 en ging bij de brand van 1948 weer verloren. Naast Van Lit werden er
meerdere andere prioren op vermeld, zodat er sinds 1642 een priorengraf was, in
De Maasgouw, 82, 1963, kol. 25-28.
35 Fol. 5 v. - 6 r. ; volledige titel bij Heere, o.c, p. 339.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 85
genegenheid voor de jongere professor kan ook gedeeltelijk haar
oorsprong hebben gevonden in het feit dat een van diens familieleden,
Catharina Puteanus met een Antonius van Lit getrouwd
was 36. Maar ze vindt, samen met zijn dankbaarheid, toch speciaal
haar oorsprong in de steun die de Venlose kruisheren van de
professor mochten ervaren bij de oprichting van een Latijnse school
in 1619. Eigenlijk ging het hier om een overdracht van een bestaande
school door het stadsbestuur aan de kruisheren37. Puteanus
had er bij de magistraat op aangedrongen de school aan de kruis
heren over te dragen en het door hen beschikbaar gestelde gebouw,
een schuur op het kloosterterrein, te verbouwen. De Leuvense pro
fessor heeft zich, zoals uit meerdere brieven blijkt, van zeer nabij
met allerlei bijzonderheden bezig gehouden : de ombouw van de
schuur, het ontslag van de rector der vroegere school, de bouw
van een muur om de school van het klooster te scheiden en van
een afdak waar de jongens bij regenweer konden wandelen.
Puteanus stelde ook het reglement en het lesprogramma voor de
school op. Klaarblijkelijk wilde hij een strikt genomen Latijnse
school waar op efficiente manier door de praktijk de taal werd
aangeleerd en een humanistische opvoeding werd gegeven38. Op
de Keizersberg te Leuven had hij van het begin af kamers verhuurd
en privaatlessen gegeven aan enkele studenten. Hij hield van de
jeugd, en vatte het plan op om een soort pensionaat van zes tot
acht leerlingen te beginnen van adellijke families, en tussen acht
en vijftien jaar oud. De studie van het Latijn door de praktijk zou
er de grote plaats innemen. Het plan werd nooit verwezenlijkt, al
had Puteanus reeds een reglement voor zijn toekomstige school
opgesteld in 1617 39. Hij heeft dit zeker gebruikt voor de school
te Venlo. In een brief van 3 april 1617 aan graaf Charles de
Longueval schreef hij een lofzang op het Latijn als tweede moedertaal,
,,al kunnen velen na hun kinder- en jongelingsstudies het nog
maar onvoldoende brabbelen". Het Latijn moet de voertaal zijn,
ook voor de andere vakken zoals geschiedenis en wiskunde. Het
Latijn is niet alleen een sieraad maar ook een noodzakelijk instru-
36 Ibidem, p. 318 en 339.
37 Voor de voorgeschiedenis van de school, Heere, o.c. p. 316-318.
38 Ibidem, p. 321.
39 550 Jaar Univ. Leuven, p. 232.

86 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
merit voor de studie van andere vakken40. Van de vier en twintig
artikels die voor de school op de Keizersberg geschreven waren,
zijn er veertien op de school van Venlo toepasselijk. Conditie tot
aanneming was : kunnen lezen en schrijven en de verbuigingen en
vervoegingen kennen. Er moest een voortdurende toeleg op het
Latijn aanwezig zijn, zodat de leerlingen de indruk hadden dat ze
te Rome in vroegere eeuwen leefden. Naast een prefect moesten
er twee leraars zijn die beiden Latijn zouden onderrichten en
waarvan de een voor zedeleer, de ander voor letteren zou aan-
gesteld worden. De prefect moest de woordenschat en stijl van
het Latijn beheersen, het gemakkelijk spreken en prettige beschaaf-
de omgangsvormen hebben. Zijn stijl moest een waardige navol-
ging van goede schrijvers zijn. Naast het gebruik van het Latijn
door de leerlingen, moest als noodzakelijke ondergrond het onder-
wijs vanaf grammatica tot rhetorica gegeven worden. Vanaf het
derde jaar kwamen daar lessen bij van physica, wiskunde, geschie-
denis en ethica ; voor zijn adellijke knapen stond er nog ,,politica
et res militaris" bij, die voor de Venlose jeugd wel mochten weg-
vallen. Bij de gewijde en profane geschiedenis noemde Puteanus
meerdere Latijnse en Griekse leerboeken waaronder zijn eigen
Historiae Insubricae libri sex, qui Irruptiones barbarum in Italiam
continent. Bij het onderricht van de ethica moesten goede ge-
woonten en deugden worden aangeleerd, waarvan de allereerste
de vroomheid was die het bijwonen van de dagelijkse godsdienst-
oefening veronderstelde. Op hogere feestdagen moest er een La
tijnse preek worden gehouden. Verder gaat het over de toelating
tot uitgaan, de aanwezigheid in de lessen en disputen en tenslotte
over lichamelijke oefeningen die op bepaalde uren moesten worden
gehouden 41.
Godefridus van Lit was de eerste rector van de school. De
raad van Puteanus om de oude rector te ontslaan heeft het stads-
bestuur niet gevolgd, zodat de Leuvense professor op 21 juli 1620
een brief schreef naar het stadsbestuur waarin hij het blijven van
de oude rector noemde: ,,een schoole van twist om tegen de reli-
gieusen bitter te sijn ende (de leerlingen) bitter te maecken, die
hij houden ende leeren sal ende also de ouders derselven, die
40 Lettre d'Erycius Puteanus a Charles de Longueval, comte de Bucqoy etc., in
A.H.E.B., XXIII, 1892, p. 239.
41 Ibidem, nrs. VIII-XXII, p. 243-244.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 87
meenen sullen dat haere kinderen alderbest leeren alse vroech
noch spae rust hebben". Puteanus was tegen het strenge systeem
van de oude school waar de arme kinderen heel de dag in school
waren ,,ende brecken haeren cop om oock het lichaem te bederven
hetwelcke niet en kan gesont blijven dewijl het door de jonckheyt
teer is ende niet verquickt wordt". Sarcastisch reageert Puteanus
tegen het stadsbestuur als hij zich afvraagt waar de geleerde en
godvruchtige leerlingen ,,uit de oude schole gesproten" gebleven
zijn, daar de geestelijkheid over hen klaagt. Heeft die oude rector
nog geen geld genoeg verdiend ? Is hij nog niet oud genoeg om
te rusten ?42
De grote belangstelling van Puteanus gedurende de moeilijkheden
van de school en daarbij de familierelatie maakt een bezoek,
wellicht meermalen herhaald, van van Lit op de Keizersberg
begrijpelijk, evenals de opdracht in zijn Sacrificium Vespertinum
en de lovende woorden in de statutencommentaar Lucerna splendens
super candelabrum sanctum : ,,clarissimus vir Puteanus Patriae
suae lumen et decus", ,,de zeer beroemde man die voor zijn stad
een licht en een sieraad was" 43.
Na zijn dood in 1646 werd hij op het eerstvolgende generaal
kapittel van 1648 onder de z.g. ,,participantes" opgenomen, in
even vleiende bewoordingen : ,,Clarissimus Dominus Ericius Putea
nus Regiae Majestatis consiliarius et historiographus", zodat hij
in het gebed van heel de orde voor de overledenen deelde44. Reeds
vroeger, op het generaal kapittel van 1627, was Henricus Puteanus,
I
raadslid te Venlo van 1611 tot 1625, om zijn verdiensten voor de
orde tot de ,,participantes"
45
gerekend *
42 L. Heere, o.c, p. 323-325.
43 Uitgegeven te Keulen, 1632, p. 84 ; volledige titel bij Heere, o.c, p. 339.
44 Dejinities, p. 474 ; Heere, o.c., p. 350.
45 Dejinities, p. 451 ; Heere, o.c, p. 350.

88 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
3. DE LAATSTE STUDENTEN VAN HET COLLEGE
Uit de laatste periode van het kruisherencollege te Leuven kennen
we slechts drie namen van studenten. Twee van hen zijn
bekende figuren in de orde vanwege de hoge functies die ze bekleedden
in hun later leven. Augustinus Neaerius of Neerius was
prior van Hoei en magister-generaal van de orde van 1619 tot
1648. Henricus Sylvius of Dubois werd in 1638 tot bisschop van
Dionysie gewijd en oefende in die laatste jaren van zijn leven de
functie uit van hulpbisschop van Luik onder prins-bisschop Ferdi
nand van Beieren. De derde is een overigens onbekende Arnoldus
Gram van het Naamse klooster.
a. Augustinus Neerius
Een wat dieper gaande studie over Augustinus Neerius, die wel
ooit de grootste generaal van de orde genoemd werd, en over zijn
langdurig generalaat zou de omvang van dit artikel alsook die van
deze jaargang van Clairlieu ver overschrijden. We beperken ons
hier tot een kort overzicht van zijn leven en verdiensten, om, hopelijk,
in een later artikel uitgebreid op deze merkwaardige figuur
terug te komen.
Renerus Augustinus Neerius werd geboren te Luik in 1570 of be
gin 1571. Na wellicht het toen te Luik reeds bestaande middelbaar
onderwijs gevolgd te hebben, trad hij in het klooster bij de kruis-
heren van Hoei\ Na noviciaat en vormingsjaren werd hij naar de
universiteit van Leuven gezonden om er theologie te studeren. De
inschrijvingsregisters van de universiteit uit deze periode zijn ver-
loren gegaan. Maar uit het informatieproces voor de aanstelling
van Henricus Sylvius tot hulpbisschop van Luik blijkt dat Neerius
doctor in theologie was 2. De mogelijkheid dat hij naar een andere
universiteit zou gezonden zijn, lijkt uitgesloten, juist in de tijd dat
men, na diep verval van het Leuvens college en zijn inkomsten,
ernstige pogingen deed om het voor de verdere toekomst te kunnen
behouden. Mogelijk is Neerius een van de vier kruisheren geweest,
1 Russelius, o.c.f p. 181 ; Annales, I, 2, p. 38 en III, p. 591.
2 Zie verder bij het informatieproces over H. Sylvius, noot 14.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 89
die, volgens Reusens, in 1598 te Leuven verbleven3. Om zijn
doctoraat in theologie te behalen, moet Neerius ongeveer acht jaar
te Leuven geweest zijn : de normale drie jaar voor baccalaureus
biblicus, de twee jaar voor baccalaureus formatus en de twee tot
drie jaar voor licencie en doctoraat. Mogelijk is hij ook, weer
volgens Reusens, die ene kruisheer geweest die in het begin van
de XVIIe eeuw te Leuven verbleef en er kamers verhuurde voor
studenten niet-kruisheren 4. Rond 1600, wellicht wat later, zal hij
dan naar Hoei teruggekeerd zijn, en het ligt voor de hand dat hij
er een taak bij de opleiding van de jonge kruisheren kreeg.
Russelius schrijft dat hij enkele jaren te Namen verbleef en
daarna te Doornik, waar hij in 1617 prior gekozen werd. Hij was
er reeds eerder benoemd voor de heropbouw van het klooster en
toonde er zich een trouwe helper van prior Johannes Salicetus, die
hij in 1617 opvolgde5. Reeds op 21 januari 1619 werd hij tot prior
van het Hoeise klooster en magister generaal van de orde gekozen.
Het kan wat verwonderlijk lijken dat hij, zonder ooit definitor
of visitator geweest te zijn, generaal werd. Blijkens de generale
kapittelrelicten was het een vaste gewoonte om als definitoren of
raadsleden van de generaal prioren te kiezen. In 1614 was prior
Salicetus van Doornik nog definitor ; in 1617 waren het vier defini
toren van andere kloosters. In datzelfde jaar werd Neerius prior te
Doornik, terwijl het volgende kapittel van 1620 onder zijn leiding
als generaal gehouden werd6.
Augustinus Neerius werd te Hoei prior van een groot klooster.
Een lijst van 1622 geeft 43 leden op ; er waren vijftien priesters
die lid waren van het conventskapittel, vijf fraters in opleiding,
negen geprofeste donaten, zes priesters die in andere kloosters prior
of subprior waren en acht universitairen 7. Hij werd daarbij magis-
ter-generaal van 47 kloosters in de Nederlanden, Frankrijk en
Duitsland 8. Het was dan ook een zware taak die op zijn schouders
gelegd werd. Maar het waren de schouders van een man in de
kracht van zijn leven, ongeveer 48 jaar oud, ook al had hij niet de
3 Zie boven, noot 21 yan vorig hoofdstuk, p. 79.
4 Zie boven p. 79.
6 Russelius, o.c. p. 181 ; Annales, I, 2, p. 38-39.
6 Van de Pasch, Definities, p. 434, 436, 437.
7 H. van Lieshout, Rond het Reliekschrijn van Sint Odilia, Hasselt, 1935, p.
133-139.
8 P. van den Bosch, Sie teilten mit Jedermann, passim.

90 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
kennis en ervaring over het geheel van de orde, die iemand alleen
als visitator of door een plaats in het hoofdbestuur krijgen kan.
Ook had hij de tijdsomstandigehden tegen, daar geheel zijn gene-
ralaat samenviel met een voor die tijd gruwelijke en dertig jaar
aanslepende oorlog. Een geregeld beleid, door het houden van het
jaarlijkse generaal kapittel en van de regelmatige visitaties, werd
daardoor onmogelijk gemaakt. Ook de eendracht in de orde was
al jarenlang zoek ; reeds lang voor Neerius door het onafhanke-
lijkheidsstreven van de Franse kloosters ; vanaf 1630 door de ,,pro-
vinciale kapittels" van de Duitse en Nederlandse kloosters. Hun
hervormingspogingen waren zeker goed bedoeld, maar leidden tot
onenigheid met de Belgische kloosters en zo vanzelf met de gene
raal, die juist over die kloosters zijn bijzondere zorg had. In tegen-
stelling met de Franse en de z.g. 'Duitse' kloosters, stonden ze
immers rechtstreeks onder Neerius' bevoegdheid. Dit leidde, tot
op de generale kapittels toe, tot herhaalde conflicten, waaruit
Neerius, zo al niet als verliezer, dan toch ook niet als winnaar
tevoorschijn trad. De tien laatste jaren van zijn bestuur moeten
zeer zwaar op hem gewogen hebben, speciaal het jaar 1639, toen
de definitoren een reeks 'gravamina' tegen hem samenstelden en
aandrongen op zijn aftreden. Neerius weigerde dit en bleef tot zijn
dood in januari 1648 generaal van de orde. Zijn hoge leeftijd en
zijn verzwakte gezondheid zouden een wat vroeger aftreden wel-
licht wenselijk gemaakt hebben.
Neerius' naam is echter in de orde, meer dan die van welke
andere magister-generaal ook, bekend gebleven en wel om de vol-
gende redenen.
Vooreerst vroeg en verkreeg hij in 1630 van Rome het privilege
van de pontificalia, zodat hij borstkruis, staf en mijter en een
paarse mozetta mocht dragen : hij mocht pontificaliter voorgaan
in de liturgische diensten en had naast andere wijdingsbevoegd-
heden ook die om aan eigen onderdanen de tonsuur en de lagere
wijdingen toe te dienen. Ook schonk dit hem de bevoegdheid een
eigen wapen en de titel van Monseigneur te voeren 9. Daar het
privilege ook op zijn opvolgers overging, is zijn naam hierdoor
alleen al blijven leven in de orde.
9 Annales, III, p. 188-190.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 91
Naast kleinere en geregeld oak bij andere generaals voorkomende
liturgische maatregelen, durfde Neerius het aan om te ijveren
voor een nieuw, hervormd en aangepast brevier, dat op zijn bevel
uitgegeven werd. Zijn pogingen om ook tot de uitgave van een
daarbij aansluitend missaal te komen, mislukten echter10.
Als wetenschappelijk gevormd man ging zijn grote aandacht uit
naar de academische vorming van vele confraters evenals naar de
centralizatie van noviciaten en hogere studies, waardoor de kwaliteit
van de opleiding zeker verhoogd werd. Het zal ook geen toeval
zijn dat juist onder zijn bestuur een aantal kruisheren-schrijvers
zijn aan te wijzen. De meest bekend geblevenen zijn Henricus
Russelius, die ons zijn nog steeds waardevol en hier vaak geciteerd
werkje achterliet, het Chronicon Cruciferorum, te Keulen uitgege
ven in 1635 ; het bevat de geschiedenis van de magister-generaals
van het begin van de orde tot aan Neerius ; verder de dichter
Egidius De Vrese, die, behalve zijn eigen gedichten, op last van
generaal Neerius het Vestis Nuptialis uitgaf, een werk uit de veertiende
eeuw over de ordesspiritualiteit en toegeschreven aan gene
raal Petrus Pincharius ".
Een vierde feit waardoor Neerius tot op onze dagen bekend
bleef in de kruisherenorde, was zijn grote devotie voor de ordespatrones
de Heilige Odilia en haar gezellinnen. De relieken die
in 1292 naar Hoei werden overgebracht vanuit Keulen, liet hij in
1622 vanuit het oude houten schrijn overplaatsen in meerdere
prachtige zilveren schrijnen. Het is in de daarover bewaard gebleven
oorkonde dat alle leden van het Hoeise convent met naam
en vaak ook met ambt of functie genoemd worden. Het is een
kostbare bijdrage tot de geschiedenis van het klooster van Hoei,
waarvan zo weinig archivalia bewaard gebleven zijn 12.
Augustinus Neerius overleed te Hoei op 6 januari 1648 en werd
op het prachtige koor van de kloosterkerk begraven. Ondanks zijn
fouten en zwakheden en het ontbreken van uitwendige bloei van
de orde onder zijn generalaat - de kloosters Falkenhagen, Hohnscheid
en Osterberg gingen voor goed verloren en slechts een
nieuw klooster werd te Wegberg gesticht - zal zijn naam in de
10 A. van Asseldonk, Het Brevier van de Kruisheren, in Clairlieu. II, 1944,
p. 32-40 en 98-103.
11 C. van Dal, Rond Vestis Nuptialis, in Clairlieu, XI, 1953, p. 3-29.
12 Van Lieshout, I.e.

92 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
ordesgeschiedenis bewaard blijven; aan de lange periode van zijn
generalaat zal men nooit meer kunnen voorbijzien13.
b. Henricus Sylvius
Jeugd en studiejaren
De laatste ons bekende student van het Leuvense kruisheren-
college is Henricus Sylvius of Henri Dubois. Ook hij was een
Luikenaar zoals Neerius en afkomstig uit een vrome katholieke
familie. Zijn grootouders van vaderskant ,Henri Dubois en Cathe
rine Le Ruye, en die van moederskant Symon Peys (Pessin) en zijn
huisvrouw Catherine hadden hun kinderen blijkbaar een degelijke
katholieke opvoeding gegeven door woord en voorbeeld. Van de
laatsten zal Jean de Stier, doctor utriusque iuris en advocaat van
de kerkelijke rechtbank te Luik, in 1637 bij het informatieproces
over Henricus Sylvius getuigen, dat hij hen vroeger als buren en
als degelijke katholieke mensen gekend heeft. De deken van de
Notre-Dame te Luik, Jean Hal, licentiaat in theologie, was een
goede bekende van de ouders van Henricus Sylvius en herinnert
zich, dat hij bij hun bruiloftsmaal mee aanzat. In 1637 was hij
63 jaar, zodat hij bij die bruiloft 'n jonge man van ongeveer
vijftien zal geweest zijn.
Pholien Dubois, zoon van bovengenoemde Henri, huwde met
'Dame Evelette Peys'. In maart 1590 werd hun een zoon geboren
die in de kerk Notre-Dame-aux-Fonts op 19 maart als Henricus
gedoopt werd. Peter was Gilles Pied de Boeuf, meter Marie
Dubois, die wel een zuster van Pholien Dubois zal geweest zijn.
Beide ouders van Henricus stonden bekend als trouwe parochianen
van de Saint-Pholien, hun parochiekerk te Luik.
De lagere school zal Henricus wel in de eigen parochie hebben
gemaakt. Daarna werd hij naar het Jezuitencollege van Luik
gestuurd, waar hij zonder twijfel een degelijke 'humaniora-oplei-
ding' genoten heeft. Hij had er meerdere later als Luikenaren
bekend geworden klas- of studiegenoten, zoals de latere deken van
13 Jadin, ax. in noot 14 hieronder, noemt op p. 13 Neerius uitdrukkelijk ,.docteur
en theologie". Na voltooiing van deze studie ontvingen we van APHOSC
foto's van de oorspronkelijke stukken, waar in de confirmatie van Sylvius tot prior
van Luik door Neerius, deze zich nergens doctor in theologie noemt. Hoe komt
Jadin aan dit gegeven ?

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 93
de H. Kruiskerk te Luik, Leonard Lyntermans, licentiaat in beide
rechten, en Gilles de Bocholtz, kanunnik en scholaster van de Sint
Lambertus van Luik, die later, in 1637, beiden gunstig over hem
zouden getuigen. We mogen, gezien zijn latere loopbaan, gerust
veronderstellen dat Henri Dubois bij de jezuieten een uitstekend
leerling geweest is. Zijn levensideaal lag echter niet bij de volge-
lingen van Sint-Ignatius maar bij de kruisheren die hij, met hun
zwart-witte kleding en het rood-witte kruis op de borst, in het
Luikse stadsbeeld en zeker ook in hun eigen klooster had leren
kennen. Hij koos echter niet het Luikse klooster maar dat van
Namen voor zijn intrede uit. De data van inkleding, noviciaat en
professie zijn niet bekend. Het getuigenis van zijn Naamse con-
frater Henri Gedeon in 1637, dat hij toen nl. 22 jaar geleden in
het Naamse klooster zou zijn ingetreden, komt niet overeen met
de door anderen opgegeven wijdingsdata14. De bisschop van
Tagaste, Andre Steignart, wijbisschop van Luik, diende hem op
6 augustus 1610 of 1611 de tonsuur toe15. Volgens de verklaring
van Engelbert Desbois, bisschop van Namen, ontving hij van diens
voorganger Mgr Francois Buisseret op 23 September 1611 de lagere
wijdingen en de volgende dag het subdiaconaat. Op 17 december
werd hij tot diaken en op 16 juni 1612 tot priester gewijd Van
het convent van de kruisheren van Namen'. Henri Gedeon, die in
1621 te Namen bij de kruisheren was ingetreden, getuigt in 1637
dat Sylvius dagelijks de h. mis opdroeg. Als hij voorging in de
liturgische plechtigheden, aldus een andere getuige, bleek zijn
deugdzaamheid uit de eerbied waarmee hij de dienst verrichtte.
Het lag voor de hand dat de veelbelovende student en degelijke
religieus voor verdere studies te Leuven bestemd werd. Bij het
ontbreken van de inschrijvingsregisters uit die jaren kennen we de
juiste datum van het begin van zijn universitaire studies niet. We
kunnen die best plaatsen in 1612 of 1613. Dit komt overeen met
14 Deze en verdere gegevens, tenzij anders vermeld, komen uit het informatieproces
van 1637 voor de benoeming van Sylvius tot hulpbisschop van Luik ; fotocopies
van de originele stukken uit de Vatikaanse archieven bij APHOSC (Archivum
Photograficum Ordinis Sanctae Crucis) nr. 2053 ; regesten van deze stukken bij
L. Jadin, Proces d'information pour la nomination des eveques et abbes des Pays-
Bas, de Liege et de Franche-Comte d'apres les archives de la Congregation Consistoriale,
2e partie, 1637-1709, in Bulletin de I'lnsttitut historique beige de Rome,
IX, 1929, p. 11-15.
15 1602 zoals in de processtukken staat, kan niet, daar Sylvius toen 12 jaar was ;
zal 1610 of 1611 moeten zijn.

94 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
de tijd van ongeveer acht jaar die voor de licencie in theologie
nodig waren.
Sylvius was, wellicht vanaf zijn komst te Leuven, regens van
het kruisherencollege. Het besluit van het generaal kapittel van
1612 zal wel voor zijn komst te Leuven genomen zijn. De bepaling
van dat kapittel over het college te Leuven hangt samen met de
klacht over een verslapping en zelfs teloorgang van de kloostertucht
bij gebrek aan zorg en leiding van de oversten. Sommige prioren
werden dan ook vermaand tot meer vurigheid in hun ambt en tot
het aanstellen van een novicenmeester en andere geschikte personen,
om zo te komen tot het onderhouden van de kloosterlijke
tucht: mensen die houden van vroomheid en godsvrucht, en die
deze heel bijzonder bij de novicen en jongeren kunnen bevorderen...
,Juist omdat, zoals de ervaring leert, de gewijde wetenschap
de kloostertucht wonderlijk siert en bevordert", en omdat blijkt
dat de studie bij velen niet geacht wordt, wil het generaal kapittel
deze studie bevorderen door zijn zorg voor het Leuvens college.
Daarom wordt aan alle conventen een jaarlijkse bijdrage opgelegd,
rond pasen of pinksteren zonder uitstel te betalen aan de prioren
van Keulen en Luik, - en dit 'usque ad revocationem en op straf
van suspensio a divinis' -, om zo tot blijvende inkomsten voor het
Leuvens college te komen.
Het totale bedrag van 304 brabantse guldens voor de hele orde
valt tamelijk mager uit om het voortbestaan van het Leuvens
college te waarborgen. Het heeft Leuven dan ook maar enkele
jaren kunnen redden 16.
Mathias Dans, kanunnik van Saint-Denis te Luik, doctor utriusque
iuris en in 1637 getuige bij het informatieproces, verklaarde
dat Sylvius in 1613 president van het college was en dat zij er
samen woonden. Bij de opheffing van het college zullen beiden
dan ook wel naar het Luiks college in de Muntstraat getrokken
zijn, waar de kruisheren twee beurzen hadden gesticht. Op 16
november 1621 kreeg Sylvius officieel de graad van licentiaat in
theologie. Zijn prior Pierre Streel was bij de licentiaatsexamens
aanwezig. Een copie van Sylvius* licentiaatsdiploma bleef in de
romeinse archieven bewaard. De dekaan en professoren van de
theologische faculteit te Leuven verklaren dat Henricus Sylvius,
16 Definities, p. 433-434.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 95
kruisheer van Namen en baccalaureus formatus in theologie, de
normale leergangen en gebruikelijke scholastieke oefeningen (zonder
twijfel een aantal te verdedigen stellingen) heeft doorstaan.
Daarna, na een streng examen en het afleggen van de geloofsbelijdenis
op 16 november 1621, ontving hij, bij de verplichte
publieke plechtigheden en met toestemming van de faculteit, de
graad van licentiaat in de H. Theologie ,,cum omnibus suis honoribus
et praerqgativis". Iedereen zal hem dan ook de eerbied en de
eer betonen, die hem krachtens deze hoge graad toekomt. In het
Naamse klooster is Sylvius blijkbaar met enige feestelijkheid in-
gehaald en werden hem door Jacques Gedeon, broer van Henri
verzen opgedragen 17.
Zowel Neerius als Sylvius hebben hun theologische studies te
Leuven gemaakt in een augustiniaanse sfeer. Dank zij een team van
Leuvense geleerden waren de werken van Sint-Augustinus in 1577
bij Plantin te Antwerpen uitjgegeven in elf delen. Herhaaldelijk
heruitgegeven bleef dit werk een eeuw lang de erkende Augustinusuitgave.
Ook de vaak zo verkeerd voorgestelde genadeleer van
professor Michael Baius en het antimolinisme, maar vooral zijn
methode om de strikt positieve theologie te bedrijven, leefde nog
voort; theologie speciaal gebouwd op de H. Schrift en de kerkvaders,
bijzonder Augustinus. Daarnaast waren er de twee leer-
stoelen in de scholastieke theologie, waarin de Summa theologica
van Sint-Thomas tot grondslag diende en de traditie een grotere
plaats kreeg. Neerius zal professor Johan Malderus (van Maldere)
nog als professor hierin gehad hebben, die tot 1611 lessen gaf,
terwijl Sylvius zeker de lessen van de Diestenaar Johan Wiggers
(1611-1639) gevolgd heeft, evenals die van Wilhelmus Mercerus
(Mercier, Merchier). Vanaf 1617 gaf Cornelius Jansenius er les,
die de augustijnse richting uitging, maar toen zijn werk over
Augustinus nog niet geschreven had en nog geen teken van tegenspraak
was 18.
17 In de lijst van baccalaurei van 1585-1619 op het Rijksarchief te Brussel,
Fonds Leuven, nr. 505 worden geen kruisheren genoemd ; in de ,,Acta Facultatis
Theologicae 1608-1630" wordt Sylvius in een lijst van ,,promoti" genoemd, ibidem
nr. 387 ; Annales, I, 2, p. 139. Zijn diploma APHOSC, 1053, 33.
18 550 faar Universheit Leuven. p. 318-319, 359-362 ; A. van Neste, Nature
et grace dans la Tbeologie de Baius, in Van Eijl, o.c, 327-350 en L. Ceyssens,
Les debuts du ]ansenisme et de Vantijansenisme a Louvain, ibidem, p. 381-431,
vooral p. 383-389.

96 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
Professor te Namen en prior te Luik
Henricus Sylvius werd te Namen een uitstekend theologieprofessor,
zo getuigt zijn oud-leerling Henri Gedeon in 1637 ; zowel
in zijn lessen als in zijn preken was hij een voorbeeld door de
2uiverheid van zijn leer. Antonius Abbondanti van het diocees
Imola, protonotarius apostolicus en kanunnik van de Saint-Paul te
Luik, verklaarde in hetzelfde informatieproces, dat hij het licentiaatsdiploma
van Sylvius gezien had en hem beschouwde als een
van de beste theologen van het diocees, door iedereen als zodanig
erkend ; een man die alle capaciteiten had voor het episcopaat.
,,Ik za,g en hoorde hem als hij theologie doceerde aan de fraters
van zijn klooster of als hij, publiek of in privaatgesprekken, het
gezag van de H. Stoel verdedigde waar dit nodig was, soms zelfs
met gevaar voor zijn eigen persoon, zodat hij bij de nuntii in hoge
achting stond." Meerderen getuigden in dezelfde zin : hij was
geroemd om zijn theologische kennis en 'n goed en gemakkelijk
spreker. Als prior te Luik werd hij vaak geconsulteerd door de
nuntii en door meerdere bisschoppen. Ook het Sint-Lambertuskapittel
legde verklaringen in deze zin af. Sylvius moet dan ook
wel zowel gedurende zijn professoraat te Namen als in zijn functie
als professor en prior te Luik een studax gebleven zijn, die zich
voortdurend op de hoogte hield van de evolutie van zijn weten-
schap.
Zijn professoraat te Namen zou maar enkele jaren duren. Want
in 1624 kozen de kruisheren van Luik hem tot hun prior, wat hij
bijna veertien jaar zou blijven. Het kruisherenklooster te Luik zal
ook toen nog wel een twintigtal conventuales geteld hebben19. De
bibliotheek van het klooster was toen, en is ook nu nog bekend
om haar vele handschriften en incunabelen 20. Op het einde van de
zestiende eeuw hadden de kruisheren er ook een gewaardeerd
collejge met internaat, waarover Delvaux schreef: ,,Du terns de
Langius, enfoncier de Liege, on louait la prudence de leur gouver-
19 Uit A.E.Liege, Croisiers, reg. 41-44, waar de econoom zijn uitgaven noteert,
blijkt dat er in 1596 dertien priesters, twee novicen en negen broeders waren ; in
1603 dertien priesters en zeven broeders ; hier zoals bij andere kloosters krijgt
men de indruk dat naargelang de levensmogelijkheden ook de candidaten aanvaard
werden.
20 J. P. Depaire, La Bibliotheque des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur.
I, p. 70-101.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 97
nement; ils faisaient, dit-il, profession de nourrir et enseigner
plusieurs enfants de gentilhommes et gens de qualite avec lesquelles
ils tirent profit en non moins font grand bien a la republique et
pais de Liege" 21. Hoe lang deze kloosterschool bleef bestaan is
ons niet bekend.
Henricus Sylvius was de opvolger van prior Herman van Woestenraedt,
die meerdere ascetische en mystieke werkjes schreef en als
een vroom religieus bekend stond. Blijkbaar nam hij ontslag als
prior; hij tekende de boeken van zijn procurator voor het laatst
op 18 november 162422, zodat Sylvius einde 1624 prior werd.
Woestenraedt ging door met zijn literaire en ascetische arbeid,
waarvoor hij bij Sylvius zeker de nodige aanmoediging gevonden
heeft. Deze kreeg de confirmatie als prior van generaal Neerius
op 17 maart 1625. Volgens de vele getuigenissen bij het informatieproces
van 1637, was hij als prior een waardig en voorzichtig man,
een zorgzame prior die als een 'bonus pater familias' voor het
geestelijke en tijdelijke welzijn van zijn confraters zorgde, aan het
klooster veel herstellingen deed uitvoeren en de kerk met veel
ornamenten verrijkte. Toen de kruisheren van Luik op 9 november
1637 voor een gezamenlijk getuigenis over hun prior werden
samengeroepen, verklaarden ze dat hij sinds dertien jaar het kloos
ter met veel deugd en grote voorzichtigheid had bestuurd en dat
hij zowel voor het geestelijk als tijdelijk welzijn van het convent
gezorgd had. De moeilijkheden of problemen die hij op te lossen
kreeg, schijnen dan ook meer van buitenaf dan van binnenuit gekomen
te zijn. Hij kreqg meer verantwoordelijkheid in de orde
toen hij in 1627 voor het eerst tot definitor gekozen werd en dit
bleef tot het volgende kapittel van 1631 ; in 1634 werd hij opnieuw
definitor tot 1638 23. Het waren jaren die voor Sylvius veel
werk en verantwoordelijkheid en de vreugde daarvan meebrachten,
maar ook veel zorgen en moeilijkheden vanwege de onrustige tijd
in het prinsbisdom.
21 Memoires pour servir a Vhistoire ecclesiastique du pays et du diocese de
Liege, par Vranqois Nicolas Jean Baptiste Delvaulx, prieur du chapitre de St Pierre
a Liege, III, hs 1017 Bibl. Univ. Luik, p. 6l4a.
22 A.E.L., Croisiers, reg. 41-44.
23 Definities, p. 447 en 456.

98 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
De vrijkoop van prior Martinus Pauli van Maastricht
In 1612 was Ferdinand van Beieren aan het bestuur van het
bisdom gekomen. De beginperiode van zijn bestuur moet op de
bevolking wel een goede indruk gemaakt hebben. Hij nam o.a. het
initiatief tot het stichten van de vele 'Monts de piete', waardoor de
woekeraars, de z.g. Lombarden, die geld uitleenden tegen interesten
van 30 tot 70 %, nog slechts een matige interest voor hun geld
mochten vragen. Maar Ferdinand was ook een absolutistisch vorst,
die weinig rekening hield met alles wat zijn machtshonger in de
weg stond. Hierdoor kwam hij tot daden die, naast de 'normale
onrust' van de dertigjarige oorlog, speciaal de stad Luik in rep en
roer zetten. In 1628 n.l. schafte hij de vrije verkiezingen van het
stadsbestuur af en beknotte de verworven vrij'heden van de 32
ambachten van het prinsbisdom. Dezen verzetten zich, maar de
vorst kende de middelen om de mensen moe te tergen. In akkoord
met het kathedraal kapittel liet hij vanuit Duitsland 3000 man
voetvolk en 500 miters komen, gevolgd door vrouwen en kinderen.
Het waren 'benden' die overal geld en goederen van de mensen
opeisten en zich over heel het Luikse Land, speciaal rond Luik
en Hoei verspreidden. Zeven tot acht maanden bleven ze er een
plaag voor de bevolking. Slechts toen het land bereid bleek hem
een enorme som geld te betalen, liet hij de troepen vertrekken24.
Daarbij kwam de last van de Hollandse soldaten die overal
rondzwierven en er hun specialiteit van schenen te maken om
voorname priesters gevangen te nemen en voor een hoge losprijs
weer vrij te laten. Het was in die omstandigheden dat prior
Martinus Pauli van de kruisheren van Maastricht in november
1628 voor zaken naar Luik reisde en er, op bezoek bij zijn neef
Pierre Thirion te Bouvery, door zeven daar binnenvallende Hol
landse soldaten werd gevangen genomen, beroofd en onder vele
mishandelingen meegevoerd naar Emmerich. Daar in de gevange-
nis opgesloten, eisten de soldaten een zwaar losgeld van 500 pata-
cons, een sinds 1612 gangbare zilveren munt met een waarde van
48 stuivers, terwijl de lichtere gouden Carolusguldens maar 20 en
24 F. Gorrissen, Histoire de la Ville et du Chateau de Huy d'apres Laurent
Melart, continue jusqu'a nos jours, Hoei. 1839, p. 377-379.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 99
de latere zilveren daalder maar 30 stuivers golden25. Natuurlijk
trachtte prior Pauli contact op te nemen met zijn klooster en met
de generaal van de orde, om zo vlu,g mogelijk uit zijn kerker
bevrijd te worden. Dat het zo eenvoudig ging als van Hasselt het
in zijn geschiedenis van het kruisherenklooster van Maastricht
voorstelt, blijkt niet waar te zijn. Generaal Neerius zou prior
Sylvius belast hebben met het zorgen voor de gevraagde som, met
de goederen van het Maastrichtse klooster als waarborg26. Het
verhaal is wel wat ingewikkelder.
Reeds bijna twee maanden zat prior Pauli gevangen en meermalen
had hij zowel naar generaal Neerius als naar het Maastricht
se klooster geschreven om krachtiger middelen tot zijn bevrijding
te gebruiken. Hij had zelf meerdere voorstellen hiertoe gedaan,
maar zonder resultaat. Noch de generaal, noch de Maastrichtse
medebroeders, aldus Pauli in een op 16 januari 1629 opgesteld
document, hadden tot dan toe iets gedaan of waren van plan iets
te doen, al volgde hieruit zwaar nadeel en een verhoging van het
losgeld. ,,Daarom heb ik, om des te eerder uit de ellende van deze
gevangenschap bevrijd te worden, na overleg met enkele mede
broeders besloten om de eerwaarde heer en in Christo eerbiedwaardige
pater Henricus Sylvius, definitor van onze orde, prior
van het convent van Luik en licenciaat in theologie, te vragen en
te smeken dat hij zich zou gewaardigen de last op zich te nemen
om al onze inkomsten, van welke aard dan ook, die gelegen zijn
in het Luikerland, te innen en te heffen, om de som van 500
keizerlijke daalders die ik na de verschillende beproevingen voor
mijn bevrijding beloofde, en de in de gevangenis gemaakte of nog
te maken uitgaven, te betalen." Daarom stelt de prior Sylvius aan
als 'receptor generalis' voor hemzelf en zijn convent. De volmacht
is blijkbaar zo breed mogelijk gegeven : ontvangen en vrijmaken
van gelden, van jaarlijkse inkomsten en geld van tarwe en gerst;
't innen van schulden eventueel met de nodige dwang ; 't geven
van kwitanties en het innen van jaarlijkse uitkeringen voor zover
dat mogelijk was. Prior Pauli zal alle daden van Sylvius als rechtsgeldig
erkennen en zichzelf en de goederen van het Maastrichtse
25 H. E. van Gelder, De Nederlandse Munten, Utrecht-Antwerpen, z.j., p. 124,
140, 147, 259, 261, 265.
26 Van Hasselt, o.c, p. 37-38.

100 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
convent borg stellen tegenover alien die Sylvius zouden tegenspreken
of zich tegen hem verzetten. Sylvius zou dit alles door de
pauselijke nuntius moeten laten goedkeuren, zodat alles volgens
recht gebeurt. Aan zijn medebroeders te Maastricht of een door hen
aangestelde gemachtigde laat hij alle uitgaven, o.a. voor hun eigen
onderhoud doen, met de verplichting hem na zijn terugkeer rekenschap
te geven. Aldus ,,Martinus Pauli humilis prior fratrum cruciferorum
Trajectensium Embrice captivus" 27. Prior Pauli kon geen
dergelijke machtiging geven aan zijn econoom vanwege het een-
voudige feit dat hij zelf die taak samen met zijn prioraat vervulde28.
De beschuldigingen aan generaal en eigen convent kun-
nen eigenaardig klinken en komen van een door bijna twee maanden
doorstane ontbering verbitterd man ; maar ze staan uitdrukke-
lijk in de tekst van Pauli's machtiging aan Sylvius.
Uit alles blijkt dat deze geen moment geaarzeld heeft en dat
hij over machtige vrienden en invloedrijke relaties beschikte. Eerst
reisde hij naar generaal Neerius te Hoei om diens toestemming
over de uitgebreide volmachten te verkrij,gen. Reeds op 26 januari
1629 was de losprijs bij elkaar gebracht en kon Sylvius voor een
notarius en assistenten te Luik verschijnen voor het opmaken van
een officiele oorkonde. Blijkbaar heeft hij de hulp ingeroepen van
de familieleden van prior Pauli, Pierre Thirion en Paulus Pauli29,
van het Hof van Luik en vooral van Thomas de Nyes(s), kanunnik
van 'Saint-Martin-en-mont* te Luik, die samen met hem voor de
notarius verschijnen. Hij heeft het accoord van 500 patacons met
de Hollandse soldaten officieel laten bevestigen. Sylvius, Thirion
en Pauli ontvangen dan van kanunnik Nyes voor notarius en ge-
tuigen heel de som van 1200 brabantse guldens ,,en bonne or et
de iuste poids et de bonne alloye". De meest verscheiden geldstukken
met hun juiste waarde worden in de acte vermeld, enkele met
de naam van de lener erbij. Zo zijn er 131 goudguldens en nog
eens 32 'escus d'ltalie' bij van Prins Ferdinand, 20 ecus van de
graaf van Bergen en verder, zonder vermelding van naam, gouden
rijders, enkele en dubbele goudrealen, Jacobusstukken, rozennobels,
27 Deze en volgende oorkonden A.E.L., la collegiale Ste Croix, Reg. n. 532 (537),
Registre du chanoine Nyes. Documents et titres I6e et 17e siecle, fol. 102 r°-107 v° ;
de acte van prior Pauli is in 't Latijn, de andere grotendeels in het Frans.
28 Van Hasselt. o.c, p. 54.
29 Ibidem, p. 37 ; A.E.L., zie noot 27.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 101
enkele en dubbete^ois van Castili^en Frankr^-^Jubbele dukaten,
millereres(?), postulaatguldens en Poolse goudstukken. Prior Syl
vius zal, aldus de acte, samen met Thirion en Pauli, 'in solidum'
verantwoordelijk zijn dat heel de som aan kanunnik Nyes in aanwezigheid
van prior Sylvius zal worden terugbetaald. Meerdere als
borg gestelde goederen werden genoemd, waaronder een huis met
tuin en bijbehoren te Haccourt, eigendom van het Maastrichtse
klooster; het huis van Pierre Thirion met tuin, bijbehoren en
andere goederen te Bouverie 'ter hoogte van de brug van Ambrecourt',
en meerdere geldsommen van verschuldigde renten. Op de
vaste data Sint-Jan en Kerstdag moesten van jaar tot jaar 80 brabantse
guldens worden terugbetaald, terwijl bij niet-betaling altijd
de verschuldigde rente opeisbaar was. Prior Sylvius moest deze
leningen en borgstellingen laten goedkeuren door de H. Stoel, de
generaal van de orde en het klooster van Maastricht. Deze officiele
'zitting' werd op 26 januari gehouden in het kruisherenklooster
te Luik.
Reeds op 27 januari haastte Sylvius zich om de eisers te laten
weten dat heel de som ter hunner beschikking stond, terwijl hij
op 31 januari het mandaat van generaal Neerius voor de borgstelling,
met handteken en zegel ,in zijn bezit had, met de bemerking
,,dictam transactionem per has laudamus ratamque et
subsistentem haberi volumus".
Op 9 februari volgde een ellenlange verklaring van burgemeester
en schepenen, meestal een herhaling van al het voorgaande van
'la Haute Court de Justice* voor en namens Sylvius, Thirion, Pauli
en kanunnik Thomas Guilhaume de Nyess. Op 16 februari kwam
daar nog een notariele verklaring bij waarin naast prior Sylvius
ook ' Frere Matthieu de Jose (?) croisier de Maestreck' aanwezig
was, tot vaststelling van de authenticiteit van de acte van prior
Pauli en van het geschrift en zegel van generaal Neerius 30.
Als men zo de vrijkoop van prior Pauli ziet, is Sylvius de man
die van de Maastrichtse prior de volmachten kreeg, die de initiatieven
nam en de hulp van zijn relaties inriep om in de kortst
mogelijke tijd de grote geldsom bij elkaar te brengen en alles
rechtsgeldig in orde te maken. Hij is de man van de daad die geen
30 Bij Van Hasselt komt geen Mathias Jose voor; hij heeft nit deze tijd in de
lijst van conventuales een ,,Mathias..." waarvan de familienaam ontbreekt en die
pas in 1623 novice was, p. 59, nr. 75.

102 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
moment aarzelt om zich in te zetten voor zijn confrater^
In 1637 zal prior Pauli dan ook bij het informatieproces zijn steentje
bijdragen door zijn verklaring dat hij Sylvius reeds lang kende,
als Luikenaar, als oud-student van Leuven, en, door samenwerking
in functies die beiden bekleedden, als een zeer bekwaam man die
de ambten van prior en definitor met ere vervulde en zowel bij
leken als priesters te Luik in hoge achting stond.
Sylvius moet een persoonlijkheid geweest zijn die reeds bij een
eerste ontmoeting indruk maakte. Dit blijkt uit een getuigenis van
de Luikenaar Daniel a Cruce (de la Croix), conventualis van Hoei
maar in 1637 subprior te Aken. Daniel had Sylvius te Hoei bij het
generaal kapittel - zeker dat van 1620 - ontmoet en horen vertellen
dat hij vanuit Leuven kwam, waar hij studeerde. Sylvius zal er
wel als afgevaardigde van Namen geweest zijn en als de veelbelovende
student van Leuven bijzonder zijn geacht. Daniel getuigt
verder nog dat hij (later) Sylvius1 licentiaatsdiploma zag en tevens
de 'theses' die aan de generaal waren opgedragen 31.
Verdere activiteiten
Dat ook de orde beroep deed op zijn eruditie en inzet blijkt uit
zijn aanstelling op het generaal kapittel van 1631 om samen met
prior Vedder van Emmerich te zorgen voor een nieuwe uitgave van
een hervormd missaal. Neerius wilde nl. na zijn brevieruitgave van
1625 ook nog tot een eenvormig missaal voor de orde komen.
Reeds op het generaal kapittel van 1627 was gesproken over een
'missale brevi imprimendum'. Het provinciaal kapittel te Roermond
in 1630 had reeds enkele mensen hiervoor aangesteld. Ze moesten,
naar model van het romeinse missaal, het reeds eeuwen gebruikte
dominicaans missaal aanpassen. Het romeinse ordinarium, evenals
het romeinse confiteor - met inlassing van de naam van Sint-
Augustinus - en de absolutie was al aanvaard. Nu moesten de
eigen feesten worden herzien en aan het romeinse missaal toegevoegd,
waarna dan het werk zou worden gedrukt. Het generaal
kapittel droeg de opdracht over op de prioren van Luik en Emme
rich. Wat er van 1631 tot 1637 gedaan is weten we niet, maar de
31 APHOSC, n. 1053, 50 en 52. Meerdere data in het informatieproces zijn zeker
verkeerd, bv. Sylvius' eerste mis te Namen ,,voor 20 jaar", dus in 1617, terwijl
hij in 1612 priester gewijd was.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 103
missaalhervorming is gedurende Sylvius* en zelfs Neerius' leven
niet klaargekomen 32. Het bestuur van eigen klooster, de studie en
predikatie en de tijd die er aan zijn taak van raadgever van de vele
priesters en leken besteed werd, zullen zijn tijd wel volledig in
beslag genomen hebben.
In het prinsbisdom en de stad Luik bleef het onrustig. De
pauselijke nuntius van Keulen Alfieri schreef vanuit Luik geregeld
lange brieven aan de staatssecretaris Barberini te Rome met nogal
wat bijzonderheden. De ruzie van stad en bisschop was nog niet
bijgelegd. Stadsbestuur, clerus en volk vochten en onderhandelden
met hun eigen bisschop. In 1635 had daarbij Frankrijk aan Spanje
en Oostenrijk de oorlog verklaard en troepen gestuurd naar de
Lage Landen. Het Spaanse leger, 10.000 man, hoopte de Fransen
de doortocht door het Land van Luik te beletten. Maar op 20 mei
behaalden de Fransen met hun 30.000 man voetvolk, 6000 ruiters
en 50 kanonnen bij Ochain een schitterende overwinning en rukten
vandaar op naar Maastricht. Einde 1635 kwam Jan van Weert aan
het hoofd van vijf tot zesduizend. Kroaten Luik belegeren en liet
van februari 1636 tot juni 1637 een omsingelingsmacht rond de
stad achter33.
Op 10 april 1636 had de nuntius aan het stadsbestuur gevraagd
om de kerkelijke onschendbaarheid te eerbiedigen en de Lambertuskathedraal
te sparen. De burgemeesters brachten hier wel tegen in
dat hun tegenstanders de kathedraal als versterking hadden gebruikt,
maar uit respect voor de nuntius richtten ze de kanonnen niet
op de kerk. Op 19 april berichtte de nuntius aan de staatssecretaris
dat de soldaten nu alle wegen afgesloten hielden en de Luikenaars
klaarstonden voor de verdediging. Die morgen was de keizerlijke
cavalerie aangekomen, waardoor de onderhandelingen waren onderbroken.
De nuntius Alfieri wilde als bemiddelaar het zijne ertoe
bijdragen om ze voort te zetten 8\
Intussen was hijzelf te Rome beschuldigd van ondiplomatieke
handelingen. Door deelname aan een banket, waarop de deken van
de kathedraal niet was uitgenodigd, had hij contact gehad met de
burgemeester en de gezant van Frankrijk, en nog wel in aanwezig-
32 A. van Asseldonk, Het Brevier van de Kruisheeren, in Clairlieu, II 1944
p. 38, 39, 102.
33 Gorrissen, o.c, p. 379-381.
34 Analecta Vaticano-belgica, 2e serie, I, p. 56.

104 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
heid van een kanunnik die een censuur had opgelopen. Nog die-
2el£de 19e april antwoordde Alfieri. Juist door zijn gedrag had hij
de veiligheid van kerken en kloosters en de vrijlating van gevangenen
kunnen verkrijgen. En onder meer had hij de prior van de
kruisheren kunnen beschermen, Henricus Sylvius, die de Hollanders
wilden opsluiten in de gevangenis, en nog wel uit achting voor
een apostaat van dezelfde orde, die later toch gearresteerd werd35.
Op 26 april 1636 schreef Alfieri naar Rome dat bij Hoei de
anti-keizerlijke troepen van de hertog van Lorreinen, van de bis
schop van Osnabriick en van Jan van Weert zich bij elkaar aansloten.
De keizer had zijn kamerheer Baptista Visconti naar Luik
gestuurd voor onderhandelingen, tot vreugde van magistraat en
kapittel, die de stad versterkten en boden stuurden naar bisschop
Ferdinand en de bisschop van Osnabriick om te vragen de stad te
ontzien. De nuntius steunde hun smeekbeden, zodat de troepen op
eerbiedige afstand bleven van de stad.
Langer dan een jaar sleepten deze toestanden aan. De nuntius
was naar Keulen vertrokken, terwijl hij te Luik zo hard nodig was
om wat kalmte te brengen. Op 3 mei 1837 schreef hij vanuit
Keulen aan Barberini dat de clerus een bijeenkomst had gehouden
te Luik en aan prior Henricus Sylvius had opgedragen om bij de
nuntius op zijn terugkeer aan te dringen. Deze had aan prins
Ferdinand gevraagd wat hij hiervan dacht en wachtte nu diens
antwoord af, in de hoop ckt de onderhandelingen van prins en
stad zouden kunnen hervat worden. Maar terwijl hij op 17 mei
notg hoop had dat alles 'met zachtheid' zou kunnen geregeld wor
den, werd er helemaal niets geregeld. Zowel Hollanders als Fransen
hadden er blijkbaar belang bij de onlusten te Luik te stimule-
ren, aldus Alfieri in een brief van 20 September 1637, om zo
Maastricht in handen te kunnen houden36.
Weer eens blijkt uit heel dit verhaal dat prior Sylvius te Luik
een geziene figuur was, die in noodgevallen te hulp geroepen werd
en door de clerus als een invloedrijk man werd beschouwd.
35 Ibidem, p. 57 en 175-178.
86 Ibidem, p. 104.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 105
Hulpbisschop van Luik
Intussen was op 4 augustus 1636 de hulpbisschop van Ferdinand
van Beieren Thierry de Grace overleden. Vanaf 1628 had hij de
geestelijke belangen van het bisdom behartigd terwijl zijn meester
zich met krijgsaangelegenheden bezig hield. De opvolging beloofde
moeilijk te worden. Er waren drie candidaten voor dit hoge ambt.
Over de twee eersten, Pierre d'Awans, pastoor en kanunnik van
Saint-Barthelemy te Luik en Leonard Stoefs, pastoor van Saint-
Servais en kanunnik van Saint-Pierre, schreef de nuntius naar Rome
dat hij er geen gunstige inlichtingen over geven kon. De derde
candidaat Richard Pauli Stravius (Strauwen of Strouwen), broer
van kanunnik Stravius te Keulen, had een broer-kanunnik die
apostaat was en kwam dus blijkbaar niet in aanmerking.
Daarbij had bisschop Ferdinand nog een eigen candidaat, de
Luikenaar Mathias Navius, doctor in theologie en kanunnik te
Doornik ; deze weigerde o.a. vanwege zijn leeftijd37. Toen schreef
de bisschop op 11 oktober 1637, dus veertien maanden na de vaca-
ture, aan nuntius Alfieri dat hij spijt had over de weigering van
Navius. Hij vroeg hem om prior Sylvius van de kruisheren voor te
stellen en onmiddellijk tot het onderzoek over te gaan 38. Volgens
nuntius Alfieri deed de zaak zich enigszins anders voor en zou
Ferdinand na de weigering van Navius aan Alfieri hebben gevraagd
hem een andere candidaat voor te stellen. Deze stelde toen, zoals
hij het zelf aan Barberini schreef op 3 oktober, Henricus Sylvius
voor, ,,een eminent theoloog, een bekwaam man en door iedereen
geacht". Hij had hem vooral uitgekozen omdat hij een uitstekend
instrument zou zijn om de zaken te Luik te regelen ; hij was een
voor iedereen aanvaardbare figuur, die door goedheid en zachtheid
zijn doel trachtte te bereiken. Zo zou dan ook iedereen zien dat de
H. Stoel zijn gunsten verleende aan hen die Hem met vasthoudend-
heid verdedigden. Gedurende het conflict tussen nuntius en kapit-
tel was Sylvius immers de enige geweest om zowel publiek als in
37 U. Berliere, Les eveques auxiliaires de Liege, Brugge-Rijsel-Parijs, 1919, p.
110-113 ; Jadin, I.e., p. 11-15 ; de tekst van Berliere verscheen reeds eerder in de
Revue benedictine, XXX, 1913, p. 107-111. Hij steunt vooral op Ernst, Tableau
historique et chronologique des suffragants de Liege, Luik, 1823. p. 223-224.
38 Jadin, I.e., p. 13 ; L. E. Halkin, Mathias Navius ,in Leodium, XXXVII,
1950, p. 15-16.

106 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
privecontacten de H. Stoel te verdedigen. Trouwens, het kapittel
zelf was tevreden met deze benoeming39.
De bisschop aanvaardde dit voorstel en de pauselijke staatssecretaris
aarzelde blijkbaar niet zijn goedkeuring aan deze candidaat
te hechten. Want reeds op 27 oktober gaf de nuntius opdracht en
delegatie aan de deken van Saint-Barthelemy te Luik, toen Nicolas
Rocourt, licentiaat in theologie, om als rechter het onderzoeksproces
voor de benoeming van Sylvius te beginnen, volgens de
instructies die op 11 oktober door Rome waren gegeven. De deken
kreeg een lijst met vragen, te stellen aan zeven bepaalde personen,
zodat hij met assistentie van secretaris Jacques Scronx tot het onderzoek
kon overgaan40.
Sommigen van deze getuigen hadden de grootouders en ouders
van Sylvius nog gekend ; anderen kenden hem van toen hij nog
een kind was of hadden hem meegemaakt als student bij de jezuieten
of op de Leuvense universiteit; weer anderen als lector te
Namen of als lector en prior te Luik, als wetenschapsmens of als
de man met administratieve en leidersgaven, als de beminnelijke
en zachte bemiddelaar of als de graag geraadpleegde en voorzich-
tige leidinggevende figuur.
De vragenlijst zal wel volgens een bepaald en beproefd stramien
zijn opgesteld en komt in het kort hierop neer: vanwaar kent u
Henricus Sylvius ? komt hij voort uit een wettig huwelijk en van
katholieke ouders ? zijt u familie of aanverwant van hem ? heeft
hij de nodige gaven als ernst, vroomheid, bekwaamheid enz. ? is hij
zuiver in de leer ? gaf hij ooit aanleiding tot ergernis door zijn
gedrag ? is hij wetenschappelijk onderlegd ? is hij geschikt voor
de leiding van de kathedrale kerk en voor het ambt van hulpbis-
schop ? De vragenlijsten werden onder verzegelde omslag aan de
getuigen overgemaakt.
Deken Rocourt begon op 31 oktober met de ondervragingen van
Thomas de Sclessin, doctor utriusque iuris, protonotarius apostoli-
cus en kanunnik van de Saint-Martin te Luik en ging die en de
volgende dagen door met de opgegeven lijst van zeven, alien
hooggeplaatste geestelijken met ronkende titels.
39 Analecta Vaticano-belgica, 2e s£rie, I, p. 104-105.
40 Jadin, I.e.. p. 11.

DEJKRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 107
Na de authenticiteitsverklaring van secretaris Scronx en de nun-
tius zelf, besloot deze laatste nog enkele getuigen meer, o.a. in
Keulen te laten ondervragen. Hieronder waren twee augustijnen
waarvan de ene Sylvius als jongen gekend had en steeds contact
met hem had onderhouden, en de andere als lector te Namen.
Naast het eigen Luikse klooster, het Sint-Lambertuskapittel en de
Leuvense universiteit werden zestien personen ondervraagd, waar-
onder de bisschop Englebert Desbois van Namen en Henri Gedeon
van de kruisheren van Namen. Hoewel deken Rocourt zijn onder-
vragingen op 31 oktober begon, waren sommige getuigschriften
blijkbaar al eerder gevraagd ; en voordat de ondervragingen waren
afgelopen vroeg bisschop Ferdinand op 4 november van het kathe-
draal kapittel reeds een bewijs van Sylvius' bekwaamheid, dat op
dezelfde dag door het kapittel gegeven werd 41.
Voor de hruisheren van Luik was het een hele gebeurtenis. De
senior en procurator van het klooster, frater Anthonius Fiacre,
ontving de verzegelde brief met de vragen, en riep onmiddellijk
zijn confraters voor een conventskapittel bij elkaar. De brief werd
geopend en voorgelezen, waarna frater Fiacre de deken van de
Saint-Paul te Luik, Ernest Miche inlichtte, die hem reeds van te
voren bevolen had hem na het ontvangen van de brief te laten
roepen, gezien hij de door Rome aangestelde 'conservator privile-
giorum' voor heel de orde was. Samen met de capitulares van het
klooster had er een ernstig overleg plaats, waarna 'unanimi voto
et consensu' een getuigschrift werd opgemaakt 'in de vereiste vorm
en naar waarheid en redelijkheid*. Allen getuigden dat hun prior,
gedurende de dertien jaar dat hij aan het hoofd van het klooster
stond, op lofwaardige wijze zijn ambt had uitgeoefend en naar
aller mening een economisch verantwoord beleid had gevoerd ; en
dit als een man wiens leven en gedrag, manier van omgang en
voorbeeldigheid van leer, voorzichtigheid en ernst, beproefde deugd
en goede naam, ervaring en leiding onberispelijk was. De deken
kon Sylvius dan ook van harte voor het ambt van hulpbisschop
aanbevelen41a.
Op 15 november stuurde nuntius Alfieri vanuit Keulen heel het
informatieproces op naar de Congregatio Consistorialis te Rome,
41 S. Bormans, Repertoire chronologique des conclusions capitulaires du chapitre
cathedral de Saint-Lambert a Liege, in A.H.E.B., X, 1873, p. 354.
41a APHOSC, n. 1053, 21-23.

108 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
waar de stukken tot nu toe in de Vatikaanse archieven bewaard
bleven. In heel deze kwestie verwondert men er zich over dat dit
informatieproces pas in oktober en november 1637 gevoerd werd,
terwijl Theodore de Grace toch reeds op 4 augustus 1636 was
overleden. Dit temeer omdat het Land van Luik dringend behoefte
had aan een plaatsvervanger. In een brief van 15 november schreef
Alfieri dan ook dat er reeds 18 maanden geen hulpbisschop meer
was - misschien was Theodore de Grace al maanden ziek geweest -
terwijl er zoveel kerken en altaren door de voortdurende troebelen
waren ontwijd. Hij drong dan ook aan op een spoedige benoeming
en herhaalde nog eens de grote capaciteiten van Sylvius en zijn
verdiensten voor de H. Stoel. Zelfs zij die hem benijdden hadden
hem aan de nuntius aanbevolen42.
De nuntius moet Sylvius wel al eerder op de hoogte gebracht
hebben dat zijn benoeming als hulpbisschop spoedig zou volgen.
Want Sylvius reisde voor half november naar Keulen om de nun
tius te gaan bedanken voor zijn benoeming. Misschien heeft hij
reeds tijdens dit verblijf in de residentie van Alfieri de geloofsbelijdenis
in handen van de nuntius afgelegd, in aanwezigheid van
meerdere getuigen en een notarius, gezien deze op 19 november
plaats had43.
Vanwege deze reis hadden enkele vijanden van Sylvius generaal
Neerius van die Keulse reis op de hoogte gesteld en erbij verteld
dat Sylvius aan de nuntius de onderwerping van het Luikse klooster
aan bisschop Ferdinand ging verklaren. Het klinkt allemaal
wat tegenstrijdig, want de nuntius moest meer dan wie ook de
onmiddellijke afhankelijkheid van de kloosters van de H. Stoel
verdedigen. De generaal moet hierin een bedreiging van zijn gezag
en een schending van de exemptie gezien hebben. Onmiddellijk
zette hij Sylvius af als prior van Luik en deed 'nieuwe benoemingen'
; dat zal wel de benoeming van een prior en subprior geweest
zijn. Diezelfde dag schreef de nuntius een tweede brief naar Rome
waarin hij dit feit vertelde. Hij schreef over de generaal als over
'een oud en zeer eenvoudig man1, - wat in deze context wat deni-
42 Analecta Vaticano-belgica, I.e., p. 107-108.
43 Jadin, I.e., p. 11 vermeldt deze professio fidei uit de acta van de Congregatio
Consistorialis ; APHOSC, I.e.. 2.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 109
grerend klinkt, - met wie hij echter reeds alles geregeld had, zodat
de generaal zijn excuses had aangeboden 44.
Het onderzoek van de Congregatio Consistorialis zou nog enkele
maanden aanslepen. Notarius Bernard van de nuntiatuur, die ook
bij de geloofsbelijdenis van Sylvius aanwezig was, moest eeist nog
een authenticiteitsverklaring over de stukken naar Rome sturen.
Daarna werd heel het dossier overgedragen aan een commissie van
vier kardinalen die de eventuele benoeming goedkeurden. Op het
consistorie van 19 april 1638 benoemde paus Urbanus VIII Sylvius
tot bisschop van Dionysie 'in partibus infidelium' en tot hulpbisschop
van Luik, met een jaarwedde van 300 dukaten45. Sylvius
had verder nog een prebende in het Sint-Janskapittel te Luik46,
waarbij dan de honoraria bij de uitoefening van zijn wijdingsmacht
wel voor de noodzakelijke aanvulling zullen gezorgd hebben. De
bisschopswijding zal spoedig daarna hebben plaats gehad. Mgr
Wolter Henricus von Stravesdorf, augustijn en hulpbisschop van
Erfurt, die na de inname van deze stad door de Zweden zijn toevlucht
te Luik had gezocht, had er gedurende vier maanden de
functies van de ontbrekende hulpbisschop vervuld, in afwacbting
van de benoeming en wijding van Sylvius. Op 24 april vroeg hij
om een attest van het kapittel, dat hij te Luik vier maanden verbleven
had. Tussen de benoemingsdatum 19 april en de datum van
dit attest zal dan wel de wijding van Sylvius hebben plaats gehad47.
Het leven van ex-prior Sylvius is van dan af aan totaal veranderd
: van een nogal sterk naar het contemplatieve gerichte
kloosterleven tot een leven van reizen en voorgaan in grootse liturgische
plechtigheden. Dat was immers een van de voornaamste
taken van de hulpbisschop, terwijl de bisschop zich met staatsaangelegenheden
en oorlogsvoering bezig hield. Maar de tijden dat
Sylvius 'thuis' was, vervulde hij trouw en eerbiedig zijn taak als
officiant in de kapittelkerk van Sint-Lambertus.
Hij reisde rond om aan de grotere kinderen het h. vormsel en
priestercandidaten tonsuur en wijdingen toe te dienen, en om de
vele geprofaneerde of nieuwe kerken en altaren te consacreren.
44 Voor de twee brieyen Analecta Vat.-b., I.e., p. 107-108.
45 Waarschijnlijk is de gouden dukaat of souvereiri bedoeid die een waarde van
zes gulden had ; Van Gelder, o.c, 125, 131, 260, 269.
46 Berliere, o.c, p. 114.
47 Ibidem, p. 114; A.H.E.B., X, p. 358.

110 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
Van vormings- of wijdingsreizen is ons weinig bekend ; het zal de
meest normale taak in de parochies van het bisdom of in de Luikse
kathedraal geweest zijn. Wei kennen we meerdere gevallen van
kerk- en altaarconsecraties en van abtswijdingen, daar hiervan
officiele akten werden opgemaakt.
Op 1 augustus 1638 consacreerde Monseigneur Henricus Sylvius
de capucijnenkerk te Maaseik en zal er dan ook wel bij de kruis-
heren te gast geweest zijn. Het origineel van de wijdingsbrief wordt
nog bewaard in het archief van de capucijnen te Den Bosch48. Op
8 augustus was hij te Ciney bij de franciscanen om er drie altaren
te consacreren: het hoogaltaar ter ere van Sint-Antonius, de twee
zij-altaren ter ere van O.-L.-Vrouw en van Sint-Jozef en Francis-
cus. Rond diezelfde tijd consacreerde hij bij de franciscanen te
Saint-Roch-a-Ham-sur-Heure de kloosterkapel ter ere van Sint-
Franciscus en Sint-Rochus. De 12e September was er feest in de
landcommanderie van de ridders der Teutonische orde te Alden-
biezen (Oudebiezen), waar Sylvius de nieuwe kerk en drie altaren
consacreerde, waarvan de oorkonde, zonder het zegel, bewaard
bleef49. Uit 1638 en begin 1639 zijn ons geen verdere activiteiten
van Sylvius bekend.
Voor 5 juni 1639 was hij gevraagd om te Sint-Truiden de abts-
wijding te doen van Hubertus van Sutendaal, waarbij hij geassis-
teerd werd door de abten van Seligenstadt en Vlierbeek. De bis-
schop van Luik, evenals het kapittel van Sint-Lambertus, hadden
Sylvius onder bedreigingen bevolen om de abt te wijden 'auctoritate
ordinaria', dus met eigen macht en op eigen gezag, niettegenstaande
alle pauselijke bullen. M.a.w. : we zijn hier zelf bevoegd en niet
afhankelijk van Rome. Maar Nuntius Alfieri, geleerd door erva-
ringen van zijn voorganger en daarbij tijdig van de feiten op de
hoogte gebracht, liet 's avonds voor de wijding aan Sylvius en aan
de abt een brief bezorgen, waarin hij Sylvius op straf van 'suspen-
sio a divinis' verbood de wijding 'auctoritate ordinaria' toe te
dienen en aan de abt ze zo te ontvangen. Hij dreigde tevens met
een proces tegen hen die de rechten van de H. Stoel zouden be-
48 P. Hildebrand. De Capucijnen in de Nederlanden en het Prinsbisdom Luik,
V, De Vlaamse kloosters, Antwerpen, 1950, p. 424 ; zie Clairlieu, X, 1952, p. 84 ;
ook L. Heere in De Kruisheren te Maaseik, Diest, 1955, p. 30.
49 Berliere, o.c, p. 114-115 ; J. Grauwels, Regestenlijst der oorkonden van de
Landkommanderij Oudebiezen en onderhorige kommanderijen. Brussel, I, 1966, p.
346, nr. 1021 ; Annales, I, 2, p. 58 en Clairlieu, VII, 1949, p. 18.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 111
dreigen. Meerdere kannnniken van Luik, gedelegeerd door bisschop
en kapittel, waren te Sint-Truiden aanwezig om het bisschoppelijk
gezag te verdedigen. Maar na lezing van de brief van Alfieri lieten
ze zich niet meer zien. Het paraplusysteem werkte ook toen al,
want de ene wilde de verdediging van de bisschoppelijke rechten
op de ander afschuiven ; tenslotte weigerden alien. In alle rust en
vrede diende Sylvius de wijding 'auctoritate apostolica' toe en
maakte er een officiele acte van op. Een jarenlange ruzie tussen
het Luikse kapittel en de abt van Sint-Truiden was hiervan het
gevolg50.
Een andere abtswijding verliep blijkbaar zonder problemen, nl.
die van Jean de Nollet tot abt van de abdij Saint-Gilles te Luik 51.
Op 24 juli verbleef Sylvius te Theux, en wel volgens een oude
gewoonte en verplichting dat hij, waarschijnlijk na een pontificale
heilige mis, met zijn gevolg op de pastorie ontvangen werd,
samen met de magistraat, de stedelijke rechters en andere genodigden.
Als honorarium ontving Sylvius een dubbele dukaat of souverein,
een goudstuk dat twaalf gulden waard was 52, en daarbij een
rijke feestmaaltijd, waarvan ons uit de stadsrekeningen van Theux
de ingredienten bekend zijn : 'n half kalf, een vierde schaap, zestien
pond ossevlees, 'n lam en 'n haas, kalfsingewanden, vier kippen
en vier duiven, 'n varkensschouder en 'n stuk gezouten vlees, broden
en gebak, zeven pond boter, kaas en vruchten, de nodige
specerijen en suikergoed en 48 potten wijn ; de wijn moet wel
bijzonder goed geweest zijn, daar hij zestien patacon per pot kostte
terwijl de kok voor al zijn werk een patacon verdiende53.
Op 29 juli 1639 consacreerde Sylvius de kloosterkerk van de
reguliere kanonikessen van het H. Graf te Malmedy 54 en hetzelfde
jaar bij dezelfde zusters te Hoei de kloosterkerk 55.
Vaak waren de reizen door het bisdom onmogelijk vanwege het
gevaar op de wegen in die onrustige tijden. De kanunniken van
Sint-Lambertus te Luik waren uitgeweken naar Sint-Truiden, zodat
50 Berliere, o.c, p. 115 ; L. Jadin, Proces de nomination, in Bulletin de I'lnstitut
historique beige de Rome, IX, 1929. p. 15 w. ; Clairlieu, I.e.
51 Berliere, o.c, p. 196.
52 Van Gelder, o.c, p. 269 en boven noot 45.
53 Berliere, o.c, p. 115 ; Clairlieu, VII, 1949, p. 18.
54 M. Hereswitha (Meertens), he monastere des chanoinesses regulieres du
Saint Sepulcre a Malmedy, 1627-1798, in Bulletin de la Soc d'Art et d'Histoire du
Diocese de Liege, Luik, XLI, 1959, p. 122 ; Clairlieu, XVIII, I960, p. 103.
55 Berliere, o.c, p. 115 ; Clairlieu, VII ,1949, p. 18.

112 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
er op 22 januari nog slechts drie of vier te Luik aanwezig waren.
De bisschop riep ook hen naar Sint-Truiden om er op 1 februari
kapittel te houden. Voorlopig bleven ze alien te Sint-Truiden,
omdat er te Luik voortdurend gewelddaden plaats hadden tegen
personen en goederen. Twee maal per week vergaderden zij bij de
franciscanen. Op 5 februari legden ze de eed af niet naar Luik
terug te keren vooraleer alle geleden onrecht hersteld was. De
bisschop zelf had 29 maart Sint-Truiden verlaten om naar Hoei
te vertrekken, van waaruit hij op 31 maart aan zijn hulpbisschop
Sylvius scbreef dat hij van Luik naar Sint-Truiden moest gaan om
er met de paasdagen zijn bisschoppelijke functies te vervullen. Het
kapittel zou in het geheim ervoor zorgen dat al het nodige daar-
voor vanuit Luik naar Sint-Truiden zou worden overgebracht. Erg
bereid hiertoe bleek Sylvius niet te zijn. Hij wilde liever de plechtigheden
te Luik doen met de enkele achtergebleven kanunniken
als diaken en subdiaken. Had hij intussen nog contact met de
bisschop ? Want op 3 april 1640 liet Sylvius aan het kapittel weten
dat de bisschop hem vanwege de moeilijkheden (?) de toestem-
ming gegeven had om in Luik te blijven en er met de lagere clerus
de diensten te celebreren. Hij verklaarde zich echter bereid naar
Sint-Truiden te reizen om er op witte donderdag de oliewijding te
doen. Maar het kapittel bleef op zijn stuk en drukte de wens uit
dat hij het bevel van de bisschop zou opvolgen en de komende
feestdagen te Sint-Truiden aanwezig zijn om er, zeker pontificaliter,
voor te gaan in de liturgische diensten. Het is blijkbaar een meer-
malen behandeld agendapunt van het kapittel geweest, daar het
telkens weer in de capitulaire verslagen staat opgetekend66. Met
het paas- en pinksterfeest zal Sylvius dan ook wel te Sint-Truiden
gebleven zijn. Pas 2 augustus kon het kapittel naar Luik terug-
keren, waar de rust en vrede hersteld scheen.
De eerstvolgende consecraties die ons van Sylvius bekend zijn,
zijn die van bet hoofdaltaar van de Franciscanessenkapel te Beche
in Luxemburg einde September en op 7 oktober de kerkconsecratie
te Clermont-sur-Berwinne, eveneens in Luxemburg, waar hij dan
ook wel in die streek de normale vormreizen zal hebben ge-
houden57.
56 Ibidem, p. 115 ; A.H.E.B., XI, 1874, p. 53-54, 62-63, 66.
57 Berliere, o.c, p. 116 en 196 ; Clairlieu, VII, 1949, p. 18.

Het Luiks college in de Muntstraat.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 113
Is Sylvius daarna ziek geworden en gebleven ? Einde 1640 of,
meer waarschijnlijk, begin 1641 - gezien de datum van verder
genoemde brief van de nuntius, zo trouw in zijn berichtgeving aan
Rome - is hij overleden. Hij was vijftig jaar oud. Op 16 februari
liet de nuntius zijn overlijden te Rome weten, samen met de stappen
die hij reeds gedaan had ten gunste van de benoeming van
Richard Pauli Stravius als opvolger van Henricus Sylvius. In 1637
was deze ook een van de candidaten maar was geweigerd, terwijl
zijn broer George Pauli Stravius in 1638 door de Keulse kanunniken
als hulpbisschop voor Keulen geweigerd was, omdat ze hem
als een hoovaardig en onstuimig man beschouwden. In 1641 werden
beiden respectievelijk tot hulpbisschoppen van Luik en Keulen
benoemd. Men raadt er de invloed van een belangrijke familie of
hoge relaties in58.
Wellicht werd Sylvius begraven in de Luikse kruisherenkerk.
Het is jammer en verwondert en^gszins dat deze man ons geen
enkel wetenschappelijk of geestelijk werk heeft achtergelaten uit
de tijd van zijn professoraat te Namen of van zijn prioraat te Luik.
Het zou ons meer over het inwendig leven of de gedachtenwereld
van deze voorbeeldige kruisheer hebben leren kennen. Op het
generaal kapittel, van 24 tot 28 april 1644 te Hoei gehouden, het
eerste na zijn overlijden, werd ,,Henricus Sylvius Episcopus Dionisiensis
suffraganeus Leodiensis" in de lijst van de overleden kruisheren
vermeld en in hun gebeden herdacht59. Hij was in de rij van
de oud-studenten van het 'collegium Lovaniense Cruciferorum' een
van de grootsten en de laatste.
58 Berliere, o.c, p. 113-114, 116.
59 Definities, p. 468.

114 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
4. ONDERGANG EN VERKOOP VAN HET COLLEGE
a. Oorzaken en aanleiding
Tijdens de Leuvense rampjaren van 1572 tot 1598 was, sinds
1578, Wilhelmus de Corty rector van het Leuvense kruisheren-
college en hij bleef er jarenlang alleen wonen. De eens zo royale
stichting van Philippus Nicolai Dehont kwam er hoe langer hoe
slechter voor te staan. Het college zelf was nog wel bewoonbaar,
al had het veel te lijden gehad door de plunderingen en verniel-
zucht van de Spaanse soldaten. Maar de huizen aan de Kortestraat
en de kleine woningen bij het college brachten slechts weinig huur
meer op. Alles samengerekend bleven de inkomsten onvoldoende
om het college en de huizen te herstellen om er dan een normale
huurprijs voor te kunnen krijgen. De zestig jaarlijks door de stad
betaalde brabantse guldens waren voor meer dan de helft nodig
om aan meerdere testamentaire en andere ,in de loop der tijden
opgenomen verplichtingen te voldoen. Als Wilhelmus de Corty in
1581 155 florijnen overhield en in 1582 nog maar 63 florijnen en
vier stuivers, toont dit duidelijk aan, hoe het college er wat betreft
inkomsten, aan toe was, zonder dan nog te spreken van de nood-
zakelijke herstellingswerken. In 1592 was het wel weer wat beter,
een overschot van 137 florijnen en 18 stuivers ; maar voor drie
studenten en een broeder voor het huishouden was het toch veel
te weinig. De sinds 1612 door de kloosters jaarlijks betaalde bij-
dragen, in totaal 304 brabantse guldens, en verder het kostgeld van
meerdere 'caemeristen', konden wel helpen maar niet meer redden.
Testamentaire beschikkin,gen voor jaargetijden, in andere kloosters
een bron van inkomsten, zullen er te Leuven niet geweest zijn.
Landerijen of andere vaste bezittingen dan die van Philippus
Dehont hebben de kruisheren er nooit gehad. Al kunnen enkele
bestaande verplichtingen een gevolg zijn van jaarlijks weerkerende
renten in de vorm van goederen in natura, toch is ons maar een
enkele dergelijke beschikking bekend, nl. in het testament van
graaf Johan van Horn, heer van Weert, Altena en Cortessem van
28 november 1540, waardoor aan de regens van het Leuvense
kruisherencollege 25 mud rogge moest gegeven worden ; maar dit

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 115
was maar voor een keer : ,,une fois pour prier Dieu pour son
arne"1. r
Toen in 1613 frater Henricus Sylvius rector was en er samenwoonde
met zijn Naamse confrater Arnoldus Gram en enkele
wereldheren, was de toestand merkelijk verbeterd. Het college had
rond die tijd als inkomsten 278 brabantse guldens en als te betalen
lasten 34 brabantse guldens en 19 stuivers, zodat er bijna 248
florijnen overbleven. Daarbij kwamen dan de 304 florijnen jaarlijkse
ordesbijdragen. De som van 548 florijnen lijkt voor drie
studenten en een broeder voor het huishouden ruim voldoende.
De stad Leuven betaalde haar 60 florijnen, dertig op 15 april en
dertig op 15 oktober ; wel gingen hier vier gulden af omdat de
stadsontvanger elk jaar vier gulden achterhield ,,pro poculo vini'\
Ook staat men verbaasd over de stijging van de huurprijzen in
vergelijking met 1581 en 1582 ; het deftige huis ,,In het Wout"
aan het Sint-Pieterskerkhof bracht 120 brabantse guldens huur op,
in vier keer uitgetaald, nl. op kerstmis, in april, 24 juni op Sint-Jan
en in oktober. Twee kleinere huizen in de Kortestraat brachten 16
en 26 gulden huur op ; het huis ,,apud pontem collegii" 32 en dat
,,inter duas portes collegii" 22 guldens. Vanuit Diest kwamen twee
florijnen binnen, en in natura van vijf bunder land te Hakendover
veertien florijnen, nl. een ,,sextaria siliginis", dus zeven vat ro(gge,
een welkome aanvulling voor de voorraadskelder 2. Wel valt op
dat hier slechts van twee huizen in de Kortestraat en twee bij het
college gesproken wordt. Mogelijk had men het college met het
aanpalende huis vergroot, ofwel waren de huizen zo onderkomen
dat er geen huurder meer voor te vinden was. Het grote probleem
voor het college lijkt dan ook niet de som van de inkomsten geweest
te zijn maar eerder het onderhouden, vernieuwen en herstellen
van de gebouwen, college zelf en huizen. In een contract van
januari 1615 werd als een der redenen voor de verkoop vermeld :
1 Voor de tijd van 1572-1598 zie boven hoofdst. 2 ; voor genoemd testament M J
Wolters, Notice historique sur I'ancien comte de Homes et sur ies anciennes
setgneurtes de Weert, Wessem, Ghoor et Kessenich, Gent, 1850 p 72
Rijksarchief Brussel (R.A.B.) Fonds Universiteit Leuven. nr. 2021 ; bij APHOSC
nr. 1126, n. 19 ; voor de onera 20-21 ; vgl. H. de Vocht, Inventaire des Archives
de lUntverstte de Louvatn (1426-1797) aux archives generates du Royaume t
Bruxelles Leuven, 1927, p. 194: nr. 2021, Liste des revenus du College.. , Docu
ment^ reL a la vente du college, vente des autres propriety, approbation de l'universite.
Een ,,sextarium = een zesde mud ; voor de uitbetaling van de lasten 2ie
uoven p. 76.

116 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
,,aedificia huiusmodi collegii corruant ac etiam domus ad ipsum
collegium pertinentes ad ruinam tendant", een college dat afbrokkelde
en huizen die in puin dreigden te vallen. Gezien al de doorgemaakte
perikelen is dit aannemelijk, al lijkt het, gezien de toch
fatsoenlijke huurprijzen, wat overdreven3.
Over de allerlaatste mogelijkheid, de verkoop van al de onroerende
goederen, moet al lang zijn nagedacht. Toen na enkele jaren
de jaarlijkse bijdragen van de kloosters samen met het verhuren
van kamers niet konden volstaan, moest er wel een andere oplossing
komen. Als een volledig herstel en dus een goede behuizing
voor de kruisheren, en daarbij een herwaardering van de huurhuizen
voor de orde niet doenbaar bleek, was verkopen het enige
redmiddel. Een koper hoefde men niet te zoeken ; hij zat waarschijnlijk
al lang te wachten. Want de franciscanen in de nog altijd
naar hen genoemde Minderbroederstraat, buren van de kruisheren,
zochten dringend naar uitbreiding voor him steeds aaqgroeiende
gemeenschap ; en daarvoor waren het college en de aanpalende
huizen van de kruisheren de enige mogelijkheid. De goederen van
franciscanen en kruisheren lagen immers naast elkaar, slechts door
de Dijle gescheiden. De franciscanen konden geen betere, en volgens
verder volgende akten ook geen andere uitbreidingsmogelijk-
heid hebben.
Is de suggestie van hen uitgegaan of van de kruisheren ? In
ieder geval waren zij de meest begerige en ook de allereerst in
aanmerking komende kopers. Maar er moesten nog heel wat condities
vervuld en heel wat moeilijkheden overwonnen worden voor-
aleer alles in kannen en kruiken was.
b. Onderhandelingen
Allereerst was er natuurlijk de wil en de bedoeling van de stichter,
zodat de opbrengst van de goederen in ieder geval moest
blijven dienen voor het in 1491 gestelde doel: de studie van de
kruisheren te Leuven mogelijk maken.
Verder moest de rector magnificus en de raad van de universiteit
de verkoop, of liever de ,,commutatio voluntatis fundatoris"
goedkeuren en erover waken dat de opbrengsten hiervoor zouden
dienen.
3 R.A.B., nr. 2021, 4.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 117
Er moest toelating gevraagd worden aan Rome, aan de vorsten
Albrecht en Isabella en aan de andere rechtspersonen die in het
testament van Philippus Dehont werden genoemd en die rechthebbenden
zouden geworden zijn als de kruisheren in 1493 het
testament hadden geweigerd of later de goederen van de hand
deden ; speciaal waren dat de karthuizers op de Vest en de vier
heilige Geesttafels van de Sint-Pieter, Sint-Jacob, Sint-Quinten en
Sinte-Geertui. Ook moesten de eens aanvaarde verplichtingen vervuld
blijven, zoals het gebed voor de stichter en de vrijdagsmis met
passie in de Sint-Jacobskerk. Het moet heel wat reizen en overleggen
meegebracht hebben tot men eindelijk, op 28 januari 1615
tot een volledig uitgeschreven contract kwam tussen kruisheren en
minderbroeders.
Er had een plechtige bijeenkomst plaats ten huize van de deken
van de Saint-Paul te Luik, Albertus a Limborch, ,,doctor utriusque
iuris et protonotarius apostolicus", die optrad als ,,conservator
privilegiorum ordinis sanctae crucis" en dus de rechten van de
kruisheren te beveiligen had. Hij had zijn eigen notarius uitgenodigd
om de akte op te maken en twee Luikse clerici als officiele
getuigen. Van de kant van de kruisheren waren er de magister
generaal Herman Hasius (Haass), prior van Hoei, en de prioren
Herman Woestenraedt van Luik en Petrus de Streel van Namen.
De twee eersten vertegenwoordigden de orde, de laatste het klooster
van Namen dat een bijzonder recht op het college kon laten
gelden4. De Leuvense franciscanen, als bedelmonniken, waren
vertegenwoordigd door hun syndicus, de beheerder van hun goe
deren, de achtbare heer Johan Baptist de Spoelberch.
De kruisheren zetten uiteen dat ze, in afwachting van de pauselijke,
vorstelijke en andere noodzakelijke toelatingen, hun college
en bijbehorende goederen wilden vervreemden of in blijvende erfpacht
geven, omdat de gebouwen in vervallen toestand waren, de
inkomsten onvoldoende voor het eens gestelde doel en om bepaalde
andere dwingende redenen die hen daartoe aanzetten.
Welke deze redenen waren is moeilijk te gissen.
Daarom kwamen ze met Johan Baptist de Spoelberdi overeen
om het college en de daarvan afhangende huizen te verkopen aan
de franciscanen, en wel op de volgende voorwaarden : Johan
4 Zie Clairlieu, XL, 1982. p. 30.

118 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
Baptist de Spoelberch zou van de H. Stoel, de vorsten en andere
rechthebbenden de toelating vragen tot een verandering van de
wilsbeschikking van Philippus Dehont, aan de kloosters van Namen
en Goes gedaan. Voor dat alles zou de syndicus de onkosten
dragen ; ook zou hij zorgen voor de betaling en vervulling van al
de lasten en verplichtingen die op de goederen rustten voor een
jaarlijks bedrag van ongeveer 35 brabantse guldens.
Zouden er moeilijkheden ontstaan met hen die nu de huizen
huurden en waarvan het contract nog niet afgelopen was, dan zou
de syndicus voor de oplossing daarvan instaan.
Voor de studiemogelijkheid van de kruisheren te JLeuven zou de
syndicus ,,vrij en zonder enige tegenspraak" elk jaar 550 brabantse
guldens betalen aan de lopende waarde van 20 stuivers, uit te
keren aan de prior van Namen ten voordele van het Naamse
klooster en eventueel van andere rechthebbenden. Met deze laatsten
zullen wel studenten van andere kloosters bedoeld zijn. Maar
de syndicus, of zij die later zijn plaats innemen, kan die som afkopen,
ofwel ineens, ofwel in meerdere keren, maar dan toch zo
dat elke keer niet minder dan 50 gulden werden afgekocht, telkens
tegen de waarde van zestien gulden voor een. Die jaarlijkse betaling
zal beginnen zodra de noodzakelijke toelatingen verkregen
zijn. Daarvoor zal alles blijven zoals het nu is. Maar daarna dragen
de kruisheren het bezit van college en huizen over, en wel zonder
enige reserve, voor de Leuvense schepenen en bevoegde rechters;
en ook, als dat tot absolute zekerheid noodzakelijk is, voor de
syndicus zelf. Zo zal dan alles rechtsgeldig in orde gebracht zijn 5.
Over dit contract moesten nu de nodige toestemmingen gevraagd
worden, wat nog heel wat voeten in de aarde had. De francis-
canen drongen blijkbaar nogal op spoed aan. Want geen maand
later, op 27 februari, schreef de gardiaan van het Leuvens klooster
een brief ,,Magnifico Domino Rectori et eximiis et clarissimis
Dominis Almae Universitatis Lovaniensis". Hij vroeg niet alleen
om de noodzakelijke goedkeuring of eventuele dispensatie over de
door hun syndicus gevoerde onderhandelingen met de kruisheren,
maar wilde ook de noodzaak van een spoedige afhandeling aan-
5 De copie nit het R.A.B. vermeldt dat de originele oorkonde berust in het
archief van het Vatikaan en geeft een authenticiteitsverklaring I.e. nr. 2021, 4.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 119
tonen. Ze zaten in hun klooster potvast. Er was gebrek aan plaats
zodat de nodige commoditeiten voor de bewoners ontbraken. Van
dag tot dag werd het erger, vanwege het grote aantal jonge mensen
die er hun professie deden of er vanwege studie moesten verblijven.
Uitbreiding was maar aan een kant mogelijk, en wel op het
domein van de kruisheren over de Dijle, dat aan het hunne
grensde6.
Spoedig daarna volgde een brief van de provinciaal der minderbroeders
en van de Leuvense gardiaan, waarin sterk de nadruk
werd gelegd op de eerbiediging van de wil van de stichter Philippus
Dehont en het voordeel zowel voor de kruisheren als voor de
franciscanen ; voor de kruisheren door de betaling van bijna 600
florijnen ; voor henzelf door het benutten van de goederen, waarvoor
eerst nog nodig was dat ze ,,construant necessaria", waardoor
wel een overbrugging van de Dijle binnen de kloostermuren bedoeld
was.
Op 2 maart volgde dan nog een brief van de commissaris generaal
van de orde, frater Andreas Asoto, vanuit Brussel. Hij had,
zo schrijft hij, al enkele dagen geleden aan rector Corselius geschreven,
maar vernam nu dat deze overleden was. Daarom wendde
hij zich tot de nieuwe rector en het Leuvense corps. Zijn brief is
eigenlijk een herhaling van de reeds door provinciaal en gardiaan
gestelde vraag, met de bevestiging dat door het opgemaakte con
tract niets zou onttrokken worden aan de universiteit7.
,,Rector en Universiteit" stelden, blijkbaar na ernstige studie
van het testament van Philippus Dehont en van de bestaande toestand,
een uitvoerige oorkonde op, gedateerd 15 maart 1615. Zowel
in de plenaire universiteitsraad als in meerdere vergaderingen van
afgevaardigden hadden ze alles ten gronde toe behandeld. Hun
uitgangspunt en grootste bekommernis daarbij was, dat de bedoelingen
van de stichter vervuld zouden worden.
De inkomsten, zo luidt het, volstaan niet meer voor het ge
stelde doel, het onderhoud voor drie studenten en een broeder ;
nauwelijks nog voor een enkele student. Reeds meerdere jaren kon
de wil van de stichter niet meer uitgevoerd worden. In het college
is er nog maar een student-kruisheer als regens, terwijl er verder
6 Ibidem, nr. 2021, 1 en nr. 1997.
7 Ibidem, nr. 2021, 2-3.

120 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
seculiere priesters wonen. Door vaste inkomsten van 550 brabantse
guldens, als som uitbetaalbaar tegen zestien gulden voor een, kun-
nen niet slechts drie of vier leden van de kruisherenorde of van
het Naamse convent onderhouden worden maar zelfs meer, zodat
aan de wil van de stichter ten voile wordt tegemoet gekomen.
Het convent van de minderbroeders met, behalve de novicen,
nog 87 fraters, die onder goede tucht filosofie, theologie en
hebreeuws studeren, is al te bekrompen en heeft inderdaad geen
andere uitbreidingsmogelijkheden als aan de kant van de kruis-
heren.
Het besluit is dan ook dat, behoudens de toelating van de
H. Stoel, het college met de aanpalende huisjes (domuncula) en
de vier huizen bij het Sint-Pieterskerkhof moeten overgaan in handen
van de minderbroeders tegen de jaarlijks te betalen som van
550 brabantse guldens.
Maar zowel voor de kruisheren als voor de franciscanen stelt de
universiteit enkele condities :
Primo bezorgt de syndicus van de franciscanen aan de universi
teit de zekerheid tegenover alien die als gevolg van de verkoop
bezwaren kunnen doen gelden, opdat de stichting behouden blijft.
Secundo zal het beheer van de 550 florijnen en andere inkomsten
berusten bij de universiteit, dat wil zeggen ofwel bij de administra-
toren van een ander college, ofwel bij beheerders die door de
kruisheren zelf of door de universiteit worden uitgekozen.
Tertio zullen de kruisheren een ander universitair college uit-
kiezen, waar hun theologiestudenten te Leuven zullen verblijven.
Als deze condities worden aanvaard, zal de universiteit ,,authori-
tate ordinaria" haar toestemming geven 8.
Die voorwaarden werden door de kruisheren niet zonder meer
aanvaard, en er ging heel wat tijd overheen van nadenken en be-
sprekingen. Daarbij moesten de franciscanen natuurlijk gaan praten
met de karthuizers te Leuven, die, bij vervreemding, door het
testament van Philippus Dehont meer rechten kregen, maar daar
zo te zien zonder moeilijkheden van afzagen ; verder met de
H. Geesttafels van de voornaamste parochiekerken van Leuven,
waarvan de rechten moesten beschermd worden ; ook met de
pastoor van de Sint-Jacob over de vrijdagsmis met passie ter ere
8 Ibidem, nr. 2021, 5.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 121
van het lijden van Christus ; en tenslotte met de stad en meerdere
andere belanghebbenden waarvan de kruisheren inkomsten inden
of aan wie 2e verplichtingen hadden, zoals uit de laatste ons
bekende rekeningen blijkt9.
De eerstvolgende brief uit het Brusselse Rijksarchief is bijna
een jaar later gedateerd, nl. op 27 februari 1616. Het valt op dat
de kruisheren - genoemd worden de magister generaal Hasius en
de prioren van Luik en Namen - en de franciscanen betreffende
het contract van januari 1615, waarvoor ze de goedkeuring vragen,
nu liever spreken over een ,,contractus permutationis collegii
domorumque inde dependentium" dan over een ,,alienatio", zodat
het meer vanzelfsprekend is dat de wil van de stichter geeerbiedigd
wordt. Verder hebben ze hun bezwaren tegen de manier van beheer
die de rector in maart 1615 als conditie stelde. De betalingen
willen ze graag gedaan zien in handen van de rector zelf, maar dan
in aanwezigheid van een of meer kruisheren die daartoe door de
generaal of de prior van Namen gedelegeerd zijn. De jaarlijkse
administratie was nu al, volgens de uitdrukkelijke wil van de stich
ter, 120 jaar in handen van de orde geweest; zo zou het moeten
blijven zodat, ten behoeve van de studenten die naar Leuven zouden
worden gestuurd, een door de orde afgevaardigde kruisheer
jaarlijks aan de magister generaal of de prior van Namen rekenschap
geeft. Hij zal dat jaarlijkse overzicht van inkomsten en
uitgaven ook voorleggen aan de universiteit. Drie of vier kruisheren-studenten
zullen dan aan de universiteit onderhouden worden,
zodat de wil van de stichter veilig bewaard blijft.
Nog dezelfde dag hebben rector en universitaire raad zich hierover
beraden en twee brieven opgesteld, een voor de kruisheren en
een voor de minderbroeders 10.
Gezien het 124 jaar lange beheer van de orde, vond de universi
teit het goed dat het geld op de gevraagde manier werd overgemaakt,
terwijl de rector dan verder voor de belegging zou zorgen.
De magister generaal en de prior van Namen konden altijd een
college te Leuven uitkiezen voor hun studenten in filosofie en
theologie. Aan de verplichting van jaargetijden en missen zou
worden voldaan. De generaal en de prior van Namen zouden een
9 Zie de bepalingen van het testament voor karthuizers en H. Geesttafels in
Clairlieu, XL, p. 31 en 125 w.
10 R.A.B., nr. 2021, 8 en 6.

122 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
kruisheer afvaardigen, ,,insignis, pius et fidelis", voor het innen
van de jaarlijkse inkomsten en het doen van de noodzakelijke uitgaven
voor de studenten, waarover hij aan eigen oversten en aan
de rector, als ,,ordinarius" van de stichting, rekenschap zou geven.
De officiaal en de deken van Mechelen (op welke titel ?) evenals
de H. Stoel moesten van alles op de hoogte worden gebracht. Zo
werd dan het contract van januari 1615 goedgekeurd en bevestigd.
De brief aan de franciscanen vermeldde allereerst de aan de
kruisheren gegeven goedkeuring. Nu kunnen de kruisheren, aldus
de tekst, overgaan tot de betaling van schulden uit het verleden,
door hun studenten aan de universiteit gemaakt, zonder daardoor
de wil van de erflater te schenden. Daar verleden studiejaar niet
zoveel studenten uit de goederen van het college waren gevoed en
onderhouden, acht de universiteit het billijk dat die schulden uit de
inkomsten van het college worden betaald en geeft daar bij deze
toestemming voor. Het moet echter gebeuren door Johan Baptist
de Spoelberch, syndicus van de minderbroeders, die aan rector en
universiteit daarvan rekenschap zal geven11. Dit was dus een
tegemoetkoming aan de kruisheren.
Maar al hadden dezen de toelating door genoemd schrijven
gekregen, aan de franciscanen was ze nog niet gegeven, wat blijkt
uit een brief van pater gardiaan Franciscus Paludanus van 14 maart
1616, waardoor hij aan de rector en universiteit liet weten dat hij
de toestemming van de H. Stoel reeds eerder ontvangen had, en,
in rechtSjgeldige vorm, ook die van de karthuizers en van de vier
meesters der H. Geesttafels, zodat er niets meer kon gebeuren wat
ten nadele van de kruisheren zou kunnen uitvallen 12.
c. De verkoop
De officiele, definitieve en erg uitgebreide oorkonde van rector
en universiteit lag toen zeker al klaar, daar ze de volgende dag,
15 maart 1616 werd uitgevaardigd. Dit was het einde van het
Collegium Crucigerorum Lovaniense13.
11 Ibidem, nr. 2021, 9.
12 Ibidem, nr. 2021, 10.
13 In nr. 2021 R.A.B. is dit stuk niet te vinden ; Reusens gaf het uit bij zijn
artikel over het kruisherencollege in A.H.E.B., XXIII, 1892, p. 214-218 en vermeldt
p. 214 dat het origineel in zijn bezit is. De nummering in volgende passage is
van ons.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 123
Natuurlijk vermeldt dit document het koopcontract van januari
1615, de toestemming van de definitoren en andere leden van de
kruisherenorde en van het Naamse convent en de stichting van
Philippus Dehont. Vanwege kleine verduidelijkingen geven we
hier nog eens in 't kort de reeds bij de onderhandelingen vernoem-
de voornaamste punten weer.
1°. De Leuvense vaste goederen van de kruisheren gaan over op
de franciscanen van de strikte observance te Leuven, tegen een
jaarlijkse rente van 550 brabantse guldens, met de mogelijkheid
de som ineens uit te betalen tegen 16 gulden voor een. De lasten
op college en huizen, 35 brabantse guldens per jaar neemt de
syndicus over.
2°. Rector en universiteit geven hun goedkeuring vanwege de
zo veranderde toestand, nl. bouwvallige eigendommen, die veel aan
onderhoud kosten, onvoldoende opbrengen en waarvan het college
nog maar door een kruisheer en seculiere priesters bewoond is.
3°. Met die 550 gulden en andere uit de stichting jaarlijks voortkomende
inkomsten kunnen gemakkelijk drie of vier kruisheren te
Leuven studeren en in een door hen gekozen college onderhouden
worden, zodat de wil van de stichter tenvolle vervuld wordt.
4°. Het te kleine klooster van de minderbroeders met zijn meer
dan 90 novicen, fraters-studenten, fraters die als predikanten,
biechtvaders en in andere functies binnen en buiten de stad het
zieleheil bevorderen, kan nu de enig mogelijke uitbreidingsmogelijkheid
benutten.
5°. We zagen de ongeschonden oorkonde van paus Paulus V
van 5 oktober 1615, waarin alles eerlijk wordt weergegeven en
niets wordt verzwegen ; het vorstelijk ,,placet" voor de uitvoering
van de pauselijke oorkonde werd door de minderbroeders op
7 januari 1616 verkregen ; karthuizers en H. Geesttafels gaven op
18 en 26 februari 1616 de noodzakelijke waarborg voor de univer
siteit dat er geen moeilijkheden meer uit de ,,commutatio" kunnen
voortkomen.
Rector en universiteit geven dan hun goedkeuring met volgende
restricties en op volgende condities :
1°. Alle betalingen van renten of kapitaal gebeuren aan de
rector, in aanwezigheid van een of meer daartoe afgevaardigde
kruisheren ; zo spoedig mogelijk zorgt de rector dan, met mede-

124 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSIXEIT
weten van die kruisheer of kruisheren voor de plaatsing van dat
geld in het gebied van, of onderworpen aan onze vorsten.
2°. Doordat de kruisheren een college uitkiezen waar hun stu-
denten in filosofie en theologie wonen, wordt de wil van de stichter
geeerbiedigd ; de kruisheren zullen voor hem en zijn vrienden
bidden en de heilige missen opdragen waartoe ze door testamen-
taire beschikking gehouden zijn.
3°. De magister generaal van de kruisheren en de prior van
Namen vaardigen een kruisheer af, een man van beproefde deugd,
die de jaarlijkse inkomsten int en besteedt voor de behoeften van
de studenten ; daarvan geeft hij elk jaar rekenschap aan eigen
oversten en aan de rector, ordinarius van de stichting, en univer-
siteit.
In aanwezigheid van de rector magnificus verklaarden en be-
loofden generaal Hasius prior van Hoei, Herman Woestenraedt
prior van Luik en Petrus Streel prior van Namen, dat ze deze
condities aanvaardden en zouden vervullen.
Op papier was nu alles in orde. De praktische uitwerking zou
nog een hele tijd duren. De laatste ons bekende afrekening werd
nog door Sylvius opgesteld, en wel voor 1616. Toen verklaarden
de rector en universiteit immers dat er slechts een kruisheer in het
college woonde, terwijl uit deze afrekening blijkt dat ze met hun
tweeen waren. Na de berekening van de 278 brabantse guldens
inkomsten en 34 florijnen en 19 stuivers lasten, vermeldt de derde
bladzijde van dit verslag dat de schulden van het college opliepen
tot 105 florijnen en zeven stuivers. Daaronder staat: ,,Nomina
inhabitantium collegium frater Arnoldus Gram Namurcensis;
frater Henricus Sylvius Namurcensis 14.
We mogen wel veronderstellen dat Sylvius het college mocht
blijven bewonen, zeker zolang de overdracht van de goederen niet
de facto gebeurd was. Waarom de regeling met het Luiks college
zo lang geduurd heeft, blijft een raadsel. Uit een onvolledige
copie, ,,extrait d'un ancien registre" uit de 18e eeuw, afkomstig
van het Naamse kruisherenklooster, kan men afleiden dat de franciscanen
de jaarlijkse rente niet lang hebben betaald maar hebben
14 Frater Arnoldus Gram blijft verder een onbekende die in Dejinittes of
Annales en de weinige over Namen verschenen artikels niet te vinden is.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 125
afgekocht en er de bepaalde som van 16 maal 550 of 8.800 bra
bantse guldens voor betaalden, in handen van de rector Henricus
Rampen. Dit gebeurde waarschijnlijk in 1617 15.
Het in 1605 gestichte Luiks College in de Muntstraat, waarvan
de gebouwen ook nu nog te zien zijn, was bestemd voor de beste
studenten van het Luikse diocees. Het zal door generaal Hasius
en prior Streel van Namen al wel eerder zijn uitgekozen, al werd
de officiele akte pas opgemaakt op 8 november 1617. Het Luiks
college was maar een kleine stichting voor een zestal studenten
bestemd maar al spoedig uitgebreid. De kruisheren zullen het
gekozen hebben omdat ze zich daar, gezien de ligging van de
voornaamste kloosters in het bisdom Luik, het best op hun plaats
voelden.
In aanwezigheid van een notarius en twee getuigen kwamen die
8e november 1617, te Luik in het seminarie, de kruisheren en de
leiding van het Luiks college bij elkaar. Uit genoemde copie van
Namen kan men afleiden dat het oorspronkelijk de bedoeling was
om op het Luiks college drie studiebeurzen te stichten, waarvoor
de orde dan 5.200 brabantse guldens zou betalen. Feitelijk werden
het er maar twee. Van de kant van het college waren aanwezig
Stephanus Strechius, bisschop van Dionysie en hulpbisschop van
Luik, maar tot dan toe in functie als provisor van het Luiks college
en Johannes Faucon, licentiaat in theologie en kanunnik van de
Saint-Denis te Luik, toen president van het Luiks college. Voor de
kruisheren waren er magister generaal Hasius namens de orde en
prior Streel namens het Naamse convent. Strecheus handelde in
opdracht van prinsbisschop Ferdinand van Beieren. Er werd verklaard
dat er een som van 3.200 brabantse guldens was neergelegd
voor het Luiks college, in de te Leuven gangbare koers en tegen
een rente van 200 gulden per jaar. Hiervoor wilden de kruisheren
twee studiebeurzen gesticht zien voor woning en onderhoud van
twee kruisheren-studenten. Op bevel van de vorst-elect werd die
som door praeses en provisor van het Luiks college aanvaard op
de volgende condities : de door generaal of prior van Namen te
sturen studenten moeten zich ernstig op de studie toeleggen en
zich, zoals de andere studenten, aanpassen aan de leiding van de
15 A.EJNamur, Croisiers, bundel 4.

126 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
praeses en het reglement van het seminarie ; ze kunnen zowel door
de praeses naar hun klooster worden teruggezonden als door de
eigen oversten worden teruggeroepen, die dan anderen in de plaats
sturen. Gedurende de eerste drie jaar kunnen van eventueel vacante
beurzen (waarvoor dus geen student aanwezig is) de inkomsten
de eerste drie maanden door het college worden opgeeist; als
tussen het heengaan van studenten en het zenden van anderen enige
tijd verloopt, zullen de inkomsten eveneens voor het college zijn.
Zou de orde opnieuw een eigen college of huis te Leuven verkrijgen,
dan worden de 3.200 gulden terugbetaald tegen de dan te
Leuven heersende koers, ook al werd het contract te Luik gesloten.
Dit werd zeker bepaald omdat de brabantse guldens op de
verschillende plaatsen in waarde konden verschillen en om zo elke
betwisting uit te sluiten. Zou er in dat geval uitstel van betaling
zijn, dan zou de rente van 200 gulden aan de kruisheren worden
uitgekeerd.
Ook het Luiks college of het seminarie te Luik zou de rente
van 200 gulden kunnen terugkopen, in twee keer en dus telkens
tegen de helft van het kapitaal. Daar de som nu niet onmiddellijk
kon worden belegd, zouden er voor pasen 1618 geen studenten
gestuurd worden 16.
Het zal dus wel tot pasen 1618 geduurd hebben vooraleer Syl
vius naar het Luiks college kon verhuizen. Van het nog overge-
bleven geld, 5.600 brabantse guldens, kocht het klooster van
Namen in 1621 voor 3.600 brabantse guldens een boerderij van
56 bunder (ha) land te Cortil-Wodon. Dit bedrijf moest jaarlijks
285 florijnen opbrengen die aan notaris Jean Fumal van Namen,
en 75 florijnen die aan de kruisheren van Namen werden uitbe-
taald. De last van die 75 florijnen verviel dus ; de 285- andere
guldens moesten de kruisheren van Namen blijven uitbetalen. Er
bleef dan ook een flink batig saldo voor de Leuvense studenten
over. Ook werd er nog een som van 125 florijnen genoemd die
jaarlijks door Jan Baptist de Spoelberch of zijn erfgenamen aan de
16 De akte van 8-11-1617 is te vinden in een copie van 1747 uit het klooster
van Namen, in de bundel ,,Bourses fondees au College de Liege a Louvain", R.A.B.,
Caisse de religion nr. 460 ; ook, maar onvolledig, bij APHOSC ; zie ook Berliere,
Les eveques auxiliaires de Liege, p. 107.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 127
kruisheren moest uitgekeerd worden. Is dit de belegging van de
overige 2000 gulden 17 ?
We komen zo aan de volgende reeks inkomsten uit de stichting
van Philippus Dehont:
200 florijnen voor de beurzen in het Luiks college ;
285 florijnen van de goederen te Cortil ;
125 florijnen van J. B. de Spoelberch ;
60 florijnen van de stad Leuven ;
2 florijnen uit Diest.
Buiten de 200 florijnen voor kost en inwoon in het Luiks college
schoot er dus nog een flinke som over, waarschijnlijk meer dan de
kruisheren van het college tegen de stadsmuren ooit tot hun beschikking
hadden gehad.
De wil van Philippus Dehont kon vervuld blijven, ook nadat
de kruisheren na ongeveer 125 jaar hun eigen college verlaten
hadden. De orde bleef studenten naar Leuven sturen tot in de
18e eeuw toe. Ze zullen in het Luiks college in de Muntstraat,
midden in Leuven en vlak bij de grote universiteitsgebouwen, wel
een gastvrij tehuis gevonden hebben, al was het er niet 20 stil en
rustig als voorheen tegen de stadswallen.
17 F. Danhaive, Les Croisiers de Namur. Namen, 1931, p. 14 haalt alleen het
feit aan ; een copie uit ,,un ancien registre" A.E.Namur, Croisiers, bundel 4 zegt
dat de ,,colonia de Cortil" door de kruisheren gekocht werd, ,,quae colonia gravatur
in 200 octoginta quinque florenos Joanni Fumal, item Cruciferis namurc. in 7%
flor", waarna de verplichting van J. B. de Spoelberch vermeld wordt.

128 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
SLOTWOORD
De testamentaire beschikkingen van Philippus Nicolai Dehont
bezorgden in 1493 aan de kruisheren een woonhuis met tuin te
Leuven en de nodige goederen en inkomsten om drie fraters
theologie te laten studeren aan de universiteit, terwijl een broeder
zorgde voor het huishouden. Gedurende de 125 jaar van zijn bestaan
heeft dit ,,collegium Lovaniense cruciferorum" voor de
Belgische en Nederlandse kruisheren universitaire studies mogelijk
gemaakt vanuit een eigen huis met eigen religieus leven. De af-
gestudeerden hebben als professoren of prioren, als visitatoren en
definitoren, meerderen ook als magister generaal ,het intellectuele
peil van de orde verhoogd en het religieuze leven bevorderd.
Zonder twijfel zijn er meer studenten geweest dan zij waarvan
we de namen kennen. We probeerden dezen in hun verder leven
te volgen, om niet bij een loutere opsomming van namen te blijven.
Zo leerden we immers beter de invloed kennen die zij in de
orde hadden. Tegelijkertijd Week zo de uitstraling van de Leuvense
universiteit en haar eminente theologen, die ook in meerdere
gevallen de bereidwillige raadgevers van de orde waren.
Van sommige kruisheren-studenten kennen we alleen de naam
en een enkele levensbijzonderheid. Van anderen weten we dat ze
in de stilte van het scriptorium jarenlang werkten aan ook nu nog
bekend gebleven handschriften, zoals Jean Noe en Bartholomeus
van Bree: kruisheren uit de tijd van het meer contemplatieve
leven, die juist in die werkzaamheid hun vorm van meditatie en
ascese vonden.
We leerden ook mannen kennen als Cornelius van Kloetinge,
de ook buiten de orde beroemde theologieprofessor, die als magis
ter generaal door zijn leven en beleid een voorbeeld was voor al
de zijnen; Antonius Fresen van Odorp, de zachte man met zijn
diepe vroomheid, die door de omstandigheden gedwongen werd
om als strenge hervormer op te treden ; de onstuimige Wilhelmus
van Heinsberg die om zijn te grote strengheid en ambitieus karakter
als generaal moest aftreden, maar die goede en degelijke maatregelen
nam om de voor de kruisbroeders zo essentiele karaktertrek,
het gemeenschapsleven zonder eigen bezit, te kunnen bewa-

OWF.NIA V I U\'\\W.\S\S S
IT MINORVW WG OBS
Minderbroedersklooster na de afbraak van college en huizen van de kruisheren.
Hun eigendom strekte zich uit vanaf de Dijlebrug tot tegen de stadsmuren.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 129
ren. Hij drukte het uit als volgt: legden de eerste christenen in de
tijd van de apostelen de prijs van het verkochte goed niet neer
aan de voeten van de apostelen ? En was de H. Vader Augustinus
niet duidelijk genoeg: ,,zij die iets bezaten in de wereld, moeten
graag hebben dat het aan de gemeenscfoap komt" ? Wilhelmus
moest ook vechten tegen rebellie van sommige confraters en tegen
de vorst die zijn visitatie wilde verhinderen. Hij was een vechter
en vocht ! Ondanks grote gebreken blijft hij ons sympathiek, omdat
hij durfde uitkomen voor wat hij als een eens aanvaard ideaal
beschouwde.
Zo zijn er meer ,,groten" zoals bv. Augustinus Neerius, de generaal
van de pontificalia en de brevierhervorming, en Sylvius of
Dubois die, geroemd als theoloog en als raadgever, hulpbisschop
werd van Ferdinand van Beieren, prinsbisschop van Luik.
Er zijn mannen van gebed en van aktie. Van hen alien kunnen
we veel leren voor onze eigen spiritualiteit, waarbij in deze tijd met
veel woorden - ook met daden ? - de nadruk wordt gelegd op het
contemplatieve element van het kruisherenleven.
Er zijn ook studenten geweest die de orde in haar grote verwachtingen
teleurgesteld hebben. Zij zijn de dorre takken, waarover
Nikolaas van Haarlem sprak, toen hij in de zeventiger jaren
van de 15e eeuw, bij het begin van zijn generalaat, besloot om
meer jonge mensen naar universiteiten te sturen .Van een gedegener
theologische wetenschap verwachtte hij terecht een verdieping
van het religieuze leven, terwijl hij in een gebrek aan goed
gevormde en geleerde mannen een van de oorzaken voor de verslapping
van de kloostertucht zag. ,,En zouden er sommigen zijn
die door de wetenschap overmoedig worden of zelfs verloren gaan,
dan ligt dat niet aan de wetenschap, die immers de deugd voedt,
maar aan de hoogmoed van die personen zelf ; evenals wanneer
er aan een goede boom sommige takken, vermolmd, door de zonnestralen
verdorren, we dit niet toeschrijven aan de zon, maar aan
een gebrek bij die takken zelf."
We besluiten deze studie met die woorden van Nikolaas van
Haarlem, die nu, meer dan 500 jaar later, nog niets van hun
actualiteit hebben ingeboet.
Dr. A. Ramaekers, O.S.C.

130 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
CONCLUSION
Les dispositions testamentaires de Philippe Nicolai Dehont assurerent
aux Croisiers, en 1493, une habitation avec jardin a Louvain,
ainsi que les biens et revenus necessaires pour permettre a trois
freres d'etudier la theologie, a l'Universite, tandis qu'un frere
convers s'occuperait de l'entretien domestique. Pendant les 125
annees de son existence, le ,,Collegium Lovaniense Cruciferorum"
a donne aux Croisiers beiges et neerlandais les moyens d'accomplir
des etudes universitaires a partir de leur propre maison et de leur
vie religieuse particuliere. Comme professeurs ou prieurs, comme
visiteurs ou definiteurs, plusieurs comme maitres generaux, les
anciens eleves de l'Universite ont contribue a relever le niveau
intellectuel de l'Ordre et favorise la vie religieuse.
Le nombre des etudiants a certainement ete plus eleve que celui
de ceux dont nous connaissons les noms. Nous avons essaye de
suivre ces derniers dans leur vie ulterieure pour ne pas nous borner
a une simple enumeration. Ainsi mesurons-nous mieux l'influence
qu'ils ont exercee dans l'Ordre. En meme temps que se manifestait
le rayonnement de l'Universite de Louvain et de ses theologiens
eminents qui, dans bien des cas, ont ete les conseillers obligeants
de rOrdre.
De plusieurs anciens etudiants croisiers, nous ne connaissons que
le nom et Tune ou l'autre circonstance de leur vie. De quelques
autres, nous savons qu'ils ont travaille en silence, pendant des
annees, a la transcription de manuscrits arrives jusqu'a nous, ainsi
Jean Noe et Barthelemy de Bree : Croisiers d'une epoque de vie
plus contemplative, qui trouverent precisement dans cette activite
leur forme d'ascese et de meditation.
Nous apprimes egalement a connaitre des hommes tels que
Corneille Van Kloetin,ge, le professeur de theologie, connu meme
en dehors de 1'Ordre, qui fut, pour tous les siens, comme maitre
general, un modele de vie et de devouement; Antoine Fresen de
Odorp, un homme d'une grande douceur et d'une piete profonde,
que les circonstances obligerent a intervenir en reformateur severe ;
Timpetueux Guillaume de Heinsberg qui dut renoncer a sa charge
de general a cause d'une severite trop grande et d'un caractere

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 131
ambitieux, mais qui prit des mesures adequates et justifiees pour
pouvoir maintenir che2 les Croisiers une caracteristique aussi essentielle
que la communaute de vie sans propriete personnelle. II
Fexprima ainsi. Est-ce que les premiers Chretiens, disait-il, ne deposerent
pas aux pieds des apotres Fargent des biens dont ils
s'etaient debarrasses ? Et notre pere Saint Augustin ne declara-t-il
pas clairement: ,,Ceux qui possedaient quelque chose dans le
monde, doivent accepter volontiers que cela revienne a la commu
naute." Guillaume eut encore a lutter contre la rebellion de cer
tains confreres et contre le prince qui voulait Fempecher d'effectuer
sa visite canonique. II fut un lutteur et il lutta. Malgre ses
grands defauts, il nous reste sympathique, parce qu'il osa s'engager
au service de Fideal qu'il avait choisi.
II y eut d'autres ,,grands", par exemple Augustin Neerius, le
general des ,,pontificalia" et de la reforme du breviaire, et Henri
Sylvius ou Dubois qui, en sa qualite de theologien et de conseiller,
devint eveque auxiliaire de Ferdinand de Baviere, prince eveque
de Liege. H
Ce furent des hommes de priere et diction. Ils ont beaucoup
a nous apprendre sur notre propre spiritualite, a une epoque ou
nous soulignons abondamment en paroles - en actes aussi ? -
l'aspect contemplatif de la vie des Croisiers.
^ II y eut aussi des etudiants qui ne repondirent pas a ce que
rOrdre pouvait attendre d'eux. Ce sont les branches mortes dont
parlait Nicolas de Haarlem, lorsque, dans les annees soixante-dix
du 15e siecle, au debut de son generalat, il decidait d'envoyer plus
de jeunes gens a FUniversite. II etait en droit d'attendre d'une
science theologique plus solide un approfondissement de la vie
religieuse, puisqu'il voyait dans le manque d'hommes formes et
cultives une des causes du relachement de la discipline religieuse.
,,S41 peut y avoir des gens qui s'enorgueillissent de leur science, et
meme se perdent, ce n'est pas la science, nourriciere de vertus, qui
est en cause, mais l'orgueil des personnes elles-memes ; de meme,
lorsque quelques branches vermoulues tombent d'un arbre sain,
sous l'effet des rayons du soleil, nous n'attribuons pas le phenomene
au soleil, mais a Finfortune meme des branches/'

132 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
Nous concluons cette etude par ces mots de Nicolas de Haarlem
qui, plus de cinq cents ans plus tard, n'ont rien perdu de leur
actualite.
SUMMARY
Vertaling van J. Boly, o.sx.
The testamentary dispositions of Philippus Nicolai Dehont
procured to the Crosier Fathers a residence with garden in Louvain
and the necessary goods to have three fraters studying theology at
the university, whereas a brother was taking care of the household.
During the 125 years of its existence this collegium Lovaniense
Cruciferorum" made academical studies possible to Belgian an
Dutch Crosier Fathers from a house of their own, with its own
religious life. The ones who completed their studies, promoted, as
professors or priors, as visitators and definitors, several also as
masters general, the intellectual standard of the Order and fostered
its religious life.
No doubt, there have been more students than those whose
names we know. We tried to follow the first mentioned in their
further life, in order not to restrict ourselves to a mere summing
up. For, in this way we better got to know the influence they
exercised in the Order. At the same time also appeared the radiation
of Louvain university and its eminent theologians, who also in
several cases were the obliging advisers of the Order.
Of more than one of the former Crosier students we only know
the names and a single particularity of life. From others we know
that in the silence of the scriptorium they were working at the
manuscripts still known to us, such as Jean Noe and Bartholomeus
from Bree, Crosier Fathers out of the time of the more contem
plative life, who exactly in this activity found their form of
meditation and ascetism.
We also made the acqaintance of men like Cornelius from
Kloetinge, a renowned professor of theology also outside the
Order, who as master general by his way of life and his tactful
attitude was an example to all his confreres ; Antonius Fresen

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 133
from Odorp, the meek man with- his profond piety, who by the
circumstances was forced to take action as a severe reformer; the
impetuous Wilhelmus from Heinsberg, who for his too great
severity and ambitious character had to resign as master general,
but who took good and sound measures to be able to preserve
community life, the characteristic so essential to the Crosier Fathers.
He gave expression to this as follows : ,,Did not the first Christians
at the time of the apostles put down the price of property sold at
the feet of the apostles ? And was not our Holy Father Augustine
explicit enough in this respect: those who have possessed some
thing in this world, should like it to belong to the community" ?
Wilhelmus also had to fight against the rebellion of some
confreres and against the sovereign who wanted to prevent his
visitations. He was a fighter and fight he did ! Notwithstanding
great faults, he still remains sympathetic to us, because he had the
courage to proclaim what he considered as a once accepted ideal.
There are more ,,great men", such as f.e. Augustinus Neerius,
the general of the ,,pontificalia" and the reform of the breviary,
and Henricus Sylvius or Dubois, who, famous as a theologian and
as an adviser, became auxiliary bishop of Ferdinand of Bavaria,
prince bishop of Liege.
There are men of prayer and of activity. From all of them we
can learn much for our own spirituality where nowadays with
many words - deeds too ? - much stress is put on the contemplative
element of Crosier life.
There were also students who disappointed the Order in its
great expectations. They are the arid branches about which
Nikolaas from Haarlem spoke when, in the seventies of the 15th
century, at the beginning of his generalate he decided to send
more young people to universities. From a sounder theological
scholarship he rightly expected a deepening of religious life,
whereas in a lack of well instructed and learned men he saw one
of the causes of the relaxation of monastic discipline : ,,And if
there would be some ones who become presumptuous by scholarship
or even get lost, this is not owing to scholarship, for this is
nourishing virtue, but to the pride of those persons themselves ;

134 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
just like when at a good tree some branches, mouldered, are
withering by sun-rays, we do not ascribe this to the sun, but to
a fault with those branches themselves."
We are concluding this study with the just mentioned words of
Nikolaas from Haarlem that nowadays, more than 500 years later,
stil have not lost anything of their actuality.
SCHLUfiWORT
Vertaling van /. Scheerder, o.s.c.
Die letztwilligen Verfiigungen des Philippus Nicolai Dehont
besorgten den kreuzherren 1493 in Lowen ein Wohnhaus mit
Garten und die notigen Giiter und Einkiinfte, sodafi drei Fratres
an der Universitat studieren und ein Bruder den Haushalt fubren
konnte. Wahrend der 125 Jahre seines Bestehens hat dieses ,,Collegium
Lovaniense Cruciferorum" den belgischen und niederlandi-
schen Kreuzherren die Moglichkeit gegeben, von einem eigenen
Haus aus akademischen Studien zu betreiben und ein eigenes
religioses Leben zu haben. Jene, die ihre Studien dort absolvierten,
haben als Professoren oder Prioren, als Visitatoren und Definitoren,
mehrere audh als Magister General, das intellektuelle Niveau
des Ordens gehoben und das religiose Leben gefordert.
Zweifellos gab es mehr Studenten als die, deren Namen wir
kennen. Wir versuchten dem Leben derer nachzugehen, deren
Namen wir kennen, um nicht nur bei einer Namensliste bleiben zu
miissen. Auf diese Weise wurden wir besser iiber den Einflufi
informiert, den sie auf den Orden ausiibten. Gleichzeitig wurde
auch die Bedeutung der Lowen'schen Universitat und deren hervorragenden
Theologen deutlich, die auch mehrmals bereitwillige
Berater des Ordens waren.
Von mehreren Kreuzherren-Studenten kennen wir nur die Na
men und einige Einzelheiten aus deren Leben. Von anderen wissen
wir, dafi sie in der Stille des Scriptorium Jahre hindurch an auch
jetzt noch bekannten Handschriften arbeiteten, so z.B. Jean Noe
und Bartholomeus van Bree : Kreuzherren aus der Zeit des mehr

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT 135
betont kontemplativen Lebens, die gerade in dieser Tatigkeit die
Form ihrer Meditation und Aszese fanden.
Wir lernten auch Manner kennen wie Cornelius van Kloetinge,
ein auch aufierhalb des Ordens beriimter Theologieprofessor, der
als Magister General durch sein Leben und seinen Fiihrungsstil ein
Vorbild fur die Seinen war ; Antonius Fresen von Odorp, der
sanftmutige Mann mit seiner tiefen Frommigkeit, der der Umstande
wegen gezwungen wurde, als strenger Reformer aufzutreten
; den energischen Wilhelmus van Heinsberg, der wegen seiner
Strenge und wegen seines ehrgeizigen Charakters als General zuriicktreten
muflte, aber dennoch gute und handfeste Mafinahmen
traf, den, fiir die Kreuzbriider essentiellen Charakterzug des Gemeinschaftslebens
ohne eigenen Besitz, bewahren zu konnen. Er
driickte das so aus : Legten die ersten Christen in der Apostelzeit
den Erlos der verkauften Giiter nicht den Aposteln zu Fiifien ?
Und sagte der heilige Vater Augustinus nicht deutlich genug: die
in der Welt Vermogen besafien, sollen gerne sehen, dafi es Gemeingut
wird ? Wilhelmus hatte auch zu kampfen gegen die
Rebellion einiger Konfratres und gegen den Fiirsten, der seine
Visitation verhindern wollte. Er war ein Kampfer und er kampfte
auch ! Trotz grofier Fehler bleibt er uns sympathisch weil er fiir
das gerade stand, was er einmal als erstrebenswert erkannte.
So gibt es mehrere ,,Grofie", wie z.B. Augustinus Neerius, der
General der Tontificalia' und der Neugestaltung des Breviers, oder
Henricus Sylvius (Dubois), der, bekannt als Theologe und Ratgeber,
Weihbischof wurde von Ferdinand von Bayern, des Fiirstbischofs
zu Liittich.
So gibt es Manner von Gebet und Arbeit. Von ihnen alien
konnen wir viel lernen fiir unsere eigne Spiritualitat, auf die
gerade in unserer Zeit mit viel Worten - auch mit Taten ? - so
viel Wert gelegt wird, Wert auf das kontemplative Element unseres
Kreuzherrenlebens.
Es hat auch Studenten gegeben, die den Orden in seinen grofien
Erwachtungen enttauschten. Sie sind die durren Zweige, von denen
Nikolaas van Haarlem redete, als er in den siebziger Jahren des
15. Jahrhunderts, am Anfang seines Generalates, beschlofi, mehr

136 DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT
junge Manner an die Universitaten zu schicken. Von einer griind-
licheren theologischen Ausbildung erwartete er zurecht eine Ver-
tiefung des religiosen Lebens, wahrend er in einem Mangel an
gut ausgebildeten und gelehrten Mannern eine Ursache fiir die
nachlassende Klosterzucht sah. ,,Sollte es einige geben, die durch
die Wissenschaft hochmutig werden oder gar verlorengehen, dann
liegt das nicht an der Wissenschaft, die iibrigens die Tugend nahrt,
sondern an den Personen selbst - wie wir es ja auch nicht der
Sonne zuschreiben, wenn morsche Zweige an einem guten Bauxn
verdorren, sondern Fehlern an den Zweigen selbst.
Wir beenden diese Studie mit diesen Worten des Nikolaas van
Haarlem, welche heute, nach mehr als 500 Jahren, noch nichts von
ihrer Aktualitat verloren haben.
Vertaling van Dr. H. van de Ven, o.s.c.

DE KRUISHEREN EN DE LEUVENSE UNIVERSITEIT.
INHOUDSTAFEL
DEEL I. Van 1423 tot aan de hervorming 1317 (Clairlieu,
XL, 1982) 25
Hoofdstuk I. De stichting van het kruisherencollege 28
137
a. Het testament van Philippus Dehont 28
b. De ligging van het college 35
c. Studies bij de kruisheren en te Leuven 38
d. Kruisheren-studenten voor 1493 : Petrus van Doornik,
Joh. Noe, Cornelius van Kloetinge, Adam van
Doornik 44
Hoofdstuk II. Kruisheren-studenten van 1494-1517 61
a. De eerste bewoners van het college : Nicholaus Ant.
van Goes, Joh. Heesch, Bartholomeus van Bree 64
b. Het humanisme te Leuven 68
c. Gerardus Geldenhouwer 71
d. Tijdgenoten van Geldenhouwer: Henr. Hoefsie
ger (?), Jac. v. 's Hertogenbosch, Henr. Linghen,
Jac. de Broechove, Baltasar Donye, Gerardus a Monte
Regio, Rudolph. Paludanus 111
e. Studenten van 1510-1517 : Baltasar van Vilvoorde,
Jac. de Bruyne, With. Crocynus, Wilh. Chaterlan 121
Bijlage I. Het testament van Philippus Dehont 123
Bijlage II. Satyre en brief van Geldenhouwer 133
DEEL II. Vanaf de hervorming tot de ondergang van het
College (XLI, 1983)
Hoofdstuk I. Het protestantisme te Leuven 13
a. De bewogen jaren 1517-1521 13
b. Kruishren-studenten en rectoren in de protestantse
tijd : Gregorius de Fery, Nic. Leonis de Maeseijk,
Ant. Thome, Reginaldus Walteri, Henr. Coesfeldie,
Henr. Haeck 17
c. Anthonius Fresen 25

138
d. Het moeilijke jaar 1538 39
e. Kruisheren-studenten en rectoren van 1538-1560 :
Cornelius de Valle, Jac. Lindensis, Andreas Namur-
censis 42
f. Crisisjaren van het college 46
g. Twaalf jaar nieuwe bloei: Henr. Lembeck, Wilh. v.
Heinsberg, een beroemde caemerist Rich. Smith,
Henr. Mor, Matth. a Bovinia, Arn. Noviomagus,
Arn. Reeck, Hieronymus Laurentii, Christoph. a Dart 51
Hoofdstuk II. A peste fame et bello, libera nos Domine 70
a. De rampjaren 1572-1598 ; studenten en rectoren:
Henr. de Waremme, Wilh. Corty, Henr. Andensis,
Paulus Saimeur, Franc, van der Stock, Joh. van
Zundorp 70
b. Dreigende ondergang van het college ; steun van de
kloosters, Franciscus Borset 79
c. Relaties met professor Puteanus 82
Hoofdstuk III. De laatste studenten 88
a. Augustinus Neerius 88
b. Henricus Sylvius en Arnoldus Gram 92
Hoofdstuk IV. Ondergang en verkoop van het college 114
a. Oorzaken en aanleiding 114
b. Onderhandelingen 116
c. De verkoop 122
Slotwoord. Nederlandse, Franse, Engelse en Duitse tekst 128
Inhoudstafel 137

KRONIEK
VEERTIGSTE JAARVERGADERING VAN CLAIRLIEU. Op 19-3-1983 hield
de historische kring zijn jaarlijkse vergadering te Achel. Het welkomstwoord van
de voorzitter was, behalve tot de leden, speciaal gericht tot de provinciaal van de
Belgische province, E.H. G. Thevissen, die mede in naam van zijn collegas van
Nederland en Duitsland de vergadering bijwoonde. Verdere aanwezigen : dr. A.
Ramaekers, voorzitter, K. Cools, H. Douma, G. van Hoorn, R. Janssen, W. Sangers,
J. Scheerder, J. Op de Kamp, J. Sluyters, dr. A. Zwart, P. Winkelmolen, schatbewaarder
en dr. P. van den Bosch, secretaris. 1. De voorzitter herdacht confrater
C. van Dal, 12-1-1983 overleden, als trouw lid van de Kring, reeds als frater te
St.-Agatha stichter van de reeks Cruciferana en schrijver van meerdere artikels over
de spiritualiteit. De secretaris zou hem in een 'In memoriam' voor jaargang 1983
gedenken. Verder herinnerde de voorzitter aan drie publicaties van 1982, het
uitstekende werk van R. Janssen over het klooster van Maaseik, het minder nauwkeurige
van H. Aretz over het klooster van Hohenbusch en een art. van J. Steinmetz
over S. Odilia (zie verder bespreking op p. 149). Na een aansporing tot verdere
studie gaf hij het woord aan provinciaal G. Thevissen. 2. Deze was aanwezig naar
aanleiding van een vergadering van de provinciaals en him raadsleden van Belgie,
Nederland en Duitsland, waar over 'Clairlieu' gesproken was. Bij zijn waardering
voor het gedurende veertig jaar gedane werk, sprak de provinciaal ook zijn bezorgdheid
uit over de veroudering van de kring (reeds jarenlang trouwens ons aller zorg)
en de eventuele hulp die de provinciaals daarbij konden bieden voor het aanwerven
van jongeren. b. De mogelijkheid om de spiritualiteit van de orde te belichten,
daar dit het onderwerp zou zijn van de vergadering van het generaal bestuur te
Rome dit jaar. De voorzitter herinnerde eraan dat in 1967 aan de kring verweten
werd, totaal ten onrechte, een werktuig te zijn in handen van de magister-generaal
om een bepaalde spiritualiteit op te dringen ; dat elk van de leden vrij zijn studieobjekt
bepaalde en dat er in het verleden zowel in als buiten 'Clairlieu' nogal
een en ander over de ordesspiritualiteit verschenen was ; ook in artikels die niet
direkt over de eigen spiritualiteit handelden, was trouwens veel te vinden. De
voorzitter zou een lijstje opstellen over de voornaamste publikaties. c. De vraag
naar meer coordinatie tussen de verschillende instellingen die zich in de orde met
de geschiedenis bezig hielden, bleef onbeantwoord evenals de zorg van de provinciaal
voor de nalatenschap van historici van de orde, daar hij voor andere dringende
verplichtingen de vergadering moest verlaten. Voor dit laatste werd trouwens sinds
de dood van cf. M. Colson in 1972 gezorgd door het aanleggen van een archief
van Clairlieu te Achel, waar al deze bescheiden hun plaats vinden. 3. Bij het
verslag van de vorige vergadering waren nogal wat vragen, o.a. : naast een resume
in het Engels bij de artikels ook een in het Frans en Duits ; kontakt met prof.
R. Aubert over artikels voor de Dictionnaire d'Histoire en de Geographic ecclestastique
waarvoor cf. Op de Kamp zou zorgen ; beschrijving van een Roermonds
139

140 KRONIEK
hs. eveneens door cf. Op de Kamp ; cf. Winkelmolen over de historische nalatenschap
van cf. van Dal, waarvoor hij zorg zou dragen dat ze te Achel zou komen ; archivaris
Sluyters over inkomsten van de kapel van O.-L.-Vrouw ter Linde te Uden ; cf.
Scheerder over correspondentie Mgr. Hollmann-Van Asseldonk; R. Janssen over
een studie over prior Coopmans van Maaseik. 4. Financieel jaarverslag door
P. Winkelmolen, waarbij een bijzonder dankwoord voor de verhoogde subsidies
van orde en provincies wel op zijn plaats was. 5. Inhoud van de jaargangen 1983
en 1984. 6. Index op de 40 jaargangen van Clairlieu waarvoor voorzitter en
secretaris, na een groot gedeelte van het werk voltooid te hebben, verder zouden
zorgen, met de daaraan verbonden problemen over verdere uitwerking en uitgave.
7. Informatie over de werkzaamheden van de leden. 8. Rondvraag. Dit verslag is
een beknopte (soms wat meer toegelichte) weergave van het uitgebreide verslag
van de secretaris dr. P. van den Bosch.
A. Ramaekers
KANONIKER UND RITTER VOM H. GRAB. Im Jahre 1980 veroffentlichten
Josef Fleckenstein und Manfred Hellmann das Buch : Die geistlichen Ritterorden
Europas (Band XXVI, Vortra'ge und Forschungen 1980, herausgegeben vom Konstan-
zer Arbeitskreis fur mitteldterliche Geschichte, Sigmaringen, 1980, 240 S.). Unserer
Meinung nach fanden die ersten Kreuzherren, am Anfang des 13. Jahrhunderts, die
Inspiration fiir ihre neue Lebensweise bei den Regularkanonikern ausserhalb der
Niederlande und vor allem bei den Kanonikern vom Heiligen Grab. Darum wollen
wir die Leser von Clairlieu auf den Aufsatz von Kaspar Elm aufmerksam machen.
Der Aufsatz tragt den Titel : Kanoniker und Ritter vom heiligen Grab. Ein Beitrag
zur Entstehung und Friihgeschichte der palastinensischen Kitterorden (S. 141-170).
Vorerst erklart Prof. Elm, dass es wahrend des Mittelalters und der Jahrhunderte
danach keinen Ritterorden vom heiligen Grab (Ordo sequestris S. Sepulchri
Hierosolymitani) gab. Seit dem 14. Jahrhundert war es der Brauch adeliger Pilger,
sich beim Heiligen Grab zum Ritter schlagen zu lassen oder um Erneuerung des
bereits empfangenen Ritterschlages zu bitten. Obwohl Konige im 15. und 16.
Jahrhundert versucht haben, diese Ritter in einem Orden oder einer Korporation
zu vereinigen, ist das ihnen nicht gelungen. Erst im Jahre 1868 kam es zu einer
dauernden Vereinigung aller Ritter vom Heiligen Grab. Papst Pius IX. gab ihnen
den formlichen Charakter eines papstlichen Ritterordens.
Der Orden der Kanoniker vom Heiligen Grab (Ordo Canonicorum S. Sepulchri)
aber wurde im Jahre 1099 gegriindet. In diesem Jahr richteten Gottfried von
Bouillon und andere Kreuzfahrer ein Kathedralkapitel von Jerusalem bei der Grab-
basilika auf. Im Jahre 1114 reformierte der Patriarch Arnulf den Orden, fuhrte
eine ,,vita communis" und ,,paupertas evangelica" ein. Der Orden bekam ein
hohes Ansehen, so dass er iiberall im Europa nicht nur Besitz erwarb, sondern auch
zahlreiche Niederlassungen griinden konnte. Nach dem Verlust von Jerusalem wurde
Akkon und noch spiiter Perugia das Zentrum des Ordens. Der Orden wurde im
Jahre 1489 vom Papst Innozenz VIII. in Italien aufgehoben, konnte sich aber in
den iibrigen Landern von Europa, unter dem polnische Stift Miechow als dem
neuen ,,caput ordinis" bis ins 19. Jahrhundert, fortsetzen. Ein weiblicher Zweig
kam im 14. Jahrhundert zu neuer Bliite und besteht bis in die Gegenwart.
Viele Historiker hatten geglaubt, dass es fruher auch einen Ritterorden vom
Heiligen Grab gab. Man fand in Chroniken, Urkunden, Briefen und Rechtsquellen
verschiedene Formulierungen, wie ,,dedicatus, frater, custos, cliens, famulus, magis-
ter, miles S. Sepulchri". Man meinte, dass seien alles Bezeichnungen fiir die
Angehorigen des Ritterordens vom Heiligen Grab. Prof. Elm erklart in dem zweiten

KRONIEK 141
Teil seines Aufsetzes diese obengenannten Formulierungen. Die Kreuzfahrer zogen
namlich in das Heilige Land nicht so sehr um das Land zu erobern und die Heiden
zu bekampfen, sondern vielmehr um das ,,Heilige Grab Christi", als ,,Sanctum
Sanctorum", ,,als Nabel der Welt und Geheimnis des Glaubens", in Besitz zu
nehmen und zu verteidigen. Kreuzfahrer und ,,Miles Christi" wurden Synonyme.
Prof. Elm beschreibt knapp, aber auch sehr fachkundig, die ersten funfzig Jahre
nach der Eroberung Jerusalems, eine Zeit mit vielen Spannungen zwischen den
Kreuzfahrern untereinander und zwischen Kreuzfahrern und den kirchlichen Vertretern.
Ausserdem gibt er eine umfassende Literatur dazu.
P. van den Bosch
Juni 1982 verscheen een uitgebreid verslagboek van het 18e Advent-Symposion
in slot Diersfordt (Niederrhein) gehouden van 5-7 dec. 1980 : 140 biz. met vele
illustraties. De twee eerste gedeelten waren gewijd aan de geschiedenis (Preussen
im 18. bis 20. Jahrbundert) en de geneeskunde (Gesuntheitsvorsorge und Umweltsicherheit).
Het derde deel, een kultuurprogramma, bestond in een diavoorstelling
door dr. P. van den Bosch : Die Kreuzherrenkloster zwischen Rbein und Maas im
Vergangenheit und Gegenwart, p. 114-129, met discussie p. 132-137. De derde dag
was er een eucharistieviering - voor dit gemengde publiek - door P. van den Bosch,
waarbij dominee Drieschel de predikatie verzorgde.
P. van den Bosch gaf als inleiding een korte geschiedenis van de orde, waarin
speciaal de zorg voor de armen en zieken op de voorgrond trad. Voor zijn gehoor
in slot Diersfordt kon hij geen mooier voorbeeld aanhalen dan het in de nabijheid
gestichte klooster Marienfrede, waar in 1469 Heinrich von Wylick en Frau Anna
von Paland zu Seelem - verwant aan de familie Wylick-Diersfordt - 120 rijnse
guldens schonken aan het klooster om van de rente op bepaalde dagen kleine
graanbroodjes te bakken, twee-vijfde voor het klooster en drie-vijfde voor de armen
aan de kloosterpoort. Ook de familie Wylich-Diersfordt behoorde tot de weldoeners
van het klooster en werd begraven in de kloosterkerk.
Na een uitweiding over andere kruisherenorden en gemeenschappen met armenzorg,
over het symbool van het kruis en de verspreiding van de orde, gaf spreker
de bedenking ten beste dat het niet zeker is of de kloosters van voor 1250 stichtingen
waren vanuit Hoei of geestverwante groepen die zich bij Hoei aansloten. Van de
16 Rijnlandse kloosters hadden er tien zeker hospitalen of gasthuizen voor armen,
zieken en pelgrims ; bijna overal hadden ze de zielzorg over gemeenschappen van
zusters en broeders die zieken verzorgden. Vanaf 1500 werden ook andere werkzaamheden
aanvaard, zodat in de 17e en 18e eeuw de 21 Duitse kloosters meer
als 30 parochies bedienden en minstens zeven een Latijnse school hadden.
Maar het voornaamste bleef toch altijd het gemeenschapsleven en de zorg voor
de eredienst, waarnaast zich een rijk kultureel leven ontwikkelde. Handschriften,
boeken, kerken, beelden, schilderijen zijn daar ook nu nog voorbeelden van.
Kruiscultus, Mariadevotie en Odiliaverering tekenden verder hun leven. Na ,,de
gruwel der verwoesting" door de Franse revolutie, bracht een langzame wederopbloei
de kruisheren in 1953 in Duitsland terug. De dan volgende reeks van 126
dias is een explicitering van deze inleiding. Uit het geheel blijkt welk mooi middel
P. van den Bosch gebruikt om de orde voor een speciaal en ideologisch gemengd
publiek bekend te maken in streken waar ze vroeger zo volop gebloeid heeft.
A. Ramaekers

142 KRONIEK
In Clairlieu, 1982, S. 141 haben wir iiber Thomas von Cantimpre geschrieben
und aufgezahlt, welche Schriften dieses Autors die Kreuzherren im Mittelalter
abgeschrieben haben. In Ons Geestelijk Erf, 56 Bd., 1982, veroffentlichte Dr. A.
Deboutte C.ss.R. einen Artikel iiber diesen Autor: Thomas van Cantimpre, zijn
opleiding te Kamerijk, S. 283-299. Deboutte bringt die Schriften des Thomas von
Cantimpre zur Sprache; der Zweck seines Aufsatzes aber ist zu beweisen, dass
Thomas von Cantimpre seine Ausbildung in den Jahren 1206-1217 oder im Alter
von 6 bis 17 Jahre nicht in der Stadt Liittich, sondern in der Stadt Kammerich
(Kamerijk) bekommen hatte. Aus seinen Schriften geht hervor, dass Thomas von
Cantimpre sehr wenig Kenntnis von dem Land und dem Bistum Liittich hatte.
Wir konnen hieraus schliessen, dass es verstandlich ist, dass Thomas von Cantimpre
den Griinder des Kreuzherrenordens, Theodorus von Celles, nicht kennengelernt
hatte und deshalb auch nicht in seinen Schriften nannte.
P. van den Bosch
VITA APOSTOLICA. Anlasslich der Eroffnung der Elisabethausstellung im
Landgrafenschloss zu Marburg, am 18. November 1981, hielt Professor Dr. Kaspar
Elm aus Berlin den Festvortrag. Dieser Vortrag wurde in Marburger Universitdtsreden,
Bd. 3, Marburg 1982, herausgegeben. Der Titel war : Elisabeth van Thiiringen,
Personlichkeit, Werk und Wirkung. Die hi. Elisabeth hat kaum Schriften nach-
gelassen, sie hat keinen Orden gegriindet. Sie wurde im Jahre 1207 geboren,
heiratete im Jahre 1221 den Landgrafen Ludwig IV. von Thiiringen, bekam drei
Kinder und wurde im Jahre 1227 Witwe. Am 17. November 1231 starb sie,
24 Jahre alt. Bereits am 27. Mai 1235 wurde sie vom Papst Gregor IX. in Perugia
heiliggesprochen. Nach dem Tod ihres Mannes griindete sie ein Spital in Marburg,
wo sie die Armen und Kranken pflegte. Ihre Familie und all die Menschen, mit
denen sie friiher zusammengelebt hatte, verstanden nichts von ihrer neuen Lebensweise.
Stand sie wirklich allein ? Prof. Elm versuchte zu erklaren, dass Elisabeth
in der ersten Halfte des 13. Jahrhunderts gar nicht allein stand. Er vergleicht ihr
Leben mit dem von vielen Frauen und Mannern, die in dieser Zeit Christus nachfolgen
wollten, u.a. Maria von Oignies und Ivetta von Huy. Sie brachen, wie
Elisabeth, mit der Welt, lebten in Armut, wollten die Hungernden speisen. Sie
reagierten auf eine Massenarmut und auf das Leben des Klerus. In seinem Vortrag
schilderte Prof. Elm eine Zeit, in der ,,Imitatio Christi", ,,vita vere apostolica" und
,,ecclesia primitiva" fur viele Frauen und Manner neue Ideale wurden. Unter diesen
Mannern waren die ersten Kreuzherren.
P. van den Bosch
DE CONSTITUTES VAN DE KRUISHEREN VAN 1248, die grotendeels van
de Dominicanen werden overgenomen, wortelen in een veel verder verleden. Ze
gaan nl. van de Dominicanen terug op Premonstreit en meerdere andere canonicale
instellingen zoals Arrouaise (1090), Oigny (voor 1116), Rolduc (1104), Springiersbach
(1107) en Marbach (eerste helft van de Xlle eeuw). Vanuit deze
canonicale instellingen kan men als blijkbaar algemener bron de consuetudines van
Citeaux nagaan. De verschillende stichtingen van reguliere kanunniken hebben
die monnikenregel als bron echter tamelijk onafhankelijk gebruikt, zodat nu de
ene, dan weer de andere, de oorspronkelijke tekst meer nabijkomt. Allen wijken ze
naar eigen behoeften van deze tekst af.
Als men de Constituties van de kruisheren vergelijkt met meerdere van die
oudere teksten, vallen dan ook telkens vele letterlijke overeenkomsten op. Voor
wie de moed heeft de stambomen van die teksten verder te bestuderen, verwijzen

KRONrEK 143
we naar vier artikels of uitgaven, die ons leiden tot de eindtekst van Premontre",
die de bron werd voor de Domicanenstatuten en 20 voor die van de kruisheren.
1. A. H. Thomas, o.p., Springiersbach, Kloosterrade en PremontrS. Verwantschap
in kanonikale gebruiken, in Analecta Praemonstratensia, LVI, 1980, p. 177-193.
Steunend op Placied Lefevre komt pater Thomas tot de conclusie dat de premonstratensers
geen eigen inbreng hadden in de hoofdstukken de culpis, die met
hun opsomming van culpae telkens de meest gelijkende zijn. Premonstreit nam over
wat elders geboden werd, ook in deze hoofdstukken.
2. PI. Lefevre en A. H. Thomas, Le Coutumier de I'Abbaye d'Oigny en Bourgogne
au Xlle siecle. Introduction, texte critique et tables in de reeks Spicilegium
Sacrum Lovaniense. Etudes et Documents, fasc. 39, Leuven, 1976, LXXXI en
124 biz. tekstuitgave. De inhoud van het hier uitgegeven handschrift is 1) het
ordinarium van 41 hoofdstukken waarvan elk uitvoerig de liturgie en de daarbij
gebruikte ceremonies van het kerkelijk jaar beschrijft, bv. 1° over de advent, 2° over
de vigilie van kerstmis, 3° over het kerstfeest zelf enz. enz. Tot in alle bijzonderheden
worden de plechtigheden omschreven. De verwantschap met Citeaux is
duidelijk daar 34 van de 41 hoofdstukken hieraan ontleend zijn. Duidelijk blijkt
ook dat vele van Citeaux afwijkende nieuwigheden gemeen zijn aan Oigny, Lateranen,
Premontre, Arrouaise, Marbach en andere kanunnikenstiften. Na een lange
ontleding van de hoofdstukken van het Sanctorale, dateren de auteurs het oorspronkelijke
ordinarium als van de eerste helft der Xlle eeuw.
2) Na het liturgische gedeelte volgt het disciplinaire, de eigenlijke consuetudines
in 69 hoofdstukken. In 1116 heeft men, zoals uit de inleiding blijkt, na een meer
eremitisch en individueel leven, het canonicale leven volgens de 'ordo novus' ingevoerd
: totale gemeenschap volgens Augustinus' regel. Na een ingewikkelde commentaar
worden drie hypothesen opgesteld : V° Er is een duidelijke band van Oigny
en Premontre wat de structuren van de gewoonteboeken betreft. 2° Er is een
prioriteit van de gewoonten van Citeaux. 3° Tussen Oigny, Premontre en Arrouaise
doen overeenkomsten en verschillen besluiten tot afhankelijkheid van een canonicale
compilatie (en niet van elkaar) die van Citeaux afhankelijk is.
Met monnikengeduld worden de vier teksten vergeleken en die van het hoofdstuk
de cantore naast elkaar geplaatst. Ook de bronnen van Cluny worden te hulp geroepen.
Bij de tekstuitgave van einde Xle eeuw p. 1-103 gaan we het liturgische
gedeelte voorbij dat bij de kruisheren in het brevier en missaal thuishoort en door
talrijke generale kapittels werd aangevuld. Bij de consuetudines valt in vergelijking
met Dominicanen (1216) en kruisheren (1248) op, dat hier zoveel dingen erg
uitdrukkelijk geregeld worden die bij Dominicanen en Kruisheren eeuwenlang in
gebruik waren (plaats van de overste, zegen voor het slapengaan, Mariaofficie,
pretiosaplechtigheid) maar niet verder omschreven werden. De Constituties van de
Kruisheren tellen 30 tamelijk korte hoofdstukken, die van Oigny 69, waarvan
meerdere erg lange. De inleiding van Oigny vermeldt uitdrukkelijk het absolute
gemeenschapsleven ,,ut insimul comedemus, dormiamus, servitium Dei faciamus,
laboremus et cetera que vita expetit communis agamus". Plaats en functie van de
abt en van vele andere ambten (prepositus, supprepositus, circator, cantor, sacrista,
magister novitiorum, provisor, cellerarius, infirmarius, lector, hebdomedarius) wor
den breed omschreven ; de activiteiten in vestiarium, gastenhuis, portierskamer, het
mandatum en de maaltijden leren we allemaal nauwkeurig kennen, evenals opleiding
en andere werkzaamheden. Vaak zullen we in de lang uitgesponnen hoofdstukken
zinnen, uitdrukkingen en woorden ontmoeten die langs premonstreit en dominicanen
tot bij ons gekomen zijn. Typisch is dit het geval bij de culpae. Naast de vele

144 KRONIEK
lange hoofdstukken zijn enkele andere dan weer opmerkelijk kort, bv. quid debeant
discere, dat uit e'en zin bestaat: ,,Nullus habeat librum nee discat aliquid nisi
tantura Pater noster, Credo in Deum, Miserere mei Deus et que ad utramque refectionem
sunt dicenda, et hoc non littera sed cordetenus". Heel lang wordt dan
weer uitgelegd in het hoofdstuk de notitia signorum hoe men zwijgend spreken
kan door allerlei tekens en gebaren. Voortdurend valt het strenge kanunnikenleven
op, de ,,ordo novus" tegenover andere vroegere en eigentijdse mildere levensvormen.
3. PL Lefevre - W. M. Grauwen, beiden o.praem., Les Statuts de Premontre
au milieu du XIIe siecle, fasc. 12 van de Bibliotheca Analectorum Praemonstraten-
stum, Averbode, 1978, XXXII en 77 biz. De praemonstratenzers zijn wellicht de
eersten geweest die hun consuetudines en de eigenlijke wetgeving tot een geheel
van Statuta hebben gemaakt, een wetboek dat door latere kapittels en pauselijke
documenten werd aangevuld. Als eigenlijke wetgeving zijn die Statuta compacter
en abstracter dan de wijd omschreven en gedetailleerde gebruikenboeken. De
liturgie vindt er een geringere plaats in, niet naar de geest maar naar de talrijke
voorschriften. In de Xllle eeuw krijgen die Statuta ook de naam Constitutiones,
zoals bij de dominicanen en de kruisheren. In de eerste eeuw van zijn bestaan liet
Premontre zijn consuetudines en liturgische gebruiken twee maal codificeren (redigeren).
De teksten werden gepubliceerd, evenals de redacties yan de Xllle eeuw
en die van 1505. Professor Lefevre heeft in de studie van deze wetgeving een groot
deel gehad. Met dit werk waarvoor hij enkele dagen voor zijn dood in het
ziekenhuis te Leuven (11-1-1976) de laatste aanwijzingen gaf, sloot hij zijn levenswerk
als historicus van zijn orde en abdij af. De broeders Van Waefelghem van
de abdij Park te Leuven (Heverlee) gayen in de jaren 1906-1913 de eerste codificatie
uit. Lefevre wil hier terugkomen op de tweede codificatie die reeds in 1764
door E. Martene was uitgegeven, maar die door nieuwe vondsten en studies, zoals
de statuten van de kanunniken van het H. Graf, van Oigny en Arrouaise en de
gebruiken van Citeaux werd achterhaald.
We gaan hier vele interessante bijzonderheden voorbij over de hss, hun indelingen,
overeenkomsten en afwijkingen, over de aparte mislukte codificatie van de
blijkbaar steeds moeilijker wordende lekenbroeders, en over de problemen van de
dubbelkloosters en het verwijderen van de zusters naar verder afgelegen aparte
kloosters. In deze tweede codificatie zijn de monastieke strengheden van Cluny en
Citeaux langs canonicale bronnen en langs de eerste codificatie terecht gekomen.
Pauselijke documenten, moeilijkheden met bisschoppen, de problemen met de zusters
en broeders dienen de auteurs om 1152 als terminus a quo te stellen en 1174 als
terminus ante quern.
Als karakteristieken van de wetgeving van de Xlle eeuw geeft Lefevre aan :
a) de strengheid wat betreft de aanwezigheid in de liturgische plechtigheden (mis
en officie) daar de liturgie de eerste reden van bestaan was van de zowel seculiere als
reguliere kanunniken. Verder het voortdurende silentium en de ingetogenheid en ijver
bij eender welke intellectuele of materiele arbeid. b) Alle verplichtingen van de
verschillende ambten zijn tot in de kleinste bijzonderheden bepaald en wijzen op
de grote verantwoordelijkheid van iedereen. c) Naast de canonici en conversi •- in
het begin ook nog de zusters - zijn er ook kinderen-aspiranten voor het religieuze
leven; ook hun leven wordt minutieus geregeld, al wordt voor hen een grote
soepelheid betracht. d) Voor de belangrijke tekortkomingen bestaat er een streng
strafrecht. e) Er is een centraal bestuur, waarvan de regeling in de tweede redactie
verder ontwikkeld wordt. f) Er bestaat een annuum colloquium, het jaarlijks
kapittel, en een jaarlijkse visitatie.

KRONIEK 145
Latere codificaties volgiden : twee in de XHIe eeuw, verder in de XVIe en
XVIIe eeuw, aangepast aan tijd en evolutie maar met behoud van de authentieke
tradities op gebied van liturgie en discipline.
Van p. 1-52 volgt dan de tekst van deze consuetudines, met kritisch apparaat
en enkele bijlagen (56-76).
4. Zonder nieuwe vondsten zou deze tekst de definitieve tekst van de tweede
codificatie van de Xlle eeuw gebleven zijn. Maar pater Thomas, o.p., Une version
des Statuts de Premontre en debut du XHIe sifrle, in Analecta Praemonstratensia,
LV, Averbode, 1979, p. 153-170 meent dat nieuw ontdekte hss een andere rangschikking
noodzakelijk maken. Drie onuitgegeven teksten brachten hem tot de
conclusie om een tussenschakel te plaatsen tussen de Constituties van 1171-1177
en die van 1236-1238, nl. een versie uit de eerste jaren van de XHIe eeuw, die
de Dominicanen gebruikten om hun Constituties te maken. Toen hij 14 mei 1965
te Leuven doctoreerde met een lijvig proefschrift over De oudste Constituties van
de Dominicanen. Voorgeschiedenis, tekst, bronnen, ontstaan en ontwikkeling, Leu
ven, 1965, XXXVI en 332 biz. en een bijlage van 80 biz. met De Tekst van de
oudste Constituties van de Dominicanen was zijn uitgangstekst de tekst van 1171-
1177, waarnaar de Dominicanenstatuten in 1216 zouden zijn opgesteld. Hij kwam
echter tot de eigenaardige conclusie dat de Dominicanenconstituties stonden tussen
de versies van Premontre van 1171-1177 en die van 1236-1238. Er kwamen gedeelten
en uitdrukkingen voor in de Dominicanenstatuten die ook voorkwamen
in de laatstgenoemde latere versie van Premontre en niet in die van 1171-1177. Er
moest dus een tussentekst zijn, al bleef dit een niet te bewijzen hypothese. De
oplossing bracht een hs van Glasgow, reeds eerder aan prof. Lefevre gesignaleerd.
Deze tekst is beknopter dan die van 1236-1238 en uitgebreider dan die van 1 Hi
ll 77. Sommige hoofdstukken zijn zelfs zo uitgebreid dat ze nieuw lijken, blijkbaar
door maatregelen tegen misbruiken ; andere werden aangevuld met het Lateraans
Concilie van 1179 ; de tijden van de kruinschering werden van 11 maal per jaar
op 15 maal gebracht. De overeenkomst van dit hs van Glasgow met de constituties
van de Dominicanen is vaak treffend en bijna volmaakt, al hebben ze zich soms
aan de oudere versie van 1171-1177 gehouden en blijkbaar opzettelijk de latere
tekst opzij geschoven. Voor de datering van het hs van Glasgow zijn weinig criteria
aanwezig, yooral omdat van de besluiten van de generale kapittels van de premonstratenzers
uit die tijd te weinig bewaard gebleven is. Afgaande op pauselijke
besluiten komt pater Thomas tot het twijfelachtig blijvende jaartal ,,na 1184".
Pater Thomas beschouwt de tekst van Glasgow niet als een nieuwe codificatie
maar als een versie van de tweede codificatie van 1171-1177 en vat aldus samen :
1) 1135-1143 de eerste codificatie, uitgegeven door van Waefelghem in 1913.
2) 1150 ongeveer, tweede codificatie, uitgegeven door Lefevre-Grauwen in 1978 ;
eerste latere versie hiervan 1160-1175, uitgegeven door Martene in 1764; tweede
versie in een hs van Laon, onuitgegeyen, van dezelfde tijd ; een versie hiervan
uitgegeven door L. Milis in 1964, een fragmentaire tekst die hij plaatste voor die
van Martene, stelling die door Lefevre en Thomas betwijfeld wordt ; versie hiervan
van begin XHIe eeuw, nl. hs Glasgow, onuitgegeven, maar waarvan de verschillen
met de uitgave van Lefevre in het artikel van Thomas worden aangeduid.
3) derde codificatie 1236-1238, uitgegeven door Lefevre in 1946; twee versies
hiervan in onuitgegeven hss van Parijs en Nancy.
Door deze vier artikels, van alle noodzakelijke bibliografische nota's voorzien,
kunnen we de ontwikkeling volgen van Citeaux en Cluny tot Premontre, van het
strenge monnikenleven tot het even strenge kanunnikenleven van de 'ordo novus'.

146 KRONIEK
Met de tekst van Premontre van 1150, aangevuld met hs Glasgow komen we aan
de naaste bron voor de Constitutes van de predikheren. Van deze Constituties
bestaan er meerdere uitgaven, nl. van Denifle, Creytens en Thomas. De band
tussen witheren en kruisheren door middel van de Dominicanenstatuten is dus
gemakkelijk na te gaan. De dominicanen hebben zich, onafhankelijk, van reguliere
kanunniken tot bedelorde en tot predikheren ontwikkeld. De kruisheren zijn hiervan
opzettelijk afgeweken om in de rang van de reguliere kanunniken te blijven. Het
zou de moeite lonen om de premonstratensertekst van 1150 in hs Glasgow, de
dominikanentekst van 1216 en de kruisherentekst van 1248 eens naast elkaar te
plaatsen om dan de verdere ontwikkeling van premonstratenzers en kruisheren in
hun latere tradities en constituties na te gaan. Bovengenoemde artikels zijn daarvoor
een onmisbaar basisinstrument.
A. Ramaekers
SPECULUMLITERATUR IN KREUZHERRENHANDSCHRIFTEN. In Archief
voor de Geschiedenis van de Katholieke Kerk in Nederland, 22, 1980, S. 122-153,
veroffentlichte P. Bange einen Aufsatz iiber die mittelalterlichen ,,Specula" :
Vijftiende eeuwse Speculum-Literatuur in de Nederlanden: een verkenning van
terrein en materiaal. Der Spiegel war und ist immer nicht nur ein gern benutzter
Gegenstand, sondern war und ist auch immer ein Symbol. Wer in den Spiegel
schaut, kann sich selbst kennenlernen. Viele mittelalterliche Werke tragen das
Wort ,,Speculum" ,,Spiegel" als Titel, weil die Autoren meinten, dass man Kentnisse
sammlen kann, wenn man in den Spiegel - in ihre Werke - schaut. Sie
wollten ihren Lesern sagen, wie sie gute Christen sein konnten, wie sie sich wahrend
ihres irdischen Lebens benehmen sollten, urn spater im Jenseits gliicklich zu sein.
P. Bange will sich vor allem mit der niederlandischen ,,Speculum-Literatur" aus
dem 15. Jahrhundert beschaftigen und nachforschen, wann und wo ein ,,Speculum"-
Werk entstanden ist und warum der Autor seinem Werk den Titel ,,Speculum"
gegeben hatte.
Augustinus war der Erste, der den Spiegel in einem Titel benutzte, namlich
,,Speculum de scriptura sacra". Nach Augustinus war es Honorius Augustodunensis,
der im 12. Jahrhundert sein ,,Speculum Ecclesiae "schrieb. P. Bange stellt nicht
die Frage, ob Honorius Augustodunensis tatsachlich der Autor dieses Buches war.
Vor allem aber im 14. und 15. Jahrhundert wurden Werke, deren Titel mit dem
Wort ,,Speculum" anfingen, verfasst, manchmal auf den Namen von anerkannten
Autoren, wie Augustinus und Bernardus von Clairvaux. Sehr erfolgreich war im
15. Jahrhundert das Werk : ,,Speculum humanae salvationis". Es wurde damals in
viele Sprachen iibersetzt. Der Inhalt der Biicher der ,,Speculum-Literatur" ist
verschieden, je nachdem den Lesern, an die die Autoren sich wandten. Ein Abt
unterrichtete seine Mitbruder auf andere Weise als Laien. Es gab Autoren, die vor
allem den Lesern abschreckende Beispiele und es gab Autoren, die sehr viele gute
Beispiele vorhielten. P. Bange nennt das niederlandische : ,,De Spieghel ofte Reghel
der Kersten Ghelove" ein Werk von freundlicher Art. In Ons Geestelijk Erf, 56,
1982, S. 144-174, bringt er den Inhalt dieses Werkes .Es wurde wahrscheinlich um
das Jahr 1460 von einem anonymen Franziskaner verfasst. Im Allgemeinen riefen
die Autoren die Leser zur Bekehrung und zur Riickkehr zu Gott auf. Sie stutzten
sich auf die Bibel und die Werke der Kirchenvater.
P. Bange hat sich vorgenommen, nachzuforschen, wieviel Biicher mit dem
,,Speculum-Titel" in den Niederlanden im 15. Jahrhundert gedruckt wurden und
was diese Autoren ihren Lesern vorhielten. Er ist sich wohl bewusst, dass er auch
untersuchen muss, wer die Leser waren. Fiir Laien war es nicht so leicht, Hand-

KRONIEK 147
schriften, oder spater, gedruckte Biicher zu kaufen. Meistens wurden diese Werke
in der lateinischen Sprache geschrieben. Damals gab es doch auch eine Anzahl
gedruckter ,,Specula" in der niederlandischen und in der Deutschen Sprache.
Anlasslich der obengenannten Nachforschungen legen wir ein Verzeichnis von
Werken, die den Titel ,,Speculum" tragen und die Kreuzherren des 15. Jahrhunderts
abgeschrieben haben, vor. Aus unserem Verzeichnis geht hervor, das die ,,Speculum-
Literatur" bei den Kreuzherren des 15. Jahrhunderts sehr beliebt war, besonders
im Kreuzherrenkloster zu Koln. Man konnte sogar aus diesen ,,Specula" entnehmen,
wie die Kreuzherren als Menschen und Ordensmanner lebten und leben wollten.
P. Bange weiss noch nicht, ob die ,,Moderne Devoten" Einfluss auf die ,,Speculum-
Literatur" ausgeiibt haben. In unserem Verzeichnis werden kaum ,,Moderne De
voten" als Autoren genannt und die niederlandischen Autaren sind auch in der
Minderheit. Begreiflich ist dieses Verzeichnis nicht vollstiindig. Wir teilen erst
den Autor mit, dann den Titel des Werkes, dann das Kreuzherrenkloster, wo das
Werk abgeschrieben wurde und die Bibliothek, wo die Handschrift oder das Buch
heutzutage aufbewahrt wird.
1. St. Augustinus : ,,Speculum Quis ignorat", Koln ; Koln, Stadtarch. G B f, 163,
Fol. lr-63r (s. Vennebusch, Die Theolog. Handschriften, T. I, S. 134.
2. St. Augustinus : ,,Speculum Quis ignorat", Koln ; Koln, Stadtarch. G B 4, 74,
Fol. 15r-16r (s. Vennebusch, T. II, S. 79).
3. St. Augustinus : ,,Speculum valde bonum", Koln ; Koln, Stadtarch. G B f, 163,
Fol. 63r-64v (s. Vennebusch, T. I, S. 134).
4. Henricus von Langenstein : ,,Speculum animae peccatricis", Koln ; Koln, Stadt
arch. G B 4, 124, Dol. 108v-122r; (s. Vennebusch, T. II, S. 138-139).
5. Henricus von Langenstein : ,,Speculum animae peccatricis", Koln ; Koln, Stadt
arch. G B f, 72, Fol- l-7r (s. Vennebusch, T. I, S. 55).
6. Jan van Ruusbroec : ,,Spiegel der eeuwigher Salicheit" (Lateinische Ubersetzung
von Geert Groote, s. Clairlieu, 1982, S. 139-140) ; Luttich ; Luttich, Bibl. publ.
A. Minon, Sekt. Hist. 6 M 20, Fol. 33v-94r.
7. Idem, Huy oder Luttich ; Luttich, A. Minon 6 G 26, Fol. 41-85.
8. Jacobus von Gruytrode, O.Cart. : ,,Speculum omnis status humanae vitae"
(5 Teile), Koln ; Koln. Stadtarch. G B 4, 196, Fol. Ir-l49r (s. Vennebusch
T. II, S. 227-228).
9. Jacobus von Gruytrode, O.Cart. : ,,Speculum aureum animae peccatricis" (Teil
IV von Nr. 8), Huy ; Liittich, A. Minon 6 H 4, Nurnberg, Peter Wagner 1495.
10. Idem, Luttich ; Luttich, A. Minon, 6 F 16 (s. J. Stiennon, Les manuscrits
des Croisiers de Huy, Liege et Cuyck au XVe siecle, Liege, 1951, Nr. 62,
S. 79, hier Dionysius dem Karthauser zugeschrieben).
11. Idem, Diisseldorf ; Diisseldorf, Univ. Bibl. B 159.
12. Idem, Marienfrede ; Dusseldorf, Univer. Bibl. B 129.
13. Jacobus von Gruytrode, O.Cart. : ,,Speculum peccatoris agonizantis", Koln;
Koln, Stadtarch. G B 4, 196, Fol. I49r-153v (s. Vennebusch, T. II, S. 228).
14. Hermannus de Schildesche: ,,Speculum manuale sacerdotum", Koln ; Koln
G B 4, 102, Fol. 96r-107r (s. Vennebusch, T. II, S. 113).
15. Idem, Koln ; Koln Stadtarch. G B 4, 155, Fol. lv-llv. 24r-25r (s. Vennebusch
T. II, S. 162).
16. Vincentius von Beauvais O.P. : ,,Speculum hystoriale", Huy ; Luttich, A. Minon,
6 H 13.
17. Idem, Huy ; Bnissel, Kon. Bibl. Hs. 9130, Kat. 2107.
18. Idem, Namur; Briissel, Kon. Bibl. Hs. 122-124, Kat. 1929, Fol. 80v-83r.
19. Edmund von Abingdon O.Zist. : ,,Speculum Ecclesiae", (Hugo von Saint-Cher

148 KRONIEK
und Hugo von St. Viktor oder Honorius Augustodunensis zugeschrieben),
Liittich ; Liittich, A. Minon 6 K 4, Fol. lr-13v.
20. Idem, Luttich ; Liittich A. Minon, 6 G 21, Fol. 79r-90r.
21. Idem, Kdln; Koln Stadtarch. G B 4, 248, Fol. lr-15r (s. Vennebusch, T. II,
S. 253).
22. Arnulfus de Boheriis : ,,Speculum monachorum de honestate vitae", (auch
Bernardus von Clairvaux zugeschrieben), Huy ; Luttich, A. Minon 6 N 8,
Fol. 242r.
23. Idem, Huy ; Luttich, A. Minon 6 F 19, Fol. 126v-129v.
24. Idem, Huy ; Luttich, A. Minon 6 G 13, Fol. 200r-211v.
25. Idem, Huy; Luttich, A. Minon 6 H 10, Fol. 99r-119r.
26. Idem, Huy; Briissel, Kon. Bibl. Hs. 193, Kat. 2241, Fol. 10v-31v.
27. Idem, Tournay ; Briissel, Kon. Bibl. Hs. 2724-2739, Kat. 1635, Fol. 167-177,
188-189.
28. Idem, Koln; Koln, Stadtarch. G B 4, 37, Fol. 115v (Auszuge) ; G B 4, 54,
Fol. I43r-l44v ; G B 4, 208, Fol. 90r-91r (s. Vennebusch, T. II, resp. S. 34,
35, 52, 230) ; G B 8, 55, Fol. 5 ; G B 8, 61, Fol. 182 und G- B 8, 195,
Fol. 4-11.
29. Ps. Bernardus von Clairvaux : ,,Speculum conscientiae", Koln ; Koln, Stadtarch.
G B 4, 21, Fol. 136-155 (s. Vennebusch, T. II, S. 14).
30. Theodorus de Herxen (Dirk von Herxen) : ,,Speculum iuvenum", Koln ; Koln
Stadtarch. G B 4, 169, Fol. 3v-33v (s. Vennebusch, II, S. 180).
31. Idem, Luttich, Luttich, A. Minon 6 N 17, Fol. 109r-119r.
32. Conradus von Sachsen : ,,Speculum rosarium Jesu et Mariae" oder ,,Speculum
B. Mariae Virginis" (auch St. Bonaventura o.f.m. zugeschrieben), Huy : Luttich,
A. Minon, 6 N 2, Fol. Il6r-174r und 6 N 10 Fol. 85r-151r.
33. Idem, Luttich, Luttich, A. Minon 6 M 9, Fol. 119r-201r.
34. Idem, Marienfrede : Diisseldorf, Univ. Bibl. D 39.
35. Idem, Hohenbusch : Koln, Erzbisch. Bibl. Hs. 16.
36. Petrus Reginaldus : ,,Speculum finalis retributionis". Uden ; Uden Kruisheren-
klooster, Paris Et. Jehannot 1497.
37. Nigellus Wirecker: ,,Speculum stultorum", Koln ; Brussel, Kon. Bibl. Hs.
1701-1704, Kat. 180, Fol. 122v-136v.
38. Johannes Capistrano: ,,Speculum clericorum novus", Koln ; Koln, Stadtarch.
G B 4, 34, Fol. 1-47.
39. Franciscus van Assisi : ,,Speculum perfections status fratris Minoris", Koln,
Koln Stadtarch. G B f, 163, Fol. 291r-315v (s. Vennebusch, T. I, S. 136-137).
40. Idem, Marienfrede ; Diisseldorf Univ. Bibl. B 85.
41. Conradus von Hirsau : ,,Speculum Virginum (monialium)", Koln, Koln Stadt
arch. G B f, 155, Fol. 2r-138v (s. Vennebusch, T. I, S. 128-129) ; Koln,
G B 4, 153, Fol. 58r-l44v (s. Vennebusch, T. II, S. 160).
42. Andreas Hispanus : ,,Speculum confitentium", Kdln, Koln G B 8, 116, Fol.
213-224.
43. Anonym : ,,Speculum humanae salvationis" (Spiegel der menschelijken behaudenisse),
Beyenburg; Brussel, Kon. Bibl. Hs. 281-283, Kat. 2140, Fol.
4v-52.
44. Anonym : ,,Speculum humanae condicionis", Koln, Koln Stadtarch. G B 4, 74,
Fol. 134v-135v (s. Vennebusch, T. II, S. 82).
45. Anonym : ,,Die Spiegel von der kerstenre geloeven", Marienfrede, Diisseldorf,
Univ. Bl. B 130 (s. P. Bange in Ons geestelijk Erf, 1982, S. 144-175).

KRONIEK 149
46. Anonym: ,,Speculum peccatorum" (Hendrik von Kalkar zugeschrieben, s.
Clairlieu, 1980, S. 100-101), Huy, Liittich, A. Minon, 6 L 17 und 6 H 2.
47. Idem, Koln, Koln Stadtarch. G B 4, 52, Fol. 2-6.
48. Idem, Tournay, Briissel, Kon. Bibl. Hs. 2724-2739, Kat. 1635, Fol. 177-183v.
49. Anonym: ,,Speculum disdplinae", Koln, Koln, Stadtarch. G B 8, 116, Fol.
126-171.
50. Anonym: ,,Speculum futurorum temporum", Marienfrede, Diisseldorf Univ.
Bibl. B 112.
51. Anonym: ,,Speculum humilitatis", Huy, Liittich, A. Minon 6 F 28.
52. Anonym: ,,Speculum Novitii (Nr 17?), ,,Speculum sacerdotum miserorum"
(Nr. 7 ?), ,,Speculum sacerdotum Deo digne celebrare volentium", ,,Speculum
digne suas horas canere volentium", ,,Speculum seu scrutinium conscientiae"
(Nr. 11 ?), Tournay, Briissel, Kon. Bibl. Hs. 2724-2739, Kat. 1635, resp.
Fol. 156r-l66v, 183v-186, 186, 188-188v, 189.
P. van den Bosch
ODILIA is de titel van een boekje van J. Steinmetz, verschenen in de Maas
landse Sprokkelingen, Nova Series, jg. V, 1982, nr. 10, als het derde deeltje van
zijn studies over de H. Odilia, patrones van de kruisheren. Ondertitel : Een schrijn
uit 1292.
Na zijn boekje over de Odiliaverering in de loop der eeuwen, over de oude
dokumenten en het ontstaan van de legende, is dit deeltje gewijd aan het reliekschrijn
van 1292, een van de kostbaarste stukken van Maaslandse schilderkunst, het
oudste monument van de Luikse schilderschool. S. brengt ons wat historie over de
komst van het schrijn van Hoei naar Kerniel, de vernieling ervan, een beschrijving
van de schilderingen op het oude schrijn en de in 1949 gemaakte 'reconstructie'
ervan te Diest, toen een gedeelte van de Odiliarelieken aan de kruisheren werden
afgestaan. Hij besluit met een hoofdstukje over kruisheer Hayweghen van Hoei,
afkomstig van Borgloon, die dit schrijn daarheen meevoerde toen hij na de opheffing
van zijn klooster veilig met deze schat Borgloon kon bereiken. Hij schonk het op
77-jarige leeftijd aan de kerk van Kerniel. Veel nieuws over het schrijn zelf en de
kunstwaarde ervan kon S. ons na de studies van Jules Helbig, H. van Lieshout en
A. Dusar niet meer brengen, maar dit boekje vormt een mooie afsluiting van de
twee vorige. De opmerking die ik bij de bespreking van het vorige deeltje,
Clairlieu, XL, 1982, p. 149 maakte, wil ik hier herhalen. Wil men iets verifieren,
bv. de geboortedatum van Hayweghen die afwijkt van wat E. Fontaine vroeger
schreef in La fin de Clairlieu, in Clairlieu, IX, 1951 of de voornaam van prior
Smits te Uden (Adrianus of Antonius), dan kan men raden in welk van de
twaalf nummers van de bibliografie men moet gaan zoeken. Het genoemde artikel
van Fontaine, waaruit S. ook gegevens put, wordt daarin niet eens vernoemd,
terwijl ons exemplaar van Daris, Notices sur les eglises du diocese de Liege, eerste
deel, maar 274 biz. telt, waar in het lijstje p. 365 w. staan aangegeven. Bij wetenschappelijke
artikels in Maaslandse Sprokkelingen zijn we toch gewoon nota's te
vinden en niet alleen een lijstje met tamelijk willekeurig gekozen artikels en werken.
A. Ramaekers
WESTFALEN. Geschichte und Kultur der westfalischen Kloster und Stifte von
ihren Anfangen bis zur Sakularisation zu Beginn des 19. Jahrhunderts zeigte die
Ausstellung ,,Monastisches Westfalen - Kloster und Stifte, 800 bis 1800", die vom
6. September bis 21. November im Westfalischen Landesmuseum fur Kunst- und
Kulturgeschichte in Munster zu sehen war. Man kann das alles noch bewundern,

150 KRONIEK
weil diese Ausstellung im Jahre 1983, vom 12. Mai bis 16. Oktober, in der ehemaligen
Reichsabtei Corvey, in der Nahe der Stadt Hoxter, zu sehen ist. Sie wurde
gestaltet von Dr. Geza Jaszai, dem Leiter der Abteilung ,,Mittelalter im Westfalischen
Landesmuseum" und dem Kustos der Domkammer in Miinster. Das Ziel
der Ausstellung war, zu zeigen, was fiir eine Bedeutung die Ordensniederlassungen
als Statten der Kultur und Kunst, aber auch als Zentren sozialen Lebens hatten.
Zeugnis hiervon gaben : Skulpturen, Sakralgegenstande, Goldschmiedearbeiten, Buchmalereien,
Mobilar und einzigartige Fundstiicke. Dazu kam eine umfangreiche
Fotodokumentation, erganzt durch Grundrisszeichnungen und Karten. Ein Katalog
von 691 Seiten vertiefte die Ausstellung, da eine grosse Anzahl Aufsatze in die
Geschichte und die Kunst der Kloster einfiihrte. Erst wurden Studien und monastischen
Geschichte in Westfalen veroffentlicht. Mehr als zehn Orden hatten ihre
Beitrage geliefert, u.a. einer iiber Die Kreuzherren und ihre Kloster in Westfalen
(S. 179-187). Dann kamen Beitrage zur monastischen Kunst in Westfalen. Zum
Schluss : Verzeichnis der ausgestellten Werke.
In dem Beitrag von Heiko Schulze : Kloster und Stifte in Westfalen, Eine Dokumentation:
Geschichte, Baugeschichte und Baubeschreibung (S. 309-445), fanden
wir verstandlich auch die Kreuzherrenkloster: Bentlage, S. 312 : Baugeschichte,
Grundrisse des Erdgeschosses und Photo: Ansicht von Siidwesten, Falkenhagen,
S. 344-345 : Baugeschichte, Grundrisse der Kirche, Photo : Ansicht von Kirche und
Kloster von Osten; Glindfeld: S. 355. Plan des Klosters, Photo: Ansicht des
Klosters von Nordosten ; Osterberg S. 413 : nur einige Daten.
Harm Klueting besprach die Klosterbibliotheken im Kolnischen Westfalen, S.
519-525. In dem Katalog der Ausstellung : Bucher als Kunstwerke. Kostbare Handschriften
und Pressedrucke aus der Hessischen Landes- und Hochschulbibliothek
Darmstadt in der Landesvertretung Hessen in Bonn vom 7. Juli bis 28. Juli 1982
hatten wir schon gelesen, dass in Darmstadt Handschriften aus Glindfeld aufbewahrt
werden. Harm Kleuting spiirte u.a. im Buch von Hermann Knaus : Westfalische
Handschriften in Darmstadt: Durch der Jahrhunderte Strom, Frankfurt am Main,
1967, auf, dass elf Handschriften aus dem 17. und 18. Jahrhundert in der Hessischen
Landes- und Hochschulbibliothek aus dem Kreuzherrenkloster Glindfeld stammten :
mit den folgenden Nummern : 1169, 1174, 1273, 1377, 1384, 1701, 1706, 1738.
Die Handschriften mit den Nummern 395, 1688 und 1708 konnten durch Hermann
Knaus nur hypothetisch Glindfeld zugeordnet werden. Drei Glindfelder Hand
schriften wurden in Munster ausgestellt. Wir yermuten, dass ein weiteres Studium
dieser Handschriften uns eine gute Einsicht in das intellektuelle Leben im Kloster
Glindfeld wahrend des 17. und 18. Jahrhunderts schenken wird (siehe unten).
Rudolf Reuter verfasste einen Aufsatz uber Zeugnisse der Musikpflege in Westfalischen
Klostern, S. 527-540. Auf S. 539 wird erwahnt, dass die Gemeinde Ledde
in Westfalen im Jahre 1812 eine Orgel aus der Kreuzherrenkirche in Emmerich
erhalten sollte und dass die katholische Kirche in Wadersloh in Westfalen die
Orgel aus der Kreuzherrenkirche in Duisburg erhielt.
Karl-Heinz Kirchhoff gab eine Ubersicht uber: Kloster und Konvente in
Munster bis 1800, S. 551-560. Auf S. 558 teilte er mit, dass die Kreuzherrenkloster
Bentlage und Osterberg Hauser in der Stadt Munster hatten ; beide Kloster besassen
das Eckhaus Martinistrasse 9 an der Neubriickenstrasse ab 1500 ; im Jahre 1771
wurde nur das Kloster Bentlage als Eigentumer genannt; das Kloster Osterberg
hatte auch noch ein Haus an der Herrenstrasse (heute Stiftherrenstrasse) Nr. 46.
Fiir die Ausstellung hatte man die folgenden Kunstgegenstande ausgewahlt:
Aus dem Kloster Bentlage : Nr. 332 : Reliquienkreuz, urn 1400, jetzt in kath.
Kirche St. Dionysius, Rheine. Nr. 335 : Reliquienkasten, Mitte 15. Jh., jetzt Besitz

KRONIEK 151
Stadt Rheine. Nr. 336 : Aufsatz des Nikolaus Altares, urn 1443. Hierbei steht die
folende Bemerkung : ,,Heilige der Kreuzherren in der Verehrung des Gekreuzigten :
Nikolaus, Patron des Stifters, Kaiserin Helena, Patronin der Kreuzherren, Andreas,
Patron der Kreuzherren, Augustinus, Vater der Kreuzherren, Gertrudis, Patronin der
Kreuzherrenkirche in Bentlage, Antonius der Eremit, Vater der Kreuzherren. Diese
Heiligen wurden in vielen Kreuzherrenkirchen verehrt. Nr. 337 : Predella : Steinrelief,
urn 1460, jetzt im Besitz der Stadt Rheine, zugeschrieben an den ,,Meister
der Apostelstatuetten der Rheiner Stadtkirche ,,St. Dionysius". Nr. 338 : Heilige
Sippe, Steinrelief, um 1460-1470, zugeschrieben an den ,,Meister der Apostel
statuetten der Rheiner Stadtkirche ,,St. JDionysius". Nr. 339 : Archivtruhe, um 1500 •
im Besitz der Stadt Rheine. Nr. 340-346: Sieben Steinskulpturen ; Apostel und
Heihge vom ehemaligen Lettner der Klosterkirche zu Bentlage. Diese Steinskulp
turen hatte Heinrich Brabender angefertigt. Dieser Bildhauer ist u.a. bekannt dutch
einige Gruppen von Skulpturen, die im Landesmuseum im Munster aufbewahrt
werden, namlich die Gruppen : ,,Einzug Christi in Jerusalem", ,,Christus vor
Pilatus", ,,Ecce Homo", ,,Kreuzigung". Er wohnte in der Stadt Munster und starb
da wahrscheinlich im Jahre 1538. Dr. Hans Eickel, der den Katalog : Heinrich
Brabender Ausstellung vom Landesmuseum, Munster 1974, bearbeitet hat, schrieb
von ihm : ,,Er gehorte mit Tilman Riemenschneider und Adam Kraft zu der letzten
grossen Bildhauergeneration des Spatgotik".
Aus dem Kloster Osterberg : ein Siegel.
Aus dem Kloster Glindfeld : Nr. 331 : Reliquar der Heiligen Blasius und
Agatha, um 1300, jetzt im Besitz der Kath. Kirche in Medebach. Nr. 348 : Handschrift:
Wilhelm Kirsinger ,,Commentarii in opera Aristoteles" ; Mainzer Universitatsvorlesungen;
der Schreiber war Henricus Weishaupt. Er hatte sich am 16.
November 1659 an der Universitat Paderborn immatrikuliert; bei einer Mainzer
akademischen Disputation von 1661 war er einer der Defendenten ; spater gehorte
er dem Konvent des Klosters Glindfeld an. Nach Grosche und Weiss legte er am
4. Dezember 1660 Profess in Glindfeld ab. Nr. 349 : Handschrift: ,,Philosophia
Anstotelis Tripartita. Pars I: Logica". Der Schreiber war Caspar Albert Kleinsorgh.
Sein Bruder Franciscus Kleinsorgh aus Erwitte legte, nach Grosche und Weiss,
seine Profess am 10. Juli 1691 ab. Weil die Handschrift von Glindfeld stammt[
hat Kasper sie seinem Bruder Franciscus geschenkt. Nr. 350 : Ludovicus a Boxtart :
,,Brevis commentarius Aristoteli logicum et physicum". Der Verfasser war Subprior
des Kreuzherrenklosters Marienfrede. Die Handschrift wurde im Jahre 1728 geschrieben.
Weil auf S. 162 geschrieben stand: ,,Hanc logicam dictavit et docuit
R. Dominum Ludovicum a Boxtart, subprior in conventu Mariae Paris" braucht
er nicht der Abschreiber zu sein. Ludovicus Boxtart legte am 10. Januar des Jahres
1690 im Kloster Marienfrede seine Profess ab, und am 29. Juni des Jahres 1694
feierte er seine Primiz. Drei Jahre spater, im November des Jahres 1697, fing er
im Kloster Marienfrede als Lektor der Philosophic an. Von 1708 bis 1716 wohnte
er im Kreuzherrenkloster in Dusseldorf und dozierte da die Philosophic und die
Theologie. Dann kehrte er nach Marienfrede zuriick. Hier wurde er im Jahre 1718
wieder zum Lektor der Philosophic ernannt (s. A. van de Pasch in Crucijerana,
Nova Series Nr. 14, S. 63-66). Er war wahrscheinlich der Sohn des Doktors Johann
Erich von Boxtart, in den Jahren 1669, 1670 und 1672 Burgermeister der Stadt
Bocholt und mit Sabina Moll verheiratet. Dieses Ehepaar hatte sechs Kinder. Ein
Sohn, Ludovicus genannt, wurde am 15. Dezember 1668 getauft (s. H. Weber:
Familiengeschichtliche Nachrichten fiber Bocholter Burgermeister in Bocholter Quellen
und Beitr'dge, Bd. I, 1976, S. 229-230).

152 KRONIEK
Auf der Ausstellung stand noch eine Statue der H. Odilia (Nr. 334 : H. Ottilia).
Es ist nicht bekannt, ob diese Statue aus einem Kreuzherrenkloster stammt. Sie
wird im Minister, im Landesmuseum, aufbewahrt.
P. van den Bosch
BEYENBURG. Anlasslich der Wiederbegriindung der Pfarrgemeinde^ vorjKH)
Jahren am 14. Juli 1682, gab der Pastor von Schwelm, Norbert Rieks, ein Heft
heraus : Aus der Geschichte von St. Marten, Schwelm, 1982. Um 900 wurde die
Pfarrgemeinde Schwelm gegriindet. In der Zeit der Reformation wurde in Schwelm
die lutherische Lehre eingefuhrt. Am Ende des 16. Jahrhunderts gab es dort keine
katholische Gemeinde mehr. Nur fiinf Familien waren der katholischen Lehre treu
geblieben. Sie gingen nach Beyenburg, siidlich von Schwelm, zur Kirche. Dort
wurden_auch jhre Toten begraben. Zu diesen Familien gehorte u.a. die Familie
Raitz von Frentz von Haus Martfeld. Freiherr Adolf Reitz von Frentz vermachte
durch Testament vom 21. November 1641 dem Kloster Beyenburg eine Summe von
1000 Reichstalern zur Stiftung einer taglichen Seelenmesse (Haass, S. 53). Arnoldus
Raitz von Frentz und seine Ehefrau, Petronella von Baren zu Schonau, wurden im
Jahre 1652 vom Generalkapittel zu ,,Participantes" des Ordens ernannt. Im Kreuz-
gang der Beyenburger Kirche ist heute die Grabplatte eines verstorbenen Raitz von
Frentz zu sehen. In der zweite Halfte des 17. Jahrhunderts wuchs die Bevolkerung
der Stadt Schwelm und hiermit stieg die Zahl der Katholiken. Am 14. Juli 1682
erteilte der Kurfurst von Brandenburg, Friedrich Wilhelm, 1620-1688 (seit dem
Vertrag von Xanten im Jahre 1614 gehorte die Grafschaft Mark mit Schwelm zum
Kurfiirstentum Brandenburg) die Genehmigung zur Griindung einer katholischer
Gemeinde und zum Bau von Kirche, Pfarrhaus und Schule. Die Kreuzherren von
Beyenburg hatten schon lange Verbindungen mit Schwelm. Im Jahre 1359 bekamen
sie die ersten Giiter in dieser Gegend und danach kauften sie da noch mehrere
Giiter oder sie bekamen sie geschenkt. Seit im Jahre 1595 der Reformator Schwelms,
Pastor Hildebrandt Linderhaus, gestorben war, versuchten die Beyenburger Kreuz
herren die vakante Pfarrstelle zu besetzen ; es gelang ihnen aber nicht. Dass sie
doch die Katholiken in Schwelm betreut haben, erscheint im Jahre 1682. Im Beisein
des Johannes Nieburg, Priors von Beyenburg, etwa 1672-1684/85, wurde am 21. Juni
1684 der Grundstein fur die Kirche ,,Zur unbefleckten Jungfrau Maria" gelegt. Der
erste Pfarrer der neuen katholischen Gemeinde war Thomas Lixfeld, ein Kreuzherr
aus Beyenburg, der schon im Jahre 1683 dieses Amt bekleidete. Er blieb Pfarrer
bis zum Jahre 1685. Ein Weltgeistlicher war sein Nachfolger. Thomas Lixfeld starb
als Prior von Beyenburg im Jahre 1702, hatte doch einige Jahre vor seinem Tod
nochmals die Pfarrgemeinde Schwelm betreut. Spater, von dem Jahre 1706-bis zum
Jahre 1708, iibernahm der Beyenburger Kreuzherr, Antonius Matthias Blumer, die
Pfarrei Schwelm. Von Anfang des 18. Jahrhundert ubernahmen die Franziskaner
die Pfarrei. Die Kreuzherren von Beyenburg hatten wahrscheinlich keine Mitbriider
zur Verfugung. Das Heft von Pastor Rieks ist reichlich illustriert, u.a. mit einer
Zeichnung vom Dorf Beyenburg mit der Kirche.
P. van den Bosch
In Mitteilungen des Stadtarchtvs, des Historischen Zentrums und des Bergischen
Gescbichtsvereins - Abteilung Wuppertal, 7. Jg., 1982, Heft 3, veroffentlichte Gerd
Helbeck einen Aufsatz: Das Sommermissal der Kreuzbruder in Beyenburg. Zu
dem Fund einer mittelalterlichen Handschrift in der Schwelmer Gymnasialbibliothek,
S.l-9. Der Verfasser braucht als Quelle den Aufsatz von Eckhardt Freise in

KRONIEK 153
Beitrdge zur Heimatkunde der Stadt Schwelm und ihrer Umgebung. Gerd Helbeck
bringt uns deshalb nichts neues. (s. Clairlieu, 1982, S. 150-151).
P. van den Bosch
Gerhard Rehm aus Berlin veroffentlichte in Westfdlische Zeitschrift, 131./132
Band, 1981-1982, einen Artikel uber die Quellen zur Geschichte des Munsterschen
Kolloquiums und des Schwesternhauses Engelenhuis in Groenlo, S. 9-45. Die Rektoren
der deutschen Briider- und Schwesternhauser des gemeinsamen Lebens hatten
sich auf Initiative von Heinrich von Ahaus (de Ahues), dem Rektoc des Fraterherrenhauses
,,Fontis salientis" in Miinster, zu einem Kolloquium zusammengeschlossen.
Im Fraterherrenhaus in Miinster wurde die St. Gertrudiskapelle in
Bentlage dem Orden vom heiligen Kreuz ubertragen. Heinrich von Ahaus war Zeuge
dieser Obertragung. Im Jahr.e 1460 wurde in Groenlo (Niederlande) eine Kapelle
den Schwestern des gemeinsamen Lebens ubertragen. Bei dieser Ubertragung war
Johannes de Monasterio, ein Kreuzherr aus Beyenburg, Zeuge (S. 45). Das Generalkapitel
im Jahre 1464 gedachte diesen Kreuzherren, der im Jahre 1463 oder 1464
gestorben war. A. van de Pasch wusste nicht in welchem Kloster er eingetreten
war (Definities, S. 123).
P. van den Bosch
DUF*SELDORF. Anlasslich des Dusseldorfer Katholikentages irr Jahre 1982
erschien das Buch : Diisseldorf, Stadt und Kirche, Dusseldorf, 1982, 195 S. Das
Buch wurde vom Stadtdechanten Bernard Henrichs herausgegeben. Es ermittelt die
Beziehung von Kirche und Stadt, gibt einen kurzen Abriss uber die Geschichte der
einzelnen Pfarrgemeinden und ihrer Kirchenbauten. In der Altstadt von Dusseldorf
kann man noch immer die Schone Kreuzherrenkirche bewunderen. Sie wird heutzutage
als Museum fiir mittelalterliche Kunst gebraucht. Auch im neuen Buch uber
Dusseldorf wird die Kreuzherrenkirche erwahnt und beschrieben. Auf S. 29 sieht
man eine Farbaufnahme eines Gewolbesteines mit dem altesten Stadtwappen. Auf
derselben Seite kann man lesen, dass die Minoriten von Neus zu Beginn des
15. Jahrhunderts versuchten eine Ordensniederlassung in Dusseldorf zu griinden.
Sie hatten keinen Erfolg. Die Kreuzherren waren erfolgreicher. Sie liessen sich im
Jahre 1438 in Dusseldorf nieder und nicht, wie der Verfasser schreibt, am Ende
des 15. Jahrhunderts. An der Ratinger Strasse bauten sie in den Jahren 1445-1455
die stattliche, zweischiffige, spatgotische Hallenkirche, die im letzten Krieg 2war
zerstort, dann aber griindlich restauriert worden ist. Die Kreuzherrenkirche war der
zwiete Kirchbau im alten Dusseldorf. Auf S. 46-47 und 76-77 wird uber Dusseldorf
als Wallfahrtort geschrieben. Die alte Landstrasse, die von der Ruhr uber Ratingen
und Derendorf nach Dusseldorf hineinfuhrte, hiess Pilgerstrasse. Es ist aber die
Frage, zu welcher Kirche die Menschen pilgerten, zu der Lambertuskirche oder zu
der Kreuzherrenkirche, die an dieser Landstrasse lag. Auf S. 105-106 folgen kurze
Beschreibungen der Kreuzherrenkirche, Ursulinengasse 6, erst die Baugeschichte und
dann die Baubeschreibung. Einige Grabplatten, davon 12 mit Inschriften, erinnern
an die Beisetzung von Dusseldorfer Personlichkeiten in der Kreuzherrenkirchen Ein
barocker Altar, aus dem Jahr 1770, aus der Kreuzherrenkirche wurde von dem
Preusischen Konig Friedrich Wilhelm IV. der Sankt-Cacilia-Kirche in Diisseldorf-
Hubbelrath geschenkt. Er dient jetzt in dieser Kirche als Hoch-Altar und wurde
im Jahre 1965 restauriert (s. S. 143-144: Hubbelrath). Die Barockkanzel ist jetzt
in der Johanneskirche in Leichlingen, nord-ostlich von Leverkusen. Das alte
Gnadenbild der Marienkapelle befindet sich heute am Nordpfeiler des Choreingangs

154 KRONIEK
der Lambertuskirche (s. P. van den Bosch : Diisseldorf. Ein Ruckblick auf eine
Ausstellung, in Clairlieu, 1977, S. 95-106, und Sie Teilten mit Jedermann, S. 81).
P. van den Bosch
Anlasslich des Bezuges des Neubaus der Universitatsbibliothek in der Stadt
Diisseldorf veroffentlichte der Bibliotheksrat Dr. Gerhard Karpp in Dusseldorfer
Uni-Mosaik, Schrijtenreihe der Unhersitdt Diisseldorf, Heft 2, Diisseldorf, 1980,
einen Aufsatz : Mittelalterliche Handschriften und Inkunabeln in der Universitats-
bibliothek, S. 71-84.
Die Universitatsbibliothek hat fur ihre Sammlung : ,,Mittelalterliche Handschriften
und Inkunabeln", eine Sonderabteilung eroffent. Dr. Gerhard Karpp, der Leiter
dieser neuen Abteilung, hat sich in seinem obengenannten Aufsatz u.a. die Frage
gestellt, von woher diese zahlreichen Bande stammen. Sie wurden erst in der ehe
maligen Landes- und Stadtbibliothek aufbewahrt, danach im Heinrich Heine Institut
und seit dem Jahre 1977 der Universitatsbibliothek iibertragen. Es gibt jetzt etwa
423 Handschriften und etwa 670 Inkunabeln. Man hat nun vor, diese Handschriften
und Inkunabeln zu beschreiben. Theodor Joseph Lacomblet, 1959-1966, hatte als
Direktor des Staatsarchiv in Diisseldorf nebenamtlich einen Katalog der Handschriften
der koniglichen Landesbibliothek in Diisseldorf verfasst. Dieser Katalog blieb
aber ungedruckt. Nachher ist ein Zettelkatalog der Verfassernamen als vorlaufiges
Auskunfts- und Arbeitsinstrument erstellt worden. Mit der gebotenen Vorsicht und
bei Beachtung der erforderlichen Vorbehalte lasst sich zur Zeit die Mehrzahl der
Handschriften auf Kloster und Stifte als Herkunftsorte verteilen. Von etwa 300
Handschriften weiss man die Herkunft. Der grosste Teil stammt aus dem ehe
maligen Kreuzherrenkloster in Diisseldorf, namlich 83 Handschriften, dann kommt
das ehemalige Kreuzherrenkloster Marienfrede, namlich 65 Handschriften. Die
Zisterzienserabtei Altenberg hat den dritten Plate mit 54 Handschriften. Aus den
anderen Klostern stammen nur wenige Handschriften, eine kleine Anzahl z.B. aus
dem ehemaligen Kreuzherrenkloster Beyenburg. Ingesamt stammen also sicher 151
Handschriften aus dem ehemaligen Kreuzherrenklostern. Im Jahre 1812 sollen etwa
4000 Bande aus dem Dusseldorfer Kreuzherrenkloster in die Hofbibliothek gelangt
sein. Darunter waren 63 lokalisierte Handschriften des 15., sowie 20 vom Beginn
des 16. Jahrhunderts und viele Inkunabeln und Postinkunabeln. Wie gross bei der
Aufhebung der Bestand der Bibliothek des Kreuzherrenklosters Marienfrede war,
ist unbekannt. So wie oben geschrieben sind 65 handschriften des 15. Jahrhunderts
lokalisierbar. Sie tragen oft ein Kreuzherrenkreuz als Brandstempel auf dem oberen
Schnitt. Nach Mitteilung von Dr. Gerhard Karpp soil der ganze Bestand der
Marienfreder Bibliothek in der Universitatsbibliothek von Diisseldorf gegenwartig
sein. Von dem Bestand der Bibliothek des Kreuzherrenklosters Beyenburg blieben
280 Werke erhalten. Wo diese Biicher oder Handschriften geblieben sind, ist
noch eine offene Frage. Der grosste Teil der Biicher ,von Beyenburg wurde durch
die Regierung offentlich verbrannt.
Wir freuen uns, dass nun die Handschriften der ehemaligen Kreuzherrenkloster
so gute Unterkunft gefunden haben und dass die Moglichkeit, diese Handschriften
zu studieren augenblicklich gross geworden ist, weil die Handschriftenabteilung in
Diisseldorf so ideal ausgestattet wurde. Alle Handschriften sind inzwischen auf
Filme aufgenommen. Die Katalogisierung und detaillierte Beschreibung der Hand
schriften ist in Angriff genommen. Eine Handbibliothek und Zettelkatalogen sind
vorhanden.
Anlasslich der 83. Jahrestagung der Gesellschaft der Bibliophilen e.V. in Deutschland
vom 20. bis 24. Mai 1982 in Diisseldorf wurde in der neuen Universities-

KRONIEK 155
bibliothek eine Ausstellung der schonsten Handschriften veranstaltet. Hier waren
mehrere Handschriften aus den Kreuzherrenklostern Diisseldorf und Marienfrede
zu bewundern (s. Wandelhalle der Biicherfreunde, in Nachrichtenblatt der Gesellschaft
der Bibliophilen e.V., Neuge Folge 24. Jahrgang, Heft 3. 1982, S. 120-
123, 135.)
P. van den Bosch
EHRENSTEIN. In Clairlieu, 1982, S. 153 haben wir zwei Bucher erwahnt, die
Pater Gabriel Busch, Benediktiner in der Abtei von Siegburg, herausgegeben hat.
Im jahre 1982 gab er ein drittes Buch heraus : Hilgenroth-Marienthal, zwei
Wdlljahrtorte. Beitrdge zum 800jdbrigen fubildum des hi. Frans von Assist, Abtei
Michelsberg, 1982, 496 S. In beiden Wahlfahrtsorten wird schon lange Maria als
die Schmerzhafte Mutter verehrt. Die Franziskaner bewohnten von 1892 bis 1975
das Kloster Marienthal und von 1893 bis 1953 das Kloster Ehrenstein. Sie haben
sicherlich viel fiir die Verehrung der Gottesmutter getan. Warum dieses Buch zum
Jubilaum des hi. Franz von Assisi herausgegeben wurde und warum in diesem
Buch der Westerwald das ,,Franziskanische Land" genannt wird, ist uns nicht klar
geworden. Wer aber etwas iiber die Verehrung der Schmerzensmutter nachforschen
will, findet hier reiches Material. Der Westerwald ist tatsachlich ein Land, wo die
Schmerzensmutter in zahllosen Kirchen und Kapellen verehrt wird, u.a. in Ehren
stein. Auf S. 326 wird iiber die Aufhebung des Franziscanerklosters Ehrenstein
geschrieben.
P. van den Bosch
HELENENBERG. In Clairlieu, 1978, S. 166-168 und 1981, S. 100-101 haben wir
schon mehrere Bucher iiber die Aufhebung der Kloster oder uber die Sakularisation
der Klostergiiter erwahnt, weil in diesen Biichern auch iiber die Aufhebung von
Kreuzherrenklostern geschrieben wurde. Wir konnen jetzt ein neues Buch dazufugen,
das ebenfalls fiir die Geschichte des Kreuzherrenordens wichtig ist, namlich :
Michael Mueller, Sakularisation und Grundbesitz. Zur Sozialgeschicbte des Saar-
Mosel-Raumes, 1797-1813, Boppard 1980, 452 S. (Forschungen zur deutschen
Sozialsgeschichte 3.)- Der Verfasser behandelte die Vermogenssakularisation der
geitslichen Institutionen im Saardepartement. Das Departement, mit Verwaltungsmittelpunkt
in der Stadt Trier, erstreckte sich, wie aus der Karte auf S. 444 gut
ersichtlich ist, urn die Fliisse Mosel, Saar und Nahe, iiber die Gebirge Eifel und
Hundsriick und gliederte sich in die vier Arrondissements : Priim, Trier, Birkenfeld
und Saarbriicken. Die Aufhebung der geistlichen Korporationen erfolgte auf Grund
des Konsularbeschlusses vom 20. Prairial Jahr X (9. Juni 1802) und wurde im
Saardepartement Ende Juli bis Anfang August 1802 vollzogen. Die Mitglieder
der Kloster erhielten eine Pension. Alle Kirchenguter gingen in den Besitz des
Staates iiber. Der Verkauf dieser Giiter und seine Auswirkungen in Wirtschaftlicher
und sozialer Hinsicht standen im Mittelpunkt der Arbeit des Herren Michael
Miiller. Das Quellenmaterial sind erstens die Ankiindigungen der Versteigerungen
mit ihrer genauen Beschreibung der Objekte, uberliefert im Stadtarchiv Trier;
zweitens, die Verkaufsprotokolle, die im Landeshauptarchiv Koblenz nahezu
liickenlos erhalten sind und drittens die Notariatsurkunden von 23 Notariaten im
Arrondissement Trier, in dem die Kirchenguter des Saardepartements zum grossen
Teil lagen. Diese Urkunden beruhen ebenfalls im Koblenzer Archiv.
Der Verfasser hat mit seiner Arbeit einen wesentlichen und erhabenen Beitrag
zur Wirtschafts- und Sozialgeschichte des Saardepartements geliefert. Fur die Ge
schichte des Kreuzherrenordens sind aber die wirtschaftlichen und sozialen Folgen

156 KRONIEK
der Sakularisation gewissermassen nicht so wichtig. Die Beantwortung der Frage
nach der Grosse des zum Verkauf gelangenden kirchlichen Anteils an Grund und
Boden ist dagegen sehr wertvoll, weil zu den kirchlichen Giitern auch die des
ehemaligen Kreuzherrenklosters zu Helenenberg gehorten.
Wir entnehmen aus dem Giiterverzeichnis des Verfassers Miiller hier die Angabe
der Giiter des Klosters Helenenberg :
Arrondissement Trier:
Kanton Bernkastel (die folgenden vier Orte liegen nur wenige Kilometer nordlich
von Bernkastel an der Mosel).
S. 236 : Erden : 1 Kelterhaus, 3.100 Weinstocke, verkauft fur 225 Frs.
S. 239 : Kues : 1 Hofhaus, 10.326 Weinstocke, verkauft fur 3400 Frs.
S. 241 : Losnich : 3.100 Weinstocke, verkauft fur 1500 Frs.
S. 254 : Urzig, 1 Hofgut, 3.026 Weinstocke, 0.71 HA Ackerland, 0.39 HA Wiesen-
land, 0.06 HA Wildland, verkauft fur 2150 Frs.
S. 398 : Graasch : 1 Haus, 0.05 HA Wiesenland, 10.325 Weinstocke, nicht verkauft;
Schatzpreis 1.400 Frs.
Kanton Pfalzel :
S. 269 : Gilzem (nordlich von Helenenberg) : 0.01 HA Garten, 2.59 HA Acker-
land, 0.01 Ha Wiesenland, verkauft fur 125 Frs.
S. 269 : Helenenberg : Kloster Helenenberg mit Kirche, 2.21 HA Garten, 36.02 HA
Ackerland, 7.73 HA Wiesenland, 5.70 HA Wildland, verkauft fur 31.000 Fr§.
Heleneberg: 1 Miihle, 23.00 HA Ackerland, 3.80 HA Wiesenland, 17.00 HA
Wildland, verkauft fiir 21.100 Frs.
S. 272 : Metzdorf (westlich von der Stadt Trier an der Saar-Sauer) : 0.32 HA
Ackerland, 0.12 HA Wiesenland, verkauft fur 150 Frs.
S. 287 : Welschbillig (ostlich von Helenenberg) : 1 Hofgut, 8.74 HA Ackerland,
1.98 HA Wiesenland, 21.82 HA Wildland, verkauft fiir 6.075 Frs. Es handelt sich
hier urn dem Wirzhof oder Thulleshaus.
Kanton Scbweich:
S. 303 : Kliisserath (zwischen Trier und Bernkastel an der Mosel) 1. Haus, ver
kauft fiir 440 Frs.
Wenn wir alles zusammenziihlen, bekommen wir die folgenden Ergebnisse:
6 Hauser (ausserhalb des Dorfes Helenenberg), 29.877 Weinstocke, 71.38 HA
Ackerland, 14.08 HA Wiesenland, 44.58 HA Wildland, 2.22 HA Garten, Kloster
und Kirche und 1 Miihle, verkauft fiir 67.565 Francs.
Der Historiker Eduard Lichter nannte in seinem Buch : Welschbillig und JJmge-
bung, S. 189 eine viel grossere Anzahl Orte, wo die Kreuzherren von Helenenberg
Besitzungen hatten. Dieser Unterschied ist dadurch auszugleichen, weil Richter
auch die Orte nannte, wo Helenenberg nur Jahresrenten, Zehnten oder andere
Einkunfte hatte. ,,Es sollen zuletzt angeblich 2000 Morgen Land und 27.000
Weinstocke gewesen sein". Wenn wir berechnen : 1 Ha ist 4 Morgen land, dann
betragt 132.26 HA Ackerland, Wiesenland, Wildland, Garten 528.04 Morgen.
Wenn wir pro Morgen 850 und pro HA 3400 Weinstocke berechnen, besassen die
Kreuzherren von Helenenberg etwa 9 HA oder 36 Morgen Weinberge. Ihr Landbesitz
war dann etwa 564 Morgen gross. Die Angabe, dass der Grundbesitz sich
auf 2000 Morgen belaufen haben und die von Herrn Carl Schorn (Eiflia sacra, I,
Bonn 1888, S. 617-625) stammen, erscheint auch Dr. Robert Haass (Die Kreuz
herren in den Rbeinlanden, Bonn 1932, S. 201) nicht sicher. Eduard Lichter schrieb
auf S. 363 Anrn. 212 : ,,In Lieser besass Helenenberg im Jahre 1789 fast 10.000
Stock Wein". Michael Miiller erwahnt keine Besitzungen des Klosters Helenenberg

KRONrEK 157
in Lieser. Moglich ist, dass Helenenberg ihren Weingarten in Lieser vor dem Jahre
1802 verkauft hatte.
Schon friiher (s. Clairlieu, 1978, S. 168) haben wir das Vermogen mehrerer
Kreuzherrenkloster miteinander verglichen. Das vermogen des Kreuzherrenklosters
Helenenberg war so gross, wie das Vermogen der Kreuzherrenkloster Schwarzenbroich
und Aachen.
Auffallend ist aber der Besitz der 29.877 Weinstocke (oder 39.877, wenn wir
Stocke in Lieser dazurechnen). Ein Weinstock schenkt heutzutage dem Winzer
2 Liter Wein und in einem sehr guten Sommer manchmal 4 Liter. Die 29.877
Weinstocke konnten dann pro Jahr 59.754 Liter Wein geliefert haben. Weil die
Kreuzherren ihre Weinberge verpachtet hatten, bekamen sie vermutlich nur ein
Drittel der Lese, etwa 19.918 Liter. Die Pachter brauchten aber nicht jedes Jahr
ein Drittel der Lese den Kreuzherren abzufiihren. Sie hatten das s.g. Mistrecht,
d.h. nach zwei Jahren hatten sie ein Jahr notig um die Weinberge zu misten.
Bei Weinbergsverpachtungen uberwog die Erbpacht. Es war im Interesse einer
guten Weinbergpflege, dass diese fur langere Zeit in der Hand desselben Pachters
blieben. Der Weinbau erforderte eine viel reichlichere Arbeit und aufmerksamere
Kultur des Bodens und der Pflanzung als der Ackerbau. Die Verpachter sollten
dann auch jedes Jahr, im Juli bis Anfang August, ihre Weinberge besichtigen und
inspizieren. Die Weinberge gehorten 2um wertvollsten Landbesitz. Ein Weinberg,
der 1 HA gross war, war schon hochgeschatzt. Das Kloster Helenenberg hatte etwa
9 HA Weinberge.
Das Kloster bekam also in drei Jahren 2 Mai 19918 d.i. 39836 Liter Wein.
Sie brauchten diesen Wein fiir die Liturgie in der Kirche, fur sich selbst, fur ihr
Spital ; sie unterhielten auch eine Schankwirtschaft (Haass, S. 196). Das erscheint
u.a. auch aus dem Privileg, dass der Erzbisschof von Trier, Ludolf von Enschringen,
den Kreuzherren von Helenenberg gab. Er gewahrte ihnen zollfreie Einfuhr fiir
24 Fuder Wein, die im Kloster, in dem Spital und in der Schankwirtschaft Verwendung
fanden (Haass, S. 196). 24 Fuder Wein betragt heutzutage 24000 Liter
Wein, friiher etwas weniger. Die Kreuzherren konnten also alle ihren Wein, ohne
Zoll zu bezahlen, nach Hause bringen. Sie hatten damals genug Wein und konnten
im Jahre 1562 ihren Weingarten zu Mesenich, den sie bei der Grundung des
Klosters bekommen hatten, dem Pfarrer dieses Dorfes verkaufen. Das Privileg aus
dem Jahre 1495 wurde im Jahre 1759 von der kurfurstlich-trierischen Regierung
ausgebreitet. Diese Regierung schenkte Ihnen ein ,,Privilegium de non retrahendo",
dass bedeutete, dass die Kreuzherren aus ihren, an der Mosel gelegenen Weingutern
zu Graach, Losnich, Erden, Kues und Kliissenrath, zoll- und steuerfrei transportieren
konnten. Sie hatten im Jahre 1749 mit der Errichtung neuer Klostergebaude und
Kirche angefangen. Sie brauchten dafiir viel Geld. Das bedeutete, dass sie den
Wein verkauft haben und nicht nur in der Schankwirtschaft ausgeschenkt haben.
Es gab meherere Kreuzherrenkloster, die bei der Aufhebung Weingiiter besassen,
u.a. die Kloster in Dusseldorf und Ehrenstein. Das erste Kloster hatte siidlich von
Bonn-Beuel in Konigswinter 3 Morgen Weinberg, die es in den Jahren 1519 und
1521 erworben hatte (Haass, S. 123), und in Bad-Honnef, wo sie ein Weingut,
genannt Romersdorf, 2 1/2 Morgen gross, besassen, das das Kloster wahrscheinlich
im Jahre 1598 erworben hatte (s. Haass, S. 124 ; s. auch : P. Jansen. Der Grundbesitz
des Bergischen Scbulfonds im Siegkreis in Heimatbl. des Siegkreises, Jg. 16,
1940, S. 205-210 ; P. Becker, Konigswinter und sein Weinbau in Heimatbl. des
Siegkreises, Jg. 15, 1939, S. 126-130). Im Jahre 1446 hatten die Kreuzherren von
Dusseldorf in Brenig (heute Stadt Bonn) von Paitge (Beatrix) von Merode, der

158 KRONIEK
Witwe des weilen Wilhelm Beisel von Gymnich und von ihren Kindern 3 Viertel
Weingart gekauft. Sechs Jahre spater verkauften sie diesen Weingarten dem Kolner
Kreuzherrenkloster, das in Brenig schon mehrere Morgen Weingarten besass (Stadt-
archiv Koln, Kreuzherren Nr. 107 und 126).
Die Kreuzherren von Diisseldorf hatten also ca 1800 5 l/2 Morgen oder 1.4 HA
Weinberg. Sie hatten etwa 4675 Weinstocke und diese Weinstocke lieferten 9350
Liter pro Jahr. Auch sie hatten ihre Weinberge verpachtet und darum bekamen sie
in 3 Jahren etwa 3110 Liter Wein. Wenn sie ihre Weingarten an Halbwinner
verpachtet hatten, was in Konigswinter ofter der Fall war, dann bekamen sie 4675
Liter Wein in 3 Jahren.
Das Kloster Ehrenstein hatte im Jahre 1811 ebenfalls Weinberge in Konigswinter
und Bad Honnef, aber auch in Linz und Dattenberg. In Konigswinter hatte das
Kloster ein Hofhaus mit 1.30 Morgen Weinberg, den es in den Jahren 1676 und
1677 erworben hatte (Fiirstlich Wiedisches Archiv zu Neuwied, Nr. 2926 ; Haass,
S. 186). In Bad-Honnef hatte das Kloster ein Haus mit 3 Morgen Weinberg, in
Jahre i486 erworben (Haass, 183) ; in Linz, zu Ockenfels, nordlich von Linz,
gegeniiber Linzhausen, 1 Morgen, im Jahre 1752 5 Morgen und im Jahre 1812
nur 1 Morgen; in Dattenberg besass das Kloster im Jahre 1811 ein Haus mit
2 Morgen Weinberg (s. Staatsarchiv Koblenz Abt. 331.1 Nr. 609 betr. die Sakula-
risation bzw. Aufhebung des Klosters Ehrenstein von 1808-1812).
Am Anfang des 18. Jahrhunderts besass das Kloster Ehrenstein 11.30 Morgen
oder 2.80 HA Weinberg, aber im Jahre 1812 nur 7.30 Morgen oder 1.9 HA
Weinberg. Fur so ein kleines Kloster war das Besitz gross. Es hatte also im
18. Jahrhundert 7972 Weinstocke und im Jahre 1812 6132 Weinstocke. Die
Weinstocke lieferten resp. etwa 15944 und 12264 Liter Wein. In Konigswinter
hatte das Kloster sein Weingut einem Halbwinner verpachtet, wahrscheinlich war
das auch der Fall in Bad-Honnef, Linz und Dattenberg. Das Kloster bekam in
3 Jahren erst 7972 und spater 6132 Liter Wein. Die Kreuzherren von Ehrenstein
bekamen mehr Wein, als die Diisseldorfer Kreuzherren aus ihren Weinbergen.
Oben haben wir geschrieben, dass auch die Kolner Kreuzherren Weingarten hat
ten. Nach einer Akte aus dem Jahre 1365 hatten sie im Kirchspiel Bernheim,
nordlich von Bonn, l/2 Morgen Weingarten gegen einen Jahreszins von 18 Viertel
Most und 1 Huhn verpachtet (Most: ungegegorener gekelterter Traubensaft). Sie
bekamen also etwa 72 Liter Most (Archiv Koln, Nr. 15). Im Jahre 1427 kauften
sie einen lastenfreien Weingarten in Andernach am Rhein (Archiv Koln, Nr. 50) ;
und in 1429 einen Weingarten in Brenig, in der Nahe von Bornheim, wo sie im
Jahre 1453 einen Weingarten von den Dusseldorfer Kreuzherren kaufen (Archiv
Koln, Nr. 55, 107, 126). Bei der Aufhebung des Klosters hatten die Kreuzherren
von Koln den Weingarten in Andernach nicht mehr. Die Gliter in Brenich und
Bornheim besassen sie noch, aber einen Weingarten wurde nicht erwahnt (s.
Clairlieu, 1978, S. 166-168). Sie empfingen durch Schenkung oder Kauf, Wein als
Jahresrenten, die bis zur Aufhebung giiltig waren, z.B. 1386 1 Ohm Wein, 1407
1 Ohm Wein, 1426 eine Tonne Wein, 1 1/2 Ohm, 1 Ohm, 1/2 Ohm, 1 1/2 Ohm,
1 Ohm, 1/2 Ohm, 2 Ohm, 2 Ohm, in 1427 1 Ohm, 1 Ohm, in 1435 18 Viertel
Most, 1454 1 Ohm, 1457 2 Ohm, 1485 3 Viertel, 1515 1/2 Ohm, 1535 1/2 Ohm,
1531 2 1/2 Pinte (Koln, resp. Nrs. 17, 37-48, 52, 73, 130, 140, 186, 218, 243,
246). In Liter umgerechnet, empfingen die Kolner Kreuzherren etwa 3500 Liter
Wein als Jahresrenten. Allein schon im Jahre 1426 erhielten sie etwa 1560 Liter
als Jahresrenten. Hing das zusammen mit der Observanz, die in den zwanziger
Jahren im Kloster anfing ? Doch vermuten wir, dass die Kolner Kreuzherren pro

KRONIEK 159
Jahr mehr als die 3500 Liter Wein geschenkt bekamen. R. Knipping gibt in Die
Kolner Stadtrechnungen des Mittelakers, Bd. 1, Bonn 1897, eine Ubersicht iiber die
Weineinfuhr der Kolner Geistlichkeit in den Jahren 1461-1476, S. 237. Die Kolner
Kreuzherren wurden im Gegensatz zu alien anderen Orden nur einmal genannt:
im Jahre 1461 haben sie 14 Stiick oder 14 Fuder oder 14000 Liter Wein eingefiihrt.
Warum sie nicht in den folgenden Jahren genannt wurden, konnen wir nur vermuten
: sie haben keinen Wein mehr eingefiihrt oder sie haben auch Zoll- und
Steuerfreiheit bekommen. In den Akten der Kolner Kreuzherren wurde so ein
Privileg nicht erwahnt.
Jedes Kreuzherrenkloster benotigte Wein. Von einer kleinen Anzahl Kloster
haben wir Unterlagen iiber ihren Weinbesitz. ,
Bei seiner Aufhebung hatte das Kloster Beyenburg noch einen Weinzins aus dem
Hofkeller in Diisseldorf (Al. Hermandung, Das ehemalige Kloster der Kreuzbruder
zu Beyenburg-Wupper, Beyenburg 1908, S. 11). Die Herzogen von Jiilich-Berg
hatten schon sehr friih aus ihren eigenen Weingarten zu Niederkassel-Liilsdorf am
Rhein, den Kreuzherren von Beyenburg jahrlich ein l/2 Fuder oder 550 Liter
Rotwein geschenkt. Herzog Willem verbesserte im Jahre 1504 die Dotation und
statt eines halben Fuders schenkte er 1 Fuder oder 1000 Liter Rotwein (s. Diissel
dorf, Arch. Nr. 76, s. auch Karlheim Ossendorf, Der Weinbau im Gebiet des
ehemaligen Siegkreises, Siegburg, 1978, S. 31 und 139).
Das Kloster Schwarzenbroich bekam schon im Jahre 1341, bei der Griindung des
Klosters, 1 l/2 Morgen Weinberg und den Weinzins von dem bei der Burg Merode
gelegenen Kreuzberg (Haass, S. 92). Es hatte noch Weinberge in Embken, in der
Nahe von Diiren, die es im Jahre 1494 erworben hatte ; in Winden, auch in der
Nahe von Diiren, ein Viertel eines Weingartens (an dem Wolfsberg), die es im
Jahre 1460 bekommen hatte ; zu Obermanbach, ebenfalls in der Nahe von Diiren,
sollte man aus dem Weingarten der Kapelle den Kreuzherren von Schwarzenbroich
40 Viertel Wein liefern (s. E. v. Vorst-Gudenau, Das Kreuzbruderkloster Schwar
zenbroich und das Spital zu Geich in Zeitschr. Aachener Gescb. V., 1882, S. 1-20).
Das Kloster Huy hatte bestimmt Weinberge. Die Unterlagen sind aber sehr
sparlich. In der Urkunde aus dem Jahre 1248 wurden Weinberge erwahnt. Auf
alten Gravuren sieht man immer in der Nahe des Klosters Weinstocke gezeichnet.
Mehrere Kreuzherrenkldster sollen im Anfang den Weinbau betrieben haben. Diese
Arbeit war schwierig. Durch die Ausbreitung des Handels konnte man den Wein
billiger kaufen. Die Stadt Koln war der Mittelpunkt und der Stapelmarkt des
Weinhandels. Der Wein im Norden wurde immer schlechter. Deshalb haben viele
Kloster auf eigenen Weinbau verzichtet. Wir haben manchmal gedacht, dass das
Generalkapittel des Ordens, urn die Weinzufuhr fur ihre Kloster zu sichern, das
Kloster Pedernach im Jahre 1497 gegriindet hatte. Es lag in einem reichen Weinbaugebiet,
am Rhein in der Nahe von der Mosel. Das Kloster hatte noch keine 60 Jahre
bestanden und wurde im Jahre 1552 durch das Generalkapitel aufgehoben. Einer der
Griinde war die Unfruchtbarkeit der Weinberge. Die Weinberge waren in dieser
Gegend nicht unfruchtbar. Man hatte wahrscheinlich die Weinberge nicht gut
pflegen konnen.
Anlasslich der vielen Weinstocke, im Besitz des Klosters Helenenberg, haben wir
einige Angaben iiber den Weinbau der ehemaligen Kreuzherrenkloster verschafft.
Heutzutage hat das Kreuzherrenkloster in Bonn drei Weinstocke. Obwohl sie nicht
gut gepflegt werden, lieferten diese drei Weinstocke soviel Trauben, dass der Pastor
an einem Sonntag in Oktober nach der H. Messe alle Kinder einlud, die Trauben

160 KRONIEK
zu pfliicken. Am diesen Sonntag haben viele Familien die siiss-schmeckenden
Trauben des Klosters gegessen. ,
P. van den Bosch
HOEI. In 1980 gaven Edmond Tellier en Albert Lemeunier een nieuw boek
uit: Huy et sa Region en gravures, Luik, 120 pag. Professor Andre Joris had in
het jaar 1976 een dergelijk boek uitgegeven : he visage de Huy. Choix et commentaire
de documents iconografiques anciens XVe-XIXe siecle, Brussel 1976, 80 pag.
(z. Clairlieu, 1977, p. 109-110). Dit nieuwe boek geeft een aantal mooie gravures,
vergezeld van korte beschrijvingen. Op meerdere gravures werd het Kruisherenklooster
van Hoei afgebeeld. Enkele gravures waren ons bekend, andere echter niet.
We sommen hier enkel die gravures met een afbeelding van het Kruisherenklooster
op : p. 9 : uit 1616 (z. Joris, p. 34) ; anonym ; p. 10-11 : uit 1616, uitgegeven door
Guillaume Baudart, 1616; p. 12-13: naar Jan Luyken, 1730; p. 19: anonym,
uit 1625 ; p. 22-23 : van G. Braun-F. Hogenberg, 1649 (z. Joris, p. 36, z. Clairlieu,
1959, p. 74) ; p. 26-27 : anonym, circa 1675 ; p. 29 : Pierre Schenk, 1716 ; p. 31 :
plattegrond v. Gabriel Bodemaker ; p. 32 : plattegrond uit 1693 ; p. 36-37 : anonym
(z. Joris, p. 38, Clairlieu, 1959, p. 75) ; p. 40-41 : van Remade Le Loup, ca.
1740 ; p. 45 : Kruisherenklooster, van Remade Le Loup, ca. 1740 (z. Clairlieu,
1959, p. 76) ; p. 60-61 : geinspireerd door Merian circa 1650 (z. Joris, p. 37,
Clairlieu, 1959, p. 74).
P. van den Bosch
In Clairlieu, 1974, S. 86 haben wir erwahnt, dass J. Leclercq einen Brief von
Bernardus von Clairvaux : ,,Ad peregrinantes Jerusalem" in einer Handschrift des
ehemaligen Kreuzherrenklosters in Huy (Liittich, Univ. Bibl. 84 C) entdeckt hatte.
In einem Aufsatz : Sur la tradition manuscrite de deux lettres-traites de Saint
Bernard, in Miscellanea codicologica F. Masai dicata MCMLXXIX, ed. P. Cockshaw,
M. C. Garand und P. Jodogne, Les publications de Scriptorium, 8, Bd. 1., Gent,
1979, S. 265-272, zahlt Leclercq eine Anzahl Handschriften auf, die die Briefer
,,Tractatus de baptismo aliisque quaestionibus" und ,,Tractatus de moribus et officio
episcoporum" enthalten. Unter diesen Handschriften wurde auch wieder die obengenannte
Handschrift aus dem Kreuzherrenkloster in Huy genannt (s. Archief en
Bibliotheekwezen in Belgie, 52 Bd. 1981, Nr. 1-4, S. 362-363, Nr. 2099).
P. van den Bosch
P. Obbema erwahnt in Archief en Bibliotheekwezen in Belgie, 52 Bd. 1981, Nr.
1-4, S. 371, Nr. 2125, eine Dissertation aus Leiden (Niederlande) : Marsilius
of Inghen, ,,Treatises on the properties of terms, A first critical edition of the
Suppositiones, Amplicationes, Restrictiones and Alienationes" with introduction, trans
lation, notes and appendices by Egbert Pieter Bos, Leiden 1980. Der Nominalist
Marsilius von Inghen wurde in den Niederlanden geboren, war erst Magister Artium
in Paris, spater der erste Rektor der Universitat von Heidelberg, 1389-1396,
P. Obbema schrieb, dass die Biicher von Marsilius von Inghen kaum in den Nieder
landen verbreitet waren. Er konnte nur ein Buch nennen : Hs. St. Agatha bei Cuijk,
Kruisheren C 12, stammend aus Frenswegen. In der Universitats-Bibliothek in
Liittich befindet sich eine Handschrift aus dem ehemaligen Kreuzherrenkloster in
Huy : 44 C, F. 34r-10?v : Marsilius von Inghen : ,,Quaestiones super Librum de
generatione" ; s. A. Pattin, Repertorium commentariorum medii aevi in Aristotelem
Latinorum quae in Bibliothecis Belgicis asservantur, Lowen, 1978, S. 94 ; s. auch
Clairlieu, 1981, S. 112-115 ; P. van den Bosch : De bibliotheken van de Kruis-

KRONIEK 161
herenkloosters in de Nedetlanden voor 1330, in Studies over het boekenbezit en
boekengebruik in de Nederlanden voor 1600, Briissel, 1974, S. 582-587, 601.
P. van den Bosch
A. Houbaert zahlt in seinem Aufsatz : De eredienst van de H. Bernardinus van
Siena in Belgie, in Franciscana, 35, 1980, S. 3-15, eine Anzahl Handschriften auf,
die in Belgien aufbewahrt werden und die Predigten und Schriften von diesem
Heiligen enthalten. Zwei dieser Handschriften stammen aus dem Kreuzherrenkloster
in Huy : Liittich, Bibl. publ. Andre Minon, Sect. hist. 6 G 23, F. 25r-29v ; 6 M 27
F. 87v-98v, und eine aus dem Kreuzherrenkloster in Liittich : Liittich, Bibl. publ.
Andre Minon, Sect. Hist. 6 H 8, F. 96r-200. Wir konnen dazufiigen : Luttich,
Bibl. publ. Andre Minon, Sect. Hist. 6 H 6, F. 150v-174v aus dem Kreuzherren
kloster in Huy. Die Kreuzherren in Koln schrieben auch mehrere Schriften von
Bernardinus von Siena ab : Koln, Hist. Archiv, G B 4 : 34, F. 177 ; G B 4:
102, F. Ir-I4v ; G B 4 : 218, F. I62r.
P. van den Bosch
HOHENBUSCH of Conventus Alti-Nemoris was het tweede klooster dat door
de Kruisheren in het Rijnland gesticht werd in 1302 en er vijfhonderd jaar bestaan
heeft, tot het in 1802 door de Franse revolutie werd opgeheven. In de loop der
tijden is het een van de grootste, rijkste en vooral belangrijkste kloosters geweest.
De nog bestaande gebouwen, overgebleven boeken, handschriften en kunstwerken
getuigen van de voornaamheid en kunstzin van de bewoners van dit klooster. De
geschiedenis ervan werd onlangs uitgegeven door Hugo Aretz, Die Kreuzherren
von Hohenbusch, in Schriften des Heimatsvereins der Brkelenzer Lande, 2, Erkelenz,
1982, 96 biz. met 37 illustraties. Het is, zoals de meeste kloostermonografieen het
zullen zijn, een fragmentarische geschiedenis van klooster en bewoners. Al hebben
we dit werkje met belangstelling gelezen en boeit het vaak door vele voor ons
nieuwe gegevens, toch hebben we er enkele ernstige bezwaren tegen. De auteur
heeft dit boek met veel liefde en heemkundige kennis geschreven, maar heeft het
minstens vijftien jaar na het schrijven uitgegeven, zonder nieuw verschenen werken
of weergevonden bronnen te raadplegen. Dat is jammer daar het nogal wat vragen
onbeantwoord laat die hadden kunnen beantwoord worden, al waren het dan maar
kleinigheden zoals bv. het feit dat Johannes en Hubertus Reynders broers waren.
Erger is dat er erg veel onjuistheden instaan. De burcht van Veves waar de stichter
van de kruisheren zou geboren zijn, legt S. midden in Hoei ; Hertzworms werd
in 1647 geboren, terwijl hij in 1655 reeds lector was te Briiggen ; de grote bijeenkomsten
van de Hierosolomitanen hadden in Hohenbusch plaats ; grote invloed van
Thomas van Aquino op de constituties van de kruisheren ; door toenemende rijkdom
verlieten de kruisheren de statuten van de Dominikanen ; de jonge kruisheren
hadden tot aan hun professie, vijf jaar en langer de zwaarste geestelijke en lichamelijke
beproevingen te doorstaan ; Marienfrede en Elen liggen in Holland. Herhaaldelijk
blijkt ook dat men met jaartallen en opgegeven bronnen erg voorzichtig
moet zijn. Op gang van Herders Kirchenlexicon van 1895 maakt S. de kruisbroeders
tot flagellanten. Waar hij de Annales van C. R. Hermans citeert zoekt men vaak
vergeefs op de aangegeven bladzijden, terwijl de interpretatie van de kapittelbesluiten
niet altijd juist is. Zo kan men meer zaken noemen ; vergelijk voor
bovenstaande en andere fouten de biz. 4-10, 12-13, 38-39, 52.
Toch willen we dit werkje niet zo maar opzij leggen, ondanks vele gebreken.
Meestal volgt de auteur in de grote lijnen het werk van R. Haass, Die Kreuz
herren in den Rheinlanden, Bonn, 1932, p. 59-70 waar deze over het klooster van

162 KRONIEK
Hohenbusch schrijft. Maar hij geeft veel meer. Vooreerst weet hij de gebeurtenissen
te plaatsen in hun ruimer historisch verband en tegen de achtergrond van de
plaatselijke geschiedenis, zodat een prettiger lezing en een beter verstaan van de
situatie bevorderd wordt. Tijden van verval van het kloosterleven illustreert hij met
voorbeelden van het verval van de wereldheren in de omringende parochies. Bij
rampjaren krijgen we een en ander te horen over de gevaren van plunderende
troepen deserteurs die roversbenden vormden en heel het platteland onveilig maak-
ten. Op die manier komen ook meerdere figuren van kruisheren en prioren beter
uit de verf en wordt deze kloostergeschiedenis belangrijker voor buitenstaanders.
Toen ook na de dertigjarige oorlog Spaanse legerbenden de angst van de streek
bleven en het er later door de Frans-Nederlandse oorlog van 1672-79 niet beter
op werd, waren de kruisheren van Hohenbusch in staat de stad Erkelenz en de
omringende dorpen te helpen door leningen, en dit te blijven doen tot het einde
van de 18e eeuw. De auteur verliest de draad van zijn verhaal nogal eens door
uitweidingen die niet direct met het klooster Hohenbusch verband houden maar
dan toch de toestand van andere kloosters en van de orde in die 18e eeuw laten
zien. Hij betrekt hier ook Doveren, Erkelenz en Wegberg bij, de relaties en moei-
lijkheden met de abdij Rolduc, en heel bijzonder de kruisheren, met de familie-
relaties, die van Erkelenz afkomstig zijn. Hier weet S. vooral over latere tijden,
de Franse revolutie, de opheffing van het klooster en de verdere lotgevallen van
kloosterlingen, klooster, eigendommen, kuntsschatten en bibliotheek vele bijzonderheden
te geven. Ook genealogisch is dit boekje rijk aan gegevens, die schrijver uit
de allereerste hand heeft, nl. eigen en familie-archieven. Weer eens blijkt hoeveel
waardevolle archivalia en kunstschatten van de kruisheren door de tweede wereldoorlog
en het vandalisme van de Amerikaanse soldaten voor ons verloren gingen.
Kostbaar en interessant zijn de bijlagen van p. 61-90, meestal fotomateriaal over
resten van het oude klooster en van zijn kunstschatten die nu op andere plaatsen
berusten. De familie Muller, die de laatste bezitter van het klooster was, heeft na
de oorlog veel laten herstellen en tot nu toe bewaard. Als de laatste berichten die
ons van Hohenbusch bereikten juist zijn, zou de mooie voorbouw niet meer bewoond
zijn en zijn alleen de bijgebouwen nog in gebruik. Dit zou opnieuw een verval van
de gebouwen tot gevolg hebben.
Alles bij elkaar is dit boekje over een eens zo mooi en invloedrijk kruisheren-
klooster de moeite van het lezen waard. Men zal er veel uit leren over de
culturele, geestelijke en tijdelijke betekenis gedurende 500 jaar en over meerdere
hoogstaande kruisheren die het bevolkten en door hun religieuze, apostolische en
wetenschappelijke werkzaamheden voor de orde en de streek van betekenis waren
en blijven. Moet men echter voor eigen studie hieraan gegevens ontlenen, dan doet
men voorzichtig de aangegeven lectuur en bronnen zelf te raadplegen.
A. Ramaekers
Etwa 2 km westlich der Stadt Erkelenz und 1 km nordlich des ehemaligen
Kreuzherrenklosters Hohenbusch liegt das Dorf Matzerath, das heute etwa 350
Einwohner zahlt. Zum 75 jahrigen Bestehen der Freiwilligen Feuerwehr Matzerath,
1905-1980, wurde ein Heft herausgegeben : Matzerath, Geschichte ernes Dorfes
am Rande der Stadt. Der Verfasser ist Josef Dressen. Auf S. 23 schreibt er:
,,Vielfaltig sind die Beziehungen des Dorfes zum nahegelegenen Kreuzherren-
kloster Hohenbusch". Der Grund fiir diese Beziehungen waren die Besitzungen
des Klosters in Matzerath. Das Kloster besass im Jahre 1802 da 252 Morgen
Ackerland und erhob von weiteren 480 Morgen den Zehnten. Ein Zehntel des
Ernteertrages war an das Kloster abzuliefern. Die alte Zehntscheune des Klosters

KRONIEK 163
ist noch erhalten. Eine Anzahl Familien waren verpflichtet, dem Kloster jahrlich
ein gebratenes Huhn zu schenken (S. 42, 43, 44, 45, 54, 56). Die alten Eigentumsund
Zehntsteine standen noch bis zum Jahre 1930 im Feld. Sie trugen auf der
Vorderseite die Buchstaben ,,C H" fur ,,Conventus Hohenbusch" und auf der
gerundeten Oberseite das Kreuzherrenkreuz. Der Verfasser besitzt noch so einen
Stein. Er schreibt, dass die Kreuzherren angenehme Geldverleiher waren. Wenn die
Matzerather Einwohner kein Geld hatten, liehen sie Geld in Hohenbusch, gegen
zeitgemasse Zinsen. Als Beispiel gibt der Verfasser die Zeit, in der das Dorf und
ihre Einwohner durch franzosische Truppen in schwere Not gebracht wurden
(1679-1706), an.
Verstandlich traten aus dem Dorf auch Einwohner in das Kloster ein. Der
Verfasser nannte hier Johann Pangels (nicht genannt durch Hugo Aretz : Die
Kreuzherren in Hohenbusch). Nach der Auflosung des Klosters zog er sich in sein
Elternhaus zuriick und versah iiber viele Jahre den Gottesdienst in Matzerath, bis
zum seinen Tod am 27. November 1835 (S. 25). Er war geboren zu Matzerath am
4. September 1764, als Sohn der Eheleute Johann Pangels und Anna Catharina
Hermes.
In Matzerath wohnte auch die Familie Loverix. Zwei Angehorige der Familie
traten in Kreuzherrenkloster ein : Antonius Loverix, geboren 1706/1707, Profess
1727, gestorben zu Hohenbusch am 21. Mai 1773, 67 Jahre alt, 46 Jahre Kreuzherr
und 43 Jahre Prior von Hohenbusch, namlich von 1730-1773, und Franz Wilhelm
Loverix. Er wurde im Jahre 1724 geboren, trat im Kreuzherrenkloster Emmerich,
empfing im Emmerich die niedrigen Weihen im Jahre 1746, wurde Prior von
Sankt-Agatha im Jahre 1761 und starb als Prior am 24 October 1793.
Dr. Med. Hans Otto Brans in Stolberg, der von der Familie Loverix abstammt,
war so freundlich die genealogischen Zusammenhange zwischen den beiden Kreuz
herren zu vermitteln. Arnold Loverix war verheiratet mit Maria Barbara Grouwels
aus Mheer bei Maastricht. Dieses Ehepaar hatte sieben Kinder u.a. Antonius
Loverix, den Prior von Hohenbusch, und Servatius Loverix, der mit Petronella
Ohlogschlager verheiratet war. Auch dieses Ehepaar hatte sieben Kinder u.a.
Bartholomaeus Loverix und Franz Wilhelm Loverix, der spater Prior von Sankt-
Agatha war. Arnold Loverix war also ein Onkel van Franz Wilhelm Loverix.
Bartholomaeus Loverix war fiir Sankt-Agatha kein Unbekannter. Dort bewahrt man
noch heute Briefe von diesem Priester.
P. van den Bosch
Im Laufe der Jahrhunderts wurden viele topografische Karten hergestellt. Die
Wiege der Kartographie stand in den Niederlanden. Ober 200 Jahre hinweg
waren die Stadte Amsterdam und Antwerpen die Zentren der europaischen Kartenherstellung.
Hier arbeiteten Jacob von Deventer, Christiaan Sgrothen, Abraham
Ortelius, Frans Hogenberg, Arend Slichtenhort, Johann Blaeu u.a..
Im Jahre 1980 gab Peter H. Meurer ein Buch heraus : Historische Abbildungen
von Erkelenz. Zur Kartographiegeschichte des Kreises Heinsberg (Museumsschriften
des Kreises Heinsberg, 2), 140 S.. Der Verfasser hat in den Kartensammlungen
von obengenannten Kartographen nach Abbildungen von Erkelenz gesucht und
auch eine Anzahl gefunden. Weil das Kreuzherrenkloster Hohenbusch nur wenige
Kilometer von Erkelenz entfernt lag, kann man es auf mehreren Abbildungen
erkennen (S. 18, 20, 43, 48, 93). Als Anhang gibt der Autor Abbildungen von
Stadten und Herrensitzen im Kreiz Heinsberg an, aus dem Codex Welser, u.a.
auf S. 125 eine Abbildung des Klosters Hohenbusch, die z.B. Hugo Aretz auf
dem Vorsatzblatt seines Buches abdrucken liess.
P. van den Bosch

164 KRONIEK
Die Marienkirche in Aachen zahlte im Mittelalter zu den bedeutendsten Kirchen
des Deutschen Reiches. Seit Karl dem Grossen haben Kaiser und Konige der
Marienkirche in Aachen zahlreiche Guter, Einkiinfte und Privilegien geschenkt.
In Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins, 86/87 Bd., 1979-1980, veroffentlichte
Reiner Nolden : Besitzungen und Einkiinfte des Aachener Marienstiftes
von seinen Anfdngen bis zum Ende des Ancien Regime, S. 1-456. Das
Thema ist klar. Der Autor stellt dann auch alle bedeutenden Besitzungen des
Marienstiftes vor. Eine der Besitzungen war das Allodium Hohenbusch, siidwestlich
von Erkelenz, in der Grafschaft Wassenberg, spater im Herzogtum Julich, in der
Diozese Luttich, im Archidiakonat Campine und Dekanat Wassenberg (S. 279). Ein
Ministerial Rudolf und seine Frau Ermentrud schenkten dem Marienstift das Allo
dium Hohenbusch. Konig Konrad III. (und nicht Konrad II., sowie Hugo Arets in
seinem Buch : Die Kreuzherren von Hohenbusch, S. 3 schreibt) bestatigte diese
Schenkung im Jahre 1147. (S. 34 und 279), und Kaiser Friedrich II. nochmals
im Jahre 1226. Erst in der zweiten Bestatigungsurkunde wurde eine Kapelle in
Hohenbusch erwahnt. Circa 1200 war das Besitz des Marienstiftes in Hohenbusch
zwischen 180 und 240 Morgen gross. Im Jahre 1305 gab das Marienstift Hof und
Guter in Hohenbusch dem Kreuzherrenkloster, das im Jahr 1302 dort gegriindet
wurde, in Erbpacht. Weil diese Verpachtung der gesammten Guter in Hohenbusch
nach dem Jahre 1419 nicht mehr in den Quellen erwahnt wurde, ist es nach
Reiner Nolden anzunehmen, dass die Kreuzherren dem Marienstift den weitaus
grossten Teil des ehemaligen Besitzes abgekauft haben, ohne dass sich in den
Quellen davon noch Spuren auffinden. Im Jahre 1426 gab das Marienstift nochmals
etwa 30 Morgen Land in Hohenbusch dem Kreuzherrenkloster in Erbpacht. Auf
Seite 325 teilte Nolden mit, dass das Marienstift auch dem Kreuzherrenkloster
Brandenburg 448 Morgen Lande verpachtet hatte.
P. van den Bosch
KEULEN. In het jaar 1981 verscheen bij Martinus Nijhoff te 's Gravenhage :
Repertorium van verhalende historische bronnen uit de Middeleeuwen. Heiligenlevens,
annalen, kronieken en andere in Nederland geschreven verhalende bron
nen (Bibliografische reeks van het Nederlands Historisch Genootschap, Nr. 2).
Dit Repertorium werd door Mevrouw M. Carasso-Kok samengesteld. Het is een
herziening van De Lijst van Noord-Nederlandse Kronyken uit het jaar 1880 van de
hand van S. Mulier Fz. Die herziening heeft honderd jaar op zich laten wachten,
hoewel de historici J. Romein en H. Bruch waardevolle supplementen op het
werk van Mulier uitgegeven hebben. Mevrouw Carasso heeft dan eindelijk die
herziening van Muller's werk op zich genomen en dit moeilijk werk uitstekend
verricht.
Voor de hagiografische geschriften worden een groot aantal handschriften genoemd,
zo ook enige handschriften uit het vroegere Kruisherenklooster in Keulen.
In de Index staat: Keulen, Heilige Kruisbroeders ; gewoon : Kruisbroeders of Kruis-
heren was beter geweest.
Bij nr. 29 : ,,Passio sancti Frederici episcopi" wordt verwezen naar Keulen,
Hist. Arch. G B, Fol. 86, f. 101v-102r.
Bij nr. 56: ,,Vita cuiusdam sancte virginis nomine Liedwich (Vita prior)"
naar Keulen, Hist. Arch. G B 4, 214, f. 86v-124v. Mevrouw Carasso had hier
enige Kruisherenhandschriften kunnen toevoegen, z. Clairlieu, 1981, p. 99-100.
Bij nr. 75 . ,,Vita sancti Radbodi episcopi et confessoris" naar Keulen, Hist.
Arch, G B Fol., f. 102r-105r.

KRONIEK 163
De samenstelster noemt echter nog meerdere handschriften uit Keulen, waarvan
ze niet vermeldde, dat ze uit het vroegere Kruisherenklooster in Keulen stammen.
Bij nr. 11 : ,,Miracula uit het leven van de H .Barbara", Keulen, Hist. Arch.
G B 8, 3 ; dit handschrift stamt uit het Kruisherenklooster in Keulen en niet,
zoals de samenstelster schrijft, uit het Franciscanenklooster in Keulen. De H. Barbara
was de patrones van de Kruisherenkerk in Keulen. In dit handschrift kan men
bovendien een necrologium uit het Kruisherenklooster te Schwarzenbroich vinden.
In de Keulse Kruisherenhandschriften kan men nog een aantal ,,Vitae" van de
H. Barbara aantreffen : Keulen, Hist. Arch. G B 4, 214, f. 55v-63r (z. M. Coens :
Catalogus codicum hagiographicorum latinorum archivi historici civitatis coloniensis
in Analecta Bollandiana, 61, 1943, S. 187) ; G B 4, 253, f. 77-78 (Coens, p. 139) ;
ook de Kruisheren van Dusseldorf hadden een Vita van de H. Barbara, nu bewaard
in de Universiteitsbibliotheek van Dusseldorf: C 19.
Bij nr. 57 : ,,Vita Lidewiges" ; Keulen Hist. Arch. G B 3, f. 76r-158v ; bij nr. 11
hebben we reeds opgemerkt, dat dit handschrift uit het Keulse Kruisherenklooster
stamt; bij nr. 56 verwezen we naar Clailrieu, 1981, p. 99-100.
Bij nr. 22 : ,,Vita Cunerae virginis et martyris" verwijst de samenstelster naar
Keulen, Hist. Arch. G B 4, 108, f. I43r-l47v. Ook dit handschrift stamt uit het
Keulse Kruisherenklooster (zie J. Vennebusch, Die Handschriften des Archivs, Heft
II: Die Theologische Handschriften, Teil 2, S. 120). Een ,,Vita Cunerae" had ook
het Kruisherenklooster te Hoei (zie Luik, Bibl. pub. Andre Minon, Sect. hist.
6 N 8m f. 234r).
Bij nr. 371 : Thomas van Kempen: ,,Dialogus Noviciorum". Het handschrift
Keulen, Hist. Arch. G. B. 4, 134, f. 104r-177r, stamt uit het Kruisheren
klooster in Keulen (z. Vennebusch, p. 150-152). Op het einde van dit nummer
371 voegt Mevr. Carasso in een noot er aan toe, dat zij geen opgave uit Luik,
Groot-Seminarie over de handschriften 6 L 23 en 6 H 12 ontvangen heeft. Het
eerste handschrift stamt uit het Kruisherenklooster te Hoei en het tweede uit het
Kruisherenklooster te Luik. Mevrouw Carasso had ook kunnen raadplegen : P. van
den Bosch, Thomas van Kempen en de Kruisheren in Archief voor de geschiedenh
van de kathlieke Kerk in Nederland, jg. 13, 1971, p. 277-307, en P. van den Bosch,
De Bibliotheken van de Kruisherenkloosters in de Nederlanden voor 1530 in Studies
over het boekenbezit en boekengebruik in de Nederlanden voor 1600, Brussel 1974,
p. 606-610, 616-618. Voor de verhalende bronnen van de Moderne Devoten had
de samenstelster hier meerdere handschriften, speciaal uit de voormalige Kruis
herenkloosters, kunnen vinden.
Bij nr. 18 en 19 : ,,Vita S. Bonifatii ep. et Passio eius quoque sociorum mar-
tyrum" zou toegevoegd kunnen worden : Keulen Hist. Arch. G B 4, 140, f. 49-93,
ook uit het Kruisherenklooster te Keulen (z. Coens, p. 182).
Bij nr. 60 : ,,Vita sancti Luidgeri" kan wellicht toegevoegd worden : Dusseldorf,
Univ. Bibl. B 139 ; dit handschrift stamt uit het Kruisherenklooster Marienfrede.
Bij een tweede druk zou wellicht overwogen kunnen worden, of het verhaal
over de brand van Harderwijk in het handschrift te Brussel Kon. Bibl. cat. 2534
in het Repertorium opgenomen zou kunnen worden, z. Clairlieu, 1976, p. 110.
Bij die gelegenheid zou men ook het traktaat: ,,Pivilegia Frisonum" in een Hoeis
handschrift kunnen bestuderen, zie Luik, Bibl. pub. Andre Minon, sect. hist. 6 G 1,
f. 238r-239r.
P. van den Bosch
In Clairlieu, 1981, S. 110-111 machten wir den Leser auf einen Aufsatz von
Dr. Guido Hendrix aufmerksam. In diesem Aufsatz schrieb Dr. Hendrix die Werke :

166 KRONIEK
,,Septem Verba" und ,,De doctrina Cordis" nicht dem Zisterzienser Gerard von
Liittich zu, sondern dem Dominikaner Hugo von Saint-Cher. Er fiigte hinzu, dass
es zweifelhaft ist, ob Gerard von Liittich das Werk: ,,De duodecim utilitatibus
tribulationum" abgefasst hat (s. auch Clairlieu, 1978, S. 159). Dr. Joachim Vennebusch
erwahnt in seinem Buch : Die Theologischen Handschriften des Stadtarchips
Koln, Teil 2 : Die Quart-Handschriften der Gymnasialbibliothek, Koln 1980, dass
obengenannte Werk: ,,De duodecim..." dem Autor Gerard von Liittich zugeschrieben
wurde (G.B. 4, 37, F. lr-17v.). Anlasslich dieser Erwahnung veroffentlichte
Dr. Guido Hendrix in Ons Geestelijk Erf, Bd. 56, 1982, S. 109-124, einen
Artikel : Kleine Queste naar de auteur van ,,De duodecim utilitatibus tribulationum.
Der Verfasser mochte auch dieses Werk dem franzosischen Dominikaner Hugo von
Saint-Cher zuschreiben. Ausser der obengenannten Kolner Handschrift, vermuten
wir, dass der Traktat ,,De duodecim..." auch ,,Tractatus de tribulationibus" genannt,
auch im Kolner Stadtarchiv G.B. 8, 110, F.107 F. zu finden ist.
Ober diesen Traktat und seiner Verfasser schreibt Dr. Guido Hendrix in De
herkomst van de Oetmoedeghe ridder in Hadewychs vierde brief in Ons Geestelijk
Erf. Bd. 56, 1982, S. 125-127. Er publiziert erneut in Ons Geestelijk Erf, 1982
iiber seine Forschungen : Onderzoek naar het oeuvre van Gerardus Leodiensis, S.
300-341. Erneut nennt er den franzosischen Dominikaner und Kardinal Hugues de
Saint-Cher als den richtigen Verfasser und schreibt, dass also diese Schriften leider
nicht zu dem niederlandischen Erbgut gehoren. Die Handschriften aus den Kreuz-
herrenklostern bespricht er auf S. 328, 329, 339-341.
P. van den Bosch
Als Band der Maaslandse Monografieen, Nr. 35, kam im Jahre 1982 heraus:
Dr. Ton Meijknecht, Bartholomeus van Maastricht, gest. 1446, Monnik
en conciliarist, 132 S. Der Autor schildert zuerst den Lebenslauf von Bartholomeus
Snavel, der zwischen 1380 und 1385 in Ulestraten, zehn Kilometer nordostlich von
Maastricht geboren wurde. Er hatte einen merkwiirdigen Lebenslauf. Im Jahre 1400
wurde er an der jungen Universitat in Heidelberg immatriculiert, wo er zuerst
den Lizentiat der ,,Artes" bekam, dann die ,,Artes" dozierte und zugleicherzeit
Theologie studierte. In den Jahren 1432-1433 wurde er Doctor der Theologie.
Inzwischen war er in das Zisterzienserkloster im Maulbronn, siidlich von Heidel
berg, eingetreten. Urn das Jahr 1436 trat er in das Benediktinerkloster Saint-
Jacques in Liittich (Belgien) ein. Im Jahre 1438, zwei Jahre spiiter, war er Prior
der Kartause in Roermond (Niederlande), wo er aber nicht bleiben wollte und
bekam Erlaubnis in die Kartause von Koln umzuziehen. Der Grund fur das
Umherschweifen war, dass Bartholomaeus von Maastricht immer auf die Suche
nach einer strengeren Observanz war.
Nach der Lebensgeschichte gibt Dr. Meijknecht einen Oberblick des schriftlichen
Nachlasses von Bartholomaeus von Maastricht. Er konnte 28 Texte ermitteln,
aufbewahrt in 33 Handschriften. Als Kartauser schrieb er u.a. ,,De fraterna correctione
et proclamatione in capitulo". Dieser Traktat wurde in einer Handschrift
der Kolner Kreuzherren aufgenommen, im Stadtarchiv Koln, G.B.4, 100 (Meyknecht,
S. 51 ; Vennebusch, Die Quart-Handschriften der Gymnasialbibliothek,
1980, S. 109). Im Kreuzherrenkloster Sankt-Agatha (Niederlande) fand Meijknecht
ein Gutachten von Bartholomaeus van Maastricht in Sache einer Erbschaftsfrage
(Sint-Agatha, Kruisherenklooster 52, fol. 124v-125v. : ,,Circa materiam michi presentatam
hec dominus dedit que subnotata sunt" (S. 52). Ein Erblasser hatte
dem Kolner Kreuzherren ein Jahrgeld hinterlassen, mit der Bedingung, dass die
Kreuzherren jedes Jahr ein Jahrgedachtnis fiir ihn halten sollten. Wiirde dieses

KRONIEK 167
Jahrgedachtnis nicht stattfinden, wiirde das Jahrgeld auch nicht bezahlt. Die
Kolner Kreuzherren fragen Bartholomaeus von Maastricht und mehrere Theologen
und Rechtsgelehrte, ob sie das Geld unter dieser Bedingung annehmen sollten.
Wir nehmen an, dass Meyknecht den Inhalt des Gutachtens von Bartholomaeus von
Maastricht ungenau wiedergab. Warum er genau hier auf dem Aufsatz van Dr
A. van Asseldonk o.s.c. : Keulse Kruisherenbandschriften te Wenen in Clairlieu
1969, S. 63 verweist, bleibt uns ein Ratsel. Meyknecht konnte nicht ermitteln, dass
m den m Liittich aufbewahrten Handschriften des Lutticher Kreuzherrenklosters ein
Traktat von Bartholomaeus von Maastricht sich befindet: Luttich, Bibl. publ Andre
Minon, Sect. hist. 6 K 4, F. 109r-150v. : ,,Tractatus super puncto regule beati
Benedicti : an liceat sanis eiusdem regula uti carnibus" (De non esu carnium apud
Cistercienses ; s. Albert Gruys, Bibliographies-Colloques-Travaux-Preparatoires, in
Cartustana, Bd. I, S. 46; s. auch Ons Geestelijk Erf, 56 Bd., 1982, S. 372-377
Peter Nissen schrieb hier eine nicht immer gute, aber aufbauende Kritik iiber das
Buch von Meyknecht.
P. van den Bosch
In Annalen des Historischen Vereins fur den Niederrhein, Heft 185 1982 veroffentlichte
Karl Erwin Fuchs zum zweiten Male eine Serie Photos von Grenzsteine
Guterstetne aus Kurkoln (Photos : S. 73-108, von S. 109-140 Bilderlauterungen)!
Aut S. 97 gibt der Herausgeber ein Photo eines Grenzsteines von dem ehemaligen
Kreuzherrenkloster in Koln. Auf S. 125 gibt er die folgende Beschreibung : H
20 cm mit Fuss 61 cm, B. 13 cm, Basaltlava. Fundort: Stommeln, Flur Bruchhaus:
Zustand: unbeschadigt. Das Kreuzbriiderkloster in Koln, gegriindet 1307 (?)
besass in Stommeln den Grossen und den Kleinen Kreuzhof, sowie den Kreuz'
bruderhof in Ingendorf. Ein Stein mit dem gleichen Kreuz wird im Siebengebirgmuseum
Komgswinter aufbewahrt, dieser kennzeichnet den Besitz der Kreuzbruder
von Dusseldorf. Dicht unterhalb der Kopfkante ist ein griechisches Kreuz (auf dem
Photo deutlich ein Kreuzherrenkreuz) in den Giiterstein eingehauen "
HnK TCht GUfrf?ine "^ uns noch aus d« ehemaligen Kreuzherrenklostern
Hohenbusch und Schwarzenbroich bekannt.
P. van den Bosch
Pralat Professor Dr. Klemens Honselmann in Paderborn veroffentlichte in Westfahsche
Zettschrift, 131/132, Band, 1981-1982, einen Aufsatz: Die Herforder
oIHTJ'k' ,/"• unbekannter Bericht

168 KRONIEK
fessor Honselmann gibt den Bericht in seinem Artikel gekiirzt wieder. Am Schluss
schreibt er: ,,Mit dem Bericht uber die Visitatio ist ein Herforder Schriftstiick aus
der Mitte des 10. Jahrhunderts, das wohl von einem Kleriker des Stiftes Herford
geschrieben ist, fiir die westfalische Geschichte wiedergefunden". Ob der Bericht
als Ganzes bisher unbekannt war, ist zu bezweifeln s. M. Coens, Catalogus
codicum hagiographicorum latinorum arcbhi historic/ chitatis Coloniensis, in
Analecta Bolandiana, 61, 1943, S. 173, Nr. 21 und 22.
P. van den Bosch
Der Kreuzherr Wilhelmus Xhenemont (Xhneumont, Xheneumont) wurde in
dem Jahre 1652 zum ersten Mai erwahnt. Das Generalkapitel in diesem Jahre
ernannte ihm zum Lektor im Kolner Kreuzherrenkloster, um da die jungen Kreuzherren
in der Theologie zu unterrichten. Im Jahre 1655 folgte seine zweite
Ernennung. Hinter seinem Namen wurde hinzugefiigt, dass er Lizentiat der Theolo
gie war. Man kann annehmen, dass er damals Konventuale des Kolner Kreuzherrenklosters
war. Im Jahre 1664 wurde er zum Definitor des Ordens gewa'hlt.
In dieser Zeit war er Prior des Kreuzherrenklosters in Beyenburg. Wahrend des
nachsten Generalkapitels wurde er zum Priorprovincialis der rheinischen Ordensprovinz
ernannt. Dann war er Prior des Kreuzherrenklosters in Duisburg. Dieses
Amt hat er nicht lange bekleidet. Er starb im Jahre 1670. (s. Haass, S. 223,
van de Pasch, Definhies, S. 476; Hermans, III, S. 225, 246, 251, 254, 327).
Frau Edith Noh in Saarbriicken teilte uns mit, dass Wilhelmus Xhenemont von
dem Schloss Xhenemont, ostlich von der belgischen Stadt Herve stammte. Sein
Vater, Guillaume de Xhenemont, genannt d'Agofosse, war Burgermeister der Stadt
Herve. Er starb am 26. 6. 1669, ein Jahr friiher als sein Sohn Wilhelmus, der
wahrscheinlich ziemlich jung gestorben ist. Seine Mutter war Oudelette de Wergifosse,
die Tochter von Matthieu de Wergifosse und Marie de Xheudelette. Diese
Frau, auch von adliger Herkunft, ist auch jung gestorben. Der Vater von Wilhelmus
Xhenemont heiratete zum zweiten Mai namlich mit Catharine de Leopard. Aus
dieser zweiten Ehe wurde u.a. ein Sohn geboren, der auch den Namen Wilhelmus
bekam und spater Abt der Zisterzienser Abtei Val-Dieu im Bistum Luttich wurde.
Dieser Abt starb am 14. 10. 1693. Die Familie Xhenemont gehorte zu den
altesten und vomehmsten Familien des Landes Limburg. Ihr Wappen : das Feld
ist azur (blau), mit von rechtsoben nach linksunten einem Schragbalken von Gold ;
auf beiden Seiten des Balkens als Figuren drei Enten.
P. van den Bosch
,Von 1. Dezember 1982 bis 30. Januar 1983 was in der Josef-Haubrich-Kunsthalle
in Koln eine Ausstellung: ,,Die Heiligen Drei Konige, Darstellung und
Verehrung". Die Ausstellung war von Wallraf-Richartz-Museum veranstaltet. Auf
dieser Ausstellung war eine Handschrift aus dem ehemaligen Kreuzherrenkloster
in Koln zu sehen. Diese Handschrift ist allmahlich eine Hilfsquelle fur wissenschaftliche
Forschungen geworden und wird das in Zukunft noch sein. (Katalog,
Nr. 253, S. 273-274). Es ist eine Sammelhandschrift mit Heiligenlegenden und
wird im' Kolner Stadtarchiv aufbewahrt (G.B. fol. 86). Sie wurde schon fruher
von Maurice Coens beschrieben : Catalogus codicum hagiographic orum latinorum
archivi historici chitatis coloniensis, in Anal. Bollandiana, 61, 1943, A. 171-177.
Warum war diese Handschrift auf der Ausstellung ? In ihr wird (Fol. 2l4r-2l4v)
ein Wunder erzahlt. Ein spanischer Gastwirt, der Pilger nach Santiago de Compostella
beherbergte, wurde beschuldigt, einen darunter bestohlen zu haben. Der Galgen
drohte ihm, als ihm auf Fiirbitte der Heiligen Drei Konige der Heilige Geist

KROTJTEK 169
eingab den schlimmsten Schreier unter seinen Anklagern ate den ci&ciiiUclicu l^db^
zu entlarven.
P. van den Bosch
Vom 20. Oktober 1982 bis 7. Februar 1983 wurde im Schniitgen-Museum in
Koln eine Ausstellung: Die Messe Gregors des Grossen veranstaltet. Auf dieser
Ausstellung war eine Tafel, die aus dem ehemaligen Kreuzherrenkloster in Koln
stammt (s. P. van den Bosch : Sie teilten mit Jedermann, Bonn, 1978, S. 39.)-
Der Katalog beschreibt die Tafel, wie folgt: ,,Antwerpener Meister, 1. Viertel
16. Jh. Eichenholz 193,5 - 77 cm; Koln, Wallraff-Richartz-Museum, Inv. Nr.
443. Papst Gregor kniet betend seitlich gewand vor dem Altar, hinter ihm dicht
gedrangtes Gefolge, in dem u.a. der hi. Augustinus und die hi. Odilia (Schriftband:
,,Odilia regis masoneij filia" >- ,,Odilia, Tochter des Konigs Mazomei")
erkennbar sind. Auf dem Altar das aufgeschlagene Messbuch, der Kelch und ein
Kerzenleuchter. Christus als Schmerzenmann erscheint im Sarkophag stehend, neigt
sich dem Papst zu und zeigt mit erhobenen Handen seine Wunden. Die Vision
ist gleichsam in eine Lichtwolke gehullt. Seitlich ein Engel an Altarvorhang. Vorne
zwei Stifter im Gewand der Kreuzherren. Die Tafel ist wohl Teil eines grossen
Antwerpener Altares in der Kolner Kreuzbruderkirche gewesen, von dem noch
weitere Reste erhalten sind" (Katalog, S. 72, Nr. 7).
Die Tafel und die noch weiteren erhaltenen Reste des Altares waren schon fruher
in der Ausstellung : Deutsche und niederlandiscbe Gemalde bis 1530 im Wallraf-
Richartz-Museum, Koln 1969, zu sehen. (s. Katalog, S. 13-15). Sie werden in
diesem Museum aufbewahrt. Sie stellen dar : 1. Die Auferweckung des Lazarus.
2. Christus und die Samariterin. 3. Die Himmelfahrt Christi. 4. Die wunderbare
Brotvermehrung. 5. Christus vor Kaiphas ; darunter : Die Verkiindigung an Maria
und die Heimsuchung. 6. Christus und die Pharisaer. 7. Die Ausgiessung des
Heiligen Geistes ; darunter der Kindermord zu Bethlehem und der zwolfjarige
Jesus im Tempel. 8. Die Heilige Sippe. 9. Die Messe des heiligen Gregor.
Im Germanischen Nationalmuseum in Nurnberg wurden noch drei weitere
Tafeln aus derselben Serie aufbewahrt; sie sind leider im Kriege 1939-1945
verbrannt. Sie stellten dar: 10. Die Versuchung Christi in der Wiiste. 11. Die
klugen und die tdrichten Jungfrauen. 12. Christus und Maria fiirbittend vor
Gottvater.
Der Konservator des Nationalmuseums in Nurnberg konnte uns vor einigen
Jahren die Abbildungen der drei verbrannten Tafeln zuschicken. Die Tafeln sind
alle fast gleich gross : 194-117 cm.
Es ist sicher, dass die Tafeln aus der ehemaligen Kreuzherrenkirche in Koln
stammen. Bevor sie in das Kolner Wallraf-Richarts-Museum und in das Niirnberger
Nationalmuseum gelangten, waren sie im Besitz von Kolner Sammlern. Auf der
Tafel : ,,Die Messe des heiligen Gregor" wurden zwei Kreuzherren und die H.
Odilia, die Patronin der Kreuzherren, dargestellt. Anton Engelbert Dhames schrieb
in seinem Buch: Historische Beschreibung der beruhmten Hohen Erz-Domkirche
zu Coin am Rhein (Coin 1821), S. 270-271, anlasslich des Agilolfaltares aus
S. Maria ad Gradus, im Kolner Dom : ,Ein gleicher schoner Altar im namlichen
Kunstgeschmack befand sich auch hier in der abgerissenen Kreuzbruderkirche, der
aber zerstiickelt worden ist".
Im Laufe des 19. Jahrhunderts hat man versucht, die Tafeln zu datieren. Man
war im Allgemeinen der Meinung, dass sie in der ersten Halfte des 16. Jahr
hunderts angefertigt wurden. Wer war aber der Maler ? Mann benannte z.B. Joos
van Cleve, der Meister von Linnich. Dieser Maler, eigentlich Joos van der Beke,

170 KRQNTEJ£
wurde ra i4gp in Kleve geboren und verstarb im Jahre 1540 in Antwerpen. Er
wird mit dem ,,Meister vom Tode Maria" identifiziert. Man vermutete, dass die
Tafeln als Fliigel mit einem geschnitzten Mittelteil verbunden waren. Der Mittelteil
stellte moglich die Kreuzigung Christi dar. Deshalb betrachtete man auch die
Tafeln als Reste eines typischen Antwerpener Exportaltares, und schrieb sie zum
,,Meister der Antwerpener Anbetung" zu (s. Katalog: Anonieme vlaamse primitieven,
Brugge 1969, S. 160-161). Doch hat man keine Sicherheit und halt man
es jetzt fiir richtig, die Kolner Tafeln aus der Kreuzherrenkirche einem der vielen
anonymen Antwerpener Meister aus dem Anfang des 16. Jahrhunderts zuzuschreiben.
Auch wagt man nicht eine Rekonstruktion des Altares, weil vielleicht Tafeln
fehlen und allerlei Kombinationen moglich sind.
Die Ausstellung im Schniitgen-Museum machte uns nicht nur wieder auf die
Tafel der Kolner Kreuzherren aufmerksam, sondern auch praesentierte sie uns
einige Aspekte der spatmittelalterlichen Passionsfrommigkeit. Deshalb wollen wir
an Hand des Katalogs dieser Ausstellung etwas iiber das Leben des heiligen Gregor
und iiber die Messe Gregors erzahlen. Das Leben des heiligen Gregor und bestimmt
noch mehr seine Biicher waren fiir die Kreuzherren des Mittelalters Inspirationsquelle
ihres Klosterlebens. Ausserdem, auf der Tafel : ,,Die Messe Gregors des
Grossen" erscheint Christus im Sarkophag stehend. Eine gleiche Darstellung gewahren
wir auf dem Siegel des ehemaligen Kreuzherrenkloster in Koln : Christus
erscheint im Sarkophag stehend, hier aber eine Siegesfahne zeigend.
Der heilige Gregor wurde um das Jahr 540 in der Stadt Rom als Angehoriger
des Gens Anicia geboren und stammte damit aus einer Familie des alten senatorischen
Adels. Im Jahre 572 oder 573 wurde er Stadtprafekt. Gregor liebte seine
Funktion nicht. Er bewunderte viel mehr den heiligen Benedikt, der mit seinen
Monchen seit dem Jahre 529 in Montecassino lebte. Dessen Leben wurde er
spater im 2. Buch seiner ,,Dialoge" schilderen. Nach dem Tod seiner Eltern, um
das Jahr 575, wurde er selbst Monch und verwandelte den elterlichen Palast am
Clivius Scauri, einem Abhang des Hiigels Caelius, in ein Benediktinerkloster, das
dem heiligen Apostel Andreas geweiht wurde. Papst Pelagius II., 579-590, sandte
ihm im Jahre 579 als standiger Vortreter des Papstes zum ostromischen Kaiserhof
nach Konstantinopel. Spater wurde er Berater des Papstes in Rom und nach dessen
Tod, im Jahre 590, wurde er einmiitig trotz seiner Widerstrebens zum Bischof von
Rom und Papst gewahlt.
Als Papst lenkte Gregor kraftvoll und zielbewusst die Kirche. Er reformierte die
Armenpflege und ordnete die Bewirtschaftung des kirchlichen Grundbesitzes an,
dessen Ertrage er als Monch zur Linderung menschlicher Not einzusetzen bemiiht
war. Im Jahre 593 konnte er mit den Langobarden einen Frieden schliesssen. Er
leitete die Christianisierung Englands in die Wege (non angli sed angeli). Er
erneuerte die Liturgie und gait als Begriinder der Kirchenmusik (Gregorianischer
Gesang). Papst Gregor I. starb am 12. Marz des Jahres 604.
Ohne Zweifel war Papst Gregor I. eine bedeutende historische Personlichkeit
am Ubergang von der spatantiken zum friihen Mittelalter und ein entscheidender
Wegbereiter fiir die spatere Rolle des Papststums im Abendland.
Seine Schriften haben vor allem seinen Ruf gefordert und durch seine Schriften
hatte dieser Papst die Gedanken der Menschen im Mittelalter und in den Jahrhunderten
danach bis heute beeinflusst. Von den vier Kirchenvatern ist er der
Einzige, der in der Ostkirche verehrt wird.
Sein erstes Buch tragt den Titel : ,,Moralia in Job" (Moralium libri sive
expositio in librum Job). Es ist ein Kommentar von dem Buch Hiob und ist in
35 Biieher verteilt, wurde zwischen den Jahren 580 und 590 geschrieben und

KRONIEK 171
enthalt eine historische, allegorische und moralische Erklarung des Buches Hiob.
Aus Vortragen fiir Monche in Konstantinopel entstanden, gehort es zu den meistiiberlieferten
Werken des ganzen Mittelalters. In Klosterbibliotheken von einiger
Bedeutung war dieses Werk vorhanden, u.a. im Kreuzherrenkloster in Huy:
Luttich, Univ. Bibl. 120 C: Teil I, 121 C: Teil II ; Luttich: Bibl. publ. A.
Minon, sect. hist. 6 N 8, Fol. 72r-l43v (Ausziige) ; im Kreuzherrenkloster in
Luttich: Luttich, Univ. Bibl. 2 C Fol. 2r-82r (Auszuge), 123 C I-X, 122 C
XI-XXII, 152 C XXIII-XXXV; Luttich, Bibl. publ. A. Minon, Sect. hist.
6 M 9, Fol. 202r-257v (Auszuge) ; im Kreuzherrenkloster in Hohenbusch : Koln,
Erzbisch. Bibl. 51 ; Brussel, Konigl. Bibl. HS IV 589, Buch XI-XXII (s. Vijj
jaar aanwinsten 1969-1973, Brussel 1975, S. 74-75 ; vermutlich erganzen die Handschriften
in Koln und Brussel sich gegenseitig) ; im Kreuzherrenkloster in Koln :
Koln Stadtarchiv : G B 4, 37 Fol. 84v, S6y ; G B 4, 128 Fol. 73v, 89v, 127v,
G B 4, 249 Fol. 13v (Auszuge).
Sein zweites Werk ist die ,,Regula pastoralis". Dieses Werk enthalt Anordnungen
iiber die pflichtgemasse Ausiibung des Hirtenamtes. Es befand sich in den
Bibliotheken der Kreuzherrenkloster Huy, Schwarzenbroich und Marienfrede, resp.
aufbewahrt in Luttich, Univ. Bibl. 147 C, Fol. 29r-76r, Darmstadt, Hessische
Landes- und Hochschulbibl. Nr. 533 ; Dusseldorf, Univ. Bibl. B 207.
Sein drittes Werk enthalt seine ,,Homilien" oder Bibelauslegungen in Form von
Predigten. Hierin erklart Papst Gregor das schwierigste Buch des Alten Testaments,
namlich die Visionen des Propheten Ezechiel. Sie waren Predigten fur die Glaubigen.
Die ,,Homilien" befanden sich in den Bibliotheken der Kreuzherrenkloster Huy :
Luttich, Univ. Bibl. 386 C, Fol. lr-196v ; Luttich : Luttich, Univ. Bibl. 106 C,
Fol. 2r-268v, Bibl. publ. A. Minon, sect. hist. 6 M 9 Fol. 32r-49r; Namur :
Brussel, Kon. Bibl. 1259-1485 Fol. 2r-171r; Marienfrede: Dusseldorf Univ. Bibl.
B 82 : Koln : Koln Stadtarch. G B 4, 128 Fol. 73r, 129r; G B 74 Fol. 129v;
G B 169, Fol. lv (Auszuge).
Sein viertes Werk sind die vier Biicher der ,,Dialogi" : Zwiegesprache zwischen
Papst Gregor und seinen Freund, dem Diakon Petrus. Sie enthalten Heiligengeschichten
und Wunderberichte. Das Werk befand sich in den Bibliotheken der
Kreuzherrenklosters -Hohenbusch : Koln, Erz. Bibl. 19 ; Marienfrede: Dusseldorf
Uniy. Bibl. C 12 ; und Tournay : Brussel, Kon. Bibl. 1293.
Da seine Werke so beliebt waren, wurde Papst Gregor in der Kunst des Mittel
alters sehr oft als Autor und Schreiber dargestellt.
Eine geradezu spektakulare Entwicklung hatte das Bildthema der Gregormesse
genommen, bes. zwischen 1400 und 1600. Vor 1400 und nach 1600 haben die
Kunstler selten das Thema dargestellt. Das Thema trat nur in Gemalden, Skulp-
turen und Graphiken Deutschlands, Frankreichs und der Niederlande auf. Es
beruht auf einer Legende: Bei einer Messe, die Papst Gregor personlich feierte,
wurde einer der Anwesenden von Glaubenszweifeln befallen. Speziell bezweifelte
er die tatsachliche, leibliche Gegenwart von Leib und Blut Christi im Brot und
im Wein nach der Wandlung. Christus erschien als Schmerzensmann und aus
seinen fiinf Wunden floss das Blut in den Kelch auf dem Altar. Als Ort fur
diese Erscheinung werden verschiedene Kirchen im Rom genannt, u.a. S. Croce in
Gerusalemme, und S. Gregorio in Monte Celio. Mann weiss nicht, wie die Legende
entstanden ist. Gregor der Grosse war im Mittelalter eine Symbolgestalt der
Gegenwart Gottes im Messopfer, weil er sich in seinen Schriften auf das Wesen
der Messe und den Sinn der Liturgie bezog, z.B., ,,Dialogen", IV, 58 ; Uwe
Westfehling, der den Katalog der Ausstellung bearbeitet hat, gibt an wie die

172 KRONIEK
Legende entstanden ist. Im S. Croce in Gerusalemme in Rom stand eine Christusdarstellung
als Schmerzensmann. Dieses Christusbild im Mittelpunkt der Pilgerverehrung,
weil es als festgelegt gait, dass an dieses Bild ein vielfach bestatigtes
Ablassversprechen gekniipft sei, dessen Ursprung auf Papst Gregor den Grossen
personlich zuruckgefiihrt wurde. Die Pilger nahmen Nachbildungen dieses Bildes
mit nach Hause. Man glaubte auch, dass Papst Gregor dieses Bild, nach dem
Muster einer Vision, anfertigen liess. Dass die Legende und ihre Darstellung doch
so iiber Europa verbreitet wurde, entklart U. Westfehling aus zwei Griinde:
1. die Bestatigung der Transsubstantiation. Die Gregormesse war eine Antwort
auf einen um sich greifenden Glaubenszweifel und auf eine theologische Opposition
zur romischen Lehre innerhalb des abenlandischen Ohristentums ; 2. Die Propa-
gierung des Ablassversprechens. Wenn man kniend vor dem Bild des Schmerzens-
mannes betete, bekam man einen Ablass von 14.000 Jahren, einen Ablass, den man
auf Papst Gregor zuruckfiihrte. Man konnte auch die Seelen aus dem Fegefeuer
befreien. Man konnte diesen Ablass nicht nur vor dem beriihmten Gnadenbild in
Rom, sondern auch durch seine Vergegenwartigung im Bild der Gregormesse
gewinnen.
Die Szene der Gregormesse wurde von den Malern so aufgebaut, dass ihre
Bedeutung durch die Anwesenheit von bestimmten Heiligen erhoht wurde. Im
Vordergrund der Tafel des ehemaligen Kreuzherrenklosters in Koln stehen die
H. Augustinus und die heilige Odilia und hinter ihnen der heilige Hieronymus
und der heilige Ambrosius, Zeitgenossen Gregors. Die zwei Kreuzherren knieen
und wollen den Ablass gewinnen. Welche Personen mit dem Kreuzherrenhabit
dargestellt wurden, ist nicht klar. Die Anbetung des Schmerzensmannes war nicht
nur im Kolner Kreuzherrenkloster, sondern in mehreren Kreuzherrenklostern. Wir
wollen das noch andeuten. Der Antwerpener Kiinstler hat nicht die Leidenssymbole
und Leidenswerkzeuge, so wie bei vielen Gemalden der Gregormesse, dazu
gemalt. Wir glauben, dass auf der Tafel der Kolner Kreuzherren Christus nicht
als Schmerzensmann erscheint, sondern als der Auferstandene in einer schimmemden
Aureole. Die anderen aufbewahrten Tafeln stellen keine Szenen aus der
Leidensgeschichte Christi dar, sondern Szenen aus dem Leben Christi, vor und
nach seinem Kreuztod. Das Siegel des Kolner Kreuzherrenklosters stelt auch den
auferstandenen Christus dar. Papst Gregor ist der einzige, der den auferstandenen
Christus anschaut, die anderen Personen blicken nach unten oder nach oben auf
das Kreuz in der Mitte des Altares. Ihre Aufmerksamkeit wenden sie nicht der
Vision zu. Der Diakon halt mit der rechten Hand das Messgewand des Papstes
und in der linken Hand eine lange Kerze. Der Altar der Kolner Kreuzherren war,
angesichts der vielen Tafeln gross und sollte der Hochaltar der kleinen St. Barbara-
kirche gewesen sein. Die Vermogenslage des Klosters war im 16. Jahrhundert sehr
gut, so dass die Kolner Kreuzherren imstande waren so einen Altar zu bestellen und
zu kaufen. Sie hatten bestimmt einen Guten Maler gesucht und fanden den in
Antwerpen. In der Stadt Koln waren im 16. Jahrhundert die Maler nicht mehr von
so grosser Bedeutung.
Das Thema Gregormesse finden wir auch in Handschriften des 15. Jahrhunderts
und in Biichern des 16. Jahrhunderts dargestellt. Hier erscheint noch klarer, dass
dieses Thema in direktem Bezug zur Kreuzigung Christi gesehen wurde und vor
allem aus den Gebeten, die abgeschrieben oder gedruckt wurden. In der Ausstellung
in Koln waren nur zwei Stundenbiicher zu sehen. Die Organisatoren hatten mehr
die Gebetbiicher des Mittelalters beachten miissen. Unserer Meinung nach finden
wir das Thema der Gregormesse in sehr alten Gebeten. Man hatte z.B. auch
Kreuzherrenhandschriften und Kreuzherrenstundenbiicher dazu ausstellen konnen u.a.

KRONIEK 175
ein geschriebenes Stundenbuch, aufbewahrt im Kreuzherrenkloster Uden (Niederlande),
aus dem Jahre 1512, ein geschriebenes Gebetbuch aus dem 14. Jahrhundert,
das Kreuzherren in Diisseldorf, Huy und Koln gebraucht haben: Luttich, BibL
publ. A. Minon, sect. hist. 6 L 10 ; eine Handschrift aus dem Kreuzherrenkloster
in Koln : Koln Stadtarch. G B 4, 158. Wir verweisen hier auf einen sehr wichtigen
Artikel von Dr. A. van Asseldonk o.s.c. : Middeleeuwse Gebeden in Udens
I6de eeuwse Brevier in Clairlieu, Jg. 12, 1954, S. 17-38 ; als Illustration: die
Gregormesse aus dem Stundenbuch, das jetzt in Uden aufbewahrt wird. Als
Erganzung hierzu: A. van de Pasch : Godsvrucht in de handschriften der Kruis
heren : Gebeden van Sint Gregorius in Clairlieu, Jg. 36, 1978, S. 141-143 (s. auch
Das Christliche Gebetbuch im Mittelalter. Andachts- und Stundenbiicher in Hand
schrift und Fruhdruck, Ausstellung der Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz,
29. Mai-l4 August 1980, Berlin, Katalog bearbeitet von dr. G. Achten).
Die sehr alten Gebete erklaren ganz deutlich, warum die Gemalde der Gregor
messe so geliebt waren und wie die Betenden eingeladen wurden, mit Christus
mitzuleiden.
Im Mittelpunkt der ,,Gregormesse" stand immer der Schmerzensmann oder der
Auferstandene. So ist es erklarbar, dass man, vor allem in der Skulptur, anfing,
Christus allein darzustellen. Aus der Geschichte der Kreuzherrenkloster kennen
wir u.a. der Schmerzensmann von Kerniel und Marienfrede und der Auferstandenen
von Ehrenstein.
P. van den Bosch
KOLEN. Het klooster Marienlof te Kolen bij Kerniel blijft de aandacht trekken
van kunstkenners en yakantiegangers. J. S. schreef er een stukje over in De Nieuwe
Gids van 24-25 juli 1982, Marienlof: klooster van Kolen. Jammer dat schrijver
van dit stukje zich zo ernstig vergiste in wat hij schreef over het beroemde Odiliaschrijn;
dat het nl. tijdens de Franse revolutie in Duitsland zou zijn verloren
gegaan en de Odiliarelieken toen geplaatst werden in een kist die in het bezit was
van kruisheer Hayweghen uit Borgloon. Het beroemde reliekschrijn te Kolen is
juist dat van 1292, dat door Hayweghen vanuit Hoei naar Kerniel werd gebracht
en afgestaan aan de kerk van Kerniel. Interessant te vermelden is uit dit artikeltje,
dat er nu te Kolen nog twaalf zusters yerblijven en dat er jaarlijks 37.000 dagjestoeristen
komen om de vele kunstschatten die het klooster uit de kruisherentijd en
die van de Cistercienzerinnen bezit, te bewonderen. De zusters voorzien in him
levensonderhoud door het doen van kerkwas, stencilwerk, boekbinden en het uitbaten
van de boerderij met 15 melkkoeien. Moge dit door zijn gebouwen en vele
kunstschatten beroemde klooster deze crisistijden overleven en weer uitgroeien tot
de grote bloeiende communiteit van dertig jaar geleden.
A. Ramaekers
LUIK. Over de scriptor Johannes Noe, geboortig van Doornik, oud-student van
Leuven en kruisheer te Luik schreven we in De Kruisheren en de Leuvense Universiteit
in Clairlieu, XL, 1982, p. 45-50, en haalden de handschriften aan die hij te Luik
en te Doornik schreef. Hieronder waren meerdere werken van zijn stadsgenoot
Johannes Tinctor, o.a. zijn Sermo contra sectam Vaudensium.
In 1979 verscheen een artikel van E. van Balberghe en J. F. Gilmont, Les
Theologiens et 'la vauderie* au XV e siecle. A propos des ceuvres de Jean Tinetor
a la bibliotheque de I'abbaye de Pare in Miscellanea codicologica F. Masai dicata
1979, in Les Publications de Scriptorium, vol. 8, deel 2, Gent, 1979, p. 393-411.
Het gaat over de hekserij, waarvoor o.a. te Atrecht in 1460 twintig mensen op

174 KRONIEK
de brandstapel werden gebracht. Natuurlijk kwamen ze door folteringen tot bekentenissen.
De reactie kwam pas, toen ook mensen van hogere klas en stand
werden beschuldigd en vervolgd (p. 393). Johannes Tinctor, na een roemrijke
universitaire loopbaan te Keulen in 1456 te Doornik kanunnik geworden, schreef
zijn Sermo contra sectem Vaudensium in 1460 en wel naar aanleiding van genoemd
proces, toen ook enkele inwoners van Doornik werden beschuldigd. Johannes
Tinctor blijkt een hevig heksenjager geweest te zijn. In zijn tractaat noemt hij
hekserij een zwaardere zonde dan afgodendienst, ketterij of islamisme. De gevolgen
van hekserij schildert hij erg donker af en hij vraagt aan kerkelijke en burgerlijke
overheden ze met de grootste strengheid te bestrijden. Hij schrijft over de macht
van de dui'vel en de zonderlinge daden die de heksen in zijn naam stellen zoals het
overbrengen van lichamen ; over de grens van de macht der engelen; over het
onderscheiden van de echte feiten van bedrog of illusie.
Dit tractaat werd, ook in Franse vertaling, vaak gecopieerd. Een exemplaar
bevond zich, samen met andere werken tegen de Waldenzen, op de bibliotheek van
de abdij Park, nu in de Kon. Bibliotheek te Brussel 11449-51 (p. 396-397) ; een
ander, eveneens samen met andere geschriften van gelijke aard in Sint Maartensdal
te Leuven ; tussen andere hss. wordt er ook een genoemd van het kruisherenklooster
te Doornik (p. 400), Kon. Bibl. II 5496, dat van fol. 165 r. tot 197 v. genoemd
tractaat bevat, naast andere werken van Joh. Tinctor. Het zou kort na zijn dood,
dus na 1469, geschreven zijn. In de Bibliotheca manuscripta Fratrum Ordinis S.
Cruets, Sint-Agatha, 1951, waar een reeks andere hss yan de Kon. Bibl. genoemd
worden en de inhoud aangegeven, komt dit hs niet voor, evenmin als het verder
genoemde. Mevrouw E. Cockx-Indestege, bibliothecaresse bij de afdeling kostbare
werken der Kon. Bibl. was zo vriendelijk ons de volgende beschrijving en de
inhoud van dit hs. te bezorgen, waarvoor we haar van harte danken.
,,Hs. II 5496 Koninklijke Bibliotheek Brussel is een bundeling van 22 traktaatjes
in het Latijn en twee in het Frans, in hoofdzaak van Johannes Tinctor. Het hs.
(205 X 140 mm) telt 258 bladen en wordt ca. 1480-1490 gedateerd, wat door
de aanwezige watermerken wordt bevestigd. De verschillende teksten zijn door een
en dezelfde hand afgeschreven, behalve stuk 9 (zie verder). Een naam van kopiist
wordt nergens aangetroffen. Latere aantekeningen dateren uit de zestiende eeuw. De
oorspronkelijke band, kalfsleer over houten berderen, is grotendeels vernieuwd ; enkel
het achterplat vertoont nog de oorspronkelijke versiering in blinddruk : een omraming
omsluit een ruitenveld waarin zeven verschillende losse stempels ; een hiervan is
het breedarmig kruis Op f. 253v° staat in een vijftiende-eeuwse hand volgend
eigendomsmerk : 'Iste liber est fratrum sancte crum conuentus tornacear/j. Aange-
zien op 253r° het laatste traktaat eindigt, heeft dit eigendomsmerk betrekking op
het geheel.
Op f. lr° staat een inhoudsopgave in een zestiende-eeuwse hand. In de lijst die
hieronder volgt zijn de titels uit het hs. zelf genomen ; bij ontstentenis hiervan
is de titel uit de inhoudsopgave overgenomen en is hij tussen haakjes geplaatst.
Het explicit van elk traktaat is slechts overgenomen wanneer dit de auteursnaam,
de titel of enig ander belangrijk element inhoudt. De afkortingen zijn opgelost
en cursief gezet.
1 Collatio facta per venerabilew doctorew magistrum Johannes tinctorem in
studio colonieor/ ad vesperiand#w quendam doctorem (f. 2r°-9v°)
2 Collatio facta in scolis arciuw colonie, pro quodam bachalariawdo in artibus
per M. Jo. tinctorem (f. 10r°-24v°)
3 (Reversio eiusdem super quaesito an sit illicitu/» exigef* aliquod ab aliqua
ingrediente vel iwgressuro mowasterium) Explicit : Jo. tinctom (f. 25r/O-30r°)

KRONIEK 175
4 Sermo de natiuitate Jo. tinctoris (f. 30rM0r°)
5 Quesitu»2 est An peccet mortaliter preueniens diew sancte resurrectionis in
perceptione sancte co/rcmunionis Explicit: Jo. tinctoris (f. 4lA44v°)
6 Collatio f^c/a per M. Jo. tinctorem sepe decanum in scolis theologoruwz Colonie
de venerabili sacramewto altaris (f. 45rt)-54v°)t
7 Vtrum sacramentum eukaristie ceteris excellence omnibus s^rnimentibus equaliter
prosit (f. 54V°-69r

176 KRONIEK
hs. C de preek van Joh. Tinctor is (Kon. Bibl. LP A 2243-53) : Tractatus eggregii
doctoris magistri Jo Tinctoris contra errantia Waldensium. Het werd geschreven
per fratrem Johannem Noee tornaci tune commorantem anno scilicet domini millesimo
cccc° lx° mensis septembris die decimanona. Johannes Noe beeindigde zijn
tractaat dus op 19 September 1460 te Doornik.
De bewering dat 'Jean Noe n'a pu etre indentifie*' is op zijn minst vreemd.
Reeds prof. Stiennon van Luik in 1951 en J. P. Depaire in 1970 in zijn thesis
over de hss. van de kruisheren van Hoei, Luik en Namen hadden Jean Noe
gei'dentificeerd als kruisheer van Luik en geboortig van Doornik waar hij in 1460
tijdelijk verbleef. Zelf konden we hem in ons artikel over Leuven als oudstudent
van de universiteit identificeren. Door dit hs. wordt duidelijk dat Joh. Noe dit
tractaat te Doornik tweemaal overschreef; beide eindigde hij op 19 September 1460,
maar bij het eerste noteerde hij : 'scriptus vero per fratrem Joh. Noee tornaci
tune commorantem anno m°cccc° lx° mensis septembris die decima nona. Bij het
tweede schreef hij er bij : 'Orate legentes pro eo quia multis indiget'. Wellicht
schreef hij het eerste exemplaar voor het Doornikse klooster, terwijl hij het tweede
zeker meenam voor de kloosterbibliotheek van Luik toen hij daarheen terugkeerde.
Een andere mogelijkheid is dat hij het eerste in opdracht schreef. Het kwam
immers terecht in genoemde verzamelband, die toebehoorde - zoals op de voorzijde
van de eerste biz. van de incunabelen staat - aan het carmelietenklooster van
Aken ; de carmelieten 'hadden daar een Latijnse school en bezaten een opmerkenswaardige
bibliotheek' (Vgl. De vijjhonderdste verjaring van de boekdrukkunst in
de Nederlanden. Tentoonstellingscatalogus, Brussel, Kon. Bibl., 1973, p. 536).
Later kwam het in bezit van het goed Hausen, ten noorden van Aken, dat toe
behoorde aan de deken van het Mariastift van Aken. Onder keizer Napoleon I
kwam het gesecularizeerde kerkbezit terecht bij Mathias Boulange, die daarin de
verzamelband met incunabelen en hss. ontdekte, naast andere oude boeken. In de
tweede helft van de XIXe eeuw ging het naar een neef Alexandre Chariot. In
mei 1970 bood de antiquair Menno Herzberger het aan de Kon. Bibl. aan ,die het
kocht en in de afdeling 'kostbare werken' plaatste (ibidem, p. 536-537).
Op de kruisherenbibliotheek te Doornik bevond zich later een ander exemplaar,
nl. dat uit bovengenoemd Doorniks hs. van 1480-1490. De mogelijkheid bestaat
dat toen pas de Doornikse kruisheren het tractaatje van Jean Noe aan de carme
lieten van Aken overdeden, en dan wellicht langs het Akense kruisherenklooster om.
Hs. C uit de verzamelband met incunabelen en hss. wordt beschreven in Manuscrits
datees conservees en Belgique, III, Kon. Bibl., 1978, p. 96-97. Ook daar wordt
Jean Noe geidentificeerd met een andere kruisheer van Luik, Johannes Natalis.
Gezien het verschil van schrift tussen Johannes Natalis en de Jean Noe die te
Doornik het tractaatje van Joh. Tinctor overschreef, wordt geconcludeerd dat de
schrijver van ms C een andere Jean Noe is dan de kruisheer Jean Noe van Luik.
M.i. stelt zich hier een andere vraag, nl. of het verschil aanwezig is tussen
het geschrift van Joh. Natalis en Jean Noe, of ook tussen de beide hss. van het
sermo van Joh. Tinctor die beide uitdrukkelijk Jean Noe als scriptor vermelden.
Bij vergelijking van een hs. van Luik van Jean Noe met hs. C, komt men tot de
conclusie dat beide van dezelfde hand zijn. Moeten we concluderen dat Jean Noe
en Joh. Natalis twee verschillende scriptores zijn, zoals A. van Asseldonk en
A. van de Pasch reeds eerder beweerden ? Het zou al te toevallig zijn dat kruisheer
Jean Noe van Luik die te Doornik het Sermo van Joh. Tinctor overschreef voor de
bibliotheek van Luik en de Jean Noe, die dat zelfde sermo precies op dezelfde datum
met dezelfde colofon beeindigt in hs. C, niet een en dezelfde persoon zou zijn.

KRONIEK 177
Door het artikel van van Balberghe en Gilmont wordt de lijst van bekende
kruisherenhandschriften weer wat uitgebreider en maken we nader kennis met
Joh. Tinctor en zijn heksentractaat. Misschien zijn er meer kruisherenkloosters die
dit hs. in hun bibliotheken bewaarden, omdat het een veel overgeschreven werk
was. Toch lijkt de afkomst van Joh. Tinctor en Jean Noe, beiden van Doornik,
hier een rol gespeeld te hebben, evenals de begrenzing van tijd en streek waarin
de bestrijding van deze hekserij plaats had : de tweede helft van de XVe eeuw
in de streek van Artois, Doornik, Vlaanderen en Brabant, waar de vraag naar
dergelijke 'litterature antivaudoise blijkbaar groot was.
A. Ramaekers
MAASEIK. Drs. R. Janssen, Vijfhonderd ]aar Kruisheren te Maaseik... een
profieltekening, met medewerking van drs W. Sangers o.s.c, in de reeks Cultuurdragers
van bet Maasland, nr. 4, Maasseik, 1982, 116 biz., 18 foto's. Het lijvige
jubileumboek van 1955 ten spijt (336 biz.) durft Roger Janssen het aan een nieuw
boek over de Maaseiker kruisheren te schrijven, al prijst hijzelf het boek van 1955
aan als wetenschappelijk en degelijk. Volledigheid zal bij hem ontbreken, schrijft
hij in zijn inleiding. Wei wil hij de vijfhonderd jaar uitstraling op godsdienstig
en cultured gebied van de kruisheren te Maaseik beklemtonen, andere accenten
leggen en zich beperken tot vier 'capita selecta'.
Aan de inleiding over ontstaan en bestaan van de kruisherenorde van begin
dertiende eeuw tot 1476 gaan we stilzwijgend voorbij, daar ze enkel als inleiding
bedoeld is en in zo'n kort bestek niet voldoende nuanceringen toelaat. In het
gedeelte over de stichting van het klooster te Maaseik en de eerste kloosterbewoners
kan S. nogal een en ander aanvullen en enkele conclusies trekken. Zijn weergave
van L. Heere over de 'eerste prior' is echter niet helemaal juist (p. 17) evenmin
als de gegevens over Willem van Momale, heer van Hermalle, die in 1506 en 1508
definitor was (p. 18). Werkelijk boeiend zijn het tweede en vierde hoofdstuk.
Het derde van drs. W. Sangers over het onderwijs van de kruisheren tijdens het
Ancien Regime kan men vollediger en beter in het boek yan 1955 terugvinden,
ondanks een enkel nieuw gegeven.
In het tweede hoofdstuk gaat R. Janssen speuren naar bronnen : het oud archief
van de kruisheren te Maaseik. 1° Spero nescio quid... een vergeefse speurtocht, en
2° Synopsis van het oud archief (p. 23-42). Ook een vergeefse speurtocht, met
eruditie beschreven, kan boeiend zijn; en een kennismaking met het Maaseiker
archief is leerzaam en nuttig. In hoofdstuk IV over het college na de Franse
revolutie kan R. J. ons natuurlijk niet de massa bijzonderheden geven uit het
boek van 1955. Het zou geen zin hebben dit alles zonder meer te herhalen. S. geeft
ons meer. Naast de uitwendige geschiedenis, die in 1955 uitvoerig behandeld werd,
krijgen we hier tot onze verrassing de meer inwendige geschiedenis van het college
met drie speciale accentueringen : 1° talrijke bijzonderheden over het onderwijs zelf
in de XIXe eeuw, waarvan men dacht dat er weinig of niets over te vinden zou
zijn ; hier aarzelt S. gelukkig niet om in de vele nota's uitgebreid de tekst zelf
aan te vullen ; 2° de vernederlandsing van het college in 1909 als eerste van het
Vlaamse land (p. 89-97), een bekend feit maar een nooit wat uitgebreider behandelde
kwestie, waarbij S. zijn onderzoekingen zorgvuldig en tot in de details gedaan
heeft; en 3° het breukvlak 1897, nl. het verkrijgen van het internaat, het na
moeizame onderhandelingen voortbestaan van de middelbare school en de uitbreiding
tot poesis en rhetorica, die Janssen direct vanuit de archieven en met vele aanhalingen
hieruit behandelt (p. 98-112).

178 KRONIEK
We kunnen dit keurig uitgegeven boekje van 116 biz. niet vergelijken met het
slordig uitgegeven lijvige boek van 1955. De doelstelling was anders ; de manier
van behandelen was het dus ook; en in 1982 kan men historie schrijven zoals
men het 25 jaar geleden niet kon of durfde doen. Beide werken hebben naast elkaar
hun eigen bestaansrecht. Beide zijn 'anders'. We hebben indertijd het dikke boek
en nu het nieuwe met vreugde en belangstelling gelezen. Aan R. Janssen een
gelukwens met deze 'profieltekening', in de hoop dat hij, door verdere geduldige
en volgehouden studie, mettertijd de vragen, die hijzelf in dit werkje nog stelt,
kan beantwoorden of dat hij kan uitwijken naar andere 'capita selecta' die er nog
in voldoende aantal aanwezig zijn.
A. Ramaekers
De geschied- en heemkundige kring Kinrooi gaf een boekje uit: Veur de
Veurzitter, 40 biz., Kinrooi, z.j. (1980 samengesteld), opgedragen aan Donaat
Snijders, kruisheer te Maaseik en voorzitter van de kring, bij zijn zestigste
verjaardag. Het bevat na een korte inleiding een gelegenheidswoord, een in dialect
geschreven gedicht van H. Heymans, Veur de Veurzitter en, het belangrijkste, een
volledige bibliografie van D. Snijders van 1937 tot en met 1979, ruim 200
nummers. Meestal zijn het gedichten en kortere artikels, maar ook gedichten- en
verhalenbundels en meerdere uitgebreide historische en speciaal heemkundige wer
ken. We noemen er enkele : Herman Unnebank, (1875-1927). Zijn werk als criticus
en Vlamingenvriend (1952) ; Ophoven en Geistingen door de eeuwen been (1966-
67) ; Bokkerijders in de Oetervallei (1971) ; Bokkerijders te Maaseik (1912) ;
En de Oeter stroomde voort (1973) ; 13it het verleden van Kessenich II, De
Schuttersgilden (1975). Voorlopig is Donaat Snijders nog niet van plan om op
zijn lauweren te gaan rusten. Hij werkt en schrijft en dicht door - we hopen en
wensen 't hem toe 'nog lang' - als een taak voor zichzelf en als een vreugde voor
de velen die zoals hij op het Maasland verliefd zijn.
A. Ramaekers
SINT-AGATHA. In de Maaslandse Sprokkelingen, nova series, jg. VI, nr. 3,
1983, 40 biz. verscheen een boeiend artikel over een even boeiende Maaseikenaar.
F. Bollen schreef nl. Een illustere Maaseikenaar A. H. ]. Gielen (1819-1907).
Deze Jozef 'de Engelsman' zoals hij in zijn geboortestad genoemd werd, was een
oomzegger van prior Simon Willem Gielen van het klooster Sint-Agatha. Jozef
de Engelsman stond bekend als een kunstverzamelaar die kostbare stukken uit heel
de wereld in zijn bezit had : miniaturen en handschriften, ivoor, porselein, schilderijen
enz. enz. Heel zijn verzameling wilde hij, kort voor zijn dood vermaken aan
de stad Maaseik, op de ene voorwaarde dat de stad zou zorgen voor twee oude
mensjes die eens zijn 'dienstmaagden' waren geweest, Trientje en Leentje, en wel
tot aan hun dood. Het is qngelofelijk hier te vernemen dat het stadsbestuur deze
aanbieding weigerde. De handschriften en miniaturen zijn toen naar de Kon. Bibliotheek
van Brussel gegaan ; de ivoorverzameling liet hij toch nog na aan Maaseik ;
de rest werd aan familie en vrienden vermaakt en verder verkocht zodat een
kostbare verzameling kunstwerken over de wereld verspreid werd. Een geschilderd
portret van prior Simon Gielen werd vermaakt aan een familielid Mr Francois
Houben te Kessenich (p. 22). Zijn graf, in 1979 nog op het kerkhof in Maaseik
aanwezig, werd niet meer teruggevonden ; samen met vele andere graven en grafstenen
'opgeruimd'. Over de familierelaties Houben en Gielen, zie W. Sangers-
A. H. Simonis, Er ligt een Eiland in de Maas, Echt, 1953, p. 7-25 ; over prior
Gielen ibidem J. W. Steinmetz, Simon Willem Gielen, Prior van Sint-Agatba,

KRONIEK 179
p. 421-427, waar op p. 427 vermeld wordt dat een levensgroot olieverfschilderij
van de prior in de hal hangt van 'Huize Genoo', het geboortehuis van de prior
in Ohe en Laak en nog door de familie Houben bewoond.
A. Ramaekers
WUPPERTAL-ELBERFELD. Im Jahre 1981 gab das Pfarramt der katholischen
Kirchengemeinde St. Laurentius in Wuppertal-Elberfeld einen Fiihrer mit sehr
schonen Farbbildern, fur ihre Kirche heraus. Der Verfasser der Texte und der
Zusammenstellung ist Johannes H. M. Wahl. In diesem Fiihrer konnen wir iiber
das Innere der Kirche lesen. Da sind ausser einem schonen Altar noch Olgemalde,
Bilder, Figuren, Statuen, Kreuzen und Fenster zu bewundern. Der Fiihrer ist eine
Zugabe des Heftes von Klaus Pfeffer: Die Kirchenbauten in Wuppertal-Elberfeld,
Elberfeld, 1980 (s. Clairlieu, 1981, S. 130).
P. van den Bosch

DRUK N.V. VONKSTEEN
MARKTPLEIN 33
8920 LANQEMARK

„ C L A J R L I E U "
..■.-.■ ■ , -'fi'/i.
— of wet ali yd blau
!j en mt ■ ' men te
• 90 Achi,
Voor BEL.
J VAN DE ERKERS:
f) Achel,
: . . . ■. Achcl,
Dr. A, RAMAEKERS, Catharinadal 3 a-Achel
Dr. P. VAN DEN BOSCH, Kreuzhcnvnslra.sse 55, 5300 Bonn-Beuel 3