Paul van Ostaijen en de beeldende kunsten - Musea
Paul van Ostaijen en de beeldende kunsten - Musea
Paul van Ostaijen en de beeldende kunsten - Musea
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Voorlopig komt het er voor <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne<br />
kunst ge<strong>en</strong>szins op het bereikte resultaat<br />
aan, als <strong>de</strong> theorie maar onomstootbaar<br />
is.<br />
(<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>, 1917)<br />
Teg<strong>en</strong>over <strong>de</strong> voorgaan<strong>de</strong> meer objektieve<br />
g<strong>en</strong>eratie is <strong>de</strong>ze <strong>van</strong> hed<strong>en</strong> meer d<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>d. Niet in d<strong>en</strong> zin <strong>van</strong> e<strong>en</strong> theosophische<br />
betrachting, ge<strong>en</strong> De/vi/Ie-navolgers. Maar<br />
teg<strong>en</strong>over <strong>de</strong> bloot objektieve opvatting<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> luminist<strong>en</strong>g<strong>en</strong>eratie, is <strong>de</strong> huidige<br />
<strong>van</strong> theoretiseer<strong>en</strong>d<strong>en</strong> aard.<br />
(Over het werk <strong>van</strong> Oscar <strong>en</strong> Floris<br />
Jespers, 1917)<br />
<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong><br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong> beeld<strong>en</strong><strong>de</strong> kunst<strong>en</strong><br />
<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> was <strong>de</strong> belangrijkste woordvoer<strong>de</strong>r <strong>van</strong> het mo<strong>de</strong>rnisme<br />
in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. Door zijn belangstelling voor <strong>de</strong> theoretische fun<strong>de</strong>ring<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne kunst, zowel literair als plastisch, verle<strong>en</strong><strong>de</strong> hij bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
aan dat mo<strong>de</strong>rnisme e<strong>en</strong> intellectueel statuut. Het werd hem niet<br />
onvoorwaar<strong>de</strong>lijk in dank afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Méér dan e<strong>en</strong> halve eeuw na zijn<br />
dood blijft hij nog e<strong>en</strong> controversiële figuur, al werd hij sinds <strong>de</strong> jar<strong>en</strong><br />
vijftig het boegbeeld <strong>van</strong> e<strong>en</strong> jonge a<strong>van</strong>tgar<strong>de</strong>:. in <strong>de</strong> bloemlezing 'Waar<br />
is <strong>de</strong> eerste morg<strong>en</strong>?' gaf Jan Walrav<strong>en</strong>s aan Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> e<strong>en</strong> ereplaats<br />
nààst Gezelle in het voorportaal <strong>de</strong>r 'experim<strong>en</strong>tel<strong>en</strong>'. Maar wordt Van<br />
<strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> echt geaccepteerd, el<strong>de</strong>rs dan in <strong>de</strong> kleine parochie <strong>van</strong><br />
getrouw<strong>en</strong>? Het valt te vrez<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> ver<strong>de</strong>r niet méér dan lipp<strong>en</strong>di<strong>en</strong>st<br />
bewijst aan <strong>en</strong>kele e<strong>en</strong>voudig in het geheug<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong><strong>de</strong> verz<strong>en</strong> als 'Marc<br />
groet 's morg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> ding<strong>en</strong>', of 'Melopee'.<br />
De unieke betek<strong>en</strong>is <strong>van</strong> <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> ligt niet <strong>en</strong>kel in zijn waar<strong>de</strong><br />
als dichter, of als schrijver <strong>van</strong> groteske novell<strong>en</strong>,- al heeft hij op elk <strong>van</strong><br />
die terrein<strong>en</strong> keurwerk voor anthologieën gepresteerd, - maar in <strong>de</strong><br />
totaliteit <strong>van</strong> zijn reuvre: naast <strong>de</strong> lyricus <strong>en</strong> novellist is er ook <strong>de</strong> essayist<br />
<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>. Praktijk <strong>en</strong> theorie zijn voor hem gelijkwaardige fas<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> één intellectuele <strong>en</strong> artistieke impuls. Eén <strong>van</strong> zijn axioma's als<br />
kunstcriticus is dan ook dat <strong>de</strong> kunst<strong>en</strong>aar <strong>en</strong>kel waar<strong>de</strong> heeft indi<strong>en</strong><br />
zijn intellect <strong>de</strong> controle behoudt over zijn lyrische aandrang. Deze<br />
zog<strong>en</strong>aamd 'cerebrale' instelling is wel <strong>de</strong> voornaamste oorzaak waarom<br />
hij min<strong>de</strong>r respons kreeg dan e<strong>en</strong> figuur <strong>van</strong> zijn formaat verdi<strong>en</strong><strong>de</strong>. De<br />
roep <strong>van</strong> August Vermeyl<strong>en</strong> om 'more brains' vond in <strong>de</strong> Vlaamse<br />
cultuurgeme<strong>en</strong>schap nooit zo'n overweldig<strong>en</strong><strong>de</strong> weerklank.<br />
Het is niet zo e<strong>en</strong>voudig, Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s theoretische opvatting<strong>en</strong> summier<br />
weer te gev<strong>en</strong>, zon<strong>de</strong>r aan hun betek<strong>en</strong>is tekort te do<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> mag niet<br />
verget<strong>en</strong>, dat hij ge<strong>en</strong> aca<strong>de</strong>misch geschoold filosoof was, maar e<strong>en</strong><br />
kunst<strong>en</strong>aar, e<strong>en</strong> dichter op <strong>de</strong> eerste plaats, die <strong>de</strong> theoretische bezinning<br />
op <strong>de</strong> artistieke praktijk tot het principe <strong>van</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne kunst rek<strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />
maar die daarbij niet het uitbouw<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> systeem beoog<strong>de</strong>.<br />
Zijn verzameld kritisch proza kan m<strong>en</strong> dan ook <strong>van</strong> essay tot essay zi<strong>en</strong><br />
als <strong>de</strong> neerslag <strong>van</strong> 'e<strong>en</strong> gedachte in wording', e<strong>en</strong> progressieve<br />
formulering <strong>van</strong> standpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong> inzicht<strong>en</strong> met betrekking tot <strong>de</strong><br />
eig<strong>en</strong>tijdse kunstvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> geschrift<strong>en</strong> die aansluit<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> eig<strong>en</strong><br />
problematiek. Alhoewel Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> soms met e<strong>en</strong> grote precisie wist<br />
te formuler<strong>en</strong>, tred<strong>en</strong> er wel e<strong>en</strong>s verschuiving<strong>en</strong> op in <strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is die<br />
hij aan sommige term<strong>en</strong> hechtte, terwijl er ook niet zeld<strong>en</strong> contradicties<br />
voorkom<strong>en</strong> in zijn begripsvorming.<br />
In <strong>de</strong> kunsttheoretische beschouwing<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> nam<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
beeld<strong>en</strong><strong>de</strong> kunst<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bevoorrechte plaats in. Zelfs is het zó, dat zijn<br />
43
ars poetica in grote mate bepaald werd door zijn analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
plastische kunst<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> theorieën die daarover in <strong>de</strong> a<strong>van</strong>tgardistische<br />
midd<strong>en</strong>s omstreeks <strong>de</strong> Eerste Wereldoorlog ontstond<strong>en</strong>. Hij on<strong>de</strong>rk<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
daarbij <strong>de</strong> prioriteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> beeld<strong>en</strong><strong>de</strong> kunst, inzon<strong>de</strong>rheid <strong>de</strong><br />
schil<strong>de</strong>rkunst, in <strong>de</strong> doorbraak <strong>van</strong> e<strong>en</strong> nieuwe kunstconceptie die na <strong>de</strong><br />
eeuwwisseling had plaatsgegrep<strong>en</strong>. In zijn belangrijkste essay uit <strong>de</strong><br />
voor-Berlijnse tijd, 'Ekspressionisme in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>', dat in augustusoktober<br />
1918 in drie aflevering<strong>en</strong> <strong>van</strong> het tijdschrift De Stroom versche<strong>en</strong>,<br />
gaf Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> e<strong>en</strong> eerste synthese <strong>van</strong> zijn opvatting<strong>en</strong> over mo<strong>de</strong>rne<br />
schil<strong>de</strong>r- <strong>en</strong> beeldhouwkunst die hij eer<strong>de</strong>r partieel had ontwikkeld in zijn<br />
rec<strong>en</strong>sies <strong>van</strong> <strong>de</strong> t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong> <strong>van</strong> Kunst <strong>van</strong> Hed<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
Driejaarlijks Salon, of in zijn studies over het werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> gebroe<strong>de</strong>rs<br />
Jespers <strong>en</strong> <strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s.<br />
Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> gebruikt <strong>de</strong> term 'ekspressionisme' om er <strong>de</strong> drie<br />
belangrijkste mo<strong>de</strong>rne kunstrichting<strong>en</strong> mee aan te duid<strong>en</strong>, die na <strong>de</strong><br />
eeuwwisseling doorbrak<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> omw<strong>en</strong>teling beoogd<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> sinds <strong>de</strong> R<strong>en</strong>aissance in West-Europa geld<strong>en</strong><strong>de</strong> artistieke norm<strong>en</strong>:<br />
het Kubisme in Frankrijk, het Futurisme in Italië <strong>en</strong> het Expressionisme<br />
in Duitsland. Teg<strong>en</strong>over <strong>de</strong> 'fysioplastische' visie, waarin het principe <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> 'mimesis', d.i. <strong>de</strong> nabootsing <strong>van</strong> <strong>de</strong> natuur, c<strong>en</strong>traal stond, werd e<strong>en</strong><br />
'i<strong>de</strong>oplastische' visie gesteld, waarin aan <strong>de</strong> zelfstandig schepp<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
geest <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunst<strong>en</strong>aar <strong>en</strong> aan <strong>de</strong> onafhankelijkheid <strong>van</strong> het kunstwerk<br />
t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> werkelijkheid <strong>de</strong> grootste waar<strong>de</strong><br />
wordt toegek<strong>en</strong>d. Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> ontwikkel<strong>de</strong> zijn opvatting<strong>en</strong> over <strong>de</strong>ze<br />
fundam<strong>en</strong>tele teg<strong>en</strong>stelling in nauwe aansluiting met <strong>de</strong> theorieën die<br />
omstreeks <strong>de</strong> Eerste Wereldoorlog door verscheid<strong>en</strong>e auteurs war<strong>en</strong><br />
geformuleerd. In Frankrijk had <strong>de</strong> dichter Guillaume Apollinaire in 1913<br />
Les Peintres cubistes. Méditations esthétiques gepubliceerd, waarin hij<br />
zich, ongeveer zoals Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> dat zou do<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> Antwerpse<br />
groep mo<strong>de</strong>rnist<strong>en</strong>, als woordvoer<strong>de</strong>r had opgeworp<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
kunst<strong>en</strong>aars die zich in 1911 voor het eerst in e<strong>en</strong> groepst<strong>en</strong>toonstelling<br />
op het Salon <strong>de</strong>s lndép<strong>en</strong>dants te Parijs hadd<strong>en</strong> gemanifesteerd.<br />
Geïnspireerd door het voorbeeld <strong>van</strong> <strong>Paul</strong> Cézanne, die <strong>de</strong> natuur wil<strong>de</strong><br />
herleid<strong>en</strong> tot <strong>de</strong> 'kubus, kegel of cilin<strong>de</strong>r', hadd<strong>en</strong> vooral Picasso <strong>en</strong><br />
Georges Braque <strong>de</strong> basis gelegd voor e<strong>en</strong> nieuwe schil<strong>de</strong>rkunst die <strong>de</strong><br />
autonome organisatie <strong>van</strong> het beeldvlak voorstond t<strong>en</strong> koste <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
traditionele, illusionistische weergave <strong>van</strong> voorwerp<strong>en</strong> in <strong>de</strong> ruimte. Ook<br />
<strong>de</strong> studie Ou cubisme (1912) <strong>van</strong> A. Gleizes <strong>en</strong> J. Metzinger, twee<br />
verteg<strong>en</strong>woordigers <strong>van</strong> <strong>de</strong> kubistische groep, werd herhaal<strong>de</strong>lijk met<br />
instemming door Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> geciteerd, o.m. met betrekking tot het<br />
on<strong>de</strong>rscheid dat hij w<strong>en</strong>ste in stand te houd<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> kunst die naar e<strong>en</strong><br />
synthese <strong>van</strong> het natuurgegev<strong>en</strong> in het 'type' streeft, <strong>en</strong> kunst die <strong>de</strong><br />
zuivere uitdrukking is <strong>van</strong> e<strong>en</strong> innerlijke toestand. De problematiek die uit<br />
<strong>de</strong>ze teg<strong>en</strong>stelling voortkomt, - d.w.z. tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> expressionistische<br />
kunst die aan het natuurgegev<strong>en</strong> vasthoudt, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> abstracte kunst die<br />
helemaal los <strong>van</strong> dat natuurgegev<strong>en</strong> staat, - vormt e<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
hoofdbekommerniss<strong>en</strong> in Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s kunstbeschouwing.<br />
Insgelijks <strong>van</strong> grote invloed op het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> was <strong>de</strong><br />
Duitse theoreticus Wilhelm Worringer, wi<strong>en</strong>s essay Abstraktion und<br />
Einfüh/ung, versch<strong>en</strong><strong>en</strong> in 1908, aan <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne kunst e<strong>en</strong><br />
anthropologische <strong>en</strong> stijlpsychologische grondslag verle<strong>en</strong><strong>de</strong>. Door aan<br />
het 'Kunstwoll<strong>en</strong>' (e<strong>en</strong> begrip dat werd ingevoerd door <strong>de</strong> kunsttheoreticus<br />
<strong>en</strong> -historicus Aloïs Riegl) e<strong>en</strong> epochale, stijlbepal<strong>en</strong><strong>de</strong> waar<strong>de</strong> toe te<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, voer<strong>de</strong> Worringer in het kunstproces e<strong>en</strong> psychologische<br />
<strong>de</strong>terminant in, die het mogelijk maakte <strong>de</strong> teg<strong>en</strong>stelling tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
traditionele, op technisch kunn<strong>en</strong> steun<strong>en</strong><strong>de</strong> imitatieve kunst <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
44<br />
Jos Léonard.<br />
De dichter in het park (1916).<br />
Olie I papier op board 50 x 54 cm.<br />
A.M.V.C., Antwerp<strong>en</strong>.<br />
Jos Léonard (Antwerp<strong>en</strong> 28.11.1892 -<br />
Els<strong>en</strong>e 13.5.1957). Graficus <strong>en</strong> typograaf;<br />
behoor<strong>de</strong> tot <strong>de</strong> eerste abstracte kunst<strong>en</strong>aars<br />
in België; nam <strong>de</strong>el aan <strong>de</strong> t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> groep Mo<strong>de</strong>rne Kunst<br />
(1919) <strong>en</strong> <strong>van</strong> het Twee<strong>de</strong> Congres voor<br />
Mo<strong>de</strong>rne Kunst (1922) te Antwerp<strong>en</strong>; reeds<br />
in 1917 hield hij in <strong>de</strong> Vlaamse Kring te<br />
Mortsel e<strong>en</strong> voordracht over Kubisme,<br />
Futurisme <strong>en</strong> Orfisme. Als schoolvri<strong>en</strong>d <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> dichter, publiceer<strong>de</strong> hij zij n herinnering<strong>en</strong><br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> titel De jong<strong>en</strong>sjar<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> (VIaamsche Arbeid, 1925).<br />
Voor <strong>de</strong> bun<strong>de</strong>l Musie-Hall (1916) maakte<br />
hij e<strong>en</strong> reeks tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in Jug<strong>en</strong>dstil, die<br />
ev<strong>en</strong>wel door <strong>de</strong> dichter werd<strong>en</strong> verworp<strong>en</strong>.<br />
In 1916 schil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> hij het portret <strong>van</strong><br />
<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> wan<strong>de</strong>l<strong>en</strong>d in het park<br />
met zij n 'muze', dat hij in 1920 aan Marnix<br />
Gijs<strong>en</strong> schonk: 'Als afscheidsca<strong>de</strong>au gaf hij<br />
me e<strong>en</strong> doek <strong>van</strong> hem waarop <strong>Paul</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> stond afgebeeld. Met e<strong>en</strong> vuurro<strong>de</strong><br />
parasol bescherm<strong>de</strong> zich e<strong>en</strong> spiernaakte<br />
jongedame teg<strong>en</strong> <strong>de</strong> zon'. In 1921<br />
was J. Léonard betrokk<strong>en</strong> (sam<strong>en</strong> met <strong>de</strong><br />
Jespers<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s) bij <strong>de</strong> - mislukte<br />
- poging om e<strong>en</strong> 'Sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
V<strong>en</strong>nootschap voor toegepaste kunst' op te<br />
richt<strong>en</strong>.<br />
Alle<strong>en</strong>heerser over het werk dat hij schep<br />
p<strong>en</strong> gaat is <strong>de</strong> kunst<strong>en</strong>aar: hij doet <strong>de</strong> keus<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> gans te zijner beschikking staan<br />
<strong>de</strong> materiële of geestefike vorm<strong>en</strong> of kleu<br />
r<strong>en</strong>. Daar<strong>en</strong>bov<strong>en</strong> moet het werk meer gev<strong>en</strong><br />
dan wat door e<strong>en</strong> bloot-objektieve weer<br />
gave binn<strong>en</strong> het doek of het beeld kan<br />
gebracht word<strong>en</strong>. Wat aldus het mo<strong>de</strong>rne<br />
werk zal kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> valt voorlopig bin<br />
n<strong>en</strong> <strong>de</strong> ruimte, die tuss<strong>en</strong> die twee punt<strong>en</strong><br />
ligt: 1e) e<strong>en</strong> synthese <strong>van</strong> gelijksoortige<br />
in <strong>de</strong> natuur waarneembare gebeurt<strong>en</strong>is-<br />
s<strong>en</strong> ( ... ), 2e) <strong>de</strong> louter lyries-individuële<br />
emotie ( ... ). De mo<strong>de</strong>rne kunst zal bijge-<br />
volg <strong>van</strong> af het typ<strong>en</strong>-synthetiser<strong>en</strong><strong>de</strong> tot<br />
het abstrakte <strong>van</strong> <strong>de</strong> louter subjeklieve<br />
uitdrukking omvatt<strong>en</strong>.<br />
(Ekspressionisme in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, 1918)<br />
•
•<br />
><br />
'>:::<br />
0<br />
•<br />
45
46<br />
•<br />
•
De mid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> die ter beschikking <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
kunst staan zijn tweeërlei: <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> die<br />
reeds in <strong>de</strong> natuur bestaan <strong>en</strong> <strong>de</strong> mid<strong>de</strong><br />
l<strong>en</strong> die door <strong>de</strong> geest <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunst<strong>en</strong>aar<br />
zull<strong>en</strong> gecreëerd word<strong>en</strong>: er zijn aldus ma<br />
teriële <strong>en</strong> geestelike mid<strong>de</strong>l<strong>en</strong>, doch het<br />
aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> moet gewettigd zijn<br />
door <strong>de</strong> 'innere Notw<strong>en</strong>digkeit', <strong>de</strong> ziele<br />
drang <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunst<strong>en</strong>aar, het subjekt,<br />
'maitre souverain'. ( .. .)<br />
(Ekspressionisme in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, 1918)<br />
In <strong>de</strong> eerst kom<strong>en</strong><strong>de</strong> tijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> het eks<br />
pressi.onisme zal niet <strong>de</strong> louter /yriese<br />
uitdrukking <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zieledrang overweg<strong>en</strong>,<br />
doch wel <strong>de</strong> synthetiser<strong>en</strong><strong>de</strong> drang <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
verhouding tuss<strong>en</strong> uiterfikheid <strong>en</strong> inner/ik<br />
heid. Niet <strong>de</strong> /yriese lmprovisation<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
Kandinsky of <strong>de</strong> komposities <strong>van</strong> Mon<br />
driaan zull<strong>en</strong> vooreerst <strong>de</strong> norma <strong>van</strong> het<br />
ekspressionisme vorm<strong>en</strong>, wel <strong>de</strong> rationele<br />
'verdichting' <strong>van</strong> <strong>de</strong> verhouding tuss<strong>en</strong><br />
impressie <strong>en</strong> ekspressie, tuss<strong>en</strong> objekt <strong>en</strong><br />
subjekt, geest <strong>en</strong> materie, uiterfikheid <strong>en</strong><br />
inner/ikheid zoals dit het geval m.oet zijn<br />
in het tijdperk <strong>van</strong> overgangskunst, dat<br />
ligt tuss<strong>en</strong> het materiële <strong>van</strong> het impres<br />
sionisme <strong>en</strong> het abstrakt lyrisme <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
mogelike toekomstkunst.<br />
(Ekspressionisme in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, 1918)<br />
( ... ) <strong>de</strong>ze Antwerpse dichter, die het beste<br />
part <strong>van</strong> zijn g<strong>en</strong>ie verkwistte met het af<br />
schiet<strong>en</strong> <strong>de</strong>r pijl<strong>en</strong> <strong>van</strong> zijn giftige kritiek,<br />
<strong>van</strong>uit <strong>de</strong> duistere hoek<strong>en</strong> waar hij zich<br />
graag schuilhield. E<strong>en</strong> koud stal<strong>en</strong> masker<br />
be<strong>de</strong>kte zijn waar gelaat <strong>en</strong> boezem<strong>de</strong><br />
vrees in aan al wie me<strong>en</strong><strong>de</strong> te mog<strong>en</strong><br />
glimlach<strong>en</strong>, terwijl hij het meest volstrekte.<br />
misprijz<strong>en</strong> toon<strong>de</strong> voor al wat tev<strong>en</strong> is,<br />
trilt <strong>en</strong> het hart verwarmt.<br />
(Michel Seuphor)<br />
Linksbov<strong>en</strong><br />
Gevel <strong>van</strong> het café Hulslkamp.<br />
Antwerp<strong>en</strong>, De Keyserlei.<br />
Rechtsbov<strong>en</strong><br />
Floris Jespers.<br />
Portret <strong>van</strong> <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>.<br />
Olie I doek.<br />
1927.<br />
A.M.V.C., Antwerp<strong>en</strong>.<br />
Rechtson<strong>de</strong>r<br />
<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> Oslaij<strong>en</strong> in hel alelier <strong>van</strong> Floris<br />
Jespers.<br />
Ou<strong>de</strong> God, 1918.<br />
mo<strong>de</strong>rne, autonoom schepp<strong>en</strong><strong>de</strong> kunst als <strong>de</strong> uitdrukking te beschouw<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> teg<strong>en</strong>gestel<strong>de</strong>, maar gelijkberechtig<strong>de</strong> instelling<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> werkelijkheid. De argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> aanw<strong>en</strong>d<strong>de</strong> bij zijn<br />
veroor<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> <strong>de</strong> 'klassieke' norm<strong>en</strong> die <strong>de</strong> traditioneel ingestel<strong>de</strong><br />
kritiek teg<strong>en</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne kunst aanvoer<strong>de</strong>, vond hij grot<strong>en</strong><strong>de</strong>els in <strong>de</strong><br />
geschrift<strong>en</strong> <strong>van</strong> Worringer.<br />
Nog belangrijker war<strong>en</strong> wel <strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> Kandinsky's boek Uber das<br />
Geistige in <strong>de</strong>r Kunst (1911), waarin ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s het primaat <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
geestelijke inhoud in <strong>de</strong> kunst wordt gesteld, <strong>en</strong> waarin <strong>de</strong> abstracte<br />
kunst als <strong>de</strong> resultante wordt beschrev<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> ontwikkelingsproces<br />
volg<strong>en</strong>s het principe <strong>van</strong> <strong>de</strong> 'innerlijke noodw<strong>en</strong>digheid', dat zowel in het<br />
kunstwerk zélf als in <strong>de</strong> geest <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunst<strong>en</strong>aar actief aanwezig is <strong>en</strong> dat<br />
zal leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> 'ont-materialisering' <strong>van</strong> het kunstwerk. Ev<strong>en</strong>als<br />
Kandinsky was Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ing toegedaan, dat <strong>de</strong> eig<strong>en</strong>tijdse<br />
kunst zich in dat opzicht in e<strong>en</strong> overgangsstadium bevond, <strong>en</strong> dat <strong>de</strong><br />
zuivere abstractie toekomstmuziek was.<br />
M<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>, dat Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s kunstopvatting<strong>en</strong> zich beweg<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> pol<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> door het Franse Kubisme bepaald<br />
intellectualisme <strong>en</strong> het door het Duitse Expressionisme <strong>van</strong> Kandinsky <strong>en</strong><br />
'Der blaue Reiter' bepaald religieus-mysticisme.<br />
Plaatst Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> zich in Ekspressionisme in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong> in theoretisch<br />
opzicht resoluut op e<strong>en</strong> Europees niveau, dan is het k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor<br />
zijn hele essayistisch reuvre, dat hij telk<strong>en</strong>s zijn hoogst abstracte<br />
beschouwing<strong>en</strong> weet te betrekk<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> concrete historische situatie<br />
<strong>en</strong> dat hij, als géén an<strong>de</strong>r, het vermog<strong>en</strong> bezit om op indring<strong>en</strong><strong>de</strong> wijze<br />
e<strong>en</strong> analyse te mak<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> formele aspect<strong>en</strong> <strong>van</strong> individuele<br />
kunstwerk<strong>en</strong>. In dit opzicht valt het t<strong>en</strong> zeerste te betreur<strong>en</strong>, dat tot nog<br />
toe Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s kunsttheoretische inzicht<strong>en</strong> zo goed als uitsluit<strong>en</strong>d<br />
bestu<strong>de</strong>erd werd<strong>en</strong> als zuivere theorie, zon<strong>de</strong>r veel aandacht te sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
aan <strong>de</strong> historische context waarin ze werd<strong>en</strong> geformuleerd, noch op grond<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> kunstwerk<strong>en</strong> waarop zijn beschouwing<strong>en</strong><br />
betrekking hebb<strong>en</strong>. De indring<strong>en</strong><strong>de</strong> comparatistische studie Het vuur in<br />
<strong>de</strong> verte, die <strong>Paul</strong> Ha<strong>de</strong>rmann wijd<strong>de</strong> aan Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s kunstopvatting<strong>en</strong><br />
in het licht <strong>van</strong> <strong>de</strong> Europese a<strong>van</strong>t-gar<strong>de</strong>, is in dat opzicht reveler<strong>en</strong>d.<br />
M<strong>en</strong> zou w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dat <strong>van</strong> kunsthistorische zij<strong>de</strong> e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> uitvoerige <strong>en</strong><br />
p<strong>en</strong>etrante studie zou word<strong>en</strong> gemaakt <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunstwerk<strong>en</strong> waarop<br />
Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s analyses betrekking hadd<strong>en</strong>. Dit on<strong>de</strong>rzoek zou dan wel<br />
erg bemoeilijkt word<strong>en</strong> door <strong>de</strong> omstandigheid dat slechts e<strong>en</strong> miniem<br />
ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong> die werk<strong>en</strong> in op<strong>en</strong>bare verzameling<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> zijn, maar<br />
dat ze, indi<strong>en</strong> nog voorhand<strong>en</strong>, verspreid zijn over tal <strong>van</strong> particuliere<br />
verzameling<strong>en</strong>. In feite werd, op e<strong>en</strong> haast paradoksale manier, <strong>de</strong><br />
scherpzinnigste <strong>van</strong> onze kunsttheoretici het slachtoffer <strong>van</strong> het verloop<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> geschied<strong>en</strong>is, aangezi<strong>en</strong> <strong>de</strong> kunst<strong>en</strong>aars wier werk<strong>en</strong> hem als<br />
illustratiemateriaal voor zijn theorieën di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> (<strong>en</strong> omgekeerd: wier<br />
werk<strong>en</strong> hij ook als uitgangspunt kon aanw<strong>en</strong>d<strong>en</strong>), in <strong>de</strong> latere<br />
kunsthistoriografie nauwelijks aan bod kwam<strong>en</strong>. Niet <strong>de</strong> Antwerpse groep<br />
mo<strong>de</strong>rnist<strong>en</strong>, maar wel <strong>de</strong> expressionist<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> Latemse school, -<br />
waarteg<strong>en</strong> Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> zich had afgezet, - werd<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>d als<br />
repres<strong>en</strong>tatief voor het Vlaamse mo<strong>de</strong>rnisme.<br />
In Ekspressionisme in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong> geeft Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>, na algem<strong>en</strong>e<br />
beschouwing<strong>en</strong> over <strong>de</strong> teg<strong>en</strong>stelling tuss<strong>en</strong> Impressionisme <strong>en</strong><br />
Expressionisme <strong>en</strong> <strong>de</strong> opkomst <strong>van</strong> <strong>de</strong> drie hoofdrichting<strong>en</strong> <strong>van</strong> het<br />
Europese mo<strong>de</strong>rnisme, e<strong>en</strong> diepgaan<strong>de</strong> ontleding <strong>van</strong> het ontluik<strong>en</strong>d<br />
mo<strong>de</strong>rnisme in <strong>de</strong> Vlaamse kunst, waarbij aan James Ensor <strong>en</strong> Rik<br />
Wouters e<strong>en</strong> belangrijke plaats wordt toegek<strong>en</strong>d als voorberei<strong>de</strong>rs<br />
47
<strong>van</strong> <strong>de</strong> vernieuwing. Het laatste <strong>de</strong>el <strong>van</strong> zijn studie bevat e<strong>en</strong> uitvoerige<br />
beschrijving <strong>van</strong> het werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> drie Antwerpse kunst<strong>en</strong>aars waarin hij<br />
<strong>de</strong> nieuwe stijl aantreft: Floris <strong>en</strong> Oscar Jespers, <strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s.<br />
James Ensor was e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>staan<strong>de</strong>r, die met het luminisme (d.i.<br />
lichtschil<strong>de</strong>ring) <strong>van</strong> zijn tijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> brak door <strong>de</strong> kleur als e<strong>en</strong><br />
zelfstandige waar<strong>de</strong> in het schil<strong>de</strong>rij te introducer<strong>en</strong>; hij kondigt als<br />
'd<strong>en</strong>k<strong>en</strong>d' schil<strong>de</strong>r het Kubisme aan door <strong>de</strong> vormontleding <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
vlakbehan<strong>de</strong>ling die hij in sommige werk<strong>en</strong> toepast; t<strong>en</strong>slotte stelt hij<br />
teg<strong>en</strong>over het burgerlijk rationalisme zijn 'hogere ratio', wanneer hij in<br />
<strong>de</strong> fantastiek <strong>van</strong> zijn maskert a ferel<strong>en</strong> zijn subjectief aanvoel<strong>en</strong> <strong>van</strong> het<br />
mysterie e<strong>en</strong> objectieve gestalte weet te verl<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> dit wars <strong>van</strong> elke<br />
'cabotinsmetafisiek' die eig<strong>en</strong> is aan <strong>de</strong> kunst <strong>van</strong> <strong>de</strong> Symbolist<strong>en</strong>. In<br />
Rik Wouters ziet Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> belichaming <strong>van</strong> het Brabants<br />
vitalisme. Hij heeft <strong>de</strong> les <strong>van</strong> Ensor begrep<strong>en</strong>, maar ook die <strong>van</strong><br />
Cézanne, waar hij in zijn schil<strong>de</strong>rij<strong>en</strong> het 'vals perspektivisme' ver<strong>van</strong>gt<br />
door <strong>de</strong> drie-dim<strong>en</strong>sionaliteit <strong>de</strong>r ding<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> functie te zi<strong>en</strong> <strong>van</strong> vorm<br />
én kleur, zoals hij in zijn beeldhouwwerk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> constructieve waar<strong>de</strong><br />
toek<strong>en</strong>t aan het licht. Nadat hij in het werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> gebroe<strong>de</strong>rs Jespers<br />
<strong>en</strong> <strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s <strong>de</strong> invloed <strong>van</strong> James Ensor heeft aangetoond, gaat hij<br />
over tot e<strong>en</strong> ge<strong>de</strong>tailleer<strong>de</strong> karakterisering <strong>van</strong> hun specifieke betek<strong>en</strong>is<br />
voor <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> <strong>de</strong> nieuwe expressionistische kunst. In <strong>de</strong><br />
monum<strong>en</strong>tale kunst <strong>van</strong> Oscar Jespers on<strong>de</strong>rk<strong>en</strong>t hij het strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong><br />
nieuwe schoonheid, die niets te mak<strong>en</strong> heeft met het klassieke<br />
schoonheidsi<strong>de</strong>aal <strong>van</strong> <strong>de</strong> burger. De synthetische monum<strong>en</strong>taliteit<br />
vertolkt <strong>de</strong> e<strong>en</strong>heid tuss<strong>en</strong> kunst <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> in het schepp<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> nieuwe schoonheid ligt <strong>de</strong> taak <strong>van</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne kunst<strong>en</strong>aar. Van e<strong>en</strong><br />
grote zin voor subtiele nuancering<strong>en</strong> getuigt Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s bespreking<br />
<strong>van</strong> het werk <strong>van</strong> Floris Jespers <strong>en</strong> <strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s. Beid<strong>en</strong> zijn<br />
verteg<strong>en</strong>woordigers <strong>van</strong> het Brabants vitalisme, maar waar Jespers e<strong>en</strong><br />
uitgesprok<strong>en</strong> realiteitszin toont, wordt Joost<strong>en</strong>s' werkelijkheidsaanvoel<strong>en</strong><br />
bepaald door zijn godsdi<strong>en</strong>stige geaardheid. Door zijn <strong>van</strong> nature<br />
realistische lev<strong>en</strong>saanschouwing kon Jespers gelei<strong>de</strong>lijk evoluer<strong>en</strong> naar<br />
het expressionisme, omdat hij het impressionisme niet voeld<br />
beantwoord<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> noodzaak e<strong>en</strong> volwaardige eig<strong>en</strong>tijdse<br />
werkelijkheidsvoorstelling te bied<strong>en</strong>; Joost<strong>en</strong>s daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong>, was reeds<br />
<strong>van</strong>af het begin <strong>van</strong> zijn artistieke werkzaamheid gewonn<strong>en</strong> voor het<br />
expressionisme.<br />
Eind oktober 1918 vertrok <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>, vrez<strong>en</strong>d om voor zijn<br />
aktivisme <strong>en</strong> zijn aan<strong>de</strong>el in het incid<strong>en</strong>t met kardinaal Mercier<br />
gerechtelijk te word<strong>en</strong> vervolgd, naar Berlijn, waar hij tot in 1921 zou<br />
verblijv<strong>en</strong>. Het handschrift <strong>van</strong> het net versch<strong>en</strong><strong>en</strong> opstel over<br />
'Ekspressionisme in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>', dat e<strong>en</strong> hoogtepunt <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vlaamse<br />
essayistiek mag het<strong>en</strong>, werd door hem bij zijn afscheid aan zijn<br />
kunstbroe<strong>de</strong>r Floris Jespers geschonk<strong>en</strong>.<br />
De Berlijnse jar<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> voor Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> e<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>heid om<br />
onmid<strong>de</strong>llijk in contact te kom<strong>en</strong> met het kunstlev<strong>en</strong> in één <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
belangrijkste c<strong>en</strong>tra <strong>van</strong> het na-oorlogs mo<strong>de</strong>rnisme. In <strong>de</strong> politiek <strong>en</strong><br />
sociaal sterk bewog<strong>en</strong> aan<strong>van</strong>gstijd <strong>van</strong> <strong>de</strong> roemruchte Weimarrepubliek<br />
heerste op artistiek gebied te Berlijn e<strong>en</strong> koortsachtige drukte:<br />
naast <strong>de</strong> diverse vertakking<strong>en</strong> <strong>van</strong> het expressionisme war<strong>en</strong> het vooral<br />
<strong>de</strong> Dadaïst<strong>en</strong> die er <strong>de</strong> toon aangav<strong>en</strong>.<br />
Alhoewel Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> min of meer afzijdig bleef, leer<strong>de</strong> hij toch <strong>en</strong>kele<br />
vooraanstaan<strong>de</strong> kunst<strong>en</strong>aars k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, zoals F. Stuck<strong>en</strong>berg,<br />
H. Camp<strong>en</strong>donk <strong>en</strong> Mynona. Hij on<strong>de</strong>rhield contact met het Antwerps<br />
milieu, al <strong>de</strong>d<strong>en</strong> zich toch wel tek<strong>en</strong><strong>en</strong> voor die er op wez<strong>en</strong> - dat er<br />
barst<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> in <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> solidariteit. Het merkwaardigste incid<strong>en</strong>t is<br />
48<br />
James Ensor.<br />
De val <strong>de</strong>r opstandige <strong>en</strong>gel<strong>en</strong> (1889).<br />
Olie I doek 108 x 132 cm.<br />
Koninklijk Museum voor Schone Kunst<strong>en</strong>,<br />
Antwerp<strong>en</strong>.<br />
De futurist<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> heel juist gezi<strong>en</strong> to<strong>en</strong><br />
zij in hem e<strong>en</strong> hunner voorlopers, niet hun<br />
baanbreker, aanschouwd<strong>en</strong>. De Val <strong>de</strong>r ver<br />
doem<strong>de</strong> Engel<strong>en</strong> was e<strong>en</strong> <strong>de</strong>r eerste po<br />
ging<strong>en</strong> om <strong>de</strong> dynamiek binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> opper<br />
vlakte <strong>van</strong> e<strong>en</strong> doek sam<strong>en</strong> te dring<strong>en</strong>.<br />
Door zijn<strong>en</strong> wil tot d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, door zijne visie<br />
hoort Ensor bij <strong>de</strong> kom<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, maar door<br />
zijne techniek die toch kan sam<strong>en</strong>gevat<br />
word<strong>en</strong> in het verkeer<strong>de</strong> princiep licht<br />
<strong>en</strong>kel door kleur om te zett<strong>en</strong>, - zij zegd<strong>en</strong><br />
'licht voor alles', maar dacht<strong>en</strong> 'kleur voor<br />
alles', - behoort hij weer tot het vorige<br />
geslacht.<br />
(Over het werk <strong>van</strong> Oscar <strong>en</strong> Floris Jespers,<br />
1917)<br />
Het kubisme heeft zich langzamerhand <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> individuële esthetiese neiging <strong>van</strong> elk<br />
kunst<strong>en</strong>aar in 't bizon<strong>de</strong>r losgemaakt. Het<br />
kubisme heeft zich <strong>van</strong> zijn eerste élan,<br />
uit individuëel-psychiese mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bij <strong>de</strong><br />
verscheid<strong>en</strong>e kubistiese schil<strong>de</strong>rs ontstaan,<br />
uit zijn subjektief-revolutionaire perio<strong>de</strong> tot<br />
zijn organisatoriese vlucht naar <strong>de</strong> ont<br />
individualisering gekristalliseerd. Het ku<br />
bisme is niet alle<strong>en</strong> meer e<strong>en</strong> schil<strong>de</strong>r<br />
kunstige <strong>en</strong> plastiese aangeleg<strong>en</strong>heid. Het<br />
is eerst <strong>en</strong> vooral e<strong>en</strong> architektoniese aan<br />
geleg<strong>en</strong>heid: e<strong>en</strong> nieuwe stijl schepp<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> nieuwe esthetiese scolastiek als m<strong>en</strong><br />
wil. Str<strong>en</strong>g. A bas /'anarchie. Weg met <strong>de</strong><br />
goe<strong>de</strong> smaak <strong>van</strong> het subjekt als norma.<br />
Wett<strong>en</strong>. Precisie, tastbare ding<strong>en</strong>. Kortom:<br />
weg met <strong>de</strong> artiest.<br />
(Wat is er met Picasso, 1920)<br />
Wat uit het kubisme moet word<strong>en</strong> is gro<br />
t<strong>en</strong><strong>de</strong>els <strong>van</strong> <strong>de</strong> nog bijna gans te creër<strong>en</strong><br />
kubistiese architektuur - <strong>van</strong> <strong>de</strong> kubistiese<br />
beeld<strong>en</strong><strong>de</strong> e<strong>en</strong>heid - afhankelik. En ook -<br />
we sam<strong>en</strong>leving. Het kubisme dringt zich<br />
op als stijl <strong>van</strong> e<strong>en</strong> nieuwe sam<strong>en</strong>leving.<br />
( ... ) Het kubisme verliest zijn laatste zin in<br />
e<strong>en</strong> bourgeoise sam<strong>en</strong>leving, in salons <strong>en</strong><br />
kunsthan<strong>de</strong>ls.<br />
(Wat is er met Picasso, 1920)<br />
•<br />
•
•<br />
co<br />
m<br />
><br />
<br />
0<br />
•<br />
49
50<br />
•
•<br />
Heinrich Camp<strong>en</strong>donk.<br />
Melopee.<br />
Aquarel.<br />
Koninklijke <strong>Musea</strong> voor Schone Kunst<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> België, Brussel.<br />
Links<br />
Fritz Stück<strong>en</strong>berg.<br />
Portret <strong>van</strong> <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>.<br />
Olie I doek 129,5 x 100.<br />
1919.<br />
Lan<strong>de</strong>smuseum, Old<strong>en</strong>burg .<br />
51
in dat opzicht wel <strong>de</strong> verbanning <strong>van</strong> <strong>Paul</strong> Joest<strong>en</strong>s uit <strong>de</strong> 'heilige<br />
kubistiese kerk'. De 'bulla' waarmee Joest<strong>en</strong>s in 1920 werd<br />
geëxcommuniceerd, moge dan als parodie bedoeld zijn, maar is toch ook<br />
reveler<strong>en</strong>d voor <strong>de</strong> rechtljnigheid (indi<strong>en</strong> m<strong>en</strong> niet wil sprek<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
dogmatisme) <strong>van</strong> <strong>de</strong> 'paus <strong>van</strong> Hal<strong>en</strong>see', zoals Joest<strong>en</strong>s Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong><br />
noem<strong>de</strong>. De i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> frontvorming <strong>van</strong> e<strong>en</strong> kleine groep getrouw<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
het heir <strong>de</strong>r 'vijand<strong>en</strong>', met daaraan verbond<strong>en</strong> <strong>de</strong> mogelijkheid <strong>van</strong><br />
verraad binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> eig<strong>en</strong> gele<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, zal overig<strong>en</strong>s ook later naar vor<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>, wanneer hij sam<strong>en</strong> met Gaston Burss<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Eddy Ou Perron<br />
e<strong>en</strong> 'onserieuse escoua<strong>de</strong>' vormt, wat dan insgelijks uitloopt op <strong>de</strong><br />
teleurstelling die het tijdschrift 'Avontuur' voor hem betek<strong>en</strong><strong>de</strong>.<br />
Tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> Berlijnse jar<strong>en</strong> voltrok zich in Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s kunstopvatting<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> veran<strong>de</strong>ring, die in grote lijn<strong>en</strong> neerkomt op e<strong>en</strong> gelei<strong>de</strong>lijke<br />
verwerping <strong>van</strong> het ethisch-humanitaire standpunt, dat in het pathos <strong>van</strong><br />
het romantisch expressionisme zijn uitdrukking vindt, t<strong>en</strong> gunste <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
strikter estetisch standpunt, waaraan het begrip 'organisch<br />
expressionisme' wordt verbond<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat zal leid<strong>en</strong>, voor wat zijn<br />
poëtica betreft, tot het beoef<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> 'zuivere lyriek', <strong>de</strong> woordkunst,<br />
e<strong>en</strong> 'in het metafysiese geankerd spel met woord<strong>en</strong>'.<br />
In <strong>de</strong> opstell<strong>en</strong> die hij in Berlijn over <strong>de</strong> beeld<strong>en</strong><strong>de</strong> kunst schrijft, gaat<br />
hij <strong>de</strong> term 'ekspressionisme' (die overig<strong>en</strong>s, zoals hoger werd gezegd,<br />
ruimer was opgevat dan wat m<strong>en</strong> er nu on<strong>de</strong>r verstaat) ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door<br />
<strong>de</strong> term 'kubisme'. Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> sleutelbegripp<strong>en</strong> <strong>van</strong> zijn artistiek credo<br />
zal word<strong>en</strong>: ontindividualisering, d.w.z. <strong>de</strong> noodzaak voor <strong>de</strong> kunst<strong>en</strong>aar<br />
om zijn subjectiviteit uit te schakel<strong>en</strong>, zodat hij in het kunstwerk e<strong>en</strong><br />
objectieve gestalte kan schepp<strong>en</strong>, die het resultaat is <strong>van</strong> e<strong>en</strong> dubbele<br />
abstrahering: die t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> het 'ik' <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunst<strong>en</strong>aar, <strong>en</strong> die t<strong>en</strong><br />
opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> werkelijkheid. Door P. Ha<strong>de</strong>rmann werd gewez<strong>en</strong> op <strong>de</strong><br />
invloed die het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>van</strong> Plato op <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s<br />
i<strong>de</strong>eën heeft gehad, <strong>en</strong> hoezeer zijn opvatting over <strong>de</strong> 'extatische visie'<br />
met wat daar aan wazig religieus-mysticisme bijhoort, kan gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
als e<strong>en</strong> afweermid<strong>de</strong>l teg<strong>en</strong> zijn innerlijke ontred<strong>de</strong>ring.<br />
Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> schrijft in <strong>de</strong>ze Berlijnse jar<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> voor twee<br />
tijdschrift<strong>en</strong> waarin <strong>de</strong> post-expressionistische kunstopvatting<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
jar<strong>en</strong> twintig word<strong>en</strong> ver<strong>de</strong>digd: het betreft telk<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> opstel over<br />
Heinrich Camp<strong>en</strong>donk. Deze kunst<strong>en</strong>aar, die tot <strong>de</strong> groep Der blaue<br />
Reiter behoor<strong>de</strong>, zal voor Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> rol vervull<strong>en</strong> die hij eer<strong>de</strong>r had<br />
toebe<strong>de</strong>eld aan zijn Antwerpse gezell<strong>en</strong>: als uitgangspunt voor zijn<br />
theoretische beschouwing<strong>en</strong>. De eerste versie <strong>van</strong> zijn studie over<br />
Heinrich Camp<strong>en</strong>donk zond hij in voor het Italiaanse tijdschrift Valori<br />
P/astici, waarrond zich <strong>de</strong> zog<strong>en</strong>aam<strong>de</strong> 'metafysische' schil<strong>de</strong>rs (Giorgio<br />
<strong>de</strong> Chirico, C_arra, Savino, e.a.) groepeerd<strong>en</strong>, die als e<strong>en</strong> prefiguratie <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> surrealist<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>. Het is niet onwaarschijnlijk dat Van<br />
<strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> term 'fantasmatisch', die hij in 1920-21 introduceert, betrokk<strong>en</strong><br />
heeft uit <strong>de</strong> sfeer <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze schil<strong>de</strong>rs. E<strong>en</strong>zelf<strong>de</strong> irrationalisme k<strong>en</strong>schetst<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s het Duitse tijdschrift Das Kunstblatt, uitgegev<strong>en</strong> door <strong>Paul</strong><br />
Westheim, waarin Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> versie <strong>van</strong> zijn Camp<strong>en</strong>donkbijdrage<br />
plaatst, <strong>en</strong> waarin hij, zoals P. Ha<strong>de</strong>rmann suggereert, wel e<strong>en</strong>s<br />
<strong>de</strong> bron zou hebb<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> <strong>van</strong> zijn mystico-religieuse<br />
opvatting<strong>en</strong>. Het zou zeker <strong>de</strong> moeite lon<strong>en</strong>, Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s latere<br />
kunsttheorieën te toets<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> ontwikkeling<strong>en</strong> die zich hebb<strong>en</strong><br />
voorgedaan <strong>van</strong>af het begin <strong>de</strong>r twintiger jar<strong>en</strong>, zowel in Italië als in<br />
Duitsland <strong>en</strong> Frankrijk, als m<strong>en</strong> in heel Europa 'herstelbeweging<strong>en</strong>' ziet<br />
optred<strong>en</strong>, die <strong>de</strong> bedoeling hebb<strong>en</strong> traditionele artistieke waard<strong>en</strong><br />
opnieuw in ere te herstell<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> heeft tot nu toe misschi<strong>en</strong> te<br />
exclusief <strong>de</strong> aandacht gevestigd op <strong>de</strong> plaats die Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s<br />
52<br />
Rik Wouters.<br />
De <strong>de</strong>lle (Het ravijn).<br />
Olie I doek.<br />
Koninklijk Museum voor Schone Kunst<strong>en</strong>,<br />
Antwerp<strong>en</strong> (verz. Dr. L. Van Bogaert).<br />
M<strong>en</strong> neme zijn doek De <strong>de</strong>lle <strong>en</strong> m<strong>en</strong> mete<br />
<strong>de</strong> stap die Rik Wouters alsdan reeds op<br />
<strong>de</strong> weg naar het ekspressionisme gedaan<br />
heeft. E<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tiëel verschil reeds met <strong>de</strong><br />
impressionistische opvatting; hier is niet<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> subjeklieve stemming <strong>van</strong> <strong>de</strong> kun<br />
st<strong>en</strong>aar bij het aanschouw<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>/Ie<br />
spraak. Strev<strong>en</strong> is hier het wez<strong>en</strong>, <strong>de</strong> sub<br />
jeklieve akspressie <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>/Ie te gev<strong>en</strong>,<br />
naar haar meest, volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> opvatting <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> kunst<strong>en</strong>aar, synthetiese faktor<strong>en</strong>; in<br />
casu <strong>de</strong> warmte. Wouters had zijn werk<br />
ook '<strong>de</strong> warmte <strong>van</strong> <strong>de</strong> d_elle' kunn<strong>en</strong> het<strong>en</strong>,<br />
doch '<strong>de</strong> <strong>de</strong>/Ie' impliceert reeds <strong>de</strong>ze<br />
ess<strong>en</strong>tiële eig<strong>en</strong>schap; hier wordt bij '<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>/Ie' reeds e<strong>en</strong> abstraktie gedacht.<br />
(Ekspressionisme in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, 1918)<br />
Enkel uit <strong>de</strong> kongru<strong>en</strong>s <strong>van</strong> vorm <strong>en</strong> vizie<br />
ontstaat het abstrakte. Prakties voorbeeld:<br />
e<strong>en</strong> schil<strong>de</strong>rij <strong>van</strong> Rousseau, e<strong>en</strong> neger<br />
plastiek zijn, - spijts empiriese verwant<br />
schap, - absfrakter dan het futuristiese werk<br />
in 't algeme<strong>en</strong>. Wij houd<strong>en</strong> dan ook <strong>de</strong><br />
wet<strong>en</strong>schappelike, induktieve synthese, -<br />
d.w.z. <strong>van</strong> <strong>de</strong> natuur uitgaan<strong>de</strong> schema<br />
tisch abstraher<strong>en</strong>, - voor verkeerd. Enkel<br />
uit <strong>de</strong> vizio<strong>en</strong>aire synthese proce<strong>de</strong>ert het<br />
kunstwerk. UNIO MYSTICA.<br />
(Et voilà. E<strong>en</strong> inleid<strong>en</strong>d manifest, 1920)<br />
•
•<br />
><br />
<br />
0<br />
•<br />
53
54<br />
De Quakz.alver op zijn Theater<br />
roert hier lustig zijn<strong>en</strong> snater .<br />
•<br />
•
Twee bladzijd<strong>en</strong> uit Bezette stad.<br />
Het kunstwerk is e<strong>en</strong> organisme. Het<br />
kunstwerk is e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>d wez<strong>en</strong>. Als zulk<br />
is het voor-zich individuëel in <strong>de</strong> eerste<br />
betek<strong>en</strong>is <strong>van</strong> het woord: voor-zich onge<br />
scheid<strong>en</strong>. Daarom is <strong>de</strong> opgave <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
kunst<strong>en</strong>aar uit: ontindividualisering. Omdat<br />
het kunstwerk door zich-zelf e<strong>en</strong> organisme<br />
moet zijn <strong>en</strong> voor zich-zelf is. Aseiteit.<br />
Daarom moet het kunstwerk naar <strong>de</strong> wet<br />
t<strong>en</strong> <strong>van</strong> zijn materie <strong>en</strong> zijn geest ge<strong>de</strong>ter<br />
mineerd zijn <strong>en</strong> niet naar <strong>de</strong> wett<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> vreemd lichaam <strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> vreem<strong>de</strong><br />
geest. Pygmalion is e<strong>en</strong> slecht beeldhou<br />
wer; hij verlief<strong>de</strong> zich zinnelik in zijn<br />
beeld, niet in het beeld, want dit beeld<br />
was ge<strong>en</strong> plastiese aseiteit, maar wel <strong>van</strong><br />
vreem<strong>de</strong>, - onplastiese, - norm<strong>en</strong> uit ge<strong>de</strong><br />
termineerd.<br />
(Et voilà. E<strong>en</strong> inleid<strong>en</strong>d manifest, 1920)<br />
opvatting<strong>en</strong> bekled<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> a<strong>van</strong>tgardistische beweging<strong>en</strong>. Nu er<br />
weer belangstelling bestaat voor <strong>de</strong> typische tr<strong>en</strong>ds uit <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> twintig,<br />
zoals <strong>de</strong> Neue Sachlichkeit <strong>en</strong> het magisch-realisme in Duitsland, of voor<br />
<strong>de</strong> diverse neo-realistische t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in Frankrijk, zou e<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rzoek in<br />
die richting zeker aangewez<strong>en</strong> zijn.<br />
In 1921 keer<strong>de</strong> Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> uit Berlijn terug naar Antwerp<strong>en</strong>. De jar<strong>en</strong><br />
die hem nog restt<strong>en</strong> tot aan zijn dood,- in 1928 stierf hij aan tuberculose<br />
in e<strong>en</strong> sanatorium te Miavoye-Anthée,- vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aane<strong>en</strong>schakeling<br />
<strong>van</strong> mislukking<strong>en</strong> op organisatorisch gebied die gepaard gaan met e<strong>en</strong><br />
gevoel <strong>van</strong> vervreemding t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> cultuurgeme<strong>en</strong>schap<br />
waartoe hij behoort. Zijn gedicht<strong>en</strong>cyclus Bezette stad, waarin <strong>de</strong> dichter<br />
zijn innerlijke ontred<strong>de</strong>ring <strong>en</strong> wanhoop om het bestaan gestalte geeft,<br />
werd slecht onthaald. Poging<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> tijdschrift uit te gev<strong>en</strong>,<br />
war<strong>en</strong> mislukt. Het bleef bij e<strong>en</strong> summiere beginselverklaring in <strong>de</strong> vorm<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> prospectus, waarin 'Si<strong>en</strong>jaal, het tijdschrift <strong>van</strong> <strong>de</strong> nieuwe kunst'<br />
wordt aangekondigd als het 'orgaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> construktieve richting ( ... );<br />
dui<strong>de</strong>lijkheidshalve <strong>van</strong> het geëmansipeerd kubisme'. Uit dat eerste<br />
concept <strong>van</strong> e<strong>en</strong> programma (e<strong>en</strong> twee<strong>de</strong>, uitgebrei<strong>de</strong> versie vormt <strong>de</strong><br />
tekst Et voilà. E<strong>en</strong> inleid<strong>en</strong>d manifest) blijkt dui<strong>de</strong>lijk <strong>de</strong> polemische<br />
int<strong>en</strong>tie; in scherpe bewoording<strong>en</strong> word<strong>en</strong> diverse pseudo-mo<strong>de</strong>rnism<strong>en</strong><br />
afgewez<strong>en</strong> als 'verwarr<strong>en</strong>d kompromiss<strong>en</strong>: het barokekspressionisme, het<br />
kompromis <strong>van</strong> manieristisch naturalisme, - e<strong>en</strong>voudig gekontorsioneer<strong>de</strong><br />
natuur ( ... )' .<br />
Dat Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> zelf intuss<strong>en</strong> bereid zou blijk<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> zekere vorm<br />
<strong>van</strong> compromis, leert ons zijn poging,- insgelijks op e<strong>en</strong> mislukking<br />
uitlop<strong>en</strong>d, - e<strong>en</strong> ver<strong>en</strong>iging <strong>van</strong> beeld<strong>en</strong><strong>de</strong> kunst<strong>en</strong>aars in het lev<strong>en</strong> te<br />
roep<strong>en</strong>, waar<strong>van</strong> hij als woordvoer<strong>de</strong>r zou optred<strong>en</strong>. Op 15 april 1923<br />
werd e<strong>en</strong> circulaire gestuurd naar e<strong>en</strong> aantal kunst<strong>en</strong>aars, die verzocht<br />
werd<strong>en</strong> toe te tred<strong>en</strong> tot <strong>de</strong> 'groep <strong>van</strong> XII'. Bij <strong>de</strong> sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
uitverkor<strong>en</strong><strong>en</strong> werd er naar gestreefd dat ze repres<strong>en</strong>tatief war<strong>en</strong> voor <strong>de</strong><br />
diverse richting<strong>en</strong> <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tra die voor het 'post-impressionisme' <strong>van</strong><br />
betek<strong>en</strong>is war<strong>en</strong>. Voor Antwerp<strong>en</strong> war<strong>en</strong> dat, - buit<strong>en</strong> Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> zelf,<br />
die <strong>de</strong> functie <strong>van</strong> secretaris zou waarnem<strong>en</strong>,- Carl H<strong>en</strong>tze, Floris <strong>en</strong><br />
Oscar Jespers; voor Brussel Jos Albert, H<strong>en</strong>ri Puvrez <strong>en</strong> Ramah; voor <strong>de</strong><br />
bei<strong>de</strong> Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong> Constant Permeke, Gustave <strong>de</strong> Smet <strong>en</strong> Gustaaf <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Woestijne; voor Mechel<strong>en</strong> Prosper <strong>de</strong> Troyer <strong>en</strong> Ernest Wynants.<br />
Merkwaardig is, dat Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> in 1920 Permeke <strong>en</strong> De Smet<br />
twee<strong>de</strong>rangskunst<strong>en</strong>aars had g<strong>en</strong>oemd, wier betek<strong>en</strong>is schromelijk werd<br />
overschat door <strong>de</strong> 'patchouli-her<strong>en</strong>' André <strong>de</strong> Rid<strong>de</strong>r <strong>en</strong> Paui-Gustave<br />
<strong>van</strong> Hecke, die in hun tijdschrift<strong>en</strong> Het ro<strong>de</strong> zeil <strong>en</strong> Sélection bei<strong>de</strong><br />
kunst<strong>en</strong>aars naar vor<strong>en</strong> schov<strong>en</strong> als <strong>de</strong> verteg<strong>en</strong>woordigers bij uitstek<br />
<strong>van</strong> het Vlaamse expressionisme.<br />
Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> heeft zich slechts zeer terloops uitgelat<strong>en</strong> over het werk<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> latere grootmeesters <strong>van</strong> het Latems expressionisme, zodat het<br />
moeilijk is om zich e<strong>en</strong> beeld te vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> zijn visie op hun kunst,<br />
maar uit <strong>de</strong> sporadisch in zijn briev<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong><strong>de</strong>, meestal misprijz<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
uitlating<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>als uit <strong>de</strong> t<strong>en</strong>eur <strong>van</strong> zijn kunstbeschouwing, kan m<strong>en</strong><br />
afleid<strong>en</strong> dat hij h<strong>en</strong> weinig g<strong>en</strong>eg<strong>en</strong> was. Aan<strong>van</strong>kelijk k<strong>en</strong><strong>de</strong> hij hun werk<br />
nauwelijks, aangezi<strong>en</strong> zij, op het og<strong>en</strong>blik dat hij zijn essay over het<br />
Ekspressionisme in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong> schreef, naar het buit<strong>en</strong>land war<strong>en</strong><br />
uitgewek<strong>en</strong>: Permeke bracht <strong>de</strong> oorlogsjar<strong>en</strong> door in Engeland, De Smet<br />
<strong>en</strong> Van d<strong>en</strong> Berghe <strong>de</strong>d<strong>en</strong> dat in Ne<strong>de</strong>rland. Als in 1920 André <strong>de</strong> Rid<strong>de</strong>r,<br />
die ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s <strong>de</strong> oorlogsjar<strong>en</strong> in Ne<strong>de</strong>rland had doorgebracht, sam<strong>en</strong> met<br />
Van Hecke niet alle<strong>en</strong> het tijdschrift Sélection, maar bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> ook nog<br />
te Brussel <strong>de</strong> kunstgalerie met <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> naam stichtte, zodat ze met<br />
woord <strong>en</strong> daad <strong>de</strong> promotie <strong>van</strong> 'hun' kunst<strong>en</strong>aars kond<strong>en</strong> behartig<strong>en</strong>,<br />
55
moet dat voor Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>, als woordvoer<strong>de</strong>r <strong>van</strong> zijn Antwerpse<br />
kunstvri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> grote teleurstelling hebb<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>d. Zelf mislukt<br />
als tijdschriftlei<strong>de</strong>r <strong>en</strong> organisator, kon hij, allicht niet zon<strong>de</strong>r rancune<br />
vaststell<strong>en</strong>, dat hij in feite niet in staat was zijn ambities te<br />
verwerkelijk<strong>en</strong>.<br />
In feite bleef Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> na zijn terugkeer uit Berlijn e<strong>en</strong> outsi<strong>de</strong>r. In<br />
het zo aan initiatiev<strong>en</strong> rijke klimaat <strong>van</strong> <strong>de</strong> twintiger jar<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> te<br />
Antwerp<strong>en</strong> zowel <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlands- als Franstalige zij<strong>de</strong> tijdschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> in het lev<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong> waaraan <strong>de</strong> dichter part noch <strong>de</strong>el<br />
had. Zo was er <strong>de</strong> groep 'Mo<strong>de</strong>rne Kunst' <strong>van</strong> Jozef Peeters, die <strong>de</strong><br />
belangrijke 'Congress<strong>en</strong> voor Mo<strong>de</strong>rne Kunst' (1920, '21 <strong>en</strong> '22) inrichtte,<br />
of het door Seuphor <strong>en</strong> Peeters uitgegev<strong>en</strong> tijdschrift Het Overzicht,<br />
georiënteerd op <strong>de</strong> internationale a<strong>van</strong>tgar<strong>de</strong> <strong>en</strong> tribune voor <strong>de</strong><br />
constructivist<strong>en</strong>. Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> publiceer<strong>de</strong> weliswaar <strong>en</strong>kele gedicht<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> literaire kritiek<strong>en</strong> in Het Overzicht, maar tuss<strong>en</strong> hem <strong>en</strong> Peeters<br />
bestond er blijkbaar e<strong>en</strong> karakteriële <strong>en</strong> theoretische onver<strong>en</strong>igbaarheid<br />
die <strong>en</strong>kel tot conflict<strong>en</strong> kon leid<strong>en</strong>. Als <strong>de</strong> dichter voor <strong>de</strong> t<strong>en</strong>toonstelling<br />
<strong>van</strong> het twee<strong>de</strong> Congres <strong>en</strong>kele aquarell<strong>en</strong> <strong>en</strong> dadaïstisch geïnspireer<strong>de</strong><br />
'sculptur<strong>en</strong>' inz<strong>en</strong>dt, word<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze laatste door Peeters geweigerd. Van<br />
<strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> stak op zijn beurt <strong>de</strong> draak met <strong>de</strong> geest <strong>en</strong> <strong>de</strong> toedracht <strong>van</strong><br />
die Congress<strong>en</strong> door er in be<strong>de</strong>kte term<strong>en</strong> naar te verwijz<strong>en</strong> in één <strong>van</strong><br />
zijn grotesk<strong>en</strong>, Intermezzo.<br />
Distantieer<strong>de</strong> Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> zich zowel <strong>van</strong> <strong>de</strong> Sélection-gmep als <strong>van</strong><br />
Het Overzicht, - zoals hij het overig<strong>en</strong>s ook gedaan had t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> tijdschrift<strong>en</strong> Ruimte <strong>en</strong> Het Ro<strong>de</strong> Zeil, - dan stel<strong>de</strong> hij zich ook<br />
bijzon<strong>de</strong>r kritisch op teg<strong>en</strong>over e<strong>en</strong> <strong>van</strong> zijn voornaamste me<strong>de</strong>stan<strong>de</strong>rs,<br />
Floris Jespers. Nadat hij lov<strong>en</strong>d had geschrev<strong>en</strong> over <strong>de</strong> beeldhouwer<br />
Oscar Jespers, publiceer<strong>de</strong> Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> in januari 1923 in het<br />
Franstalige tijdschrift Sélection e<strong>en</strong> vlijmscherp artikel teg<strong>en</strong> di<strong>en</strong>s broer<br />
Floris. Hij op<strong>en</strong>t met e<strong>en</strong> sarcastische analyse <strong>van</strong> het cultureel klimaat<br />
in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, waar <strong>de</strong> vrijheid <strong>en</strong>kel als e<strong>en</strong> slogan klinkt, zon<strong>de</strong>r te<br />
leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> geestelijk constructief principe of e<strong>en</strong> intuïtief k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> wereld. De schil<strong>de</strong>rs ter<strong>en</strong> er op hun instinct <strong>en</strong> op <strong>de</strong> routine <strong>van</strong> het<br />
métier, zon<strong>de</strong>r in staat te zijn, zoals e<strong>en</strong> Bruegel of Rembrandt, met e<strong>en</strong><br />
intuïtief elan gestalte te gev<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> 'fantasm<strong>en</strong> <strong>van</strong> hun apperceptie<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> wereld'. Van dat milieu was Floris Jespers <strong>de</strong> al te gewillige<br />
ge<strong>van</strong>g<strong>en</strong>e. Zijn natuurlijk schil<strong>de</strong>rstemperam<strong>en</strong>t <strong>en</strong> eclecticisme<br />
bracht<strong>en</strong> hem tot e<strong>en</strong> zelfg<strong>en</strong>oegzame gemakzucht waardoor hij zich<br />
onttrok aan <strong>de</strong> noodw<strong>en</strong>digheid <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zelfstandig speculatief schouw<strong>en</strong>.<br />
Op e<strong>en</strong> cruciaal mom<strong>en</strong>t <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunstgeschied<strong>en</strong>is di<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne<br />
kunst<strong>en</strong>aar <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> canons op hun waar<strong>de</strong> te on<strong>de</strong>rzoek<strong>en</strong>, niet <strong>de</strong><br />
schema's <strong>van</strong> an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> te hernem<strong>en</strong>, hoe virtuoos m<strong>en</strong> het ook <strong>de</strong>ed.<br />
Kortom, in Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s optiek was Jespers gewoon 'e<strong>en</strong> schil<strong>de</strong>r'<br />
geword<strong>en</strong>, géén 'd<strong>en</strong>k<strong>en</strong>d' schil<strong>de</strong>r.<br />
M<strong>en</strong> kan <strong>de</strong>ze in onverwacht scherpe bewoording<strong>en</strong> gestel<strong>de</strong> tekst niet<br />
ter zij<strong>de</strong> legg<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> uiting <strong>van</strong> occasioneel misnoeg<strong>en</strong>, omdat er <strong>de</strong><br />
teleurstelling <strong>en</strong> <strong>de</strong> verbittering uit spreekt <strong>van</strong> iemand die tot het besef<br />
gekom<strong>en</strong> is, e<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> zaak te bepleit<strong>en</strong>. Buit<strong>en</strong> <strong>de</strong> figuur <strong>van</strong> Jespers<br />
om, veroor<strong>de</strong>elt Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> e<strong>en</strong> cultureel milieu <strong>en</strong> e<strong>en</strong> artistieke<br />
praxis. Hoe hij daardoor geïsoleerd zou rak<strong>en</strong>, had hij reeds in 1920<br />
voorspeld in e<strong>en</strong> brief aan Eugène <strong>de</strong> Bock: 'E<strong>en</strong> dring<strong>en</strong><strong>de</strong> opgave voor<br />
vlaamse ekspressionist<strong>en</strong>: hun stijl e<strong>en</strong>s zuiver<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> triviale<br />
geme<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong> ( ... ) Het is me ook volkom<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijk dat ik door dit<br />
strev<strong>en</strong> naar rechte lijn <strong>en</strong> het uitschakel<strong>en</strong> <strong>van</strong> het pseudoekspressionistiese,<br />
<strong>de</strong> meeste sympathieën in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong> zal verbeur<strong>en</strong>.<br />
Deze fataliteit moet ik gelat<strong>en</strong> aanvaard<strong>en</strong>'.<br />
56<br />
Helnrlch Camp<strong>en</strong>donk.<br />
De gro<strong>en</strong>e papegaal (1921 ).<br />
Olie I doek 69 x 105 cm.<br />
Koninklijke <strong>Musea</strong> voor Schone Kunst<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> België, Brussel.<br />
Heinrlch Camp<strong>en</strong>donk (Krefeld 3.1 1.1889 -<br />
Amsterdam 9.5.1957), was niet alle<strong>en</strong> kunstschil<strong>de</strong>r,<br />
doch tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> vernieuwer op<br />
het gebied <strong>van</strong> <strong>de</strong> achterglasschil<strong>de</strong>ring.<br />
Na <strong>de</strong> Kunstgewerbeschule te Krefeld te<br />
hebb<strong>en</strong> bezocht (waar hij <strong>van</strong> 1905 tot 1909<br />
leerling was <strong>van</strong> Jan Thorn Prikker) verhuis<strong>de</strong><br />
hij in 1911, op uitnodiging <strong>van</strong> Franz<br />
Marc, naar Sin<strong>de</strong>lsdorf, waar hij zich als<br />
jongste bij Der blaue Reiter aansloot. In<br />
1912 nam hij <strong>de</strong>el aan <strong>de</strong> eerste Sturmt<strong>en</strong>toonstelling<br />
<strong>en</strong> bleef lange tijd aan Der<br />
Sturm verbond<strong>en</strong>. In 1913 was hij ook verteg<strong>en</strong>woordigd<br />
op het door Herwarth Wald<strong>en</strong><br />
georganiseer<strong>de</strong> Eerste Duitse Herfstsalon.<br />
Camp<strong>en</strong>donks eerste ontmoeting<br />
met Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> had plaats in <strong>de</strong> zomer<br />
<strong>van</strong> 1919. In 1921 werd hij, als één <strong>de</strong>r<br />
eerste Duitse schil<strong>de</strong>rs, weer voor t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong><br />
in het buit<strong>en</strong>land (Frankrijk, België,<br />
V.S.) uitg<strong>en</strong>odigd. Terug in Krefeld<br />
(1 922) leg<strong>de</strong> hij zich <strong>en</strong>ige tijd toe op het<br />
ontwerp<strong>en</strong> <strong>van</strong> toneel<strong>de</strong>cors. Professor aan<br />
<strong>de</strong> Kunstgewerbeschule te Ess<strong>en</strong> (1923) <strong>en</strong><br />
aan <strong>de</strong> Aca<strong>de</strong>mie te Düsseldorf (1926), werd<br />
hij in 1933 - als verteg<strong>en</strong>woordiger <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
'<strong>en</strong>tartete Kunst' -door <strong>de</strong> nationaal-socialist<strong>en</strong><br />
uit zijn ambt ontzet. Hij emigreer<strong>de</strong><br />
naar België waar hij in 1935 v.oor <strong>de</strong> twee<strong>de</strong><br />
maal in het huwelijk trad met <strong>de</strong> in 1899<br />
te Antwerp<strong>en</strong> gebor<strong>en</strong> Edith <strong>van</strong>- Leckwijck -<br />
e<strong>en</strong> tal<strong>en</strong>tvolle schil<strong>de</strong>res, leerlinge <strong>van</strong><br />
Jules Schmalzigaug, Willem Paerels <strong>en</strong>,<br />
na <strong>de</strong> Eerste Wereldoorlog, <strong>van</strong> Floris<br />
Jespers. Datzelf<strong>de</strong> jaar kreeg hij e<strong>en</strong> professoraat<br />
aangebod<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> Rijksaca<strong>de</strong>die<br />
voor Beeld<strong>en</strong><strong>de</strong> Kunst<strong>en</strong> te Amsterdam.<br />
In 1937 - het jaar dat 87 werk<strong>en</strong> <strong>van</strong> hem<br />
in Duitse musea in beslag g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> verbeurd<br />
verklaard werd<strong>en</strong> - ontving hij <strong>de</strong><br />
Grand Prix op <strong>de</strong> Wereldt<strong>en</strong>toonstelling te<br />
Parijs. In 1944 volg<strong>de</strong> hij Kandinsky op als<br />
vice-presid<strong>en</strong>t <strong>van</strong> <strong>de</strong> 'Société anonyme;<br />
museum of mo<strong>de</strong>rn art 1920' (V.S.). Tot aan<br />
zijn dood in 1957 leid<strong>de</strong> hij te Amsterdam<br />
e<strong>en</strong> teruggetrokk<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. Hij beoef<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
monum<strong>en</strong>tale schil<strong>de</strong>rkunst, ontwierp glasram<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> was vooral <strong>de</strong> belangrijkste vernieuwer<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> techniek <strong>van</strong> <strong>de</strong> achterglasschil<strong>de</strong>ring<br />
of églomisé.<br />
•<br />
•
OKV 1981 •
I Wl'\1! ..<br />
w t· 4-'- .<br />
JH"<br />
\'1-.t.AII'·• fll,f<br />
.... .. , ...<br />
; r.t.l <br />
1.·.·••<br />
G.-C ra...,.. ..._ (IA.t.c...,.._ e; U J ' ..<br />
A UTI/ftfl;r to,.. 2-t- H- 4--,Á 6-( ;... .. k.vti.. '1 ..i .... ctJz.<br />
Dd.
'Dans la petite ville'.<br />
Aquarel door <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> uit 1919.<br />
A.M.V.C., Antwerp<strong>en</strong>.<br />
Links<br />
De 'bulla' waarmee <strong>Paul</strong> Joosl<strong>en</strong>s door<br />
<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> uit <strong>de</strong> 'H. Kublstiese <strong>en</strong><br />
Flammingantiese Kerk' werd verbann<strong>en</strong>.<br />
A.M.V.C., Antwerp<strong>en</strong>.<br />
59
Vanaf 1923 neemt het aan<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunstkritiek af in het essayistisch<br />
werk <strong>van</strong> Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>. Als hij in 1925 sam<strong>en</strong> met Geert <strong>van</strong> d<strong>en</strong> Brua<strong>en</strong>e<br />
in Brussel <strong>de</strong> kunsthan<strong>de</strong>l 'A la Vierge poupine' leidt, voelt hij zich<br />
verplicht, - overig<strong>en</strong>s eer<strong>de</strong>r om opportunistische red<strong>en</strong><strong>en</strong> dan uit<br />
principiële overtuiging, - zijn kunstkritische activiteit te stak<strong>en</strong>. Hij<br />
schrijft dan nog wel <strong>en</strong>kele belangrijke tekst<strong>en</strong> zoals Proeve <strong>van</strong><br />
parallell<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> mo<strong>de</strong>rne beeld<strong>en</strong><strong>de</strong> kunst <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>rne dichtkunst, e<strong>en</strong><br />
toespraak die hij hield op het kunsthistorisch congres dat in september<br />
1925 te Breda werd gehoud<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> volwaardig essay<br />
uitgegroei<strong>de</strong> bespreking <strong>van</strong> Charles <strong>de</strong> Tolnay's boek over Bruegel <strong>de</strong><br />
Ou<strong>de</strong>re. Dat laatste essay kan m<strong>en</strong> beschouw<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> soort teg<strong>en</strong>hanger<br />
<strong>van</strong> het Jespers-opstel, e<strong>en</strong> afrek<strong>en</strong>ing met één <strong>van</strong> <strong>de</strong> onuitroeibare<br />
mythes <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vlaamse cultuurgeme<strong>en</strong>schap, het door Felix Timmermans<br />
in <strong>de</strong> figuur <strong>van</strong> Bruegel geprojecteer<strong>de</strong> Pallieter-beeld, waar De Tolnay<br />
precies korte mett<strong>en</strong> mee had gemaakt. Ook in Quelques notes sur la<br />
situation artistique <strong>en</strong> Flandre, in 1926 gepubliceerd in het Waalse<br />
tijdschrift La Nervie, uit zich Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s <strong>de</strong>sillusie in sarcastische<br />
term<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>de</strong> lakonieke wijze waarme<strong>de</strong> hij aan het slot <strong>de</strong> toestand<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> beeld<strong>en</strong><strong>de</strong> kunst resumeert, spreekt boek<strong>de</strong>l<strong>en</strong> over zijn gebrek<br />
aan <strong>en</strong>thousiasme: De Smet <strong>en</strong> Van d<strong>en</strong> Berghe zijn gouaches gaan<br />
mak<strong>en</strong>, Floris Jespers legt zich nog vooral toe op <strong>de</strong> glasschil<strong>de</strong>ring,<br />
Permeke weet best hoé op verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> manier<strong>en</strong> marines te borstel<strong>en</strong>,<br />
De Troyer maakt loffelijke vor<strong>de</strong>ring<strong>en</strong>, Oscar Jespers komt tot e<strong>en</strong><br />
grotere s<strong>en</strong>sibilisering <strong>van</strong> <strong>de</strong> materie, <strong>en</strong> Peeters ... 'a fait quelques beaux<br />
tapis'.<br />
Wil m<strong>en</strong> <strong>de</strong> balans opmak<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s bedrijvigheid als<br />
kunstcriticus, dan treft op het eerste gezicht <strong>de</strong> tweespalt die er bestaat<br />
tuss<strong>en</strong> zijn scherpzinnige theorievorming <strong>en</strong> zijn kunstkritische praktijk.<br />
In het licht <strong>van</strong> <strong>de</strong> latere Vlaamse kunsthistoriografie lijkt hij <strong>en</strong>kel <strong>de</strong><br />
woordvoer<strong>de</strong>r te zijn geweest <strong>van</strong> e<strong>en</strong> randverschijnsel, het Antwerps<br />
mo<strong>de</strong>rnisme omstreeks <strong>de</strong> Eerste Wereldoorlog. Nochtans was hij e<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> weinig<strong>en</strong> die tot <strong>de</strong> kern <strong>van</strong> het probleem <strong>van</strong> het vroege mo<strong>de</strong>rnisme<br />
is doorgestot<strong>en</strong>, waar hij <strong>de</strong> analytische functie <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunst in e<strong>en</strong><br />
overgangsstadium als grondslag <strong>van</strong> zijn beschouwing<strong>en</strong> nam. Zijn<br />
latere hekeling <strong>van</strong> <strong>de</strong> vorm<strong>en</strong> waarin het 'expressionisme' zich<br />
ontplooi<strong>de</strong>, was <strong>de</strong> rechtlijnige consequ<strong>en</strong>tie die hij uit die premisse<br />
kon trekk<strong>en</strong>. Zijn cosmopolitische <strong>en</strong> intellectualistische instelling<br />
maakte dat hij 'meer als e<strong>en</strong> soort incarnatie <strong>van</strong> het mo<strong>de</strong>rnisme <strong>en</strong> als<br />
e<strong>en</strong> '<strong>en</strong>fant terrible' wordt bewon<strong>de</strong>rd - of gevreesd - dan als e<strong>en</strong> door<br />
ie<strong>de</strong>re<strong>en</strong> erk<strong>en</strong><strong>de</strong> leermeester' (P. Ha<strong>de</strong>rmann).<br />
Jean F. Buyck<br />
Werklei<strong>de</strong>r<br />
Koninklijk Museum voor Schone Kunst<strong>en</strong><br />
Antwerp<strong>en</strong><br />
60<br />
Prosper <strong>de</strong> Troyer.<br />
De naaister.<br />
Olie I doek.<br />
Koninklijke <strong>Musea</strong> voor Schone Kunst<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> België, Brussel.<br />
Prosper <strong>de</strong> Troyer (Destelberg<strong>en</strong> 26.12.1880 -<br />
Duffel 1.6.1961 ) stu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> Aca<strong>de</strong>mie<br />
te Mechel<strong>en</strong>. Hij evolueer<strong>de</strong> - on<strong>de</strong>r invloed<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> futurist Marinetti, met wie hij e<strong>en</strong><br />
briefwisseling voer<strong>de</strong> -<strong>van</strong> e<strong>en</strong> post-impressionistische<br />
schil<strong>de</strong>rkunst met lyrischfauvistische<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> via half-kubistische,<br />
half-futuristische composities (1 91 8-1 920)<br />
naar e<strong>en</strong> geometrische abstractie. Vanaf<br />
1922 schil<strong>de</strong>rt hij nog alle<strong>en</strong> figuratief<br />
expressionistisch. In 1917 <strong>en</strong> 1918 heeft<br />
Prosper <strong>de</strong> Troyer e<strong>en</strong> tweetal portrett<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> getek<strong>en</strong>d die zich thans<br />
in het Archief <strong>en</strong> Museum voor het Vlaams<br />
Cultuurlev<strong>en</strong> te Antwerp<strong>en</strong> bevind<strong>en</strong>. <strong>Paul</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> organiseer<strong>de</strong> in januari 1926<br />
e<strong>en</strong> t<strong>en</strong>toonstelling Prosper <strong>de</strong> Troyer in<br />
<strong>de</strong> kunstgalerie 'A la Vierge Poupine' te<br />
Brussel. To<strong>en</strong> hij <strong>de</strong> kunsthan<strong>de</strong>l <strong>de</strong> rug<br />
had toegekeerd, schreef Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>:<br />
'Prosper <strong>de</strong> Troyer est fortem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> progrès.<br />
11 a abandonné ses portrails décoratifs<br />
et clos sa série <strong>de</strong> Maternités pour<br />
s'attaquer à la composition. 11 se pourrait<br />
bi<strong>en</strong> que ses compositions constitu<strong>en</strong>t la<br />
révélation <strong>de</strong> l'année et que ce peintre<br />
courageux <strong>en</strong>tre tous et dont l'émotivité<br />
paraît <strong>de</strong> plus <strong>en</strong> plus conc<strong>en</strong>trique, ait<br />
trouvé dans la mise <strong>en</strong> page hardie <strong>de</strong> sa<br />
nouvelle manière, l'<strong>en</strong>tier épanouissem<strong>en</strong>t<br />
<strong>de</strong> sa personnalité. Mais, <strong>en</strong> <strong>de</strong>hors <strong>de</strong><br />
mon emballem<strong>en</strong>t personnel, je puis, <strong>de</strong><br />
façon objective, constater, dans les limites<br />
<strong>de</strong> son ceuvre même, Ie grand progrès<br />
qu'il vi<strong>en</strong>t <strong>de</strong> réaliser'. (Quelques notes sur<br />
la situation artistique <strong>en</strong> Flandre, 1926)
::.::<br />
0<br />
•
62<br />
•
•<br />
Literatuur<br />
Het Verzameld Werk <strong>van</strong> <strong>Paul</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> versche<strong>en</strong> in vier <strong>de</strong>l<strong>en</strong> bij Bert<br />
Bakker N.V., Amterdam (tekstbezorger<br />
G. Borgers); <strong>de</strong>el IV (1977/2) bevat <strong>de</strong><br />
Bespreking<strong>en</strong> <strong>en</strong> Beschouwing<strong>en</strong>.<br />
De belangrijkste opstell<strong>en</strong> over beeld<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
kunst zijn:<br />
- Over dynamiek, 1917 (V.W., IV, blz. 20-31)<br />
- Over het werk <strong>van</strong> Oscar <strong>en</strong> Floris<br />
Jespers, 1917 (id., blz. 32-36)<br />
-Het werk <strong>van</strong> <strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s, 1917 (id.,<br />
blz. 37-41)<br />
- Ekspressionisme in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, 1918<br />
(id., blz. 53-99)<br />
- Voorwoord bij zes lino's <strong>van</strong> Floris<br />
Jespers, 1919 (id., blz. 10D-107)<br />
- Wat is er met Picasso, 1920 (id., blz.<br />
112-1 17)<br />
- Et voilà. E<strong>en</strong> inleid<strong>en</strong>d manifest, 1920<br />
(id., blz. 129-134)<br />
- Heinrich Camp<strong>en</strong>donck, 1921 (id., blz.<br />
135-1 39) ; Franse tekst; twee<strong>de</strong>, Duitse<br />
versie, 1921 (blz. 150-154)<br />
- Eind goed alles goed, Kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
bij e<strong>en</strong> kluchtspel vol vergissing<strong>en</strong>, 1921<br />
(id., blz. 140-149)<br />
- Heinrich Camp<strong>en</strong>donck, 1923 (id., blz.<br />
181-191); Franse tekst<br />
- Oscar Jespers, 1924 (id., blz. 217-230)<br />
- Notes sur Floris Jespers, 1925 (id., blz.<br />
231-239)<br />
- Proev<strong>en</strong> <strong>van</strong> parallell<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> mo<strong>de</strong>rne<br />
beeld<strong>en</strong><strong>de</strong> kunst <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>rne dichtkunst,<br />
1925 (id., blz. 264-281)<br />
-Breugel, 1926 (id., blz. 341-348)<br />
Over <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>:<br />
G. Burss<strong>en</strong>s, <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>, zoals hij<br />
was <strong>en</strong> is, Wilrijk-Antwerp<strong>en</strong>, 1932 (reprint,<br />
Utrecht, 1978) ; M. Gilliams, E<strong>en</strong> bezoek<br />
aan het prins<strong>en</strong>graf, Lier, 1952 (opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
in Vita brevis, IV, Antwerp<strong>en</strong>, 1957);<br />
P. De Vree, '<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> plastische<br />
kunst<strong>en</strong>. Notities bij nog ongepubliceer<strong>de</strong><br />
briev<strong>en</strong>', in: De Tafelron<strong>de</strong>, 1953,<br />
7; M.E. Tralbaut, Van Goghreflekties op<br />
Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>, Deurne, z.j. (1956); P. De<br />
Vree <strong>en</strong> H.-F. Jespers, <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>,<br />
Brugge-Antwerp<strong>en</strong>, 1967 ; Phil Mert<strong>en</strong>s,<br />
'<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>, promotor <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
mo<strong>de</strong>rne schil<strong>de</strong>rkunst', in: Artisjok, 3,<br />
1968; P. Ha<strong>de</strong>rmann, Het vuur in <strong>de</strong> verte.<br />
<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s kunstopvatting<strong>en</strong> in het<br />
licht <strong>van</strong> <strong>de</strong> europese a<strong>van</strong>t-gar<strong>de</strong>, Ant<br />
werp<strong>en</strong> 1970; G. Borgers, <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>.<br />
E<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tatie, 2 dln., D<strong>en</strong> Haag 1971.<br />
Twee bladzijd<strong>en</strong> uit het tijdschrift Het Overzicht<br />
<strong>van</strong> Jozef Peeters.<br />
63
<strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s.<br />
Jong meisje.<br />
1914.<br />
K.M.S.K., Brussel.<br />
64<br />
Joost<strong>en</strong>s is dus wel <strong>de</strong>gelijk e<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>d<br />
schil<strong>de</strong>r. Bij zijn werk is <strong>de</strong> reeds zoo<br />
vaak herhaal<strong>de</strong>, tot e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>plaats <strong>de</strong>r<br />
kritiek geword<strong>en</strong> karakteriseering <strong>van</strong> het<br />
Vlaamseh-artistiek temperam<strong>en</strong>t weer voor<br />
te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>: het w<strong>en</strong>tel<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> twee<br />
pol<strong>en</strong>, s<strong>en</strong>sualisme <strong>en</strong> mysticisme. Het<br />
eerste heeft Joosf<strong>en</strong>s <strong>de</strong> stad ingedrev<strong>en</strong>,<br />
maar het is ook weldra slechts <strong>van</strong> trans<br />
c<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal<strong>en</strong> aard in hem geblek<strong>en</strong>. Het<br />
diep ingetog<strong>en</strong>e <strong>van</strong> d<strong>en</strong> monnik is hem<br />
bijgeblev<strong>en</strong>. Hij is e<strong>en</strong> kunst<strong>en</strong>aar <strong>van</strong><br />
uiterst godsdi<strong>en</strong>stig<strong>en</strong> aard: zijn werk is<br />
het resultaat <strong>van</strong> lange meditaties over<br />
het eeuwige 'waarom ?' <strong>de</strong>r ding<strong>en</strong>.<br />
(Over het werk <strong>van</strong> <strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s, 1917)<br />
<strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s.<br />
Collage (1920).<br />
Collage 41 x 27 cm.<br />
Koninklijke <strong>Musea</strong> voor Schone Kunst<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> België, Brussel.<br />
<strong>Paul</strong> Joosl<strong>en</strong>s (Antwerp<strong>en</strong> 18.3.1889 -<br />
24.3.1960) stu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> aan <strong>de</strong> Aca<strong>de</strong>mie <strong>en</strong><br />
het Hoger Instituut voor Beeld<strong>en</strong><strong>de</strong> Kunst<strong>en</strong><br />
te Antwerp<strong>en</strong>, waar hij klasg<strong>en</strong>oot was<br />
<strong>van</strong> Floris Jespers. Hij evolueer<strong>de</strong> <strong>van</strong> het<br />
pointillisme via kubisme, expressionisme,<br />
futurisme <strong>en</strong> dada naar e<strong>en</strong> verstild<br />
expressionisme met neogotische <strong>en</strong> symbolistische<br />
inslag. Met zijn <strong>de</strong>coupages <strong>en</strong><br />
collages, reliëfs <strong>en</strong> object<strong>en</strong> met dadaïstisch<br />
karakter alsme<strong>de</strong> met abstracte composities,<br />
ontpopte hij zich als e<strong>en</strong> belangrijke<br />
a<strong>van</strong>t-gardist in het Antwerp<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
het begin <strong>de</strong>r jar<strong>en</strong> twintig, naar het woord<br />
<strong>van</strong> Seuphor <strong>de</strong> to<strong>en</strong>malige hoofdstad <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne kunst. In zij n neo-gotische<br />
perio<strong>de</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ert hij naar <strong>de</strong> symbiose <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> gothische madonna <strong>en</strong> <strong>de</strong> filmster, alvor<strong>en</strong>s<br />
het type <strong>van</strong> <strong>de</strong> 'poezeloes' te<br />
creër<strong>en</strong>, het tegelijk onschuldige <strong>en</strong> perverse<br />
kindvrouwtje dat hem tot aan zij n<br />
dood zou obse<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. <strong>Paul</strong> Joest<strong>en</strong>s raakte<br />
tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> Eerste Wereldoorlog bevri<strong>en</strong>d<br />
met <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> (1915?), wellicht<br />
door toedo<strong>en</strong> <strong>van</strong> Floris Jespers. In 1920<br />
werd hij echter door Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> - '<strong>de</strong><br />
paus <strong>van</strong> Hal<strong>en</strong>see' - gestot<strong>en</strong> uit '<strong>de</strong> geme<strong>en</strong>schap<br />
<strong>van</strong> ONZE H. KERK, e<strong>en</strong>, kubisties<br />
<strong>en</strong> flaminganties'. Door <strong>de</strong> misk<strong>en</strong>ning<br />
die hem te beurt is gevall<strong>en</strong> werd <strong>Paul</strong><br />
Joest<strong>en</strong>s tot e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>schuw <strong>en</strong> verbitterd<br />
man, die e<strong>en</strong> teruggetrokk<strong>en</strong> lev<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> armoe<strong>de</strong> heeft geleid. Michel Seuphor<br />
typeer<strong>de</strong> <strong>de</strong> a<strong>van</strong>t-gardist Joosl<strong>en</strong>s als<br />
volgt: 'Esprit souple, un peu invertébré,<br />
d'une indol<strong>en</strong>ce ironique et polissonne,<br />
véritable antidate au naturel systématisé<br />
<strong>de</strong> Peeters, <strong>Paul</strong> Joest<strong>en</strong>s composait <strong>de</strong>s<br />
structures d'élém<strong>en</strong>ts hétéroclites, un peu<br />
comme fit Schwitters .. . '.<br />
•
co<br />
(J)<br />
><br />
<br />
0<br />
•
•<br />
Linksbov<strong>en</strong><br />
<strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s.<br />
Weel<strong>de</strong>vrucht<strong>en</strong>.<br />
Olie op doek, 90 x 110 cm.<br />
Getek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> gedateerd 1915.<br />
Privé-verzameling.<br />
Linkson<strong>de</strong>r<br />
<strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s.<br />
Off<strong>en</strong>sief.<br />
1917.<br />
Oostindische inkt, p<strong>en</strong> op papier,<br />
24,7 x 39 cm.<br />
Getek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> gedateerd.<br />
K.M.S.K., Brussel.<br />
Weel<strong>de</strong>vrucht<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> beteek<strong>en</strong>isvol punt<br />
in Joost<strong>en</strong>s' picturale aanpassing. Teg<strong>en</strong><br />
over zijn eeuwig bijblijv<strong>en</strong>d piëtisme, is dit<br />
doek <strong>de</strong> ontzaggelijke ontknalling <strong>van</strong> zijn<br />
lang beteugeld s<strong>en</strong>sualisme. Enkel opper<br />
vlakkigheid; inw<strong>en</strong>dig blijft <strong>de</strong> <strong>de</strong>voot. Aan<br />
knoopingspunt: <strong>de</strong> bekoring <strong>van</strong> d<strong>en</strong> H. An<br />
tonius. Zijn s<strong>en</strong>sualisme uit zich hier in<br />
zijn dubbele drift voor vlak <strong>en</strong> kleur. De<br />
vorm om <strong>de</strong> vorm, <strong>de</strong> lijn om <strong>de</strong> lijn. De<br />
kleur, ge<strong>de</strong>eltelijk zelfstandig als in zijn<br />
pointillé-gamma's, ver<strong>de</strong>r met e<strong>en</strong> functie<br />
als vorm, - <strong>de</strong> groote gele vlakk<strong>en</strong> in het<br />
midd<strong>en</strong> <strong>van</strong> het doek. Het laatste weer<br />
e<strong>en</strong> groote stap naar <strong>de</strong> jonge kunst, waar<br />
hij in zijn doek Futurisme volledig theore<br />
tisch zal bij aansluit<strong>en</strong>. De on<strong>de</strong>rlinge<br />
invloed <strong>de</strong>r vlakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> lijn<strong>en</strong>, - bazis <strong>van</strong><br />
het futuristisch primitivisme <strong>en</strong> niet licht<br />
reflekteering<strong>en</strong> door kleurontleding<strong>en</strong>, bazis<br />
<strong>van</strong> het impressionistisch primitivisme. Toe<br />
passing <strong>de</strong>r 'ligne-force' in het voorbeeld<br />
(Futurisme) <strong>van</strong> hals tot schou<strong>de</strong>r, ver<strong>de</strong>r<br />
op rug, arm <strong>en</strong> borst herhaald. Cone<strong>en</strong><br />
treering <strong>van</strong> het licht binn<strong>en</strong> int<strong>en</strong>siteits<br />
vlakk<strong>en</strong>, hier het gezicht <strong>en</strong> <strong>de</strong> hals.<br />
(Ekspressionisme in Vlaan<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, 1918)<br />
Rechtsbov<strong>en</strong><br />
<strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s.<br />
Collage.<br />
1917.<br />
Getek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> gedateerd, 23 x 37 cm.<br />
Staatsverzameling.<br />
Rechtson<strong>de</strong>r<br />
<strong>Paul</strong> Joost<strong>en</strong>s.<br />
Zon<strong>de</strong>r titel.<br />
1921 .<br />
Assemblage, 34 x 18 x 10 cm.<br />
Getek<strong>en</strong>d <strong>en</strong> gedateerd.<br />
Staatsverzameling.<br />
67
Floris Jespers in zijn atelier.<br />
1918.<br />
68<br />
Floris Jespers.<br />
Kermis in <strong>de</strong> duin<strong>en</strong>.<br />
Olie I doek.<br />
V.E. V. Antwerp<strong>en</strong>.<br />
Floris Jespers (Antwerp<strong>en</strong> 18.3.1889 -<br />
16.4.1 965), zoon <strong>van</strong> <strong>de</strong> beeldhouwer Emile<br />
Jespers (1862-1 918) <strong>en</strong> broer <strong>van</strong> Oscar<br />
Jespers. Volg<strong>de</strong> <strong>de</strong> leergang<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> Koninklijke<br />
Aca<strong>de</strong>mie <strong>en</strong> het Hoger Instituut<br />
voor Schone Kunst<strong>en</strong> te Antwerp<strong>en</strong> (klas<br />
<strong>van</strong> Frans Court<strong>en</strong>s). Hij kwam in contact<br />
met Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> via H<strong>en</strong>drik (Rik) Cox,<br />
va<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> kunstschil<strong>de</strong>r Jan Cox (191 9-<br />
1980) . Na e<strong>en</strong> impressionistische perio<strong>de</strong><br />
met e<strong>en</strong> vaak Brabants-fauvistische inslag<br />
evolueer<strong>de</strong> hij, me<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r futuristische <strong>en</strong><br />
constructivistische invloed, naar e<strong>en</strong> fantasierijk<br />
expressionisme. Hij was lid <strong>van</strong><br />
Kunst <strong>van</strong> Hed<strong>en</strong>, Sélection, L'Art vi<strong>van</strong>t<br />
<strong>en</strong> Les Compagnons <strong>de</strong> l'art; had gedur<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> contract met <strong>de</strong> kunstgalerij<br />
Le C<strong>en</strong>taure te Brussel. Zoals bij<br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>re expressionist<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rging zijn<br />
kunst in <strong>de</strong> <strong>de</strong>rtiger jar<strong>en</strong>, na het faillissem<strong>en</strong>t<br />
<strong>van</strong> Le C<strong>en</strong>taure, e<strong>en</strong> verinnigingsproces,<br />
om in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft <strong>van</strong> <strong>de</strong> veertiger<br />
jar<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> soms bijt<strong>en</strong><strong>de</strong>, zwartgallige,<br />
naar het woord <strong>van</strong> André <strong>de</strong> Rid<strong>de</strong>r<br />
'exist<strong>en</strong>tialistische' beelding te kom<strong>en</strong>. Zijn<br />
drie Kongo-reiz<strong>en</strong> in <strong>de</strong> vijftiger jar<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
aanleiding tot e<strong>en</strong> bijzon<strong>de</strong>r creatieve tijd,<br />
waarin hij zich tev<strong>en</strong>s als <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> beeldhouwer<br />
<strong>van</strong> het Jespers-geslacht zou ontpopp<strong>en</strong>.<br />
Ook als <strong>de</strong>coratieschil<strong>de</strong>r - e<strong>en</strong><br />
zekere hang naar monum<strong>en</strong>tale kunst was<br />
hem eig<strong>en</strong> - was hij actief. Tot het aantrekkelijkste<br />
<strong>en</strong> oorspronkelijkste ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong><br />
zijn om<strong>van</strong>grijk reuvre word<strong>en</strong> <strong>de</strong> achterglas-schil<strong>de</strong>ring<strong>en</strong><br />
(églomisé) gerek<strong>en</strong>d.<br />
In zijn jeugd was Floris Jespers reeds e<strong>en</strong><br />
indrukwekk<strong>en</strong><strong>de</strong> verschijning. Hij had to<strong>en</strong><br />
al die merkwaardig geboetseer<strong>de</strong> kop, die<br />
met <strong>de</strong> jar<strong>en</strong> zo won<strong>de</strong>rlijk op <strong>de</strong> kop <strong>van</strong><br />
Picasso is gaan lijk<strong>en</strong>. Wanneer hij met<br />
ons wan<strong>de</strong>l<strong>de</strong> dr.oeg hij steeds zijn licht<br />
grijs vilt<strong>en</strong> hoedje dat nog op meer<strong>de</strong>re<br />
stillev<strong>en</strong>s uit <strong>de</strong> impressionistische tijd<br />
tuss<strong>en</strong> appel<strong>en</strong>, per<strong>en</strong> <strong>en</strong> Chinese waaiers<br />
is terug te vind<strong>en</strong>. ( ... ) Het was ook <strong>de</strong> tijd<br />
to<strong>en</strong> <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> rondkuier<strong>de</strong> met<br />
zijn lichtgrijs dandy-kostuum <strong>en</strong>, in <strong>de</strong> win<br />
ter, met zijn overjas naar <strong>de</strong> m.o<strong>de</strong> <strong>van</strong><br />
1830 met e<strong>en</strong> pels<strong>en</strong> muts op het hoofd.<br />
(R<strong>en</strong>é Victor)<br />
•<br />
•<br />
•
•<br />
><br />
<br />
0<br />
•<br />
69
70<br />
•<br />
•
•<br />
Floris Jespers.<br />
Weerkaatsing<strong>en</strong>.<br />
1917.<br />
Olie I doek 120 x 88.<br />
Verz. Mr. R. Victor, Antwerp<strong>en</strong>.<br />
Door H<strong>en</strong>drik Cox t<strong>en</strong> slotte had vlak voor<br />
<strong>de</strong> oorlog <strong>de</strong> eerste ontmoeting tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
gebroe<strong>de</strong>rs Jespers <strong>en</strong> Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong><br />
plaats. ( . .. ) Sam<strong>en</strong> met Floris Jespers had<br />
hij (Cox) eerst e<strong>en</strong> atelier - voor hem e<strong>en</strong><br />
pied-à-terre - aan <strong>de</strong> Waalse Kaai gehuurd<br />
<strong>en</strong> hij kwam ook regelmatig bij <strong>de</strong> Jesper<br />
s<strong>en</strong> aan huis. Daarna, omstreeks e<strong>en</strong> jaar<br />
voor <strong>de</strong> oorlog, betrokk<strong>en</strong> Flor Jespers <strong>en</strong><br />
hij e<strong>en</strong> atelier bov<strong>en</strong> De Zalm in <strong>de</strong> Wijn<br />
gaardstraat, waar ook - aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> overloop - Jozef Peeters <strong>en</strong><br />
Val<strong>en</strong>tijn E. <strong>van</strong> Uyt<strong>van</strong>ck hun werkruimte<br />
hadd<strong>en</strong>. Reeds to<strong>en</strong> kon <strong>de</strong> 'aardse' Floris<br />
Jespers, die zijn brood verdi<strong>en</strong><strong>de</strong> door in<br />
geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> als <strong>de</strong> Metropale aan <strong>de</strong><br />
Meir cello te spel<strong>en</strong>, moeilijk overweg met<br />
zijn <strong>de</strong>stijds esthetisch <strong>en</strong> esoterisch inge<br />
stel<strong>de</strong>, vegetarische buurman, Jozef Peeters,<br />
welke teg<strong>en</strong>stelling jar<strong>en</strong> later ook nog<br />
e<strong>en</strong> rol in Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s verhouding tot<br />
Peeters zou spel<strong>en</strong>.<br />
(Gerrit Borgers)<br />
Floris Jespers.<br />
'Prinses Jiji'.<br />
1918.<br />
Olie I doek 99 x 69.<br />
Verz. Mr. R. Victor, Antwerp<strong>en</strong> .<br />
71
Floris Jespers.<br />
Aquarium.<br />
Olie I doek 116 x 81.<br />
Privéverz.<br />
72<br />
In het Herfstsalon <strong>de</strong>r aquarellist<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
1913 stel<strong>de</strong>, indi<strong>en</strong> ik mij niet vergis, Flor.<br />
Jespers voor het eerst t<strong>en</strong> toon. Kort daar<br />
op leer<strong>de</strong> ik d<strong>en</strong> schil<strong>de</strong>r k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. (. .. )<br />
To<strong>en</strong> kwam ik op zijn atelier. Zulks was<br />
voor mij reeds e<strong>en</strong> op<strong>en</strong>baring. Dat er<br />
naast mij, in dit an<strong>de</strong>r kunstvak, iemand<br />
leef<strong>de</strong> met vaak <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> betrachting<strong>en</strong>,<br />
had ik niet vermoed.<br />
(<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>, 1917)<br />
Floris Jespers.<br />
De verloofd<strong>en</strong> (1929).<br />
Olie I doek.<br />
Museum voor Schone Kunst<strong>en</strong>, Oost<strong>en</strong><strong>de</strong>.<br />
•<br />
•<br />
•
•<br />
><br />
<br />
0
74<br />
•
Floris Jespers.<br />
Zes linosned<strong>en</strong>.<br />
1919.<br />
A.M.V.C., Antwerp<strong>en</strong>.<br />
Linksbov<strong>en</strong><br />
Japans feest.<br />
Linksmidd<strong>en</strong><br />
Ontmoeting.<br />
Linkson<strong>de</strong>r<br />
Improvisatie I.<br />
Rechtsbov<strong>en</strong><br />
Naakt.<br />
De kunst verloss<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> ban <strong>van</strong> het<br />
Jouter zinnelijke. In het schouw<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>e ligt het <strong>en</strong>ige geluk, leert <strong>de</strong> wijsgeer<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> lev<strong>en</strong>saanschouwing waar<strong>van</strong> het<br />
kubisme <strong>de</strong> esthetiese realizering is: Plato.<br />
Niet <strong>de</strong> wisselvallige verschijning <strong>van</strong><br />
m<strong>en</strong>s of boom, maar wel <strong>de</strong> onwankelbare<br />
vorm, <strong>de</strong> absolute bouw, <strong>de</strong> construktie<br />
zelf zijn aanleiding tot het schepp<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> estetiese gelijkwaar<strong>de</strong>. Daar is het<br />
begrip werkzaam scheid<strong>en</strong>d het éne <strong>van</strong><br />
het toevallige. Daar 'herinnert' zich <strong>de</strong> ziel<br />
<strong>de</strong> oervorm <strong>van</strong> het schone.<br />
(Voorwoord bij zes lino's <strong>van</strong> Floris Jespers,<br />
1919)<br />
De verliefd<strong>en</strong>.<br />
De beloon<strong>de</strong>.<br />
75
Floris Jespers.<br />
Arlequina<strong>de</strong>.<br />
Ca. 1929.<br />
Egtomisé 150 x 80.<br />
Koninklijk Museum voor Schone Kunst<strong>en</strong>,<br />
Antwerp<strong>en</strong>.<br />
76<br />
Jozef Peeters.<br />
Compositie (1921 ).<br />
Olie I doek 150 x 150 cm.<br />
Koninklijk Museum voor Schone Kunst<strong>en</strong>,<br />
Antwerp<strong>en</strong>.<br />
Jozef Peeters (Antwerp<strong>en</strong> 24.7.1895 -<br />
10.9.1960) volg<strong>de</strong> less<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> Aca<strong>de</strong>mie<br />
voor Schone Kunst<strong>en</strong> te Antwerp<strong>en</strong> (o.m.<br />
bij Is. Opsomer). Erg beïnvloed door theosofische<br />
d<strong>en</strong>kbeeld<strong>en</strong>, schil<strong>de</strong>r<strong>de</strong> hij postimpressionistische,<br />
luministische portrett<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> esoterisch-symbolistische inslag.<br />
Na <strong>de</strong> Eerste Wereldoorlog ev.olueer<strong>de</strong> hij<br />
naar e<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tair-constructivistisch <strong>en</strong><br />
abstract standpunt. Met F. Berckelaers<br />
(later bek<strong>en</strong>d als Michel Seuphor, e<strong>en</strong><br />
anagram <strong>van</strong> Orpheus) was hij redacteur<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> reeks <strong>van</strong> Het Overzicht.<br />
In 1924 stichtte hij met Eddy du Perron<br />
<strong>de</strong> uitgeverij De Driehoek. Sterk internationaal<br />
georiënteerd, on<strong>de</strong>rhield Jozef<br />
Peeters contact<strong>en</strong> met <strong>de</strong> hele Europese<br />
a<strong>van</strong>t-gar<strong>de</strong>. Na het stopzett<strong>en</strong> <strong>van</strong> het<br />
tijdschrift De Driehoek in 1925 trok hij<br />
A<br />
zich - me<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r druk <strong>van</strong> persoonlijke -<br />
omstandighed<strong>en</strong> - uit het artistiek lev<strong>en</strong><br />
terug. In 1956 gaat hij opnieuw aan het<br />
schil<strong>de</strong>r<strong>en</strong> - merkwaardig g<strong>en</strong>oeg figuratief.<br />
Stilaan worstelt hij zich terug naar <strong>de</strong><br />
abstractie in 1957. In 1958 werd hij door<br />
<strong>de</strong> Antwerpse kunstver<strong>en</strong>iging G 58 als erelid<br />
uitg<strong>en</strong>odigd. Tuss<strong>en</strong> Peeters <strong>en</strong> Van<br />
<strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> stond vooral <strong>de</strong> schaduw <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Jespers<strong>en</strong> (vooral <strong>van</strong> Floris) in <strong>de</strong> weg.<br />
Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s <strong>en</strong>ige vermelding <strong>van</strong> Peeters<br />
dateert uit 1926: 'Enfin, il faut constater<br />
chez Peeters une évolution heureuse qui<br />
se manifeste par l'intérêt qu'il porte à<br />
l'introduction d'une peinture à valeurs dans<br />
la plastique pure. ( ... ) Et Peeters a fait<br />
quelques beaux tapis.' Bei<strong>de</strong>r hang naar<br />
lei<strong>de</strong>rschap vorm<strong>de</strong> wellicht e<strong>en</strong> beletsel<br />
voor hun goe<strong>de</strong> verstandhouding.<br />
•
•<br />
><br />
<br />
0<br />
•<br />
77
78<br />
•
•<br />
Oscar Jespers.<br />
Het kind <strong>en</strong> <strong>de</strong> zwaan.<br />
1923.<br />
Ste<strong>en</strong> reliëf.<br />
Privéverz.<br />
Links<br />
Oscar Jespers.<br />
De man in <strong>de</strong> trui.<br />
1915.<br />
Gips, h. 115.<br />
Privéverz.<br />
Rechts<br />
Oscar Jespers.<br />
De fluwel<strong>en</strong> mantel.<br />
Brons, h. 167.<br />
Ath<strong>en</strong>eum, Kapell<strong>en</strong>.<br />
Zoals <strong>de</strong> muziek, ontroert <strong>de</strong> muziekaliteit<br />
<strong>van</strong> ware plastiek in <strong>de</strong> geest <strong>de</strong> herinne<br />
ring aan <strong>de</strong> Va<strong>de</strong>rstad <strong>van</strong> het 'Unbedingte'<br />
waar ge<strong>en</strong> tweespalt is. Het is iets <strong>de</strong> ste<strong>en</strong><br />
transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t, iets dat als e<strong>en</strong> aura om <strong>de</strong><br />
ste<strong>en</strong> is, iets onwez<strong>en</strong>liks als <strong>de</strong> t.on<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>r muziek waarin het hoogste <strong>de</strong>r plastiek<br />
wordt bewaard. En hier nu heeft Jespers<br />
zich zelf gevond<strong>en</strong>, d.i. hier realiseert zich<br />
zijn i<strong>de</strong>aal <strong>van</strong> <strong>de</strong> beheersing <strong>van</strong> het<br />
z<strong>en</strong>uw-gevoelige door het geest-gevoelige<br />
dat mathematies-muziekaal is. Hij, di<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> fantasma w<strong>en</strong>ste uit te drukk<strong>en</strong>, die<br />
alle zichtbaar-mak<strong>en</strong> <strong>van</strong> transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s ver<br />
wierp, hij wordt slechts uitvoer<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
muziekale wet die inhoudt dat ge<strong>en</strong> esthe<br />
tiese vorm schepbaar is, die niet tev<strong>en</strong>s <strong>de</strong><br />
toeschouwer zou do<strong>en</strong> aanklopp<strong>en</strong> aan <strong>de</strong><br />
poort <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>like va<strong>de</strong>rstad, waar<br />
alles geruisloze muziek is.<br />
(Oscar Jespers, 1924)<br />
Oscar Jespers.<br />
Ev<strong>en</strong>wichtsclown.<br />
1923.<br />
Gepolychromeer<strong>de</strong> ste<strong>en</strong>, h. 106.<br />
Privéverz.<br />
Oscar Jespers.<br />
De pott<strong>en</strong>draaier.<br />
1921.<br />
Euvilleste<strong>en</strong>, h. 60.<br />
Bonnefant<strong>en</strong>museum, Maastricht (Ned.).<br />
79
Oscar Jespers.<br />
De kapmantel.<br />
Witte ste<strong>en</strong>, h. 89.<br />
Koninklijk Museum voor Schone Kunst<strong>en</strong>,<br />
Antwerp<strong>en</strong>.<br />
80<br />
Oscar Jespers.<br />
Grafmonum<strong>en</strong>t <strong>van</strong> <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> (1 937).<br />
Begraafplaats Schoonselhof, Hobok<strong>en</strong>.<br />
Oscar Jespers (Borgerhout 22.5.1887 -<br />
Brussel 1.12.1970), zoon <strong>van</strong> <strong>de</strong> beeldhouwer<br />
Emiel Jespers (1862-1918). ou<strong>de</strong>re broer<br />
<strong>van</strong> Floris Jespers, volg<strong>de</strong> less<strong>en</strong> aan <strong>de</strong><br />
Koninklijke Aca<strong>de</strong>mie <strong>en</strong> het Hoger Instituut<br />
voor Schone Kunst<strong>en</strong> te Antwerp<strong>en</strong>,<br />
waar hij e<strong>en</strong> leerling was <strong>van</strong> J. Dupon <strong>en</strong><br />
F. Deckers. Op uitnodiging <strong>van</strong> H<strong>en</strong>ry <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Vel<strong>de</strong> werd hij in 1927 professor aan<br />
het Hoger Instituut voor Architectuur <strong>en</strong><br />
Sierkunst<strong>en</strong> Ter Kamer<strong>en</strong> te Brussel; hij<br />
was tev<strong>en</strong>s professor aan <strong>de</strong> Jan <strong>van</strong> Eyckaca<strong>de</strong>mie<br />
te Maastricht (1949-1957) <strong>en</strong><br />
gastprofessor aan The School of !he<br />
Museum of Fine Arts te Boston (1961 ). Hij<br />
leer<strong>de</strong> Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> via H<strong>en</strong>drik<br />
Cox - <strong>van</strong> wie hij in 1913 e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sgroot<br />
kniebeeld vervaardig<strong>de</strong>. Rik Cox had in<br />
1910 R. Baseleer - e<strong>en</strong> ver familielid <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Jespers<strong>en</strong> - opgevolgd als (me<strong>de</strong>)voorzitter<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> (vrijzinnige) Vlaamsche Bond<br />
te Antwerp<strong>en</strong>; <strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong> werd<br />
secretaris in 1912. Aan<strong>van</strong>kelijk impressionist,<br />
maakte Oscar Jespers e<strong>en</strong> kubistische<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> expressionistische perio<strong>de</strong><br />
door, alvor<strong>en</strong>s, op het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> jar<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>rtig, tot e<strong>en</strong> meer met <strong>de</strong> natuur verzo<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
vormgeving te kom<strong>en</strong>. Hij vervaardig<strong>de</strong><br />
<strong>Paul</strong> <strong>van</strong> <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s grafmonum<strong>en</strong>t,<br />
'De luister<strong>en</strong><strong>de</strong> Engel'. Hij maakte <strong>de</strong> houtsned<strong>en</strong><br />
voor Van <strong>Ostaij<strong>en</strong></strong>s gedicht<strong>en</strong>cyclus<br />
Bezette stad (1921). Over Oscar Jespers'<br />
werk sprak André <strong>de</strong> Rid<strong>de</strong>r <strong>van</strong> 'veilige<br />
indruk <strong>van</strong> bezonn<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> bezonk<strong>en</strong>heid<br />
<strong>en</strong> <strong>van</strong> gespier<strong>de</strong> kracht ( ... ); uit <strong>de</strong>ze vormvaste,<br />
vormgeslot<strong>en</strong>, <strong>de</strong> materie str<strong>en</strong>g eerbiedig<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
plastiek<strong>en</strong> stijgt niettemin <strong>de</strong><br />
stille roep <strong>van</strong> e<strong>en</strong> innig, <strong>van</strong> pathos ontdaan<br />
m<strong>en</strong>selijk aanvoel<strong>en</strong> op 'Soberte' is<br />
Oscars Jespers' leus'. Oscar Jespers was<br />
lid <strong>van</strong> Sélection, Kunst <strong>van</strong> Hed<strong>en</strong>, Le<br />
C<strong>en</strong>taure <strong>en</strong> Les 9. Ev<strong>en</strong>als zijn broer Floris<br />
was hij lid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Koninklijke Vlaamse<br />
Aca<strong>de</strong>mie voor Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, Letter<strong>en</strong> &<br />
Schone Kunst<strong>en</strong>. In <strong>de</strong> 'Me<strong>de</strong><strong>de</strong>ling<strong>en</strong>' <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong>ze Aca<strong>de</strong>mie publiceer<strong>de</strong> hij in 1949 Het<br />
vormprobleem <strong>van</strong> het beeld.<br />
Deze aflevering werd sam<strong>en</strong>gesteld door<br />
<strong>de</strong> her<strong>en</strong> J.F. Buyck <strong>en</strong> H.-F. Jespers<br />
•<br />
•
::.::<br />
0<br />
81