tvn 192 : ve nti lat ie van woningen : deel 1 algemene principes

DRIEMAANDELIJKSE PUBLIKATIE – 3 de TRIMESTER 1994 – AFGIFTE : BRUSSEL X – ISSN 0577-2028 – PRIJSKLASSE : A10
WTCB
EEN UITGAVE VAN HET WETENSCHAPPELIJK EN TECHNISCH CENTRUM VOOR HET BOUWBEDRIJF
TECHNISCHE
VOORLICHTING 192
V ENTILATIE
VAN WONINGEN
DEEL 1 ALGEMENE PRINCIPES
Juni 1994

TECHNISCHE
TECHNISCHE
VOORLICHTING
VOORLICHTING V ENTILATIE
VAN WONINGEN
DEEL 1 ALGEMENE PRINCIPES
Deze Technische Voorlichting kwam tot stand in het raam van het onderzoeksprojekt
‘Uitwerken van een strategie voor gekontroleerde ventilatie in woningen, scholen, kantoren
en horecabedrijven’, gesubsidieerd door het IWONL (Instituut tot aanmoediging van
het wetenschappelijk onderzoek in nijverheid en landbouw). Het dokument werd voorbereid
door de werkgroep Woningventilatie, in opdracht van het Technisch Komitee
Hygrotermie, en in samenspraak met de Technische Komitees Verwarming & Klimaatregeling,
Sanitaire en industriële loodgieterij, gasinstallaties, metalen dakbedekkingen, Akoestiek
en Schrijnwerk.
Samenstelling van de werkgroep Woningventilatie
Coördinator P. Wouters (WTCB)
Leden J.P. Berlaimont (TK Hygrotermie en Akoestiek), A. Crémer (KVBG),
R. Demets (SOBINCO), M. De Neve (Bemal), P. Devisscher (WTCB),
L. Dierickx (Stork), B. Geerinckx (WTCB), D. Gobert (DEC), R. Jadoul
(ABB Fläkt), M. Merckx (Lameco), G. Michielsen (Aldes), F. Monsaert
(FAT/Ventomatic), E. Mortelmans (Aëremo), A. Ogiers (Codumé), M. Raes
(NVBB), L. Renson (Duco), P. Renson (Renson), J. Schietecat (WTCB),
P. Van Hooyweghen (Aralco), T. Verhaegen (Ubbink), B. Wallyn (Vlaamse
Huisvestingsmaatschappij)
Redaktie en technische begeleiding : L. Vandaele (WTCB), B. Vandermarcke (Hoger
Architectuurinstituut St.-Lucas, Gent-Brussel), B. Ingelaere (WTCB), J. Uyttenbroeck (WTCB)
WETENSCHAPPELIJK EN TECHNISCH CENTRUM VOOR HET BOUWBEDRIJF
WTCB, inrichting erkend bij toepassing van de besluitwet van 30 januari 1947
Maatschappelijke zetel : Violetstraat 21-23 te 1000 Brussel
Dit is een publikatie van technische aard. De bedoeling ervan is de resultaten van praktijkonderzoek voor
de bouwsektor te verspreiden.
Het, zelfs gedeeltelijk, overnemen of vertalen van de tekst van deze Technische Voorlichting is slechts
toegelaten na schriftelijk akkoord van de verantwoordelijke uitgever.
Verantwoordelijke uitgever : Carlo De Pauw
Drukkerij : Puvrez NV
Lay out : Meersman I.D.
◆ TV 192 – juni 1994

2 BEGRIPPEN
INHOUD 1 WAAROM VENTILEREN ?
1.1 Inleiding ................................................................................... 4
1.2 Kondensatie en schimmelvorming .......................................... 4
1.3 Luchtkwaliteit .......................................................................... 6
1.4 Ventileren zoals vroeger ? ....................................................... 7
1.5 Elementen voor een goede ventilatiestrategie ......................... 7
1.6 Struktuur van deze Technische Voorlichting .......................... 8
2.1 Ventilatie .................................................................................. 10
2.2 Natuurlijke ventilatie ............................................................... 10
2.3 Mechanische ventilatie............................................................. 10
2.4 Toevoer- en afvoeropeningen .................................................. 10
2.5 Okkasioneel werkend, intensief ventilatiesysteem .................. 12
2.6 Vloeroppervlakte van een kamer ............................................. 12
2.7 Luchtvolume van een kamer ................................................... 12
2.8 Terugstroming en statische afzuiger ........................................ 12
2.9 Verbrandingstoestellen............................................................. 13
2.10 Valwindafleider - trekonderbreker .......................................... 13
2.11 Bijkomende CEN-definities ..................................................... 13
2.12 Andere definities ...................................................................... 13
3 DE NORM NBN D 50-001 : UITGANGSPUNTEN EN EISEN
4 EISEN VAN DE GEBRUIKER
3.1 De draagwijdte van normen..................................................... 14
3.2 Doel van de norm NBN D 50-001 .......................................... 14
3.3 Toepassingsgebied van de norm .............................................. 15
3.4 Ventilatievoorzieningen in gewone kamers en
ruimten van woongebouwen .................................................... 15
3.5 Voorzieningen voor ventilatie in speciale ruimten ................. 20
4.1 Hoofdeis : goede luchtkwaliteit ............................................... 25
4.2 Spuiventilatie ........................................................................... 26
4.3 Termisch komfort en tocht ...................................................... 26
4.4 Akoestische prestaties .............................................................. 27
4.5 Energetische prestaties ............................................................. 28
4.6 Brandveiligheid ........................................................................ 29
4.7 Kondensatieproblemen............................................................. 30
4.8 Goede werking van verbrandingstoestellen............................. 32
4.9 Beperken van de luchtvervuiling ............................................. 35
4.10 Luchtdichtheid van het gebouw............................................... 35
4.11 Onderhoud van ventilatievoorzieningen .................................. 35
4.12 Gebruiksvriendelijkheid ........................................................... 36
4.13 Mogelijkheden en beperkingen bij het installeren .................. 36
4.14 Estetiek ..................................................................................... 36
4.15 Besluit ...................................................................................... 36
5 LUCHTDICHTHEID VAN HET GEBOUW
5.1 Richtlijnen van de norm NBN D 50-001 ................................ 37
5.2 Luchtdichtheid van ramen ....................................................... 37
2 TV 192 – juni 1994

INHOUD
6 VENTILATIE EN GELUIDHINDER
7 DIMENSIONERING EN BEREKENING
8 ONDERHOUD EN REGELING
9 VOORBEELDEN
BIJLAGEN
5.3 Luchtdichtheid van het hele gebouw ....................................... 39
5.4 Overzicht van mogelijke luchtlekken ...................................... 40
5.5 Relatie tussen de luchtdichtheid van het gebouw en
het ventilatiesysteem ................................................................ 41
6.1 Akoestische problemen veroorzaakt door ventilatiesystemen 42
6.2 Eisen volgens de Belgische norm............................................ 44
6.3 Benaderende bepaling van de gewijzigde luchtgeluidisolatie
van een wand waarin een ventilatierooster of een opening
aangebracht wordt .................................................................... 47
7.1 Natuurlijke ventilatiesystemen................................................. 52
7.2 Mechanische ventilatiesystemen .............................................. 52
8.1 Onderhoud ................................................................................ 54
8.2 Regeling ................................................................................... 57
9.1 Sociale woning, halfopen bebouwing...................................... 59
9.2 Appartementsgebouw ............................................................... 72
1 Kontrolelijst voor de toepassing van de norm NBN D 50-001 ..... 88
2 Korrekte interpretatie van de eisen in de Belgische normen
NBN D 50-001 en B 62-003 .......................................................... 95
LITERATUURLIJST .................................................................................................. 97
3 TV 192 – juni 1994

1 WAAROM VENTILEREN ?
1.1 INLEIDING De problematiek van ventilatie en luchtdichtheid van woongebouwen
is in de Belgische bouwwereld pas de laatste
jaren in de belangstelling gekomen. Ventileren van de woongebouwen blijkt nochtans
noodzakelijk. Volgende vragen komen wellicht spontaan aan bod :
◆ vanwaar de noodzaak om te ventileren ?
◆ waarom vraagt men nu plots meer aandacht voor ventilatie en werd er vroeger quasi
geen belang aan gehecht ?
Samengevat blijken volgende aspekten daarvoor de grondslag te vormen. Ventileren is
noodzakelijk voor de afvoer van polluenten en damp, het resulteert in :
◆ een kleinere kans op kondensatie en schimmelvorming : deze komen steeds meer voor,
ze vormen niet alleen estetische problemen en tasten de gezondheid van het gebouw
aan, maar ze kunnen ook aanleiding geven tot allergische reakties bij de mens
◆ een betere luchtkwaliteit in de gebouwen : terecht is in de loop der jongste jaren een
groeiende bezorgdheid ontstaan voor de vrijwaring van het milieu in het algemeen.
Een van de aspekten daarbij is de aandacht voor de kwaliteit van de binnenomgeving
in onze gebouwen. De zorg voor een degelijke binnenluchtkwaliteit loopt duidelijk
parallel met een efficiënte ventilatie van de gebouwen. De verbetering van de binnenluchtkwaliteit
moet echter verzoend worden met een redelijk energiegebruik
◆ een voldoende luchttoevoer voor de bewoners en de verbrandingstoestellen.
1.2 KONDENSATIE EN
SCHIMMELVORMING
Kondensatie en schimmel zijn er altijd geweest.
Tijdens de jongste twee decennia echter (d.i.
sedert ca. 1975) kenden deze problemen een
zeer duidelijke toename. De belangrijkste redenen daarvoor zijn :
◆ het bouwfysisch niet korrekt isoleren van de gebouwen (vooral koudebruggen geven
aanleiding tot kondensatie en schimmelvorming)
◆ de betere luchtdichtheid van gebouwen, zonder aanvullende ventilatie; dit heeft geleid
tot vochtigere lucht binnen de gebouwen, met als gevolg een grotere kans op kondensatie-
en schimmelproblemen. Die betere luchtdichtheid kan struktureel worden verklaard,
o.a. door het gebruik van beter sluitend schrijnwerk. Een andere verklaring is
dat de bewoners zelf meer aandacht schenken aan de luchtdichtheid (en dat meestal om
energetische redenen)
◆ het algemeen gebruik van centrale verwarming in plaats van kachels e.d., uit komfortoverwegingen.
De vroegere klassieke kachel stond in de woonruimte zelf en verhoogde
er automatisch de ventilatie : verse lucht werd aangezogen voor de verbranding
en vervuilde lucht werd samen met de rookgassen afgevoerd. De centrale-ver-
4 TV 192 – juni 1994

warmingsketel daarentegen wordt nu logisch geplaatst buiten de woonruimten : in een
aparte stookplaats, garage, kelder of zolder, en zorgt daar voor een bijkomende ventilatie,
in plaats van in de woonruimten. Ook maakt men steeds meer gebruik van
gesloten toestellen die de lucht rechtstreeks van buiten aanzuigen. Een gunstige evolutie
overigens, die de veiligheid verhoogt
◆ het stijgend gebruik van dubbel glas uit energie- en komfortoverwegingen. Kondensatie
op enkel glas had vroeger een alarmfunktie (aanduiding van te hoge luchtvochtigheid)
en was het sein om wat extra te luchten. Dubbele beglazing is meestal niet meer
het koudste oppervlak : kondensatie en schimmelvorming ontstaan dan ook meestal
ongemerkt op andere koudere plaatsen.
De omvang van die kondensatie- en schimmelproblemen blijkt duidelijk uit de resultaten
van een enquête die tussen 1985 en 1986 in 2.334 woningen van de toenmalige Nationale
Maatschappij voor de Huisvesting werd uitgevoerd [42]. In totaal werden 100 wijken
bestudeerd, statistisch representatief gekozen over heel België. Afbeelding 1 toont het
gemiddeld aantal kamers per bezochte woning met serieuze kondensatie- en/of schimmelproblemen.
2,5
2
1,5
1
0,5
0
20 30 40 50 60 70 80 90
Afb. 1 Gemiddeld aantal kamers per
woning met ernstige kondensatie- of
schimmelproblemen in sociale woonwijken,
afhankelijk van het bouwjaar [42].
Op de abscis, het bouwjaar
Op de ordinaat, vochtproblemen (aantal
kamers/woning)
Volgende vaststellingen zijn belangrijk :
◆ van de 100 woonwijken zijn er weinig zonder problemen
◆ de 12 wijken met de meeste problemen zijn alle gebouwd na 1970
◆ in totaal blijkt ongeveer 20 % van alle onderzochte sociale woningen ernstige kondensatie-
en schimmelproblemen te vertonen.
Schimmelgroei op koudebruggen, achter kasten, ... is meestal een estetisch probleem en
kan bovendien ook aanleiding geven tot allergische reakties. Statistisch blijkt dat na twee
jaar verblijf in een woning met ernstige schimmelproblemen tot 20 % van de mensen
allergische reakties ontwikkelt. Schimmels vormen dus een gezondheidsprobleem.
Om zowel energiebewust als zonder kondensatie- en schimmelverschijnselen (en dus ook
zonder gezondheidsproblemen) te bouwen, geldt :
◆ enerzijds dat bouwfysische aspekten beter in acht dienen te worden genomen (degelijke
isolatie zonder koudebruggen)
◆ en anderzijds dat de luchtvochtigheid op een redelijk peil moet worden gehouden via
een behoorlijke ventilatie.
5 TV 192 – juni 1994

Bij bestaande gebouwen is de isolatie dikwijls onvoldoende. Met een behoorlijke ventilatie
kunnen ook in deze gevallen kondensatie- en schimmelproblemen meestal worden
vermeden.
1.3 LUCHTKWALITEIT De moderne westerse mens geeft de jongste jaren
terecht een groeiende bezorgdheid te kennen voor
de vrijwaring van het milieu. Zo worden hogere eisen gesteld, niet alleen op het vlak van
het milieu in het algemeen of van de hygiënische kwaliteit van de voeding, het drinkwater,
... maar ook op het vlak van de kwaliteit van de binnenomgeving (termisch komfort,
akoestisch komfort, verlichtingsniveau, ...).
In dat opzicht zijn de kwaliteitseisen, gesteld aan de lucht die men inademt, minstens
even belangrijk. Per individu kan een drankverbruik vooropgesteld worden van 1,5 liter
water per dag en een hoeveelheid ingeademde lucht van 480 liter per uur.
In de praktijk blijkt echter dat het met de luchtkwaliteit niet altijd schitterend is gesteld :
◆ de kwaliteit van de buitenlucht is soms op het randje van het aanvaardbare, zeker in
bepaalde stadsdelen en in industriële gebieden. Daarvan is men zich de jongste jaren
duidelijk bewust geworden
◆ de kwaliteit van de binnenlucht is in tal van gevallen gewoon slecht. Dat geldt zeker
in veel ruimten waar wordt gerookt zoals bij voorbeeld in vergaderzalen, maar ook in
klaslokalen, in slaapkamers, ... Meer recent is ook het bewustzijn gegroeid van het
gevaar van radon, asbest en formaldehyde.
De problemen die door deze vervuilende stoffen worden veroorzaakt, variëren van komfortklachten
(bij voorbeeld geuren) tot hinder (oogirritatie, ...) en zelfs tot ernstige gezondheidsrisico’s
(bij voorbeeld bij roken, ook passief roken).
Ventilatie is altijd de meest evidente stap tot het bekomen van een goede luchtkwaliteit
in gebouwen. Maar even belangrijk als een degelijke ventilatie is het wegnemen of
beperken van de oorzaken van vervuiling. Enkele typische voorbeelden zijn :
◆ het roken verbieden
◆ materialen gebruiken die geen schadelijke en/of hinderlijke deeltjes vrijgeven (b.v.
asbestvrije of formaldehydevrije produkten, tapijten en wandbekledingen met minder
hinderlijke geurstoffen, ...) en die beter kunnen worden onderhouden
◆ het degelijk afschermen van materialen die gevaarlijk kunnen zijn.
Een behoorlijke ventilatie is noodzakelijk om de voor de bewoners nodige verse lucht aan
te voeren en om de vrijgekomen schadelijke of hinderlijke bestanddelen af te voeren. Om
iets te doen aan de luchtkwaliteit binnen de gebouwen en de gebruiker toch de gelegenheid
te bieden de komfortkondities aan te passen aan zijn persoonlijke behoeften, zijn een
aantal richtlijnen nuttig.
In België zijn de volgende voorschriften van kracht :
◆ de Belgische norm NBN D 50-001 ‘Ventilatievoorzieningen in woongebouwen’ (gepubliceerd
in oktober 1991) [5]
6 TV 192 – juni 1994

◆ het Ministerieel Besluit met betrekking tot ventilatievoorzieningen in horecavestigingen
(van kracht sedert mei 1991) [33].
1.4 VENTILEREN
ZOALS VROEGER ?
Vroeger gebeurde ventileren door de aanwezigheid
van talrijke spleten, kieren of
open voegen in en rond het schrijnwerk en
in het gebouwomhulsel, maar ook door het openen van ramen en deuren.
Echter is de kwaliteit in verband met de dichtheid van ramen en deuren sterk verbeterd
over de laatste twintig jaar, terwijl de energiezuinigheid gezorgd heeft voor de afdichting
van een groot aantal kieren.
Het openen van ramen is ook geen goede oplossing want :
◆ open ramen bieden geen enkele bescherming tegen regen, inbraak, ...
◆ tochtproblemen zijn onvermijdelijk
◆ de kamer zal zeer sterk afkoelen
◆ de energiekost van een dergelijke ventilatiewijze kan vrij hoog zijn
◆ lawaaihinder is in ons dicht bevolkt land dikwijls onvermijdelijk.
Om die redenen biedt het openen van ramen en deuren voor de doorsneebewoner geen
echt goede mogelijkheid tot ventilatie. In de praktijk worden veel woningen maar zeer
beperkt geventileerd, terwijl andere te veel geventileerd worden. Om korrekt te kunnen
ventileren, zijn kontroleerbare voorzieningen voor toevoer en afvoer van ventilatielucht
nodig.
Tot nog toe beschikt het overgrote gedeelte van de woningen in België niet over dergelijke
voorzieningen. De enige uitzondering hierop is de dampkap in de keuken. Die
dampkap wordt echter slechts sporadisch gebruikt (tijdens het koken) en heeft meestal
enkel een ventilatie-effekt in de keuken zelf. Het is dan ook niet verwonderlijk dat
kondensatie- en schimmelproblemen veelvuldig voorkomen in tal van woningen, ook in
de nieuwbouw.
De Belgische norm NBN D 50-001 tracht hierin verandering te brengen. De norm verstrekt
richtlijnen om problemen te voorkomen, die het gevolg zijn van dat gebrekkig
ventileren, door de nodige ventilatiemogelijkheden te voorzien in woongebouwen. Deze
norm wordt in hoofdstuk 3 gedetailleerd uitgelegd.
1.5 ELEMENTEN VOOR EEN
GOEDE VENTILATIE-
STRATEGIE
Bekijkt men de ventilatie ook uit het oogpunt
van de energie, dan hoeft het geen betoog
dat – aangezien ventileren noodzakelijk
is – enkel ‘gekontroleerd’ ventileren het
energiegebruik en de energiekost kan beperken. Ook om tochtverschijnselen te beperken,
wordt het aandeel van de ongekontroleerde ventilatie door reten, kieren, spleten, ... best
beperkt. Ongekontroleerde ventilatie beperken, betekent dat het gebouw voldoende luchtdicht
moet zijn. Goede luchtdichtheid resulteert bovendien in een betere woonkwaliteit :
7 TV 192 – juni 1994

tocht wordt beperkt, eventueel vervuilde buitenlucht kan moeilijker in de woning infiltreren,
...
In een goed uitgebouwde ventilatiestrategie moet men bijgevolg steeds twee aandachtspunten
terugvinden :
◆ enerzijds moet ervoor gezorgd worden dat in de gebouwen een aantal technische
voorzieningen aanwezig zijn, die het de bewoner mogelijk maken om de komfortkondities
vanuit het oogpunt van ventilatie aan te passen aan zijn persoonlijke behoeften,
en dit zonder bovenvermelde nadelen. Dit eerste element van de ventilatiestrategie kan
men omschrijven als kontroleerbare ventilatievoorzieningen. Dit omvat de mogelijkheid
om zowel een basisventilatie tot stand te brengen als een intensieve ventilatie of
piekventilatie in speciale omstandigheden
◆ anderzijds is een behoorlijke luchtdichtheid van het gebouw belangrijk om het energiegebruik
redelijk te beperken en om de kans op tochtproblemen minimaal te houden.
Het tweede element van een ventilatiestrategie is bijgevolg goed luchtdicht bouwen.
Beide essentiële elementen zijn in afbeelding 2 geïllustreerd.
VOLDOENDE LUCHTDICHT
BOUWEN
ESSENTIËLE ELEMENTEN VAN
EEN VENTILATIESTRATEGIE
Afb. 2 Elementen voor een evenwichtige ventilatiestrategie.
BASISVENTILATIE INTENSIEVE VENTILATIE
LUCHTTOEVOER DOORSTROMING LUCHTAFVOER
De Belgische norm NBN D 50-001 richt zich voornamelijk op het eerste aspekt, namelijk
het realiseren van geschikte ventilatievoorzieningen. Het aspekt luchtdichtheid van het
gebouw komt nagenoeg niet aan bod. In hoofdstuk 5 van deze Technische Voorlichting
wordt speciale aandacht geschonken aan dit laatste aspekt.
1.6 STRUKTUUR VAN DEZE
TECHNISCHE VOORLICHTING
De voornaamste doelstelling van deze
Technische Voorlichting bestaat
in het geven van een overzicht van
de filosofie van de norm NBN D 50-001 (hoofdstuk 3) en de praktische toepassing ervan
(hoofdstuk 4). Enkele van de randvoorwaarden die in hoofdstuk 4 reeds aangegeven
worden, komen meer uitgebreid aan bod in hoofdstuk 5 ‘Luchtdichtheid van gebouwen’
en hoofdstuk 6 ‘Ventilatie en geluidhinder’. Over het ontwerpen van mechanische ventilatiesystemen
wordt in beperkte mate ingegaan in hoofdstuk 7, terwijl aspekten als
oplevering en onderhoud aan bod komen in hoofdstuk 8.
Enkele praktische voorbeelden vertellen dikwijls meer dan veel teoretische beschrijvingen.
Daarom wordt in hoofdstuk 9 een overzicht gegeven van een aantal varianten die
kunnen toegepast worden in een individuele woning en een appartementsgebouw.
8 TV 192 – juni 1994

In bijlage 1 wordt een kontrolelijst van de aandachtspunten gegeven die nuttig zijn bij het
ontwerp van een ventilatie-installatie. Aangezien er in de praktijk een aantal misverstanden
bestaan over de interpretatie van de ventilatiedebieten in de normen NBN D 50-001
en B 62-003 [4] wordt in bijlage 2 hierover enige verduidelijking verstrekt.
In een aparte Technische Voorlichting zal gehandeld worden over de verschillende in de
handel voorkomende komponenten en systemen, waarmee de uitrusting voor de ventilatie
van woningen kan uitgevoerd worden, namelijk :
◆ luchttoevoervoorzieningen
◆ doorstroomopeningen
◆ afvoermonden
◆ ventilatiekanalen
◆ dakuitmondingen
◆ dampkappen
◆ ventilatoren
◆ warmterekuperatiesystemen
◆ regelsystemen.
9 TV 192 – juni 1994

2 BEGRIPPEN
In de norm NBN D 50-001 [5] wordt een aantal begrippen gehanteerd, die hier kort
omschreven worden. Het Europese Comité voor Normalisatie (CEN) heeft een lijst met
symbolen, eenheden en terminologie opgesteld in het kader van Technical Committee 156
“Ventilation for Buildings” [17]. Waar nodig wordt de CEN-terminologie aangegeven na
deze van het Belgisch Instituut voor Normalisatie.
2.1 VENTILATIE Ventilatie is de luchtverversing in vertrekken
of ruimten waarin mensen verblijven, die tot
stand komt door lucht aan te voeren uit de buitenomgeving.
2.2 NATUURLIJKE
VENTILATIE
De natuurlijke ventilatie is de luchtverversing
die tot stand komt als gevolg van de werking
van de wind op het gebouw of als gevolg van
temperatuurverschillen tussen de binnenlucht en de buitenlucht, dus zonder gebruik te
maken van ventilatoren.
Volgens CEN komt de natuurlijke ventilatie tot stand als gevolg van drukverschillen
zonder de hulp van mechanisch aangedreven komponenten om de lucht te verplaatsen.
2.3 MECHANISCHE
VENTILATIE
De mechanische ventilatie is de luchtverversing
die tot stand komt door een ventilator met
motor. Een mechanische ventilatie kan door
een centrale ventilator of door verschillende afzonderlijke ventilatoren gerealiseerd worden.
2.4 TOEVOER- EN
AFVOEROPENINGEN
van de verontreinigde lucht uit een ruimte is de afvoeropening.
De opening bestemd voor de toevoer van de
lucht in een kamer of ruimte is de toevoeropening.
De opening bestemd voor de afvoer
De toevoer- en afvoeropeningen hebben steeds een vrij kleine doorsnede en zijn derwijze
ontworpen dat ze – zelfs in geopende stand – het risico op inbraak niet verhogen. De
verschillende soorten toevoer- en afvoeropeningen worden hierna toegelicht.
2.4.1 DOORSTROOMOPENINGEN (DO)
Een doorstroomopening is een niet-afsluitbare, permanente opening of spleet waardoor
10 TV 192 – juni 1994

de lucht vrij van de ene naar de andere binnenruimte kan stromen. Doorstroomopeningen
kunnen alleen voorkomen in binnenwanden of in en rond binnendeuren. Een doorstroomopening
fungeert dus tegelijk als afvoeropening van een kamer of ruimte en als toevoeropening
van de naburige kamer of ruimte.
2.4.2 OPENINGEN VOOR MECHANISCHE TOEVOER EN AFVOER
Deze toevoer- en afvoeropeningen zijn via kanalen verbonden met de ventilator of
ventilatorgroepen. Door hun opvatting en uitvoering kunnen ze door bevoegd personeel
vooraf ingesteld worden om het gewenste toevoer- of afzuigdebiet te bekomen.
2.4.3 REGELBARE OPENING VOOR NATUURLIJKE OF VRIJE TOEVOER (RTO)
Een regelbare opening voor natuurlijke of vrije toevoer is een toevoeropening in een
buitenwand, in of rond een venster of buitendeur. De vrije doorsnede van die opening kan
manueel of automatisch geregeld worden in een voldoend aantal standen tussen “gesloten”
en “volledig open”.
Deze regeling kan kontinu verlopen of via minstens 3 standen tussen “gesloten” en
“volledig open” (d.i. dus minstens 5 standen). In gesloten stand wordt, bij een drukverschil
∆P van 50 Pa, nog een lekdebiet toegelaten dat niet groter is dan 15 % van het
debiet dat vereist wordt voor de kamer of ruimte. Dit lekdebiet wordt aanbevolen om een
zwakke luchtverversing in stand te houden, zelfs wanneer alle toevoeropeningen normaal
gesloten zijn (b.v. bij langdurige afwezigheid van de bewoners).
OPMERKINGEN
Indien een kamer meer dan één regelbare toevoeropening (RTO) heeft, mag het lekdebiet
van alle toevoeropeningen, in gesloten stand, niet groter zijn dan 15 % van het debiet dat
vereist wordt voor deze kamer.
Men spreekt van natuurlijke toevoer indien de ventilatie tot stand komt zonder de tussenkomst
van ventilatoren. Wanneer alleen mechanisch wordt afgezogen, spreekt men van
vrije toevoer doorheen de toevoeropeningen.
2.4.4 REGELBARE OPENING VOOR NATUURLIJKE OF VRIJE AFVOER (RAO)
Een regelbare opening voor natuurlijke of vrije afvoer is verbonden met hoofdzakelijk
vertikale kanalen die boven het dak uitmonden. De vrije doorsnede van een regelbare
opening voor natuurlijke of vrije afvoer moet manueel of automatisch kunnen geregeld
worden in een voldoend aantal standen tussen :
◆ de minimumopening, waarbij het afvoerdebiet voor een drukverschil (∆P) over het
rooster van 50 Pa ongeveer van de grootte-orde is van 15 à 25 % van het afvoerdebiet
dat vereist wordt voor de betrokken kamer
◆ en de maximumopening.
11 TV 192 – juni 1994

Deze regeling kan kontinu verlopen of via minstens 3 standen tussen de minimum- en de
maximumopening (dus minstens 5 standen).
OPMERKINGEN
Indien een kamer meer dan één regelbare afvoeropening (RAO) heeft, moet het totale
afvoerdebiet van alle afvoeropeningen, in hun minimumstand en voor een ∆P = 50 Pa,
begrepen zijn tussen 15 en 25 % van het afvoerdebiet dat vereist wordt voor deze kamer.
Men spreekt van natuurlijke afvoer indien de ventilatie tot stand komt zonder de tussenkomst
van ventilatoren. Wanneer alleen mechanisch wordt toegevoerd, spreekt men van
vrije afvoer doorheen de afvoeropeningen.
2.5 OKKASIONEEL
WERKEND, INTENSIEF
VENTILATIESYSTEEM
In bepaalde gevallen en voor bepaalde ruimten
is het noodzakelijk om, buiten de ventilatievoorzieningen
die nodig zijn voor een
normale bewoning, de mogelijkheid te voor-
zien om tijdelijk een aanvullend en intensief luchtverversingssysteem in te schakelen (bij
voorbeeld bij oververwarming door de zon of bij een drukke bezetting van bepaalde
kamers). In open stand moet dit systeem niet voldoen aan enig anti-inbraakcriterium.
2.6 VLOEROPPERVLAKTE
VAN EEN KAMER
De vloeroppervlakte van een kamer of een
ruimte wordt bekomen door de lengte (m)
van de kamer of ruimte te vermenigvuldigen
met haar breedte (m) op het niveau van de vloer van deze kamer of ruimte.
2.7 LUCHTVOLUME
VAN EEN KAMER
Het luchtvolume van een kamer of een ruimte
wordt bekomen door de vloeroppervlakte te
vermenigvuldigen met de hoogte van de ka-
mer of ruimte (tussen de afgewerkte niveaus van de vloer en het plafond).
Indien de hoogte van de kamer niet overal dezelfde is, moet het luchtvolume van de
kamer of de ruimte gelijk zijn aan het produkt van de vloeroppervlakte en de gemiddelde
hoogte van de kamer of ruimte. Bij de berekening van het kamervolume houdt men geen
rekening met de aanwezigheid van eventuele meubelen.
2.8 TERUGSTROMING EN
STATISCHE AFZUIGER
Terugstroming geschiedt wanneer lucht zich
doorheen een afvoeropening verplaatst in de
tegengestelde richting dan wat voorzien is.
Een statische afzuiger is een vaste of beweegbare voorziening boven op een natuurlijk
12 TV 192 – juni 1994

afvoerkanaal. Deze voorziening is bestemd om de trek te verbeteren en om terugstroming
in het kanaal onder invloed van de wind te voorkomen.
2.9 VERBRANDINGS-
TOESTELLEN
Er wordt een onderscheid gemaakt tussen
dichte en niet-dichte verbrandingstoestellen.
Een niet-dicht verbrandingstoestel
ontvangt zijn verbrandingslucht direkt uit de kamer waarin het opgesteld is, en voert de
verbrandingsprodukten ofwel naar buiten via een afvoerkanaal ofwel in de kamer af.
Een dicht verbrandingstoestel is een toestel waarvan de verbrandingsomloop (toevoer
van verbrandingslucht, verbranding zelf en afvoer van de verbrandingsprodukten) volledig
afgesloten is ten opzichte van de kamer waarin het zich bevindt.
2.10 VALWINDAFLEIDER -
TREKONDERBREKER
Een “valwindafleider - trekonderbreker”
wordt geplaatst in het afvoerkanaal van
de verbrandingsprodukten van een ver-
brandingstoestel met gas, uitgerust met een atmosferische brander, met de bedoeling de
invloed van de trek en terugstroming op de werking van de brander te verminderen.
2.11 BIJKOMENDE CEN-
DEFINITIES
CEN hanteert onder andere volgende bijkomende
begrippen, die niet in de norm
NBN D 50-001 gedefinieerd zijn :
◆ ventilatie-installatie : het geheel van komponenten nodig om ventilatie te bekomen
◆ ventilatiesysteem : de kombinatie van de ventilatie-installatie en het gebouw zelf
◆ tocht : ongewilde plaatselijke afkoeling van het lichaam ten gevolge van de temperatuur
en de beweging van de lucht.
2.12 ANDERE DEFINITIES Voor het goede begrip van dit dokument
zijn ook de volgende definities nuttig :
◆ centrale ventilatie : ventilatie waarbij de luchtafvoer of de toevoer gebeurt door een
centrale ventilator of waarbij tegelijk de luchttoevoer en -afvoer gebeuren door twee
centrale ventilatoren
◆ gedecentraliseerde ventilatie : ventilatie waarbij de afvoer en/of toevoer verzekerd
wordt door verschillende plaatselijke ventilatoren of kanalen ingericht in elke ruimte
waaruit de lucht moet worden afgevoerd.
De verschillende types ventilatoren, roosters, kanalen en andere ventilatievoorzieningen
en komponenten zullen in een volgende Nota toegelicht worden.
13 TV 192 – juni 1994

3 DE NORM NBN D 50-001 :
UITGANGSPUNTEN
EN EISEN
3.1 DE DRAAGWIJDTE
VAN NORMEN
van een Belgische norm te situeren.
Alvorens dieper in te gaan op de voornaamste
karakteristieken van de Belgische norm NBN D
50-001 [5] is het belangrijk de juiste draagwijdte
Het Koninklijk Besluit van 30.07.76, gewijzigd bij Koninklijk Besluit dd. 23.10.86,
vermeldt in dit verband :
artikel 5 :
De Staat en alle publiekrechtelijke personen kunnen de naleving van de door de
Koning bekrachtigde normen verplicht stellen in de besluiten, bestuursakten en
bestekken bij eenvoudige verwijzing naar de aanwijzer dezer normen.
artikel 7 :
De Staat en andere publiekrechtelijke personen, de privaatrechtelijke personen en
de andere belanghebbenden beschouwen zowel de door de Koning bekrachtigde
normen als de door het Belgisch Instituut voor Normalisatie (B.I.N.) geregistreerde
normen als regels van het goede vakmanschap; [...].
Hieruit kan men het volgende afleiden :
◆ de toepassing van de normen is niet verplicht zolang het niet door een wet, een
kontraktuele bepaling (b.v. een bestek), ... verplicht is gemaakt
◆ verwijzingen naar ‘het goede vakmanschap’ betekenen dat minstens moet voldaan
worden aan de eisen gesteld door een norm. Nochtans zijn er ook andere mogelijkheden
voorhanden om de regels van goed vakmanschap na te leven.
In de praktijk betekent het dat een ontwerper of een uitvoerder een ernstig risico loopt
indien hij na het verschijnen van een Belgische norm, waarin eisen vermeld zijn, ontwerpen
maakt of uitvoert die overeenkomen met minder omvattende of minder gepaste eisen.
3.2 DOEL VAN DE NORM
NBN D 50-001
De Belgische norm NBN D 50-001
geeft richtlijnen om te komen tot wo-
ningen die op een degelijke manier kun-
nen geventileerd worden. Ze stelt daartoe enkel dat in de gebouwen of gedeelten van
gebouwen die een woon- of verblijffunktie hebben, alle voorzieningen aanwezig moeten
zijn voor een goede ventilatie van het gebouw. Voor die nodige voorzieningen legt de
norm eisen vast.
14 TV 192 – juni 1994

Konkreet betekent dit dat :
◆ het de opdracht van de ontwerper en/of de uitvoerder is om ventilatievoorzieningen,
zoals geëist door de norm, in die gebouwen aan te brengen
◆ het de bewoners vrij staat die voorzieningen al dan niet te gebruiken.
Deze aanpak waarborgt dus geenszins een permanente en voldoende ventilatie van het
gebouw. De bewoner behoudt immers de vrijheid om naar eigen goeddunken gebruik te
maken van de ventilatievoorzieningen. De norm eist alleen dat al deze voorzieningen
aanwezig zijn.
3.3 TOEPASSINGSGEBIED
VAN DE NORM
De eisen en aanbevelingen vervat
in de norm NBN D 50-001 zijn van
toepassing op :
◆ nieuwe woningen of nieuwe woongebouwen, villa's, appartementen, ...
◆ delen van nieuwe gebouwen, die een woonfunktie hebben
◆ gedeelten van gebouwen die een woon- of verblijffunktie hebben (ziekenhuizen, bejaardentehuizen,
hotels, gevangenissen enz.)
◆ bestaande gebouwen die geen woongebouwen zijn, maar die omgevormd worden tot
woongebouwen.
3.4 VENTILATIEVOORZIENINGEN
IN GEWONE KAMERS
EN RUIMTEN VAN
WOONGEBOUWEN
Voor een volledige beschrijving van
de eisen vervat in de norm NBN D
50-001 wordt naar de norm zelf verwezen,
alsook naar een artikel dat
door het WTCB over deze norm
werd gepubliceerd [36]. De norm maakt een onderscheid tussen voorzieningen voor de
basisventilatie en voorzieningen voor intensieve ventilatie.
3.4.1 VOORZIENINGEN VOOR DE BASISVENTILATIE
Deze voorzieningen moeten het de bewoners mogelijk maken om, indien gewenst, een
permanente ventilatie tot stand te brengen, die voldoende is om de luchtkwaliteit onder
normale gebruiksomstandigheden van de woning aanvaardbaar te houden.
Volgens de norm kan die aanvaardbare luchtkwaliteit slechts verzekerd worden wanneer
in iedere ruimte van een woongebouw luchtverversing gebeurt. Hiertoe moet elke ruimte
doorstroomd worden met een bepaalde hoeveelheid lucht, die van de oppervlakte van die
ruimte en van de aktiviteit in die ruimte afhangt. Dit luchtdebiet wordt nominaal ventilatiedebiet
genoemd.
Tabel 1 geeft een vereenvoudigd overzicht weer van de nominale debieten in de onderscheiden
ruimten van een gebouw.
15 TV 192 – juni 1994

Tabel 1
Nominale
ventilatiedebieten.
RUIMTE
Gewone kamers en ruimten (living, slaap-, speel- en
studeerkamers, keuken, badkamer, wasplaats,
droogplaats, WC, gangen, trapzalen, nacht- en
daghal en analoge doorgangsruimten)
NOMINAAL VENTILATIEDEBIET
1 dm 3 /s en per m 2 vloeroppervlakte (3,6 m 3 /h.m 2 )
Bijkomende voorwaarden :
– voor woonkamers minimum 21 dm 3 /s (75 m 3 /h)
mag beperkt worden tot 42 dm 3 /s (150 m 3 /h)
– voor gesloten keukens, badkamers, wasplaatsen, minimum 14 dm 3 /s (50 m 3 /h)
droogplaatsen en analoge ruimten mag beperkt worden tot 21 dm 3 /s (75 m 3 /h)
– voor open keukens (met open doorgang minimum 21 dm 3 /s (75 m 3 /h)
naar andere kamers)
– voor slaap-, studeer- en speelkamers minimum 7 dm 3 /s (25 m 3 /h)
mag beperkt worden tot 10 dm 3 /s en per persoon
(36 m 3 /h.pers.)
WC 7 dm 3 /s (25 m 3 /h)
De vooropgestelde nominale debieten kunnen slechts worden verzekerd indien in elke
ruimte het vereiste nominale debiet mechanisch wordt toegevoerd en er ook mechanisch
wordt afgezogen.
Om het echter niet nodeloos ingewikkeld en kostbaar te maken, stelt de norm vereenvoudigde
metodes voor basisventilatie voor, die in normale omstandigheden van klimaat en
bezetting nog een voldoende ventilatie waarborgen.
Om deze vereenvoudigde basisventilatie tot stand te brengen, moeten volgens de norm
volgende voorzieningen in een gebouw aangebracht worden :
◆ een luchttoevoer ten minste in de zogenaamde ‘droge ruimten’ :
– woonkamer
– slaapkamers
– studeer- en speelkamers
◆ doorvoeropeningen ter plaatse van binnendeuren en/of binnenmuren tussen de ‘droge’
en de ‘natte’ ruimten, ofwel rechtstreeks, ofwel via gangen, trapzalen, halls, ...
◆ een luchtafvoer ten minste in de zogenaamde ‘natte ruimten’ :
– keuken
– badkamer
– WC
– wasruimte.
Volgens de norm kunnen de luchttoevoer en de luchtafvoer gebeuren zowel door middel
van natuurlijke ventilatie als door middel van een mechanische ventilatie of een kombinatie
van beide. Daarom heeft de norm vier systemen bepaald (zie tabel 2).
AFVOER
TOEVOER
NATUURLIJK MECHANISCH
Natuurlijk systeem A systeem B
Mechanisch systeem C systeem D
Tabel 2 Vereenvoudigde systemen voor
basisventilatie volgens NBN D 50-001.
16 TV 192 – juni 1994

Via deze vier systemen poogt men een quasi permanente luchtstroom tot stand te brengen
of mogelijk te maken :
◆ waarbij de verse lucht binnenkomt (of ingeblazen wordt) in droge (bewoonde) ruimten
zoals woonkamers, slaapkamers, studeerkamers, ...
◆ waarbij de lucht van deze kamers via doorstroomopeningen terecht komt in droge
(niet-bewoonde) ruimten zoals gangen, trapzalen, halls, ...
◆ waarbij de lucht uit deze gangen, trapzalen, halls enz. via doorstroomopeningen terecht
komt in de natte ruimten zoals keuken, badkamer, WC, ...
◆ waarna de bedorven (vochtige) lucht uit deze natte ruimten kan ontsnappen (of afgezogen
worden) om uit te monden in de buitenomgeving.
VOORZIENINGEN VOOR MECHANISCHE TOEVOER EN AFVOER
Bij mechanische toevoer of mechanische afvoer stellen het realiseren van deze debieten
via toevoer- en afvoeropeningen en het kontroleren of de debieten effektief geleverd
worden, weinig problemen (ten minste indien bij systeem B de vrije afvoeropeningen en
bij systeem C de vrije toevoeropeningen volledig openstaan).
In principe worden de toevoer- en afvoermonden voor mechanische ventilatie eens en
voor goed geregeld door de installateur en kunnen ze achteraf niet meer bediend worden
door de bewoners, dit alles om ontregeling van het systeem te voorkomen. Onder andere
omwille van energiebesparingsmogelijkheden is een regelbaarheid van de ventilatiedebieten
echter toegelaten : de enige impakt die een bewoner mag hebben op het systeem
bestaat hierin dat hij de ventilatoren in verschillende standen kan laten werken en dat hij
op de voorzieningen voor vrije toevoer of afvoer kan ingrijpen (respektievelijk voor
systeem C en B).
OPENINGEN VOOR NATUURLIJKE OF VRIJE TOEVOER EN AFVOER
De natuurlijke ventilatie ontstaat ten gevolge van temperatuurverschillen en ten gevolge
van de wind. Aangezien deze voortdurend variëren, is er hier helemaal geen sprake van
een konstant debiet. Het is daarom noodzakelijk te definiëren wat men onder nominaal
debiet verstaat bij natuurlijke ventilatie. De winddrukken en het temperatuurverschil
veroorzaken een drukverschil over de openingen voor natuurlijke of vrije toevoer en
afvoer. Het werkelijke ventilatiedebiet doorheen deze voorzieningen hangt van dit drukverschil
af. De eisen kunnen dus gesteld worden afhankelijk van de drukverschillen.
Volgens de Belgische norm NBN D 50-001 dienen voorzieningen voor natuurlijke of
vrije toevoer en afvoer zo gekozen te worden dat deze bij een drukverschil van 2 Pa over
de opening, het gewenste nominale debiet leveren.
Wat betekent deze eis in de praktijk ? De volgende simpele vuistregel maakt het mogelijk
een schatting te maken :
per dm 3 /s (of 3,6 m 3 /h) luchtdebiet en voor een ∆P
van 2 Pa,is een opening van ongeveer 10 cm 2 nodig.
17 TV 192 – juni 1994

Anders uitgedrukt betekent het dat de netto opening voor natuurlijke of vrije toevoer
ongeveer 1/1000 (0,1 %) van de vloeroppervlakte moet bedragen. Dit levert bij een
drukverschil van 2 Pa ongeveer 3,6 m 3 /h.m 2 .
Voor een slaapkamer van 12 m 2 bij voorbeeld heeft men een luchtdebiet nodig van 12 x
1 dm 3 /s = 12 dm 3 /s (of 12 x 3,6 m 3 /h = 43,2 m 3 /h). Dit betekent dat men een toevoeropening
met een nuttige sektie van ca. 120 cm 2 moet voorzien om deze 12 dm 3 /s (of
43,2 m 3 /h) te bekomen.
De norm vermeldt bovendien dat de natuurlijke of vrije toevoeropeningen :
◆ afsluitbaar en regelbaar moeten zijn
◆ niet meer dan tweemaal groter mogen zijn dan de vereiste sektie
◆ geen tochthinder mogen veroorzaken
◆ bij voorkeur op een hoogte van minstens 1,80 m worden geplaatst
◆ het risico op inbraak niet mogen verhogen.
Belangrijk hierbij is dat de openingen voor natuurlijke of vrije toevoer en afvoer niet
permanent moeten openstaan. De gebruiker moet de kans hebben deze openingen te
openen en te sluiten. Het is derhalve duidelijk dat de gebruiker een essentiële rol speelt
in de ventilatiehuishouding van zijn woning.
De klassieke opengaande ramen komen dus absoluut niet in aanmerking voor de basisventilatie
(open ramen zijn o.a. niet inbraakveilig). Draaikipramen zijn evenmin geschikt,
aangezien ze in geopende stand meestal een veel grotere opening hebben dan de gevraagde
nuttige opening.
Geschikte systemen voor natuurlijke of vrije toevoer zijn :
◆ ofwel afsluitbare ventilatieroosters (schuifrooster, tuimelrooster, ...), geplaatst in ramen
of in de wand
◆ ofwel klapramen, indien ze voldoende standen (minstens drie) hebben tussen de volledig
open en de volledig gesloten standen (dit zal meer in detail behandeld worden in
een later te publiceren Technische Voorlichting over ventilatie).
Voor natuurlijke of vrije luchtafvoer komen enkel vertikale afvoerkanalen in aanmerking.
Deze dienen bij platte en licht hellende daken minstens 0,5 m boven het dak uit te
monden ; bij daken met een helling van meer dan 23° moet de uitmonding gebeuren in de
nabijheid van de nok en ten minste een halve meter boven de nok uitsteken (gedetailleerde
informatie vindt men in bijlage II van de norm NBN D 50-001).
DOORSTROOMOPENINGEN
Doorstroomopeningen die alleen in binnenwanden en in of rond binnendeuren voorkomen,
moeten steeds open blijven. Ze mogen bijgevolg niet regelbaar zijn. Deze doorstroomopeningen
moeten aan de eisen van tabel 3 (p. 19) voldoen.
De debieten weergegeven in kolom 2 hebben betrekking op fabrieksmatig vervaardigde
doorstroomopeningen (bij voorbeeld roosters). De vrije sekties, zoals weergegeven in
18 TV 192 – juni 1994

Tabel 3 Eisen voor doorstroomopeningen volgens de norm NBN D 50-001.
RUIMTE OPGELEGD DEBIET MINIMUM VRIJE SEKTIE VAN DE DOORSTROOMbij
∆P = 2 Pa OPENINGEN (spleet onder of rondom de deur)
Woonkamer 7 dm 3 /s (25 m 3 /h) minstens 70 cm 2 tussen woonkamer en gang en/of
hall en/of trapzaal en/of keuken (een grotere sektie
wordt aanbevolen indien mogelijk)
Slaapkamer, studeerkamer
en speelkamer 7 dm 3 /s (25 m 3 /h)
Badkamer, wasplaats en
droogplaats 7 dm 3 /s (25 m 3 /h)
minstens 70 cm 2 tussen deze kamers en gang en/of
hall en/of trapzaal en/of badkamer
minstens 70 cm 2 tussen deze kamers en gang en/of
hall en/of trapzaal en/of slaapkamer
Keuken 14 dm 3 /s (50 m 3 /h) som van de openingen minstens gelijk aan 140 cm 2
tussen keuken en gang en/of hall en/of trapzaal
en/of woonkamer
WC 7 dm 3 /s (25 m 3 /h) minstens 70 cm 2 tussen WC en gang en/of hall
kolom 3, zijn te gebruiken wanneer de doorstroomopening gevormd wordt door een open
spleet onder of rond de binnendeur.
In het geval van krachtige dampkappen in de keuken moet de nodige lucht aangevoerd
worden naar de keuken om er te grote onderdrukken te vermijden. Daartoe is een grotere
toevoeropening wenselijk in of rond de keukendeuren. Voor meer informatie wordt verwezen
naar de Technische Voorlichting 187 ‘Dampkappen en keukenventilatie’ [37].
3.4.2 VOORZIENINGEN VOOR INTENSIEVE VENTILATIE
De voorzieningen voor de basisventilatie moeten in principe garanderen dat bij een
normaal gebruik van de woning de luchtkwaliteit in de woning aanvaardbaar is.
Bij zeer warm weer, sterke bezonning of sterk verontreinigende aktiviteiten zoals schilderen,
tijdelijk hoge produktie van geuren of dampen, ..., is het duidelijk dat de ventilatie,
die tot stand kan komen via de basisvoorziening, totaal onvoldoende is om het binnenklimaat
binnen redelijke grenzen te houden.
Dit kan duidelijk worden geïllustreerd in het geval van oververhitting. Een slaapkamer
met een oppervlakte van 12 m 2 moet een nominaal ventilatiedebiet van 12 dm 3 /s of
43 m 3 /h hebben (indien de ruimte gebruikt wordt door een persoon, kan dit debiet zelfs tot
10 dm 3 /s of 36 m 3 /h beperkt worden). Indien er tijdens de zomer 500 W/m 2 zonnewarmte
in die kamer binnenkomt doorheen een glasoppervlakte van 1,5 m 2 , zou dit in stationair
regime in 750 W zonnewinsten resulteren. Deze warmtewinst zou door middel van basisventilatie
onvoldoende kunnen worden afgevoerd en aanleiding geven tot een temperatuurstijging
van liefst 50 °C.
Voor dergelijke gevallen vereist de Belgische norm NBN D 50-001 dat er ook voorzieningen
zijn voor zogenaamde intensieve ventilatie of spuiventilatie : in de praktijk gaat
het om opengaande delen van ramen en deuren.
19 TV 192 – juni 1994

De nuttige opening van deze ramen en deuren moet :
◆ in kamers die slechts in één gevel openingen hebben (eenzijdige ventilatie), ten minste
6,4 % van de vloeroppervlakte bedragen
◆ in kamers met opengaande ramen of deuren in meerdere gevels (dwarsventilatie), ten
minste 3,2 % bedragen ; deze openingen moeten gelijkmatig verdeeld zijn over beide
gevels (minstens 40 % in elke gevel).
De norm stelt voor die voorzieningen geen anti-inbraakeisen.
Voorbeelden :
◆ in een slaapkamer van 12 m 2 met een raam in één gevel moet de nuttige opening van
het raam gelijk zijn aan 0,064 x 12 = 0,77 m 2
◆ in een woonkamer van 32 m 2 met ramen en deuren in twee gevels moeten de openingen
gelijk zijn aan 0,032 x 32 = 1,05 m 2 , verdeeld over beide gevels, met minstens
40 % (= 0,42 m 2 ) van de vrije oppervlakte in iedere gevel.
Afbeelding 3 vat de situatie samen.
0,42 ... 0,63 m 2
woonkamer
32 m 2 x 3,2 %
0,63 ... 0,42 m 2
0,77 m 2
slaapkamer
12 m 2 x 6,4 %
Afb. 3 Voorbeeld van de nodige openingen
voor intensieve ventilatie.
In verband met intensieve ventilatie behandelt de norm ook de ventilatie van binnenkeukens
: voor keukens zonder buitenvensters of buitendeuren wordt een debiet voor
intensieve ventilatie van minstens 200 m 3 /h vereist.
In de norm wordt verder weinig aandacht besteed aan piekventilatie. Deze is nodig om de
luchtverontreiniging bij het koken op een efficiënte manier te bestrijden of vermijden. In
de Technische Voorlichting 187 ‘Dampkappen en keukenventilatie’ [37] wordt bijzondere
aandacht besteed aan deze vorm van ventilatie.
3.5
VOORZIENINGEN
VOOR VENTILATIE
IN SPECIALE RUIMTEN
Speciale ruimten maken geen deel uit van
de eigenlijke woonruimten, zoals gemeenschappelijke
gangen, trapzalen, liftkokers,
stookplaatsen, garages, kelders, zolders enz.
Hieronder worden de door de norm NBN D 50-001 gestelde eisen overgenomen voor de
verschillende typen ruimten.
20 TV 192 – juni 1994

3.5.1 GEMEENSCHAPPELIJKE GANGEN OF TRAPPENHUIZEN
Zoals aangegeven in tabel 1 (p. 16) is het basisdebiet voor gangen, trapzalen, halls en
gelijksoortige doorgangsruimten 1 dm 3 /s en per m 2 vloeroppervlakte (3,6 m 3 /h.m 2 ). Wanneer
deze ruimten gemeenschappelijk zijn voor verschillende wooneenheden, gelden
bovendien volgende eisen :
◆ wanneer meerdere woningen toegankelijk zijn via een gemeenschappelijke gang of
trappenhuis, moet er tussen deze gemeenschappelijke delen en iedere woning afzonderlijk
een voldoende luchtdichtheid bestaan. Het lekdebiet van de ingangsdeuren van
deze woningen moet kleiner zijn dan 14 dm 3 /s (50 m 3 /h) voor een drukverschil van
50 Pa en dit in beide richtingen
◆ de gemeenschappelijke gangen en trappenhuizen (en elk afsluitbaar deel ervan) moeten
ten minste een toevoeropening en een afvoeropening hebben, die zodanig gelegen
zijn dat de volledige ruimte voldoende kan geventileerd worden
◆ gedurende het grootste gedeelte van het jaar moeten de gemeenschappelijke gangen en
trappenhuizen in lichte overdruk staan ten opzichte van de woningen die erop aansluiten.
Om de gewenste overdruk te bekomen, mogen ze dus niet uitgerust worden met
een mechanisch afzuigsysteem
◆ de verluchting van gemeenschappelijke gangen of trappenhuizen gebeurt :
– volledig natuurlijk (Ag) of
– met een mechanisch inblaassysteem (Bg) of
– met een mechanisch inblaas- en afzuigsysteem (Dg),
waarbij de hoofdletter het ventilatiesysteem aanduidt (zie tabel 2) en de letter ‘g’ naar
gemeenschappelijke gangen verwijst
◆ voor mechanische systemen (Bg en Dg) moet permanent een debiet buitenlucht toegevoerd
worden dat minstens gelijk is aan 0,5 V / 3,6 (dm 3 /s) of 0,5 V (m 3 /h). Hierbij
is ‘V’ het luchtvolume (in m 3 ) van de ruimte
◆ voor het natuurlijke systeem (Ag) :
– moeten de toevoer- en afvoeropeningen regelbaar zijn. Bij volledig geopende stand
van deze openingen moet er bij een drukverschil van 2 Pa over deze openingen, een
debiet stromen van minstens 0,5 V / 3,6 (dm 3 /s) of 0,5 V (m 3 /h), met ‘V’ het
luchtvolume (in m 3 ) van de gang of het trappenhuis. In gesloten stand mogen deze
openingen nog een maximaal lekdebiet van 0,5 V / 3,6 (dm 3 /s) of 0,5 V (m 3 /h)
hebben bij een drukverschil van 50 Pa
– moeten de toevoeropeningen zich in het onderste gedeelte van een buitenwand van
de te verluchten gang of het trappenhuis bevinden. Ze mogen eventueel ook aangesloten
worden op een horizontale luchtkoker die in een buitenwand uitmondt. De
vrije doorsnede van dit kanaal evenals van alle verbindingsstukken tussen de buitenomgeving
en de toevoeropening is minstens gelijk aan 0,5 V / 3600 (m 2 ), met ‘V’
het luchtvolume (in m 3 ) van de te verluchten ruimte
◆ de openingen voor vrije afvoer (systemen Ag en Bg) bevinden zich in een buitenwand
en in het bovenste gedeelte van de te verluchten gangen of trappenhuizen. De vrije
doorsnede van dit kanaal evenals van alle verbindingsstukken tussen de buitenomgeving
en de toevoeropening is minstens gelijk aan 0,5 V / 3600 (m 2 ), met ‘V’ het luchtvolume
(in m 3 ) van de te verluchten ruimte.
21 TV 192 – juni 1994

3.5.2 HUISVUILKOKERS EN VERZAMELRUIMTEN VOOR HUISVUIL
De verzamelruimte voor huisvuil moet normaal in onderdruk staan ten opzichte van de
stortkokers voor het huisvuil en van alle andere aanpalende ruimten. Dit kan gebeuren
door middel van een afzuigventilator. De verzamelruimten en de stortkokers voor het
huisvuil, evenals het eventueel afzuigsysteem, moeten op basis van een specifieke studie
ontworpen en uitgevoerd worden.
Er mogen geen geuren ontstaan die voor de bewoners van het gebouw zelf of voor de
bewoners van de naburige gebouwen hinderlijk kunnen zijn.
3.5.3 LIFTKOKERS EN LIFTKOOIEN
Er moet voldaan worden aan de eisen van de normen NBN E 52-014 [7] en E 52-018 [8].
3.5.4 GARAGES
◆ Garages moeten voorzien zijn van verluchtingsmonden in kontakt met de buitenlucht
en gelegen in de onderzijde van de vertikale wand(en). De bovenzijde van die openingen
ligt maximum 40 cm boven de garagevloer.
◆ Bij garages met een oppervlakte kleiner dan of gelijk aan 40 m 2 , moet de totale vrije
oppervlakte van die openingen minstens 0,2 % van de vloeroppervlakte bedragen.
Wanneer de garage meer dan één vertikale wand in kontakt met de buitenlucht heeft,
moeten de verluchtingsmonden verdeeld worden over de buitenwanden (bij voorkeur
over twee tegenover elkaar gelegen wanden).
N.B. : beide voorgaande bepalingen uit de norm gaan impliciet uit van een natuurlijke
ventilatie van garages. Uiteraard komt ook een mechanische ventilatie in aanmerking.
◆ Bij garages met een oppervlakte groter dan 40 m 2 , is een permanente mechanische
afzuiging vereist. Ze moet ontworpen en uitgevoerd worden op basis van een afzonderlijke
studie. Bij gebrek aan duidelijke Belgische richtlijnen moet naar buitenlandse
dokumenten verwezen worden.
◆ De binnendeuren tussen de garage en de hall, gangen of andere woonruimten moeten
goed luchtdicht zijn. Bij gemeenschappelijke garages mag het lekdebiet van deze
deuren niet groter zijn dan 14 dm 3 /s (50 m 3 /h) bij een drukverschil van 50 Pa.
3.5.5 STOOKAFDELINGEN EN STOOKPLAATSEN
Een niet-afsluitbare toevoer- en afvoeropening moet steeds voorzien worden. In ruimten
waarin open verbrandingstoestellen staan, moeten de ventilatie en de minimale ventilatiedoorsneden
beantwoorden :
22 TV 192 – juni 1994

◆ ofwel aan de eisen van de normen NBN B 61-001 [3], D 51-003 [6] en S 21-207 [16]
◆ ofwel, bij gebrek hieraan, aan de waarden bekomen volgens een specifieke berekening.
Wanneer een gasvormige brandstof zwaarder dan de lucht wordt gebruikt, moeten de
eisen van de norm NBN B 61-001 (§ 7.5) [3] nageleefd worden.
3.5.6 KELDERS EN ZOLDERS
Kelders en zolders moeten verlucht worden, wat verzekerd kan worden door :
◆ natuurlijke verluchting door middel van :
– kleine ramen, waarvan de vrije sektie in geopende stand minstens 0,014 m 2 (140 cm 2 )
moet bedragen
– ventilatieroosters : de som van de debieten doorheen alle roosters moet minstens
50 m 3 /h bedragen bij een drukverschil van 2 Pa. Wanneer deze roosters met de
buitenomgeving verbonden zijn via kanalen, moet de vrije sektie van deze kanalen
minstens 0,014 m 2 (140 cm 2 ) bedragen
◆ mechanische afzuiging : het afzuigdebiet moet minstens 7 dm 3 /s (25 m 3 /h) bedragen.
De lucht komt langs toevoeropeningen binnen, die rechtstreeks in de buitenwanden
aangebracht worden of die via kanalen met de buitenomgeving verbonden worden.
Deze voorzieningen voldoen aan volgende eisen :
– roosters : debiet van 7 dm 3 /s (25 m 3 /h) bij een drukverschil van 2 Pa over het rooster
– kanaal : vrije doorsnede van minstens 0,007 m 2 (70 cm 2 )
◆ mechanische toevoer en afvoer : zowel de mechanische afvoer als de mechanische
toevoer hebben een minimumdebiet van 7 dm 3 /s (25 m 3 /h).
BIJZONDERE GEVALLEN
◆ Wanneer kelders en/of zolders zeer open zijn voor de buitenlucht, worden geen ventilatie-eisen
gesteld.
◆ Wanneer bij kelders een risico op radonverspreiding bestaat, moet een speciale studie
uitgevoerd worden en kan eventueel beroep gedaan worden op een mechanische toevoer
van de lucht.
3.5.7 GASMETERRUIMTE
De gasmeterruimte moet verlucht worden volgens de in de norm NBN D 51-003 [6]
gestelde eisen.
3.5.8 BRANDSTOFOPSLAGPLAATSEN
Brandstofopslagplaatsen moeten verlucht worden. De norm geeft echter geen bijzondere
richtlijnen.
23 TV 192 – juni 1994

3.5.9 BERGRUIMTEN
Een bergruimte of een bergkast met een vloeroppervlakte van minstens 1,5 m 2 , een
volume van minstens 3 m 3 , en die ten minste over een gedeelte hoger is dan 2 m, moet met
een geventileerde kamer of gang verbonden worden. Dit gebeurt door middel van twee
(niet-afsluitbare) doorstroomopeningen, een onderaan en een bovenaan, elk met een vrije
doorsnede van minstens 150 cm 2 . De onderste opening mag hoogstens 0,2 m boven de
vloer liggen, terwijl de bovenste minstens 1,8 m boven de vloer moet liggen. Indien de
bergruimte met een afvoerkanaal naar buiten verbonden is, is de onderste opening voldoende.
3.5.10 KAMERS OF RUIMTEN MET NIET-DICHTE
VERBRANDINGSTOESTELLEN
De norm stelt bijkomende eisen voor de ruimten waarin open verbrandingstoestellen
opgesteld staan, d.w.z. een gas-, stookolie-, hout- of kolenkachel, een gasgeiser, een open
haard, een centrale-verwarmingsketel, e.d. Deze eisen worden uitgebreid behandeld in
hoofdstuk 4.
24 TV 192 – juni 1994

4 EISEN VAN DE GEBRUIKER
In dit hoofdstuk worden de eisen beschreven, waaraan ventilatiesystemen moeten voldoen
gezien vanuit het standpunt van de gebruiker. Een aantal aspekten die een belangrijke
invloed kunnen hebben op de goede werking van de ventilatie-installatie en de
beoordeling door de gebruiker worden in volgende hoofdstukken in detail behandeld.
4.1 HOOFDEIS : GOEDE
LUCHTKWALITEIT
Zoals reeds beschreven in hoofdstuk 1 zijn er
diverse redenen om woningen te ventileren :
◆ toevoer van de nodige zuurstof voor de
bewoners
◆ luchttoevoer voor verbrandingstoestellen
◆ afvoer van damp, o.a. om kondensatie en schimmel te vermijden
◆ afvoer van geurstoffen
◆ afvoer van schadelijke bestanddelen en stofdeeltjes.
Het merendeel van bovenvermelde redenen om te ventileren, hebben een quasi permanent
karakter. Daarnaast zijn er bepaalde, eerder uitzonderlijke toestanden die een meer intensieve
ventilatie vereisen : schilderwerken, oververhitting, abnormale geurhinder van tijdelijke
aard, ...
In de praktijk maakt men een onderscheid tussen ventilatievoorzieningen
◆ voor gebruik in normale omstandigheden → basisventilatie
◆ voor specifieke, eerder uitzonderlijke omstandigheden → spuiventilatie of intensieve
ventilatie.
De basisventilatie kan gebeuren zowel via de zogenaamde natuurlijke ventilatievoorzieningen
als via mechanische ventilatievoorzieningen.
In tal van normen en wetten wordt uitgegaan van de onderstelling dat de basisventilatie
het mogelijk moet maken dat de luchtkwaliteit voldoende blijft bij normale huishoudelijke
aktiviteiten.
Zo werd ook de hoofdeis gesteld aan een ventilatiesysteem : het waarborgen van een
goede luchtkwaliteit in een gebouw. De in de norm NBN D 50-001 voorgeschreven
voorzieningen (zie hoofdstuk 3) volstaan in principe om aan deze hoofdeis te voldoen.
Nochtans moet deze luchtkwaliteit geleverd worden zonder nadelige of hinderende nevenverschijnselen.
Elk ventilatiesysteem moet bijgevolg aan een aantal bijkomende elementaire
eisen voldoen, wil men komen tot een positieve appreciatie van de installatie door
de gebruiker.
Afbeelding 4 illustreert de eisen of beoordelingscriteria gesteld door de gebruiker aan
ventilatiesystemen.
25 TV 192 – juni 1994

ESTETIEK
(§ 4.14)
PLAATSGEBRUIK
(§ 4.13)
GEBRUIKSVRIENDE-
LIJKHEID (§ 4.12)
ONDERHOUD
(§ 4.11)
LUCHTDICHTHEID
(§ 4.10)
SPUIVENTILATIE
(§ 4.2)
HOOFDEIS :
GOEDE LUCHTKWALITEIT
(§ 4.1)
LUCHTVERVUILING
(§ 4.9)
Afb. 4 Criteria van de gebruiker om een ventilatiesysteem te beoordelen.
26 TV 192 – juni 1994
TERMISCH KOMFORT
(§ 4.3)
GELUID
(§ 4.4)
ENERGIEGEBRUIK
(§ 4.5)
BRANDVEILIGHEID
(§ 4.6)
KONDENSATIE
(§ 4.7)
4.2 SPUIVENTILATIE In geval van extra warmteoverlast (b.v. oververhitting
door langdurige bezonning) of uitzonderlijke
en tijdelijke geurhinder (bij voorbeeld bij schilderwerken) volstaat de basisventilatie
niet om de luchtkwaliteit of de temperatuur op peil te houden. Dan moet een
mogelijkheid voor intensieve ventilatie voorhanden zijn.
Spuiventilatie is bedoeld om deze intensieve ventilatie tot stand te brengen in speciale
omstandigheden. Dit gebeurt steeds via het openen van ramen en deuren. Mechanische
ventilatie komt hiervoor zelden of nooit in aanmerking. De hoofdreden is dat de benodigde
debieten niet haalbaar zijn met een installatie van een redelijke omvang.
Uitzondering hierbij is wellicht de keukendampkap die kan beschouwd worden als een
piekventilatiesysteem om kookgeuren en kookdampen te verwijderen (zie TV nr. 187
[37]) en die vereist is in het geval van keukens zonder buitenvensters of buitendeuren.
De eisen voor intensieve ventilatie zijn in de norm NBN D 50-001 bepaald en in § 3.4.2
(p. 19) van deze Nota beschreven.
4.3 TERMISCH KOMFORT
EN TOCHT
TERUGSTROMING
(§ 4.8)
Om een goede luchtkwaliteit te waarborgen,
wordt de verontreinigde lucht uit de woning
afgevoerd en wordt verse buitenlucht naar bin-
nen toegevoerd. Indien deze luchttoevoer op een niet-oordeelkundige wijze gebeurt, kan
dit tochtproblemen met zich meebrengen.
Het tochtverschijnsel is afhankelijk van een aantal parameters :
◆ de luchttemperatuur ‘θ a ’ [°C]
◆ de gemiddelde luchtsnelheid ‘v’ [m/s]
◆ de turbulentie-intensiteit ‘Tu’ [%].

In het verleden is er heel wat onderzoek verricht op het vlak van de beoordeling van de
tochtervaring. Fanger [18] stelt volgende formule voor om het termisch komfort te beoordelen
:
PPD = (34 - θ a ) . (v - 0,05) 0,62 . (0,37 . v . Tu . 3,14) [%] (1)
De berekende PPD-waarde geeft het te verwachten percentage van ontevredenen aan.
Indien v < 0,05 m/s, dan wordt “v” in formule 1 gelijk genomen aan 0,05 m/s.
De Tu-waarde duidt aan in welke mate de plaatselijke en ogenblikkelijke luchtsnelheid in
een punt schommelt rond haar gemiddelde waarde. De turbulentie-intensiteit ‘Tu’ is de
verhouding tussen de standaardafwijking van de luchtsnelheid en de gemiddelde luchtsnelheid.
Ze wordt procentueel uitgedrukt. Ze kan slechts met speciale luchtsnelheidsmeters
worden bepaald.
In de praktijk wordt meestal geen rekening gehouden met de turbulentie-intensiteit. Om
het verwachte percentage aan ontevredenen ‘PPD’ beneden 15 % te houden, blijkt uit
pratijkwaarden dat bij gewone kamertemperaturen de gemiddelde luchtsnelheid ten hoogste
0,15 m/s mag bedragen.
De norm NBN D 50-001 eist dat de luchtsnelheden in de woonzone van elke kamer
0,2 m/s niet overschrijden. De woonzone is het luchtvolume tussen de vloer, een horizontaal
vlak op 2 m boven de vloer en oppervlakken evenwijdig met de vertikale of hellende
wanden van de kamer, op 0,75 m van de buiten- en binnenwanden. Voor gedetaillerde
informatie over toelaatbare luchtsnelheden wordt verwezen naar de norm ISO DIS
9972 [26].
Om tocht te voorkomen, is een goed doordachte plaatsing, vormgeving en dimensionering
van de toevoeropeningen of -monden zeer belangrijk. De norm NBN D 50-001 raadt
daarom aan de toevoeropeningen zo te plaatsen dat de verse toevoerlucht zo snel mogelijk
met de warme lucht van de verwarmingslichamen gemengd wordt (plaatsing onder of
achter radiatoren, ...) of op een hoogte van minstens 1,8 m boven de vloer. Zelfregelende
toevoeropeningen naargelang van het drukverschil worden aangeraden.
Bij mechanische toevoer kan de voorverwarming van de ventilatielucht ook overwogen
worden.
Meer details over toevoervoorzieningen worden gegeven in een later te publiceren Technische
Voorlichting over ventilatie.
4.4 AKOESTISCHE
PRESTATIES
Het is belangrijk dat een aangepaste ventilatie tot stand
komt zonder dat er akoestische problemen ontstaan.
Deze akoestische problemen kunnen van diverse aard
zijn. Hierna worden enkele voorbeelden van geluidhinder gegeven :
◆ verminderde akoestische isolatie van de gevels met als gevolg meer hinder van het
buitenlawaai (b.v. bij niet akoestisch dempende ventilatieroosters in de gevel)
◆ toevoer- en afvoerkanalen die voor lawaaihinder zorgen, o.a. omwille van de geluid-
27 TV 192 – juni 1994

overdracht van de ventilatoren
◆ verminderde akoestische isolatie ter plaatse van binnenwanden en binnendeuren, bij
voorbeeld veroorzaakt door de doorstroomopeningen
◆ lawaaihinder door bronnen die zich buiten de woning bevinden (b.v. dakventilatoren).
Het is essentieel dat de akoestische problemen tot een minimum worden beperkt, zoniet
kan de ventilatie zelf in vraag worden gesteld door de bewoners. Daar de evaluatie van de
akoestische prestaties van ventilatiesystemen aparte technieken vereist, worden de aspekten
van geluidhinder in hoofdstuk 6 uitgebreid behandeld.
4.5 ENERGETISCHE
PRESTATIES
Het opwarmen van koude buitenlucht enerzijds en het
transporteren van ventilatielucht bij mechanische ventilatie
anderzijds geven aanleiding tot een extra ener-
giegebruik. Daarbij dient opgemerkt dat de elektrische energie nodig voor de aandrijving
van de ventilatoren (bij mechanische ventilatie) slechts een fraktie is van het energiegebruik
nodig voor de verwarming van de ventilatielucht. Om ekonomische en ekologische
redenen moet het ventileren met een zo beperkt mogelijk energiegebruik plaatsvinden.
Praktische aspekten hierbij zijn :
◆ de keuze van de nominale ventilatiedebieten : er is geen sprake van een optimale
situatie tussen energiegebruik en luchtkwaliteit. Zoals afbeelding 5 illustreert, wordt
de luchtkwaliteit steeds beter naarmate de debieten toenemen. Het energiegebruik
neemt echter evenredig toe met de ventilatiedebieten. Bij de keuze van de gewenste
debieten dient derhalve een (ten dele) subjektieve afweging te gebeuren van ekonomische
aspekten en luchtkwaliteitsaspekten
koncentratie van
vervuilende stoffen
energiegebruik
ventilatiedebiet
Afb. 5 Variatie van de luchtkwaliteit en
het energiegebruik naargelang van het
ventilatiedebiet.
◆ het aanpassen van de ventilatiedebieten aan de behoeften : in vele gevallen is de
bezetting van een woning niet konstant. Het is derhalve niet verantwoord om kontinu
een konstant debiet tot stand te brengen. Het is beter de ventilatiedebieten aan de
behoeften aan te passen. Momenteel bestaan er voor woningbouw nog relatief weinig
systemen waarbij het debiet automatisch varieert naargelang van de luchtkwaliteit. Het
meest voorkomende systeem is een verandering van het luchtdebiet (bij mechanische
ventilatie) of de vrije doorsnede van de voorzieningen voor natuurlijke of vrije toevoer
of afvoer afhankelijk van de relatieve vochtigheid in de woning. Andere mogelijkhe-
28 TV 192 – juni 1994

den zijn sensoren die de aanwezigheid van personen (infrarooddetectoren) of de
koncentratie aan CO 2 of CO (b.v. in garages) registreren, een tijdbediening, zoals een
ventilator met nalooptijd, gekoppeld aan een lichtschakelaar, ... Voor meer informatie
over vraaggestuurde ventilatie wordt verwezen naar de verslagen van het IEA (Internationaal
Energie-Agentschap), Annex 18 [1, 29, 30, 34]
◆ het doelmatig werken van de installatie : bij mechanische en bij natuurlijke ventilatiesystemen
is het belangrijk dat de optimale luchtdebieten worden bereikt tegen de
laagste energiekost. Hiervoor moet o.a. een teveel aan ventilatie worden vermeden
(b.v. door het gebruik van zelfregelende ventilatieroosters voor luchttoevoer) en de
ventilatie-installatie zelf zo energiezuinig mogelijk worden ontworpen en uitgevoerd.
Dit laatste kan verzekerd worden door het optimale ontwerp van kanalen (om drukverliezen
te beperken), het gebruik van efficiënte ventilatoren, van warmtewisselaars,
tijdsturing, ...
4.6 BRANDVEILIGHEID
4.6.1 BRANDGEVAAR
Brand kan in leidingen of kokers ontstaan, o.a. wanneer :
◆ het stof niet voldoende weerhouden wordt in de filters
◆ gebruik wordt gemaakt van brandbare leidingen
◆ de in de leidingen geplaatste motoren ontvlammen.
Als brand in een kamer ontstaat, kunnen rook en vlammen via de leidingen in het ganse
gebouw worden rondgestuurd. Dit gevaar is zeker reëel in aanwezigheid van een systeem
met luchtrecirculatie.
4.6.2 BRANDVEILIGHEID
Brandveiligheid in gebouwen wordt door kompartimentering bekomen. Als grondbeginsel
wordt gesteld dat ventilatie en luchtverspreiding naar de verschillende ruimten door
middel van kokers zodanig moet worden opgevat en uitgevoerd dat :
◆ de verspreiding van rook en vlammen in het gebouw doorheen deze kokers wordt
verhinderd
◆ de brandweerstand van de bouwelementen waar deze kokers doorheen gaan, behouden
blijft.
Volgende eisen zijn van toepassing voor de brandbeveiliging :
◆ in gebouwen met meerdere woningen :
– de lucht afgezogen uit ruimten met een bijzonder brandgevaar (opslagplaats voor
ontvlambare produkten, stookplaats, keuken, garage, parking, transformatorruimte,
opslagplaats voor vuilnis enz.) mag niet rondgestuurd worden, maar moet wel naar
buiten afgevoerd worden
– de voorschriften van de normen van de reeks NBN S 21 zijn van toepassing
– voor gebouwen hoger dan 25 m geldt de norm NBN S 21-207 [16]. Hierin worden
29 TV 192 – juni 1994

eisen gesteld aan de brandwerendheid van de materialen van luchtleidingen, de
brandweerstand van leidingen tussen verschillende kompartimenten en het gebruik
van automatische brandkleppen
– voor gebouwen van 10 tot 25 m hoogte voorziet een reglementontwerp van het
Ministerie van Binnenlandse Zaken dat trappenhuizen niet mogen gebruikt worden
voor de aanvoer of de afvoer van lucht uit andere ruimten. Er worden ook bijkomende
eisen gesteld aan de brandweerstand van kanalen en toebehoren (moffen, brandkleppen,
afzuigmonden, aanvoer- en uitlaatopeningen voor buitenlucht, luchtfilters
en elektrische motoren)
– voor gebouwen niet hoger dan 10 m worden geen bijkomende eisen gesteld
◆ in eengezinswoningen : een eengezinswoning wordt als een kompartiment beschouwd.
Bij brand moeten de ventilatoren stopgezet worden. Volgens de norm NBN S 21-
203 [15] moeten de kanalen vervaardigd zijn uit materialen van de klasse 1.
De specifieke aspekten van de brandveiligheid van kanalen en leidingen enerzijds en
ventilatoren anderzijds worden in een later te publiceren Technische Voorlichting over
ventilatie behandeld.
4.7 KONDENSATIEPROBLEMEN Het vermijden van kondensatie en
schimmel is reeds aangehaald als één
van de redenen om een degelijke ventilatie te voorzien. In dit geval denkt men vooral aan
kondensatie op koudebruggen, op enkel glas en eventueel ook aan inwendige kondensatie.
kondensatie
In het geval van ventilatiesystemen moet er ook
voor gezorgd worden dat er geen problemen
ontstaan door kondensatie in of op de ventilatiekomponenten
zelf. Enkele voorbeelden :
◆ oppervlaktekondensatie op ventilatieroosters
voor natuurlijke of vrije luchttoevoer die niet
of onvoldoende termisch geïsoleerd zijn
◆ kondensatie van de lucht in kanalen die door
niet-verwarmde ruimten lopen (bij voorbeeld
zolders, kruipkelders, ...)
◆ kondensatie op koude luchttoevoerkanalen
◆ kondensatie in warmtewisselaars.
De verschillende mogelijke problemen worden
geïllustreerd in afbeeldingen 6 tot 9.
Afb. 6 Kondensatie op een rooster voor natuurlijke toevoer.
30 TV 192 – juni 1994

Afb. 7 Kondensatie van het luchtvocht in een
kanaal dat door een niet-verwarmde ruimte loopt.
buitenlucht
afvoer
vocht uit de binnenlucht
kan kondenseren
of bevriezen
Afb. 9 Kondensatie in warmtewisselaars.
Afb. 8 Kondensatie van de lucht op koude kanalen
voor mechanische luchttoevoer.
binnenlucht
(warm)
toevoer
31 TV 192 – juni 1994

Afb. 10
Natuurlijke toevoer
(systeem A) of vrije
toevoer (systeem C)
in aanwezigheid
van een
verbrandingstoestel.
4.8 GOEDE WERKING VAN
VERBRANDINGSTOESTELLEN
Open verbrandingstoestellen (open
haard, centrale-verwarmingsketel,
gasgeiser, gasfornuis, kachel, ...) ha-
len de nodige verbrandingslucht uit de ruimte waarin ze zijn opgesteld. Bijgevolg moet
voldoende lucht toegevoerd worden om de verbranding op een veilige wijze en in optimale
omstandigheden te laten verlopen.
Het gebruik van ventilatie-installaties in kombinatie met open verbrandingstoestellen kan
in bepaalde gevallen tot problemen leiden, zoals de terugstroming van rookgassen ten
gevolge van een onderdruk veroorzaakt door de ventilatie. Dit kan levensgevaarlijk zijn
en daarom zijn een aantal voorzorgsmaatregelen belangrijk.
Als algemeen principe stelt de norm NBN D 50-001 dat de ventilatie van de ruimte met
open verbrandingstoestellen in geen geval (en ongeacht de brandstof) de goede werking
van die toestellen of de normale afvoer van de verbrandingsprodukten mag storen.
4.8.1 LUCHTTOEVOER NAAR RUIMTEN MET OPEN
VERBRANDINGSTOESTELLEN
De luchttoevoer naar dergelijke kamers kan zowel mechanisch als op natuurlijke wijze
gebeuren. In beide gevallen moet het debiet van de toevoerlucht groter zijn dan (of
minstens gelijk zijn aan) het voor de verbranding nodige luchtdebiet.
4.8.1.1 NATUURLIJKE (SYSTEEM A) OF VRIJE TOEVOER (SYSTEEM C)
Tussen de buitenomgeving en de kamer moet een niet-afsluitbare en niet-regelbare toevoeropening
voorzien worden (afbeelding 10). De vrije sektie ervan wordt in normen opgegeven
(voor gas, in de NBN D 51-003 [6]) of volgt uit berekeningen (voor andere
brandstoffen).
4.8.1.2 MECHANISCHE TOEVOER (SYSTEMEN B EN D)
Het toegevoerde luchtdebiet moet voldoende zijn om de voor het toestel nodige hoeveelheid
verbrandingslucht te verzekeren (afbeelding 11).
32 TV 192 – juni 1994
Q
Afb. 11 Mechanische
toevoer (systemen B
en D) bij open
verbrandingstoestellen.

Het verbrandingstoestel moet automatisch stoppen wanneer (om welke reden ook) de
mechanische toevoer gestopt of sterk verminderd wordt, tenzij er een voldoende natuurlijke
luchttoevoer gegarandeerd wordt.
4.8.2 LUCHTAFVOER UIT RUIMTEN MET OPEN
VERBRANDINGSTOESTELLEN
Een onderdruk in de kamer mag de afvoer
van rookgassen en de werking van
het open verbrandingstoestel niet storen
(zelfs niet tijdelijk).
Een te grote onderdruk kan onder andere
het gevolg zijn van :
◆ de natuurlijke (systeem A) of vrije
(systeem B) afvoer van de ventilatielucht
◆ de mechanische afvoer van de ventilatielucht
(systemen C en D)
◆ de werking van andere toestellen (b.v.
een dampkap) (afbeelding 12).
Afb. 12 Terugstroming van rookgassen van een open
verbrandingstoestel ten gevolge van een dampkap.
In dergelijke gevallen moet het toevoerdebiet in de ruimte vergroot worden.
Algemeen worden volgende regels nageleefd om te grote onderdrukken te vermijden :
◆ indien open verbrandingstoestellen in de kamer aanwezig
zijn, mag de onderdruk in de kamer niet groter
worden dan 5 Pa
◆ indien er geen open verbrandingstoestel voorzien
is, mag de onderdruk in de kamer tot 10 Pa oplopen.
OPMERKINGEN
◆ Voor de berekening van onderdrukken veroorzaakt
door mechanische afzuiging, wordt verwezen naar
de Technische Voorlichting nr. 187 [37].
◆ Bij gastoestellen mag de afvoer van de rookgassen
ook dienen als afvoer van de ventilatielucht mits
een ‘valwindafleider-trekonderbreker’ op het gastoestel
voorzien is (afbeelding 13).
◆ Bij gastoestellen die niet op een schouw moeten
aangesloten zijn, mag een niet-afsluitbare en nietregelbare
afvoeropening van de ventilatie, verbonden
met een afvoerkanaal, ook gebruikt worden om
de verbrandingsprodukten af te voeren. De afvoer-
33 TV 192 – juni 1994
valwindafleidertrekonderbreker
Afb. 13 Gemeenschappelijke afvoer
van rookgassen en ventilatielucht via
een gastoestel.
Afb. 14 Gastoestel dat niet aan een
schouw aangesloten is.

Afb. 15 Mechanische
afvoer van de ventilatielucht
en natuurlijke afvoer
van rookgassen.
opening moet dan hoger liggen dan de plaats waar de verbrandingsprodukten worden
afgegeven (afbeelding 14, p. 33).
◆ Als de ventilatielucht mechanisch wordt afgevoerd terwijl de rookgassen van de open
verbrandingstoestellen op een natuurlijke wijze afgevoerd worden, mag een onderdruk
de werking van het open verbrandingstoestel nooit (zelfs niet tijdelijk) storen (afbeelding
15). De storende onderdruk moet vermeden worden door de luchttoevoerdebieten
te verhogen.
Indien de mechanische afzuiging uitvalt, moet het open verbrandingstoestel normaal
verder kunnen werken.
34 TV 192 – juni 1994
Afb. 16 Mechanische
afvoer van ventilatielucht
en rookgassen.
◆ Als zowel de ventilatielucht als de rookgassen van het open verbrandingstoestel mechanisch
worden afgevoerd (afbeelding 16), mag er geen terugstroming optreden, zelfs
niet bij het uitvallen van een van de afzuigventilatoren.
Het open verbrandingstoestel moet automatisch stoppen indien het nodige afzuigdebiet
voor de rookgassen om een of andere reden niet zou gehaald worden.
Indien de rookgassen van het open verbrandingstoestel en de ventilatielucht afgezogen
worden door hetzelfde kanaal, moet dit voorzien zijn van een ‘valwindafleider-trekonderbreker’
en moet de verbranding bovendien automatisch onderbroken worden wanneer
het afzuigsysteem niet werkt.
◆ Het gebruik van toestellen met gesloten verbranding verdient aanbeveling als een
konflikt tussen ventilatie en rookgasafvoer mogelijk is. Bij dit type toestel is de volledige
luchtcyclus (luchttoevoer, verbranding, afvoer van verbrandingsgassen) rechtstreeks
aangesloten op de buitenomgeving en gescheiden van de ruimte waarin het
toestel is opgesteld. Er is dus geen enkele wisselwerking tussen de binnenlucht en de
verbrandingsprodukten. Deze oplossing geeft een permanente waarborg dat er geen
rookgassen in de leefruimten zullen terugstromen.
◆ De plaatsing van het gastoestel buiten de bewoningszone is een alternatieve oplossing,
b.v. in een afzonderlijke bergplaats met rechtstreekse verbinding naar buiten, in de
garage, op een niet-bewoonde zolder, ... In al deze gevallen moeten de eisen voor
voldoende luchttoevoer nageleefd worden.

4.9 BEPERKEN VAN DE
LUCHTVERVUILING
Luchtvervuiling moet vanzelfsprekend beperkt
worden. Dit kan verwezenlijkt worden
door het beperken van de emissie van
schadelijke stoffen, zoals de verbrandingsprodukten. Dit geldt ook voor de binnenlucht.
Door ventileren kan men in de meeste gevallen immers niets anders doen dan de luchtverontreiniging
te verdunnen. Indien mogelijk dient dus de emissie van luchtvervuilende
bestanddelen binnenshuis zelf te worden aangepakt :
◆ indien de buitenlucht te sterk verontreinigd is, kan filtering van de toevoerlucht overwogen
worden
◆ een belangrijke oorzaak van vooral geurhinder is de menselijke aanwezigheid zelf in
kamers die onvoldoende geventileerd zijn. Deze vorm van luchtverontreiniging kan
natuurlijk moeilijk worden beperkt
◆ tabaksrook is een frekwent voorkomende vorm van luchtverontreiniging. Diverse studies
hebben duidelijk aangetoond dat het onmogelijk is om met normale ventilatiedebieten
de koncentratie van geur en stofdeeltjes te verdunnen tot een aanvaardbaar
niveau voor alle niet-rokers
◆ uit onderzoek, vooral in kantoren, is gebleken dat een groot gedeelte van de luchtkwaliteitsproblemen
te maken heeft met de gebruikte bouwmaterialen. In woningen
denkt men hierbij vooral aan geurhinder ten gevolge van tapijten, gordijnen, bepaalde
verven en reinigingsmiddelen.
4.10 LUCHTDICHTHEID
VAN HET GEBOUW
tige luchtinfiltraties en de kans op tochtproblemen te beperken.
De luchtdichtheid van het gebouw is een
belangrijk element in een globale ventilatiestrategie
om energieverliezen door overma-
De norm NBN D 50-001 stelt geen algemene eisen terzake, maar geeft wel aanbevelingen
voor twee specifieke gevallen :
◆ bij gebalanceerde mechanische ventilatie (systeem D) is een dichtheid gewenst die
overeenkomt met een ventilatievoud van 3 volumen per uur bij een drukverschil van
50 Pa (gemeten via een pressurisatieproef overeenkomstig de norm ISO DIS 9972 [26])
◆ indien bovendien energierekuperatie op de ventilatielucht wordt toegepast, wordt aangeraden,
om energetische redenen, het ventilatievoud tot 1 volume per uur te beperken
bij 50 Pa.
Deze problematiek wordt in hoofdstuk 5 verder uitgediept.
4.11 ONDERHOUD
VAN VENTILATIE-
VOORZIENINGEN
Het aspekt onderhoud verdient aandacht
vanuit twee invalshoeken :
◆ enerzijds is het te verkiezen dat men ventilatiesystemen
gebruikt die onderhouds-
vrij zijn, zeker in de individuele woningbouw. De eenvoudige reden hiervoor is dat in
de praktijk de meeste bewoners nooit aan het onderhoud van hun ventilatiesysteem
denken. De enige uitzonderingen hierop vormen de dampkap in de keuken en de
zichtbare gedeelten van toevoer- en afvoermonden
35 TV 192 – juni 1994

◆ anderzijds is het belangrijk dat de delen die eventueel onderhoud vereisen, gemakkelijk
te onderhouden zijn. Dit geldt bij voorbeeld voor :
– alle zichtbare gedeelten van luchttoevoer- en afvoervoorzieningen
– dampkappen
– filters.
4.12 GEBRUIKS-
VRIENDELIJKHEID
In de woningbouw is een eenvoudige,
eenduidige en gemakkelijke bereikbaarheid
van de regeling belangrijk en nood-
zakelijk. Een goede handleiding en dokumentatie zijn essentieel om de bewoners tot
medewerking aan te zetten.
4.13 MOGELIJKHEDEN EN
BEPERKINGEN BIJ
HET INSTALLEREN
Sommige ventilatiesystemen nemen heel
wat ruimte in (bij voorbeeld een warmterekuperatiesysteem)
en/of hebben een
grote impakt op de architekturale vrij-
heid. Vooral in appartementen kan het ruimtegebruik problematisch zijn. Systemen die
men bij voorbeeld in een vals plafond kan inbouwen, bieden in dergelijke gevallen
bepaalde voordelen. Vooral bij renovatiewerken stelt men dikwijls problemen vast om de
kanalen op een eenvoudige wijze in te bouwen. Hierbij is gedecentraliseerde ventilatie
vaak aangewezen.
4.14 ESTETIEK Het estetisch aspekt van een ventilatieinstallatie
is niet te onderschatten. Vele
ontwerpers en bewoners hechten een groot belang aan het estetisch aspekt van ventilatieroosters
in het schrijnwerk, de dampkap, ...
4.15 BESLUIT Het is duidelijk dat de hoofdfunktie van
een ventilatie-installatie erin bestaat een
goede luchtkwaliteit te realiseren. Het is echter evenzeer noodzakelijk dat aan een gans
gamma van eisen voldaan wordt om te komen tot installaties die deze luchtkwaliteit tot
ieders voldoening tot stand brengen. Dit vormt een belangrijke uitdaging voor de dagelijkse
praktijk.
36 TV 192 – juni 1994

5 LUCHTDICHTHEID
VAN HET GEBOUW
Een goede kontrole op de luchtdichtheid van een gebouw is essentieel voor een efficiënte
en rationele ventilatiehuishouding. Ongekontroleerde luchtlekken kunnen immers aanleiding
geven tot kortsluiting van de ventilatiestroming, verspreiding van geuren en verontreinigingen,
overdreven energiegebruik, tocht, ...
In het raam van deze Technische Voorlichting is het niet de bedoeling de problematiek
van de luchtdichtheid van gebouwen volledig en systematisch te beschrijven en te bespreken.
Daarvoor wordt verwezen naar de literatuur en naar de databank van het Air Infiltration
and Ventilation Centre. Informatie over meettechnieken voor de bepaling van de luchtdichtheidskarakteristieken
is beschikbaar in de AIVC Technical Note 34 [35].
In dit hoofdstuk komen de voornaamste aspekten van de luchtdichtheid van gebouwen
aan bod. Specifieke gegevens over de luchtdichtheid van ventilatiekanalen zullen in een
latere Technische Voorlichting over ventilatie behandeld worden.
5.1 RICHTLIJNEN VAN DE
NORM NBN D 50-001
De Belgische norm NBN D 50-001 stelt
geen eisen aan de luchtdichtheid van gebouwen,
maar geeft wel richtlijnen indien
een gebalanceerde mechanische ventilatie (systeem D) wordt geïnstalleerd :
◆ bij systeem D is een maximaal ventilatievoud van 3 volumen per uur wenselijk voor
een drukverschil van 50 Pa, wanneer alle toevoer- en afvoeropeningen van het
ventilatiesysteem gesloten zijn (meting volgens de norm ISO DIS 9972 [26])
◆ bij toepassing van een warmterekuperatiesysteem op de ventilatielucht is het vanuit
energetisch standpunt aangewezen het ventilatievoud tot 1 volume per uur te beperken
voor een drukverschil van 50 Pa.
In afbeelding 17 (p. 38) worden de Belgische aanbevelingen vergeleken met de aanbevelingen
of (meestal) eisen in enkele andere landen.
5.2 LUCHTDICHTHEID
VAN RAMEN
Bij luchtdichtheid van gebouwen wordt tot
nu toe meestal gedacht aan de luchtdichtheid
van ramen en deuren. Op dit vlak bestaan er
genormaliseerde testmetoden, evenals maximaal toelaatbare waarden voor het luchtdebiet
per meter schrijnwerkvoeg. Deze eisen gelden voor openbare werken en voor de sociale
woningbouw.
37 TV 192 – juni 1994

gebalanceerd
CANADA
ZWEDEN
R2000 homes
gebalanceerd
met
warmterekuperatie
al dan niet met
mechanische afvoer
NEDERLAND
NOORWEGEN
mechanische toevoer, natuurlijke toevoer,
mechanische
afvoer
BELGIË
gebalanceerd
zonder
warmterekuperatie
al dan niet met
mechanische afvoer
ZWITSERLAND
natuurlijke ventilatie
0 1 2 3 4 5 6
Luchtvolumen per uur bij 50 Pa
De luchtdichtheid van ramen en deuren
dient volgens de Belgische norm NBN
B 25-204 (dit is de Europese norm EN
42 [2]) gemeten te worden. De eisen zijn
in de STS 52 [32] vastgelegd en schommelen
tussen 1,3 en 3,8 m 3 /h en per
meter schrijnwerkvoeg voor een drukverschil
van 50 Pa. Men onderscheidt er
drie luchtdoorlatendheidsklassen PA2,
PA2B en PA3, die een maximaal toelaatbaar
luchtlekdebiet per meter schrijnwerkvoeg
geven naargelang van het
drukverschil (zie afbeelding 18).
Bij het testen van ramen met ingebouwde
ventilatieroosters moeten deze
laatste eerst luchtdicht gemaakt worden.
De eisen worden uitgedrukt afhankelijk
van de te verwachten windbelasting
(hoogte van het gebouw) (zie tabel 4).
De klasse PA2 gold oorspronkelijk enkel
voor lage gebouwen (< 10 m) met
verminderde warmte- en akoestische
Afb. 17 Aanbevelingen gegeven in de Belgische norm
NBN D 50-001 ten opzichte van de aanbevelingen of
eisen in andere landen.
Luchtdoorlaat (m 3 /h.m van de opengaande slagen)
30
20
12,48
10
8,77
6,60
5
4
3
2
1
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
100 500 1000 Pascal
Winddruk
Afb. 18 Bepaling van de luchtdoorlatendheidsklasse
van vensters.
38 TV 192 – juni 1994
Tabel 4 Eisen gesteld aan de
luchtdoorlatendheid van vensters
volgens STS 52 [32].
Hoogte boven
de grond
0 tot 10 m
10 tot 18 m
>18 m
Luchtdoorlatendheidsklasse
PA2B (*)
PA2B (*)
PA3
(*) Bij air-conditioning wordt
steeds PA3 geëist.
PA2
PA2B
PA3

isolatie. De reglementering op warmte-isolatie heeft deze kategorie echter irrelevant
gemaakt, tenzij voor garages e.d.
De analyse van laboratoriummetingen uitgevoerd door het WTCB heeft aangetoond dat
de meeste geteste ramen aan de strengste eis voldoen. In de praktijk blijkt dat de overgrote
meerderheid van nieuwe ramen zeer luchtdicht zijn en dat hun aandeel in de natuurlijke
ventilatie meestal eerder gering is : gemiddeld ongeveer 20 %.
5.3 LUCHTDICHTHEID VAN
HET HELE GEBOUW
De zogenaamde pressurisatieproef maakt
het mogelijk een nauwkeurig idee te bekomen
van de luchtdichtheid van gebouwen.
Bij dit soort metingen plaatst men in een deur of vensteropening een of meerdere ventilatoren,
die de woning in onderdruk of in overdruk brengen (afbeelding 19). Zo wordt de
relatie tussen het drukverschil over de gebouwschil en het luchtdebiet bepaald. Door
middel van een regressieberekening wordt dan het luchtdebiet voor een drukverschil van
50 Pa bepaald (q 50 ). De verhouding van het luchtdebiet tot het gebouwvolume geeft het
ventilatievoud voor een drukverschil van 50 Pa : de n 50 -waarde.
Op basis van de n 50 -waarde is het mogelijk het seizoengemiddelde ventilatievoud ‘n sb ’ te
schatten, die rekening houdt met de luchtinfiltratie door de lekken in de gebouwschil,
maar niet beïnvloed wordt door de bewoners, en dit met de volgende formule :
Afb. 19 Pressurisatieproef voor de meting van de
luchtdichtheid van gebouwen.
n sb = n 50
20
39 TV 192 – juni 1994
(2)
Het WTCB heeft tussen 1985 en 1993
een groot aantal pressurisatiemetingen
in woningen, scholen en kantoren uitgevoerd.
Ze geven een vrij goed inzicht in
de luchtdichtheid van Belgische gebouwen.
De voornaamste besluiten zijn de
volgende :
◆ de gemiddelde luchtdichtheid van het
Belgische woningbestand bedraagt
ongeveer n 50 = 10 h -1
◆ de spreiding op deze gemiddelde
waarde is zeer groot : bepaalde zeer
luchtdichte appartementen hebben
een n 50 -waarde van minder dan 1 h -1 ,
terwijl andere woningen n 50 -waarden
van 40 h -1 en meer hebben
◆ het lekdebiet via ramen en deuren is
meestal vrij klein, d.w.z. gemiddeld
ongeveer 20 %, maar in sommige

woningen bedraagt het evenwel slechts enkele procenten
◆ in tegenstelling met de resultaten bekomen op recent gebouwde woningen in Nederland
en Frankrijk blijkt dat soortgelijke woningen in België meestal nog zeer luchtopen
zijn (gemiddelde n 50 -waarde van de orde van grootheid van 10 h -1 of meer). De
voornaamste oorzaak daarvan heeft meestal te maken met de afwerking en de typische
Belgische bouwwijze : meestal zoekt een individuele bouwheer een architekt en een
aannemer die het grootste gedeelte van de bouw op zich nemen. Een al dan niet
belangrijk gedeelte van de afwerking wordt ondersteld door de bouwheer zelf te gebeuren.
In onze buurlanden daarentegen vindt men veel meer projekten waarbij een groot
aantal identieke of gelijkaardige woningen door een enkele aannemer worden gebouwd
en volledig afgewerkt
◆ hoewel het merendeel van de Belgische woongelegenheden eerder luchtopen zijn,
vindt men in de meeste woningen diverse ruimten die zeer luchtdicht zijn, vooral de
slaapkamers maar ook de woonkamer. Daarom zijn bewust aangebrachte ventilatievoorzieningen
noodzakelijk, ondanks het feit dat de globale luchtdichtheid van het gebouw
dikwijls eerder slecht is.
5.4 OVERZICHT
VAN MOGELIJKE
LUCHTLEKKEN
In de vorige paragrafen is reeds gesteld dat ramen
meestal slechts een beperkt aandeel in de globale
luchtopenheid hebben. De verschillende typen lek-
ken in een gebouw worden in de databank van de
AIVC systematisch besproken. Afbeelding 20 (p. 41) illustreert de mogelijke luchtlekken
in een woning.
In het raam van dit dokument wordt de aandacht op volgende aspekten gevestigd :
◆ degelijk bepleisterde muren en plafonds zonder voegen zijn in het algemeen goed
luchtdicht (q 50 < 1 m 3 /h.m 2 ) ; niet-bepleisterde muren van zware betonblokken kunnen
evenwel erg luchtopen zijn (q 50 = ± 10 m 3 /h.m 2 )
◆ hellende daken met een binnenafwerking van schrootjes of lamellen en met open
voegen zijn dikwijls weinig luchtdicht ; bij alle daken met een kontinu luchtscherm is
de luchtdichtheid zeer goed
◆ onder de belangrijke plaatselijke lekken vindt men brievenbusopeningen, garagedeuren,
kelder en zolder, zolderluik, ...
◆ nog niet volledig afgewerkte woningen vertonen dikwijls zeer belangrijke lekken. Het
gaat bij voorbeeld om een bewoonde zolder waarvan het dak nog niet afgewerkt is,
vensters zonder omkasting, ...
◆ rookkanalen van verbrandingstoestellen spelen een essentiële rol in de goede werking
van deze toestellen. Ze moeten dus in alle omstandigheden openblijven. Bij open
haarden daarentegen — die dikwijls slechts sporadisch gebruikt worden — is een goed
afsluitende schouwklep bij niet-gebruik wel verantwoord.
40 TV 192 – juni 1994

5.5 RELATIE TUSSEN DE LUCHT-
DICHTHEID VAN HET GEBOUW
EN HET VENTILATIESYSTEEM
De goede luchtdichtheid van het
gebouw is bij alle ventilatiesystemen
belangrijk. Vooral bij gebalanceerde
mechanische venti-
latie (mechanische toevoer en afvoer, systeem D) blijkt een goede kontrole op de luchtdichtheid
van het gebouw essentieel, zeker wanneer een systeem van warmterekuperatie wordt
voorzien. De richtlijnen gegeven in de norm NBN D 50-001 (zie § 5.2, p. 37) kunnen als
eisen worden gehanteerd.
Afb. 20 Veel voorkomende luchtlekken.
ontbreken van een
luchtscherm bij een
lamellenplafond
ventilatie van de
keuken en de badkamer
penetratie van
leidingen
voegen tussen
de muur en
het plafond
voegen tussen
de muur en
de vloer
lichtspotjes
spleten
rond
de
deur
spleten rond
het zolderluik
voegen rond
binnenmuren
41 TV 192 – juni 1994
voegen rond
het venster
aansluiting
muur/dak
schouw
voegen rond
rolluikkasten
aansluiting
metselwerk/
schrijnwerk
stopkontakten

6 VENTILATIE EN
GELUIDHINDER
Door het verbeteren van de ventilatie van een woning kunnen akoestische problemen
optreden, zowel bij het mechanisch als bij het natuurlijk ventileren. Wanneer de installatie
niet oordeelkundig ontworpen en uitgevoerd is, wordt niet alleen het woonkomfort
aangetast, maar kan ook lawaai (bij grote installaties) naar de omgeving overgedragen
worden.
Het eerste deel van dit hoofdstuk vat de voornaamste moeilijkheden samen en stelt voor
een aantal problemen eenvoudige oplossingen voor.
Het akoestische komfort maakt het voorwerp uit van de norm NBN S 01-401 [14], die,
samen met de norm NBN S 01-400 [13], eisen stelt in verband met de luchtgeluid- en
kontaktgeluidisolatie. Regionale (b.v. VLAREM II) en gemeentelijke reglementeringen
omtrent omgevingslawaai en burenlawaai leggen beperkingen op aan de emissie van
geluid naar de omgeving. In § 6.2 (p. 44) worden de hoofdlijnen besproken van de in deze
normen vervatte prestatie-eisen geldig voor woningen.
In § 6.3 (p. 47) wordt tenslotte een metode uitgewerkt die toelaat de impakt van de
installatie van een ventilatiesysteem op de luchtgeluidisolatie te begroten.
Dit hoofdstuk over akoestiek is noodzakelijkerwijze beperkt. Voor meer informatie betreffende
de gebruikte begrippen en metoden wordt verwezen naar andere publikaties over
akoestiek.
6.1 AKOESTISCHE PROBLEMEN
VEROORZAAKT DOOR
VENTILATIESYSTEMEN
namelijk :
De installatie voor (mechanische of
natuurlijke) ventilatie kan problemen
veroorzaken ten aanzien van de in de
normen bepaalde akoestische eisen,
◆ verzwakking van de bestaande luchtgeluidisolatie binnen het gebouw ten aanzien van
binnenlawaai en van de luchtgeluidisolatie van daken en gevels ten aanzien van buitenlawaai,
te wijten aan :
– doorboringen van wanden
– de zwakke luchtdichtheid (bij voorbeeld ten gevolge van ventilatieroosters)
– harde kontakten en doorboringen van “dubbele wanden”, d.w.z. wanden waarbij de
luchtgeluidisolatie gebaseerd is op het massa-veer-massa-principe
– een verhoogde flankerende geluidtransmissie via de kanalen
42 TV 192 – juni 1994

◆ overdracht van buitenlawaai naar binnen via het ventilatiesysteem
◆ overdracht van binnenlawaai (machinelawaai) naar de buitenomgeving
◆ verzwakking van de bestaande kontaktgeluidisolatie binnen het gebouw, door doorboringen
van de zwevende vloeren (= vloeropbouw gebaseerd op het trillingsdempende
systeem van massa-veer-massa-konstrukties) zonder oordeelkundige voorzorgsmaatregelen
◆ lawaaihinder door de installatie zelf, en meer bepaald door :
– turbulentie in de leiding bij te hoge luchtsnelheden
– trillingen van de leidingen veroorzaakt door
✲ de ventilator(en) zelf
✲ kontakt met trillende voorwerpen buiten het eigenlijke ventilatiesysteem (pompen,
...)
✲ resonanties bij de minder stijve rechthoekige sekties
✲ de overdracht van deze trillingen op plaatmaterialen met grote stijfheid (bij
voorbeeld gipskartonplaten, die afstralers zijn) of aan de struktuur (cfr. de problemen
met sanitaire installaties)
– het luchtgeluid van de ventilator zelf
– het luchtgeluid van de ventilator, dat zich verspreidt via de leidingen, die op zich
een zwakke isolatie hebben
– turbulenties ter plaatse van kleppen (bij voorbeeld bij brandkleppen)
– turbulenties bij een eventueel slecht gekozen geluiddemper
– een te kleine doorvoersektie van de roosters en/of een te hoge luchtsnelheid door
het rooster.
Een aantal van deze problemen vergen wat meer uitleg en kunnen soms vrij eenvoudig
opgelost worden :
◆ de luchtgeluidisolatie van de wanden van ventilatiekanalen is vrij gering ; ze transporteren
dus gemakkelijk lawaai van het ene vertrek naar het andere. Indien mogelijk is
het interessant de kanalen in gemetselde kokers onder te brengen
◆ trillingen veroorzaakt door de ventilator worden naar de omgeving overgebracht. Ten
einde dit te vermijden, dient de ventilatorgroep op een trillingsdempend systeem geplaatst
of opgehangen te worden. Daartoe dient aan de leverancier van het trillingsdempend
systeem de verschillende werkingssnelheden (in het bijzonder de traagst draaiende)
en het gewicht van de ventilatorgroep (met inbegrip van een eventuele omkasting
enz.) te worden gegeven. Er moet rekening gehouden worden met het feit dat een
sokkel eventueel noodzakelijk kan zijn
◆ trillingen veroorzaakt door de ventilator worden ook aan de kanalen doorgegeven. De
aansluiting tussen de groep en de stijve kanalen dient te gebeuren met een soepel en
dus niet trillingsgeleidend tussenstuk. De volledige installatie vóór dit tussenstuk mag
nergens hard kontakt hebben met het gebouw
◆ indien de kanalen aan trillingen onderhevig zijn, dienen ze zoveel mogelijk met het
gebouw verbonden te worden via trillingsdempende ophangingen of systemen
43 TV 192 – juni 1994

◆ de aanvoer van verse lucht uit de buitenomgeving geeft ook aanleiding tot lawaai in
het gebouw. Afgezien van de gebrekkige gevelisolatie (NBN S 01-400 [13], zie § 6.2.1)
zijn er ook moeilijkheden in een lawaaierige omgeving te verwachten met de in de
norm NBN S 01-401 (zie § 6.2.2) voorgeschreven maximaal toelaatbare geluidniveaus
in de diverse vertrekken. De aanzuiglucht dient aan de stilste kant te worden aangevoerd
ofwel dient een geluiddemper te worden voorzien
◆ bij kokers die muren of vloeren doorboren, is het aan te raden een aansluitende,
elastische koker te gebruiken. Dit verbetert de luchtdichtheid en beperkt, bij voorbeeld
bij vloerkonstrukties, de harde kontakten tussen de dekvloer en de vloerplaat. De
konstruktie blijft dus akoestisch “zweven”, wat ten goede komt aan de kontaktgeluidisolatie
van het geheel. Het voorzien van gemetselde kokers voor de doorvoer van
kanalen vormt een nog betere oplossing
◆ de toevoer- of afvoeropeningen in het dak, de gevel of muren van een gebouw moeten
zodanig geplaatst worden dat ze geen ongunstig akoestisch effekt hebben op zwakkere
delen (vensters, terrassen, andere toevoer- of afvoeropeningen, lichte dakkonstrukties)
van het gebouw zelf of van naburige gebouwen.
6.2 EISEN VOLGENS DE
BELGISCHE NORM
De verhoging van het ventilatiedebiet kan belangrijke
gevolgen hebben voor de luchtgeluidisolatie
van binnenwanden en gevels, wat in
een beperkt akoestisch komfort binnen het gebouw kan resulteren. De problematiek van
de akoestische isolatie en het akoestische komfort wordt in de normen NBN S 01-400 [13]
en S 01-401 [14] behandeld. Voor de juiste draagwijdte van Belgische normen kan naar
§ 3.1 (p. 14) van deze Technische Voorlichting verwezen worden. Van de hieronder
aangehaalde normen worden hier enkel de hoofdtema’s geschetst. Bij belangrijke beslissingen
of beoordelingen dienen de volledige teksten van de normen geraadpleegd te worden.
6.2.1 NBN S 01-400 : KRITERIA VAN DE AKOESTISCHE ISOLATIE
Deze norm behandelt zowel luchtgeluid- als kontaktgeluidisolatie. In het raam van deze
Technische Voorlichting zijn volgende aspekten essentieel :
◆ meetmetode voor de geluidisolatie : steunend op de normen NBN S 01-005 [9], S 01-
006 [10], S 01-007 [11] en S 01-008 [12] worden meetmetoden beschreven om de
luchtgeluid- en kontaktgeluidisolatie van bouwonderdelen te bepalen. Beide typen van
isolatie worden dan spektraal weergegeven volgens 1/3 oktaafbanden als uiteindelijk
meetresultaat
◆ eengetalswaarde voor de isolatie : er wordt een metode gegeven die het mogelijk
maakt de geluidisolatie (gekenmerkt door een geluidisolatiespektrum) uit te drukken
door een eengetalswaarde (die spektrale informatie inhoudt) : de kategorie. De kategorie
duidt een isolatieklasse aan en wordt voorgesteld door de Romeinse cijfers I, II, III en
IV voor niet-gevelelementen. Het cijfer “I” stelt hierbij de beste klasse voor. Binnen
44 TV 192 – juni 1994

de isolatieklassen voor binnenwanden wordt een onderverdeling gemaakt tussen de
deelklassen ‘a’ en ‘b’, waarbij ‘a’ de betere waarde weergeeft. Een luchtgeluidisolatie
die slechts een ‘b’-katalogering behaalt, wordt door veel personen als onvoldoende
ervaren en geeft aanleiding tot klachten. Ze wordt meestal niet aanvaard bij luxegebouwen.
Bij gevelisolatie bestaat slechts één klasse, klasse ‘V’, die echter onderverdeeld wordt
in vier deelklassen, namelijk ‘a’, ‘b’, ‘c’ en ‘d’. Hier stelt de deelklasse ‘a’ opnieuw de
beste waarde voor.
Opmerking : in het buitenland bestaan andere systemen om de luchtgeluidisolatie door
een eengetalswaarde weer te geven. Zo definieert de internationale norm ISO 717 [27]
een gewogen verzwakkingsindex (R w , in het laboratorium) en een genormaliseerde
gewogen geluidisolatie (D nw ) voor luchtgeluiden. In § 6.3.1.3 (p. 48) worden de ISOwaarden
opgegeven die bij benadering overeenstemmen met de kategorieën van luchtgeluidisolatie
voor gevelelementen
◆ prestatie-eisen : omgekeerd worden met behulp van dit systeem eisen opgelegd aan
zowel de kontaktgeluid- als aan de luchtgeluidisolatie (zie tabel 5) van de verschillende
bouwonderdelen.
De installatie van een ventilatiesysteem kan de luchtgeluidisolatie van gevelelementen
(b.v. door het aanbrengen van ventilatieroosters) of binnenwanden (b.v. via het leidingnet)
verminderen, zodat niet meer voldaan wordt aan de eisen gesteld in deze norm. In
§ 6.3 (p. 47) wordt een metode gegeven die toelaat deze impakt op de luchtgeluidisolatie
bij benadering te begroten.
Tabel 5 Akoestische prestatie-eisen voor de luchtgeluidisolatie.
Scheidingsmuren
Gevels en
puntgevels
Binnenwanden
van woning A
WOONGEBOUW
Vertrekken van woning B
Trappenhuis, liftkoker
Kategorie 2
55 dB(A) < L eq ≤ 65 dB(A)
Kategorie 3
65 dB(A) < L eq ≤ 75 dB(A)
Kategorie 4
L eq > 75 dB(A)
Badkamer/WC
Speelkamer
Keuken
Living, eetkamer
Slaapkamer
bovenste index : aanbevolen kategorie
onderste index : minimale kategorie
Slaapkamer
a
IIb a
Ib b
Vc a
Vb a
Va a
IIIb a
IIIb a
IIb a
IIb a
IIIb VERTREKKEN VAN WONING A
Living,
eetkamer
a
IIb a
IIb c
Vd b
Vc a
Vb a
IIb a
IIIb a
IIIb Keuken Speelkamer
a
IIb a
IIIb d
V- c
Vd c
Vd a
IVb a
IVb 45 TV 192 – juni 1994
a
IIb a
IIIb d
V- c
Vd c
Vd a
IVb Badkamer
WC
a
IIb a
IIIb d
V- c
Vd c
Vd a
IVb

6.2.2 NBN S 01-401 : GRENSWAARDEN VOOR DE GELUIDNIVEAUS OM
HET GEBREK AAN KOMFORT IN GEBOUWEN TE VERMIJDEN [14]
Terwijl de in de norm NBN S 01-400 vermelde eisen gericht zijn op de isolatieprestaties
van bouwdelen, worden in de norm NBN S 01-401 eisen gesteld aan het resulterende
geluidkomfort in de ruimten. Daarbij worden de lawaainiveaus binnen de vertrekken (met
gesloten vensters) begrensd (zie tabel 6) afhankelijk van het type vertrek (slaapkamer,
woonvertrekken) en het type omgeving (bepaald door een meting) waarin het gebouw
gelegen is.
De begrenzing en de bepaling van het type omgeving gebeurt aan de hand van de parameter
L Aeq,T . Deze kan over een tijdsduur ‘T’ van de meting bepaald worden met behulp
van de meeste nieuwe sonometers.
GEBIEDSTYPE
1 (veelal rustige landelijke omgeving)
2 (veelal stedelijke rustige residentiële wijken)
3 (veelal zones met lichte industrieën of
wijken nabij drukke verkeerswegen)
4 (veelal stadscentra of zones met zware
industrieën)
MAXIMALE L AEQ -WAARDEN IN
woonvertrekken slaapkamers
Om aan de in tabel 6 gestelde komforteisen te voldoen, moeten volgende punten nageleefd
worden :
◆ alle scheidingswanden en gevels moeten voldoen aan de eisen van de norm NBN S 01-
400 (zie tabel 5, p. 45). Er moeten extra beschermingsmaatregelen genomen worden
in zeer lawaaierige omgevingen
◆ de lawaaihinder in de kamer, veroorzaakt door technische uitrustingen nabij deze
kamer, moet zoveel mogelijk beperkt worden. De norm NBN S 01-401 begrenst de
overschrijdingen, waarvan ze een specifieke definitie geeft. De overschrijding van een
bron wordt bepaald door het verschil tussen het maximale geluidniveau binnen de
kamer, voortgebracht door de werking van de bron, en het geluidniveau binnen de
kamer dat gedurende 90 % van de tijd niet overschreden wordt wanneer de bron niet
werkzaam is.
30
35
40
45
De overschrijdingen, die te wijten zijn aan geluidbronnen die zich binnen het gebouw
maar buiten het te beschermen vertrek bevinden, worden als volgt beperkt :
– woonvertrekken : 6 dB(A)
– slaapvertrekken : 3 dB(A).
Er wordt echter geen rekening gehouden met de overschrijdingen die het globale
niveau niet tot 30 dB(A) of hoger doen stijgen in de woon- en slaapvertrekken. Indien
de overschrijding te wijten is aan het installeren van een nieuwe geluidbron, moet er
nochtans met deze overschrijding rekening gehouden worden van zodra deze het
globale niveau doet stijgen tot 27 dB(A) of meer.
30
30
35
40
46 TV 192 – juni 1994
Tabel 6
Maximale
waarden
voor de
ekwivalente
niveaus L Aeq .

De overschrijdingen kunnen beperkt worden door bij voorbeeld een goede luchtgeluidisolatie
te voorzien tussen de lawaaibron en de kamer zelf of door het geproduceerde
geluidniveau van de lawaaibron te beperken. Dit laatste vormt een aparte eis
binnen de norm
◆ het geproduceerde geluidniveau dient aan de bron te worden beperkt. Dit gebeurt door
er een bovengrens aan op te leggen binnen vertrekken waar technische lawaaibronnen
opgesteld zijn (zoals luchtkonditioneringsgroepen en ventilatoren).
Deze beperkingen worden uitgedrukt in NR-eenheden, die net als de dB(A) toelaten
het geluid te schatten zoals het door het menselijk gehoor wordt ervaren. Tussen
dB(A) en NR bestaat er geen eenduidige relatie. Ruwweg kan men stellen dat x NR
ongeveer overeenkomt met x + 5 dB(A).
Deze beperkingen zijn de volgende :
– vertrekken voor de klimaatregeling met een debiet ≤ 100 000 m 3 /h : NR 70
– WC : NR 65
– badkamers : NR 35 (voor de luchtextraktieapparatuur)
– keukens : NR 35 (voor de luchtextraktieapparatuur, behalve dampkappen).
Het toepassingsgebied van de norm gaat verder dan alleen woongebouwen. Ook voor
kantoren, scholen, ziekenhuizen, hotels, rusthuizen, teaters, vergaderzalen, restaurants
enz. worden eisen voorgeschreven.
6.3 BENADERENDE BEPALING VAN DE GEWIJZIGDE
LUCHTGELUIDISOLATIE VAN EEN WAND WAARIN
EEN VENTILATIEROOSTER OF EEN OPENING
AANGEBRACHT WORDT
6.3.1 INLEIDING
6.3.1.1 NATUURLIJKE VENTILATIE DOOR ROOSTERS IN DE GEVEL
De natuurlijke-ventilatieopeningen kunnen een belangrijke invloed hebben op het akoestische
komfort in de woning en dus problemen opleveren in verband met de bovenvermelde
normen. In dit hoofdstuk wordt een metode gegeven om deze invloed te begroten,
zodat eventuele maatregelen getroffen kunnen worden.
Om een idee te hebben van de impakt op de akoestische isolatie wordt de volgende
vereenvoudiging doorgevoerd : als een opening moet voorzien worden in bij voorbeeld
een gevelelement, wordt er een ventilatierooster geplaatst ; ter vereenvoudiging wordt de
totale opening (of de totale ventilatieroosteroppervlakte) beschouwd en niet de diverse
spleetopeningen van de rooster zelf.
47 TV 192 – juni 1994

6.3.1.2 DOORSTROOMOPENINGEN BINNEN HET GEBOUW
Ook binnen de woning moeten doorstroomopeningen onder de vorm van spleten of
roosters voorzien worden. Deze bedragen gewoonlijk 70 cm 2 , behalve de spleten naar de
keuken, die 140 cm 2 moeten bedragen (eventueel 2 x 70 cm 2 ). Praktisch blijkt dat ze
dikwijls uitgevoerd worden door de kieren onder of boven deuren te vergroten. Dit kan
ook konflikten met de norm NBN S 01-400 veroorzaken, die immers eveneens eisen stelt
in verband met de luchtgeluidisolatie tussen de diverse vertrekken van eenzelfde woning.
De situatie is echter minder gevaarlijk dan gevreesd kan worden : tussen de meeste
vertrekken waarvoor de norm een strenge akoestische isolatie eist, bestaat veelal geen
direkte verbinding via deuren enz. Het lijkt bovendien weinig waarschijnlijk dat men
doorstroomopeningen zal voorzien in wanden tussen twee ruimten zonder deurverbinding.
De meeste doorstroomopeningen zijn spleetvormig. De vermindering van de luchtgeluidisolatie
door spleten heeft een specifiek gedrag dat hierna begroot wordt.
6.3.1.3 BENADERENDE OMVORMING VAN DE PRESTATIES VOLGENS DE NORM
NBN S 01-400, NAAR PRESTATIES VOLGENS DE NORM ISO 717
Zoals reeds vermeld, zijn de prestatie-eisen volgens de Belgische norm spektrale eisen,
die samengevat worden door een eengetalswaarde, de zogenaamde isolatiekategorie. De
eis wordt dus niet gedefinieerd door een globale isolatiewaarde uitgedrukt in decibel.
De vermindering van de luchtgeluidisolatie van een wand door de inbouw van een ventilatierooster
zou dus met de metode van § 6.3.2 per 1/3 oktaafband moeten berekend
worden. Daarna laat de evaluatie van het bekomen geluidisolatiespektrum toe uit te
maken of aan de volgens de norm NBN S 01-400 vereiste kategorie wordt voldaan. Dit
wordt een omslachtige berekening, die echter met de computer op een eenvoudige wijze
kan worden uitgevoerd.
Om de inhoud en de impakt van de ventilatienorm duidelijk te houden, wordt hier omgekeerd
te werk gegaan : van de referentietrapcurven die de kategorieën bepalen, worden de
globale waarden in dB ISO berekend. Met een grensspektrum van luchtgeluidisolatie
stemt dan een R w - of D nw -index in dB [27] overeen. De beoordeling volgens deze
Tabel 7 Luchtgeluidisolatiekategorieën
en hun overeenstemmende
R w - of D nw -
waarden.
GRENS-
SPEKTRUM
5 a
5 b
5 c
5 d
R W - OF D NW -
WAARDE
41 dB
36 dB
31 dB
26 dB
grenswaarden gebeurt dan op een eenvoudige manier, die
echter niet voor 100 % waarborgt dat indien de R w -waarde
gehaald wordt, de Belgische overeenstemmende kategorie
eveneens gehaald wordt. De metode dient eerder als een
vuistformule gebruikt te worden en met de nodige voorzichtigheid
te worden gehanteerd.
De R w - of D nw -waarden die overeenstemmen met de vier
luchtgeluidisolatiekategorieën voor gevels zijn in tabel 7
overgenomen.
48 TV 192 – juni 1994

6.3.2 VUISTFORMULE VOOR DE BEREKENING VAN DE VERMINDERING
VAN DE LUCHTGELUIDISOLATIE BIJ HET INBRENGEN VAN NIET-
SPLEETVORMIGE VENTILATIEROOSTERS IN EEN BOUWELEMENT
VAN DE BUITENWAND
6.3.2.1 BEPALING VAN DE RESULTERENDE LUCHTGELUIDISOLATIE VAN EEN WAND
NADAT ER EEN VENTILATIEROOSTER MET GEKENDE LUCHTGELUIDISOLATIE
WORDT AANGEBRACHT
Beschouwen we een bestaand bouwelement (b.v. een gevel) waarvan de luchtgeluidverzwakking
R wel dB [27] bedraagt en dat een totale oppervlakte heeft van S tot m 2 . In deze
gevel wordt een ventilatierooster geplaatst waarvan de luchtgeluidverzwakking (bepaald
in het laboratorium) R wro dB bedraagt. Om dit ventilatierooster te kunnen plaatsen, dient
in de gevel een totale opening met een oppervlakte gelijk aan S ro m 2 te worden gemaakt.
De resulterende luchtgeluidisolatie van de wand met een ventilatierooster kan bepaald
worden met behulp van formule 3 :
Rwtot = − 10 log S ⎡ ro
⎢
⎣Stot
− R wro
10 . 10 + (Stot − Sro )
Stot − R wel
10 . 10
49 TV 192 – juni 1994
⎤
⎥ dB
⎦
(3)
Deze formule kan op eenvoudige wijze uitgebreid worden tot de berekening van de
verzwakking van de luchtgeluidisolatie ten gevolge van de aanwezigheid van meerdere
luchtroosters in een bouwelement. Algemeen kan men met de formule de luchtgeluidisolatie
berekenen van een uit meerdere elementen samengestelde wand indien de luchtgeluidisolatie
van de aparte elementen gekend is.
6.3.2.2 BEPALING VAN DE NOODZAKELIJKE LUCHTGELUIDISOLATIE VAN EEN VENTILATIE-
ROOSTER DAT IN EEN BESTAAND BOUWELEMENT (B.V. EEN GEVELWAND)
WORDT AANGEBRACHT, OPDAT DE RESULTERENDE LUCHTGELUIDISOLATIE VAN
HET ELEMENT MET ROOSTER ZOU VOLDOEN AAN EEN AKOESTISCHE EIS
(B.V. UIT DE NORM NBN S 01-400)
De oplossing voor dit probleem kan teruggevonden worden uit de omvorming van formule
3. Laten we dezelfde symboliek als in § 6.3.2.1 gebruiken en de gestelde akoestische
eis voor het geheel van de wand met ventilatierooster voorstellen door R wtot = x dB
(met x bekend), dan bekomt men :
VOORBEELD
R wro > − 10 log S tot
S ro
x
⎡ − (S 10 tot − Sro )
⎢10
−
⎣
Stot . 10 − R wel
10
⎤
⎥ dB
⎦
(4)
We beschouwen een woonkamer met een vloeroppervlakte van 32 m 2 en een buitengevel
aan de straatkant van 16 m 2 . De gevelopbouw heeft een luchtgeluidisolatie van 43 dB,
zonder verluchting. De gevel voldoet daarmee aan de eis opgelegd door de norm NBN S

01-400 voor dit type gebied, d.i. een isolatiekategorie gelijk aan V a . Dit stemt bij benadering
overeen met een minimale luchtgeluidisolatie van 41 dB (zie tabel 7).
Volgens de norm NBN D 50-001 over ventilatie dient in dit geval de ventilatie minimaal
115 m 3 /h te bedragen. Dit komt benaderend overeen met een klassieke roosteroppervlakte
van 320 cm 2 bij een drukverschil van 2 Pa. Om het ventilatierooster te plaatsen, dient een
opening van 1000 cm 2 in de wand gemaakt te worden.
Opdat de resulterende luchtgeluidisolatie van de wand met een ventilatierooster zou
voldoen aan de eis V a (dus bij benadering 41 dB [27]), dient het rooster apart een luchtgeluidisolatie
te hebben die minimaal de volgende waarde moet bedragen :
OPMERKING
Rwro > − 10 log 16
0,1 10
⎡
⎢
⎣
> 23,5 dB
− 41
10 ( 16 − 0,1)
−
16
10
50 TV 192 – juni 1994
− 43
10
⎤
⎥
⎦
(5)
Of een gevel met een luchtrooster wel of niet beantwoordt aan de in de norm NBN S 01-
400 gestelde eisen hangt onder andere af van :
◆ de roosteroppervlakte
◆ de totale geveloppervlakte
◆ de isolatie van de gevelwand zonder ventilatierooster
◆ de luchtgeluidisolatie van het rooster.
Wanneer de luchtgeluidisolatie van de bestaande wand niet te dicht bij de gestelde grens
zit en de oppervlakte van deze wand groot is ten opzichte van de bruto roosteroppervlakte,
zijn de vereiste waarden realiseerbaar en zijn de ventilatienorm en de akoestische normen
niet in tegenspraak.
6.3.3 VERMINDERING VAN DE LUCHTGELUIDISOLATIE BIJ DOORSTROOM-
OPENINGEN IN EENZELFDE WONING OF APPARTEMENT
6.3.3.1 NIET-SPLEETVORMIGE OPENINGEN
Voor niet-spleetvormige openingen kan voor de berekening van de resulterende luchtgeluidisolatie
gebruik gemaakt worden van formule 4. De isolatiewaarde van het open
deel wordt eenvoudig aan nul gelijkgesteld (in deze formule voorgesteld door R wro ).
Indien het ventilatierooster toch een zekere luchtgeluidisolatie heeft of dient te hebben,
kan volledig verwezen worden naar § 6.3.2 (p. 49).
6.3.3.2 SPLEETVORMIGE OPENINGEN
De bemerkingen in § 6.3.3.1 blijven gelden. Men moet echter wel rekening houden met
een aantal afwijkingen. In § 6.3.3.1 werd van de hypotese uitgegaan dat het open deel
(wanneer geen rooster met dempende eigenschappen gebruikt wordt) helemaal geen iso-

latie heeft. In werkelijkheid is dit slechts een benadering. Naarmate de opening kleiner of
smaller (“spleet- of kiervormig”) wordt, is de hierboven gebruikte hypotese steeds minder
korrekt.
Uit de literatuur blijkt dat :
◆ men bij lage frekwenties een niet-verwaarloosbare luchtgeluidisolatie heeft
◆ naarmate de frekwentie stijgt, de luchtgeluidisolatie snel daalt
◆ bij bepaalde frekwenties de luchtgeluidisolatie zelfs kleiner wordt dan wat teoretisch
kan verwacht worden door de berekening te maken met de hierboven vermelde formule
(door de luchtgeluidisolatie van de opening gelijk aan nul te stellen). Deze
plaatselijke sterke dalingen hebben te maken met resonanties van de kierlucht in de
diepterichting van de kier.
51 TV 192 – juni 1994

7 DIMENSIONERING
EN BEREKENING
7.1 NATUURLIJKE
VENTILATIESYSTEMEN
Het dimensioneren van een natuurlijk ventilatiesysteem
vereist in principe ingewikkelde
berekeningen en informatie over tal van rand-
voorwaarden. Natuurlijke ventilatie treedt op als gevolg van drukverschillen over openingen
in de gebouwschil en tussen de kamers onderling, en over kanalen. Deze drukverschillen
worden veroorzaakt door de werking van de wind en door temperatuurverschillen.
Basisinformatie voor het berekenen van de ventilatiedebieten die kunnen verwacht worden
door de werking van deze verschijnselen, vindt men in de literatuurlijst [20, 21, 28].
Bij gebruik van de Belgische norm NBN D 50-001 zijn dergelijke berekeningen niet
nodig. Voor de basisventilatie zijn immers de drukverschillen voor het dimensioneren
van de toevoer- en afvoervoorzieningen vastgesteld op 2 Pa. De gegevens over de nominale
debieten door deze voorzieningen bij 2 Pa worden gewoonlijk door de fabrikant
geleverd. Men gaat ervan uit dat in normale weersomstandigheden de toevoer- en afvoervoorzieningen
een voldoende ventilatie verzekeren indien ze volgens de voorschriften
van de norm (zie tabel 1, p. 16) gedimensioneerd zijn.
Voor de voorzieningen voor intensieve ventilatie zijn de berekeningen herleid tot het
toepassen van een eenvoudige regel (zie § 3.4.2, p. 19).
Ook voor de doorstroomopeningen is er in de meeste gevallen geen moeilijkheid bij het
dimensioneren. Bij alle systemen (A, B, C en D) dienen de vereiste debieten door de
doorstroomopeningen bij een drukverschil van 2 Pa geleverd te worden of kan men de
vereenvoudigde vuistregel voor spleten onder of rond een deur toepassen (zie tabel 3,
p.19).
Indien een krachtige dampkap in de keuken aanwezig is, moet opgepast worden voor
grote onderdrukken. In dat geval kan het noodzakelijk zijn grotere doorstroomopeningen
te voorzien (behandeld in een later uit te geven Nota).
7.2 MECHANISCHE
VENTILATIESYSTEMEN
De berekening van mechanische ventilatievoorzieningen
is duidelijk verschillend. De
Belgische norm NBN D 50-001 vermeldt en-
kel de debieten die de installatie moet kunnen leveren. De dimensionering van de kanalen,
de keuze van de toevoer- en afvoervoorzieningen evenals van de ventilator(en) vallen
onder de bevoegdheid van de installateur of de ontwerper.
52 TV 192 – juni 1994

In deze Technische Voorlichting wordt geen specifieke informatie gegeven over de te
gebruiken dimensioneringsmetoden. Wel kan hier verwezen worden naar de Technische
Voorlichtingen nr. 106 [38] en 119 [39], alsook naar de dokumenten van de toenmalige
Regie der Gebouwen ‘Normalisatie van luchtkanalen’ [31]. In Deel II ervan worden
gedetailleerde metoden beschreven voor de berekening van drukverliezen en voor het
ontwerp en de dimensionering van luchtkanalen.
Toch is het nuttig de aandacht te trekken op de volgende punten :
◆ de debieten die mechanisch toegevoerd worden naar de bewoonde kamers (systemen
B en D) en de debieten die mechanisch afgevoerd worden uit de vochtige ruimten
(systemen C en D) moeten ten minste gelijk zijn aan de nominale debieten die gevraagd
worden voor deze kamers. Toch moet er natuurlijk over gewaakt worden dat de
som van alle afgevoerde debieten ten minste gelijk is aan de som van alle nominale
debieten van de bewoonde kamers
◆ de mechanisch toegevoerde en afgevoerde debieten moeten gerealiseerd worden met
alle binnendeuren normaal dicht en met alle doorstroomopeningen normaal open (d.w.z.
niet kunstmatig afgedicht)
◆ bij systemen B en C moeten de geëiste toegevoerde (B) en afgevoerde (C) debieten
bekomen worden wanneer de natuurlijke afvoeropeningen (systeem B) en de natuurlijke
toevoeropeningen (systeem C) zich in hun normale “open” stand bevinden
◆ de hiervoor opgelegde debietseisen voor de mechanische systemen B, C en D moeten
kunnen bekomen worden ten minste voor windsnelheden van minder dan 4 m/s en
voor temperatuurverschillen (binnen-buiten) kleiner dan 25 K.
53 TV 192 – juni 1994

8 ONDERHOUD
EN REGELING
De appreciatie van het ventilatiesysteem door de bewoners hangt af van de goede werking
van de installatie en van de verschillende voorzieningen. De voorschriften van de norm
NBN D 50-001 garanderen enkel de mogelijkheid om te ventileren in normale omstandigheden.
Het gebruik van de ventilatievoorzieningen valt onder de verantwoordelijkheid
van de bewoner. Ofwel wordt de ventilatie-installatie eens en voor goed geregeld door de
installateur (gebalanceerde mechanische ventilatie), ofwel moet de bewoner zelf de mogelijkheid
hebben om de ventilatie naar behoefte te regelen.
Indien de ventilatievoorzieningen niet naar behoren onderhouden worden, zullen er klachten
optreden bij de gebruikers en zal de installatie zelf in vraag gesteld worden. Vervuiling,
kondensatie, lawaaihinder, te lage debieten, tochtproblemen, ... kunnen te wijten zijn
aan een slechte afstelling of aan een onvoldoende onderhoud.
Een goede handleiding voor het gebruik en het onderhoud van het ventilatiesysteem is
even belangrijk als voor andere huishoudtoestellen.
8.1 ONDERHOUD Zowel voor individuele woningen als voor kollektieve
gebouwen is het van groot belang voldoende ruimte
voor de plaatsing of de inbouw van de technische installatie en eenvoudige onderhoudsmogelijkheden
te voorzien.
Hierna wordt een korte beschrijving gegeven van de onderhoudsaspekten en wordt tevens
nagegaan hoe het ontwerp van de installatie het onderhoud kan vergemakkelijken.
In principe komen volgende installatieonderdelen in aanmerking voor onderhoud :
◆ de luchttoevoerelementen
◆ de afzuigmonden
◆ de wasemkap
◆ de afzuigventilatoren of dakventilatoren
◆ de luchtgroepen
◆ de installatie voor warmterekuperatie
◆ de luchtkanalen.
54 TV 192 – juni 1994

8.1.1 LUCHTTOEVOERELEMENTEN
8.1.1.1 ROOSTERS VOOR NATUURLIJKE OF VRIJE TOEVOER
In de meeste ventilatieroosters is een gaas aangebracht om insekten tegen te houden.
Wanneer het gaas vuil wordt door stof en insekten, moet het gereinigd kunnen worden.
Het wordt aangeraden roosters te gebruiken die een eenvoudige reiniging van het gaas
mogelijk maken, zoals roosters met een afneembaar binnengedeelte.
8.1.1.2 TOEVOERMONDEN VOOR MECHANISCHE VENTILATIE
De materiaalkeuze en een goed ontwerp van de mond moeten een gemakkelijke reiniging
mogelijk maken.
8.1.2 AFZUIGMONDEN
De eisen voor toevoeropeningen gelden ook voor afvoermonden. De noodzaak tot onderhoud
is meestal veel groter bij de laatste. Indien de vervuiling te aanzienlijk wordt, moet
een eenvoudig montagesysteem een snelle vervanging mogelijk maken.
Een minstens jaarlijkse reiniging is aan te raden.
8.1.3 WASEMKAP
Om het vetfilter gemakkelijk te kunnen reinigen, is het belangrijk dat het in metaal
uitgevoerd wordt. Zijn afmetingen moeten het mogelijk maken dat het eenvoudig in een
vaatwasmachine geplaatst kan worden (dit wordt nader behandeld in het later uitgegeven
tweede deel over technologie, evenals in de Technische Voorlichting nr. 187 [37]).
8.1.4 DAKVENTILATOREN
Het onderhoud van dakventilatoren wordt best door vakmensen uitgevoerd en bestaat
erin :
◆ de ventilatorschoepen schoon te maken
◆ indien nodig de schoepen uit te balanceren
◆ de lagers van de motoren te kontroleren en, indien nodig, te vernieuwen
◆ de instelling en de goede werking van de motorbeveiligingsschakelaars na te gaan
◆ de elektrische aansluitingen en de kontakten te kontroleren
◆ de motorsteunen, montageplaten, kooikonstrukties, ophangkonstrukties, poten, bouten,
moeren, afstandspennen, ... na te gaan
◆ de polyesteronderdelen te kontroleren.
Om het onderhoud mogelijk te maken, moeten de motor en de elektrische onderdelen
gemakkelijk toegankelijk zijn via een wegneembare motorkap of toegangsluik. Het eventueel
vervangen van de onderdelen moet op een eenvoudige manier kunnen gebeuren.
55 TV 192 – juni 1994

Een werkschakelaar in de onmiddellijke omgeving van de ventilator zorgt ervoor dat de
veiligheid van de onderhoudsverantwoordelijken gewaarborgd is door een totale onderbreking
van de voeding.
8.1.5 LUCHTGROEPEN
De bij dakventilatoren vermelde opmerkingen gelden in principe ook voor luchtgroepen.
Nochtans, door de mogelijke aanwezigheid van meerdere luchtbehandelingskomponenten
in de luchtgroep zijn de onderhoudswerkzaamheden veel uitgebreider :
◆ kontrole
– van de technische kwaliteit van de elektrische onderdelen
✲ motoren (i.v.m. stroomopname)
✲ termische beveiligingen (+ afstelling)
✲ vorstbeveiligingstermostaat (+ afstelling)
✲ servomotoren (+ afstelling)
– op de vervuiling en van de toestand van de mechanische onderdelen :
✲ vuilafzetting op de eenheden
✲ de batterijen en aansluitingen
✲ de slijtage en de spanning van V-riemen
✲ de kleppen en de overbrenging
✲ de trillingsdempers
✲ de ventilator- en motorlagers
✲ de bevochtiger
✲ de dichtingen van de inspektieluiken
✲ de filterbevestiging
✲ het warmterekuperatiesysteem
◆ werkzaamheden
– het vervangen van de filters
– het schoonmaken van de eenheden en de komponenten zoals batterijen, kleppen,
ventilator, luchtbevochtiger en warmterekuperatiesysteem
– indien nodig het herstellen van de kleppen
– het naspannen van de V-riemen.
Een gedetailleerde bespreking van het onderhoud van alle mogelijke komponenten is in
deze Technische Voorlichting over ventilatie in de woningbouw niet mogelijk en evenmin
noodzakelijk. Toch dient vermeld te worden dat de kontrole van de filters heel
belangrijk is. Uit internationaal onderzoek [19, 41] is gebleken dat het niet-onderhouden
van de luchtfilters een van de belangrijkste oorzaken is van het zogenaamde Sick Building
Syndrome (SBS).
Een nazicht, met eventuele vervanging, wordt aangeraden minimaal om de twee maanden
voor grove filters en tweemaal per jaar voor zakkenfilters met lange standtijd.
Het is belangrijk dat de filters gemakkelijk toegankelijk zijn (via een inspektiedeur of
-paneel) en dat de graad van vervuiling aangeduid wordt via een verklikkerlampje op het
bedieningsbord.
56 TV 192 – juni 1994

8.1.6 WARMTEREKUPERATIETOESTELLEN
Het onderhoud dient te gebeuren volgens de voorschriften van de fabrikant. Volgende
richtlijnen kunnen nuttig zijn :
◆ vlakfilters moeten om de zes maanden schoongemaakt of vervangen worden ; een
gemakkelijke toegang tot de filters is een noodzaak
◆ de ventilatoren moeten om de twee jaar schoongemaakt worden ; de reiniging is
doeltreffender als de ventilatoren of de schoepen gemakkelijk demonteerbaar zijn
◆ de platenwarmtewisselaar moet om de twee jaar nagezien en om de vijf jaar schoongemaakt
worden. Het reinigen kan gebeuren terwijl de wisselaar nog in het toestel zit,
maar een demonteerbare wisselaar is interessanter.
8.1.7 LUCHTKANALEN
Luchtkanalen kunnen aan vervuiling onderhevig zijn, afhankelijk van het leidingnetontwerp,
de materiaalkeuze, de verbindingen, de staat van de eventuele luchtfilters, de
plaats in het leidingnet, ...
Zo geven bochten, verbindingen met inwendige plooiranden, geribbelde flexibele leidingen,
... meer aanleiding tot stofophoping dan gladde rechte leidingen. Bij een goed doordacht
ontwerp zullen de leidingen nauwelijks onderhoud nodig hebben.
Indien er kondensatiegevaar bestaat (zie § 4.7, p. 30), moeten de leidingen ook gekontroleerd
worden op eventuele korrosie.
8.2 REGELING
8.2.1 MECHANISCHE VENTILATIE
Een installatie voor gebalanceerde ventilatie (systeem D, mechanische toevoer en afvoer)
moet vóór de ingebruikstelling uitgebalanceerd worden. Belangrijk is ook dat de installatie
volledig gereinigd wordt en dat alle hindernissen, afval en bouwstof verwijderd
worden.
Er bestaan verschillende metoden om een mechanische ventilatie-installatie uit te balanceren,
naargelang men al dan niet beschikt over de berekende onderdrukken in de afzuigmonden.
Ze zijn in de Technische Voorlichting nr. 106 beschreven [38].
Eens de installatie geregeld, heeft de gebruiker geen vat meer op haar werking, tenzij
door het uitschakelen van de stroomvoorziening of via een eventuele dag-nacht-regeling.
8.2.2 NATUURLIJKE VENTILATIE
Bij natuurlijke ventilatie kan de gebruiker de voorzieningen voor natuurlijke of vrije
toevoer en afvoer regelen : regelbare toevoerroosters, klapraampjes, afvoerroosters, ...
57 TV 192 – juni 1994

kunnen op de gewenste stand gezet worden naargelang van de behoefte aan ventilatie en
de weersomstandigheden.
Het gebruik van zelfregelende voorzieningen kan in vele gevallen een interessante oplossing
bieden. Zo zijn er kleppen en roosters voorhanden die de doorstroomopening of het debiet
aanpassen naargelang van de winddruk, de luchtvochtigheid, de temperatuur, de aanwezigheid
van personen, de koncentratie aan CO 2 of andere gassen, het drukverschil over de
voorziening, de tijd, ... Voor meer informatie over vraaggestuurde ventilatie wordt verwezen
naar de verslagen van Annex 18 van het Internationaal Energie-Agentschap [1, 29, 30, 34].
58 TV 192 – juni 1994

9 VOORBEELDEN
Bedoeling van dit hoofdstuk is de konkrete toepassing van de norm te illustreren aan de
hand van twee voorbeelden :
◆ een sociale woning in halfopen bebouwing
◆ een typisch appartementsgebouw.
In beide gevallen wordt de kontrolelijst van Bijlage 1 (p. 88) toegepast.
9.1 SOCIALE WONING, HALFOPEN BEBOUWING
9.1.1 DE WONING
Afbeelding 21 (p. 60) toont de grondplannen van het gelijkvloers en de eerste verdieping,
evenals een vertikale doorsnede van de woning. De speciale ruimten en kamers worden
gekleurd weergegeven. Er wordt aangenomen dat de zolder niet bewoond is en dat de
verwarmingsketel zich op de zolder bevindt.
Volgende ruimten worden als speciaal aanzien :
◆ de garage (zie § 3.5.4, p. 22)
◆ de zolder (zie § 3.5.6, p. 23), die ook dienst doet als stookruimte (zie § 3.5.5, p. 22)
◆ de bergruimte (zie § 3.5.9, p. 24).
De overige ruimten moeten aan de voor gewone kamers en ruimten gestelde eisen voldoen,
d.w.z. aan de voorzieningen voor basisventilatie en aanvullende intensieve ventilatie
(spuiventilatie).
9.1.2 VOORZIENINGEN IN GEWONE RUIMTEN
9.1.2.1 BASISVENTILATIE
Overeenkomstig de eisen in de norm NBN D 50-001 dienen de debieten van tabel 8
(p. 61) te worden bekomen.
59 TV 192 – juni 1994

2
1
3
4 5
speciale ruimten
gewone ruimten
A
B
6
60 TV 192 – juni 1994
9
7
11
8
10
A. PLAN VAN HET GELIJKVLOERS VAN DE SOCIALE WONING B. PLAN VAN DE EERSTE VERDIEPING VAN DE SOCIALE WONING
Afb. 21 Voorstelling van de woning.
1. Garage (2,70 m x 7,60 m)
2. Keuken (2,90 m x 3,20 m)
3. Berging (2,90 m x 0,90 m)
4. WC (0,80 m x 1,50 m)
5. Inkomhal (2,90 m x 3,30 m)
6. Woonkamer (3,35 m x 7,60 m)
7. Slaapkamer 1 (3,35 m x 4,20 m)
8. Slaapkamer 2 (3,35 m x 3,30 m)
9. Slaapkamer 3 (2,90 m x 3,20 m)
10. Badkamer (2,90 m x 2,30 m)
11. Nachthal (2,90 m x 1,90 m)
12. Plat dak
13. Zolder
5
13
10 11 9
3
C. VERTIKALE DOORSNEDE (AB) VAN DE SOCIALE WONING
Voor de vier vereenvoudigde systemen, die volgens de norm in aanmerking komen voor
de basisventilatie (systemen A, B, C en D), is het noodzakelijk doorstroomopeningen te
voorzien ter plaatse van binnendeuren of -muren. In ons voorbeeld moeten ze aan volgende
eisen voldoen :
◆ in de deur tussen de keuken en de woonkamer voorziet men :
– ofwel een opening die een stroming van minstens 14 dm 3 /s (50 m 3 /h) mogelijk
maakt bij een drukverschil van 2 Pa
– ofwel een spleet onder de deur met een netto doorsnede van 140 cm 2
◆ in de overige binnendeuren voorziet men :
– ofwel een opening die een stroming van minstens 7 dm 3 /s (25 m 3 /h) mogelijk maakt
bij 2 Pa
– ofwel een spleet onder de deur met een netto doorsnede van 70 cm 2 .
12
A
B
2

Tabel 8 Debieten volgens de norm NBN D 50-001.
Woonkamer
Slaapkamer 1
Slaapkamer 2
Slaapkamer 3
Keuken
WC
RUIMTE
Badkamer
Inkomhal
Nachthal
VLOER-
OPPER-
VLAKTE
(m 2 )
25,5
14,0
11,1
9,3
9,3
1,2
6,7
8,4
5,5
NOMINAAL
VENTILATIEDEBIET
(dm 3 /s) (m 3 /h)
25,5
14
11,1
9,3
14
7
14
8,4
5,5
92
50
40
33
50
25
50
30
20
DEBIETEN OP BASIS VAN DE
4 VEREENVOUDIGDE SYSTEMEN
(dm 3 /s) (m 3 /h) (dm 3 /s) (m 3 /h)
25,5
14
11,1
9,3
-
-
-
TOEVOER AFVOER
92
50
40
33
-
-
-
61 TV 192 – juni 1994
-
-
-
-
14
7
14
-
-
-
-
50
25
50
Ventilatie via de doorstroomopeningen
Afbeeldingen 22 tot 25 (p. 62-65) tonen een mogelijke oplossing voor de basisventilatie
voor elk van de vier vereenvoudigde systemen (A, B, C en D). Afbeelding 26 (p. 66) geeft
een alternatieve oplossing voor systeem D, met gebruik van een warmtewisselaar, en
afbeelding 27 (p. 67) stelt een mogelijke oplossing in het geval van luchtverwarming voor.
9.1.2.2 INTENSIEVE VENTILATIE
Ongeacht het voor de basisventilatie gebruikte systeem, moeten voorzieningen voor intensieve
ventilatie aangebracht worden in de woonvertrekken (woonkamer, slaapkamers
en studeer- of hobbykamers) en de keuken. De eisen zijn in tabel 9 samengevat en in
afbeelding 28 (p. 68) geïllustreerd.
Tabel 9 Opengaande delen van ramen en deuren voor intensieve ventilatie, hun opening en vrije
oppervlakte.
RUIMTE VLOER-
OPPER-
VLAKTE
(m 2 )
Woonkamer
Slaapkamer 1
Slaapkamer 2
Slaapkamer 3
Keuken
WC
Badkamer
Inkomhal
Nachthal
25,5
14,0
11,1
9,3
9,3
AANTAL GEVELS
MET OPEN-
GAANDE DELEN
1
2
1
1
1
1
MINIMALE
OPENING
(% vloeroppervlakte)
6,4
3,2
6,4
6,4
6,4
6,4
GEEN EISEN
GEEN EISEN
GEEN EISEN
GEEN EISEN
MINIMALE VRIJE
OPPERVL. VAN DE
OPENGAANDE
DELEN (m 2 )
1,63
0,82 ( 1 )
0,90
0,72
0,60
0,60
( 1 ) Minstens 40 % van de vereiste sektie in iedere gevel, b.v. 0,33 m 2 in de ene gevel, 0,49 m 2
in de andere gevel.

speciale ruimten
gewone ruimten
2
RAO
(50)
1
3
RAO
(25) DO
4 (79)
5
A A
RTO (x)
RTO (33) RTO (50)
DO
(140)
6
DO (70)
12
62 TV 192 – juni 1994
9 DO
(70)
7
DO (70)
11
DO DO (70)
(70)
RTO
(50)
8
10
RTO (40)
RTO (92 - x)
B B
A. PLAN VAN HET GELIJKVLOERS VAN DE SOCIALE WONING B. PLAN VAN DE EERSTE VERDIEPING VAN DE SOCIALE WONING
RTO (40)
slaapkamer 2
RTO (92 - x)
woonkamer
RAO (50)
badkamer
RAO
(25) WC
RAO (50)
keuken
C. VERTIKALE DOORSNEDE (AB) VAN DE SOCIALE WONING
CV
RTO (33)
slaapkamer 3
RTO (50)
slaapkamer 1
RTO (x)
woonkamer
SYMBOOL BETEKENIS
DO
(cm 2 )
RTO
(m3 /h)
RAO
(m3 /h)
SYSTEEM A
doorstroomopening (sektie)
regelbare toevoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
regelbare afvoeropening (nominaal
ventilatiedebiet)
Afb. 22 Basisventilatie volgens systeem A.
1. Garage
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Woonkamer
kanaal voor natuurlijke afvoer (plan)
kanaal voor natuurlijke afvoer
(doorsnede)
7. Slaapkamer 1
8. Slaapkamer 2
9. Slaapkamer 3
10. Badkamer
11. Nachthal
12. Plat dak

speciale ruimten
gewone ruimten
1
RAO
(25) DO
4 (70)
5
DO
2
(140)
RAO
(50)
3 6
MTO
(92)
RAO (50)
badkamer
RAO
(25)
WC
A
CV
MTO
(40) MTO
(50)
slaapk. slaapk.
2 1
MTO
(92)
living
DO (70)
RAO (50)
keuken
12
SYMBOOL BETEKENIS
DO (cm 2 )
MTO (33)
slaapk. 3
C. VERTIKALE DOORSNEDE (AB) VAN DE SOCIALE WONING
(m3 MTO mechanische toevoeropening
/h) (nominaal ventilatiedebiet)
(m3 RAO
/h)
doorstroomopening (sektie)
MTO
(33)
9 DO
(70)
7
MTO
(50)
DO
11
(70)
DO DO (70)
(70)
MTO
RAO
(40)
(50) 8
10
B B
A. PLAN VAN HET GELIJKVLOERS VAN DE SOCIALE WONING B. PLAN VAN DE EERSTE VERDIEPING VAN DE SOCIALE WONING
V
V
SYSTEEM B
aanvoer
buitenlucht
regelbare afvoeropening (nominaal
ventilatiedebiet)
kanaal voor natuurlijke afvoer
(doorsnede)
ventilator
kanaal voor mechanische toevoer
(doorsnede)
63 TV 192 – juni 1994
A
Afb. 23 Basisventilatie volgens systeem B.
1. Garage
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Woonkamer
7. Slaapkamer 1
8. Slaapkamer 2
9. Slaapkamer 3
10. Badkamer
11. Nachthal
12. Plat dak

speciale ruimten
gewone ruimten
1
MAO
(25) DO
4 (70)
5
DO
2
(140)
MAO
(50)
3
6
RAO (50)
badkamer
MAO
(25)
WC
A
DO (70)
B
RTO (92 - x)
B
RTO (40)
A. PLAN VAN HET GELIJKVLOERS VAN DE SOCIALE WONING B. PLAN VAN DE EERSTE VERDIEPING VAN DE SOCIALE WONING
RTO (40)
slaapkamer 2
RTO (92 - x)
woonkamer
afvoer
binnenlucht
V
CV
RTO (x)
MAO (50)
keuken
C. VERTIKALE DOORSNEDE (AB) VAN DE SOCIALE WONING
12
SYMBOOL BETEKENIS
DO (cm 2 )
RTO
(m3 /h)
(m3 MAO
/h)
V
SYSTEEM C
RTO (33) slaapk. 3
RTO (50) slaapk. 1
RTO (x)
woonkamer
doorstroomopening (sektie)
regelbare toevoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
mechanische afvoeropening (nominaal
ventilatiedebiet)
kanaal voor mechanische afvoer
(doorsnede)
ventilator
64 TV 192 – juni 1994
A
RTO (33) RTO
(50)
9
DO
(70)
7
DO
11 (70)
DO
DO
(70)
(70)
MAO
(50)
8
10
Afb. 24 Basisventilatie volgens systeem C.
1. Garage
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Woonkamer
7. Slaapkamer 1
8. Slaapkamer 2
9. Slaapkamer 3
10. Badkamer
11. Nachthal
12. Plat dak

speciale ruimten
gewone ruimten
1
MAO
(25) DO
4 (70)
5
DO
2
(140)
MAO
(50)
3
6
MTO
(92)
MAO
(25)
WC
A
DO (70)
B
A. PLAN VAN HET GELIJKVLOERS VAN DE SOCIALE WONING
afvoer
binnenlucht
V
MAO (50)
badkamer
CV
MTO
(40) MTO
(50)
slaapk. slaapk.
2 1
MTO
(92)
living
MTO (33)
slaapk. 3
MAO (50)
keuken
aanvoer
buitenlucht
C. VERTIKALE DOORSNEDE (AB) VAN DE SOCIALE WONING
12
SYMBOOL BETEKENIS
DO (cm 2 ) doorstroomopening (sektie)
(m3 MTO
/h)
SYSTEEM D
65 TV 192 – juni 1994
A
MTO (33)
9 DO
(70) 7
MTO
(50)
DO
11
(70)
DO DO MTO
(70) (70) (40)
MAO
(50)
8
10
B
B. PLAN VAN DE EERSTE VERDIEPING VAN DE SOCIALE WONING
mechanische toevoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
(m3 MAO mechanische afvoeropening (nomi-
/h) naal ventilatiedebiet)
V
V
kanaal voor mechanische toevoer
kanaal voor mechanische afvoer
(doorsnede)
ventilator
Afb. 25 Basisventilatie volgens systeem D.
1. Garage
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Woonkamer
7. Slaapkamer 1
8. Slaapkamer 2
9. Slaapkamer 3
10. Badkamer
11. Nachthal
12. Plat dak

speciale ruimten
gewone ruimten
2
MAO
(50)
1
3
MAO
(25) DO
4 (70)
5
MAO
(25)
WC
A
DO
(140)
6
DO (70)
(92)
B
A. PLAN VAN HET GELIJKVLOERS VAN DE SOCIALE WONING
aanvoer
buitenlucht
afvoer
binnenlucht
W
MAO (50)
badkamer
MTO
(40)
slaapk.
2
MTO
(92)
living
CV
MTO
(50)
slaapk.
1
MTO
MTO (33)
slaapk. 3
MAO (50)
keuken
C. VERTIKALE DOORSNEDE (AB) VAN DE SOCIALE WONING
12
SYMBOOL BETEKENIS
DO (cm 2 ) doorstroomopening (sektie)
(m3 MTO
/h)
SYSTEEM D
66 TV 192 – juni 1994
A
MTO (33)
9 DO
(70)
7
MTO
(50)
DO
11
(70)
DO DO MTO
(70) (70) (40)
MAO
(50)
8
10
B
B. PLAN VAN DE EERSTE VERDIEPING VAN DE SOCIALE WONING
mechanische toevoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
(m3 MAO mechanische afvoeropening (nomi-
/h) naal ventilatiedebiet)
W
kanaal voor mechanische toevoer
kanaal voor mechanische afvoer
warmtewisselaar
Afb. 26 Basisventilatie volgens systeem D,
alternatieve oplossing met warmtewisselaar.
1. Garage 7. Slaapkamer 1
2. Keuken 8. Slaapkamer 2
3. Berging 9. Slaapkamer 3
4. WC
10. Badkamer
5. Inkomhal 11. Nachthal
6. Woonkamer 12. Plat dak

speciale ruimten
gewone ruimten
A
MAO
(50)
DO
2
(70)
LV
LV +
MTO REC. (92)
1
3
MAO
(REC)
(93)
MAO
(25)
DO
DO
(70)
4 (70)
5
SYSTEEM D
6 12 11
67 TV 192 – juni 1994
A
MTO (50)
9 DO
+ LV
(70)
MTO
(33)
7
+ LV
DO
(70)
DO
(70)
MTO (40)
10
+ LV
8
MAO
(50)
B B
A. PLAN VAN HET GELIJKVLOERS VAN DE SOCIALE WONING B. PLAN VAN DE EERSTE VERDIEPING VAN DE SOCIALE WONING
toevoer
verse lucht
afvoer
binnenlucht
W
CV
MAO (40) MTO (50)
(50)
(33)
+ LV
(25) (92)
MAO
LV MAO
(REC)
(50)
(92)
C. VERTIKALE DOORSNEDE (AB) VAN DE SOCIALE WONING
SYMBOOL BETEKENIS
DO (cm 2 ) doorstroomopening (sektie)
DO
(70)
Afb. 27 Basisventilatie volgens systeem D, met warmte-
terugwinning en gekombineerd met luchtverwarming.
1. Garage
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
(m3 MTO mechanische toevoeropening
/h) (nominaal ventilatiedebiet)
6. Woonkamer
(m3 MAO mechanische afvoeropening (nomi-
/h) naal ventilatiedebiet)
kanaal voor mechanische toevoer
kanaal voor mechanische afvoer
kanaal voor warme lucht
W warmtewisselaar
7. Slaapkamer 1
8. Slaapkamer 2
9. Slaapkamer 3
10. Badkamer
11. Nachthal
12. Plat dak
LV = luchtverwarming
REC = recyclage (lucht die uit de inkomhal
wordt teruggewonnen en naar de
woonkamer (eventueel na verwarming)
wordt toegevoerd)

min. 0,60 m
2
3
4
5
2
1 6
speciale ruimten
gewone ruimten
min. 1,63 m 2
of min. 0,33
tot 0,49 m2 min. 0,49 ..... 0,33 m 2
A. PLAN VAN HET GELIJKVLOERS VAN DE SOCIALE WONING
12
68 TV 192 – juni 1994
min. 0,90 m 2
9
7
11
8
10
min. 0,72 m 2
B. PLAN VAN DE EERSTE VERDIEPING VAN DE SOCIALE WONING
Afb. 28 Voorzieningen voor spuiventilatie (minimale sekties van opengaande delen van ramen).
1. Garage
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Woonkamer
Met uitzondering van de woonkamer dient de oppervlakte van de opengaande delen van
ramen en deuren gelijk te zijn aan 6,4 % van de vloeroppervlakte. Voor de woonkamer
wordt dit 3,2 %, op voorwaarde dat er ten minste 40 % van de ventilatieopeningen in een
van beide gevels voorkomt. Indien hieraan niet voldaan wordt (b.v. enkel opengaande
ramen of deuren in de achtergevel), is de benodigde sektie gelijk aan 6,4 %.
Voor de badkamer, WC, inkomhal en nachthal eist de norm geen specifieke aanvullende
voorzieningen voor spuiventilatie, wat niet wegneemt dat ook in deze ruimten opengaande
ramen en deuren bijdragen tot het snel afvoeren van geuren of warmteoverlast.
9.1.3 VOORZIENINGEN IN SPECIALE RUIMTEN
9.1.3.1 DE BERGRUIMTE
7. Slaapkamer 1
8. Slaapkamer 2
9. Slaapkamer 3
min. 0,60 m 2
10. Badkamer
11. Nachthal
12. Plat dak
De norm geeft bijkomende eisen of richtlijnen voor de bergruimte (NBN D 50-001,
§ 4.3.2.4). De vloeroppervlakte bedraagt meer dan 1,5 m 2 en het volume meer dan 3 m 3 .
De norm beveelt twee doorstroomopeningen aan, de ene op een maximale hoogte van
20 cm, en de andere niet lager dan 1,80 m. De minimale sektie van beide openingen
bedraagt 0,015 m 2 (150 cm 2 ). Indien de ruimte verbonden is met een afvoerkanaal naar
buiten (natuurlijk of mechanisch), volstaat de onderste doorstroomopening.
Afbeelding 29 (p. 69) geeft drie mogelijke oplossingen voor het verluchten van de bergruimte
; bij de laatste wordt buitenlucht rechtstreeks toegevoerd in de bergruimte.

1 1
2 3 4 2
3 4
DO
AO
(150)
(150)
5 6 5
6
DO
(150) max.
0,2 m
min. 1,80 m
A. OPLOSSING MET 2 DOORSTROOMOPENINGEN B. OPLOSSING MET AANSLUITING OP EEN LUCHTAFVOERKANAAL
2 3 4
1
max.
0,2 m
min. 1,80 m
5
AO
(150)
6
DO
(150)
C. ALTERNATIEVE OPLOSSING MET RECHTSTREEKSE AANVOER
VAN BUITENLUCHT
9.1.3.2 DE GARAGE
aanvoer
buitenlucht
69 TV 192 – juni 1994
max.
0,2 m
min. 1,80 m
SYMBOOL BETEKENIS
DO
(cm 2 )
(cm2 AO
)
Afb. 29 Voorzieningen voor intensieve ventilatie in
de bergruimte.
1. Zolder
2. Badkamer
3. Nachthal
doorstroomopening (sektie)
afvoeropening (sektie)
luchtafvoerkanaal
kanaal voor luchttoevoer
4. Slaapkamer 3
5. Inkomhal
6. Keuken
Volgens de norm NBN D 50-001 dient er in de garage een natuurlijke ventilatievoorziening
te zijn. De bovenzijde van die opening moet zich op een maximale hoogte van 40 cm
bevinden.
De oppervlakte van de garage bedraagt 20,5 m 2 . Volgens de norm moet de totale sektie
van de verluchtingsmonden in dit geval gelijk zijn aan 0,2 % van de vloeroppervlakte, dit
is 410 cm 2 .
Aangezien de garage meer dan één vertikale wand in kontakt met de buitenlucht heeft,
moeten de verluchtingsopeningen over de twee tegenover elkaar gelegen wanden ver

deeld worden. Toegepast wordt dit bij voorbeeld een opening van 200 cm 2 in de voorgevel
en een opening van 210 cm 2 in de achtergevel.
Daar het om een individuele woning gaat, wordt voor de binnendeur tussen de garage en
de keuken enkel geëist dat deze voldoende luchtdicht is.
Alhoewel de norm uitdrukkelijk spreekt van natuurlijke ventilatie voor de garage, is
uiteraard ook een mechanische ventilatie toegelaten.
9.1.3.3 DE ZOLDER
De zolder kan zowel natuurlijk als mechanisch verlucht worden (NBN D 50-001, § 5.7).
Natuurlijke ventilatie kan gebeuren via raampjes, roosters of kanalen :
◆ zolderraampjes : in geopende stand moeten ze ten minste gelijk zijn aan 140 cm 2
◆ roosters : de som van de debieten doorheen alle roosters moet gelijk zijn aan 14 dm 3 /s
(50 m 3 /h) bij een drukverschil van 2 Pa
◆ kanalen : hun totale vrije sektie moet minstens gelijk zijn aan 0,014 m 2 (140 cm 2 ).
Bij mechanische afzuiging :
◆ dienen de toevoeropeningen in buitenwanden of deze die via kanalen met de buitenomgeving
verbonden zijn, te beantwoorden aan volgende eisen :
– roosters moeten een debiet hebben van 7 dm 3 /s (25 m 3 /h) bij een drukverschil van
2 Pa over het rooster
– kanalen moeten een vrije doorsnede van ten minste 0,007 m 2 (70 cm 2 ) hebben
◆ dient het afzuigdebiet minstens 7 dm 3 /s (25 m 3 /h) te bedragen.
Bij mechanische toevoer en afvoer moet het debiet van zowel de toevoer als de afvoer
minimum 7 dm 3 /s (25 m 3 /h) bedragen.
OPMERKING
Hoewel niet uitdrukkelijk vermeld in de norm, is het duidelijk dat specifieke toevoer- en
afvoervoorzieningen niet nodig zijn indien de dakstruktuur niet luchtdicht is afgewerkt
(b.v. pannen die zichtbaar zijn vanuit de zolderruimte, enkel vezelcementplaten als onderdak
met open voegen tussen de platen).
Aangezien de zolder hier ook dienst doet als stookplaats (b.v. brander op aardgas, type
gesloten verbrandingstoestel), moet voor deze ruimte bovendien voldaan worden aan de
eisen van de norm NBN D 50-001, § 5.6 :
◆ de ventilatie en de minimale ventilatiedoorsneden moeten aan de eisen van de norm
NBN D 51-003 [6] voldoen
◆ de toevoer- en afvoeropeningen mogen niet afsluitbaar zijn.
70 TV 192 – juni 1994

9.1.4 VENTILATIE MET EEN DAMPKAP
Het gebruik van een dampkap in de keuken is natuurlijk toegelaten. Indien een dampkap
met een zeer groot afvoerdebiet geïnstalleerd wordt, is het belangrijk de afmeting van de
doorstroomopening(en) naar de keuken te vergroten. Meer uitleg over de dimensionering
van dampkapinstallaties is terug te vinden in de Technische Voorlichting nr. 187 [37].
9.1.5 LUCHTDICHTHEID VAN DE WONING
Een goede luchtdichtheid van de woning is in het algemeen een pluspunt. In het geval van
systeem D mag het ventilatievoud bij 50 Pa hoogstens 3 h -1 bedragen en bij toepassing
van een statisch warmterekuperatiesysteem wordt een waarde van maximum 1 h -1 aanbevolen.
Een kontrole van de luchtdichtheid door een pressurisatieproef (met eventuele
verbetering) is aan te raden.
9.1.6 OPEN VERBRANDINGSTOESTELLEN
Indien in de woning open verbrandingstoestellen voorkomen (bij voorbeeld centrale verwarming,
gastoestel voor sanitair warm water, ...) moet specifieke aandacht geschonken
worden aan de voorzieningen voor luchttoevoer.
Bij gastoestellen komen de volgende mogelijkheden in aanmerking :
◆ het gebruik van een toestel met gesloten verbranding : bij dit type toestellen is de ganse
cyclus (luchttoevoer, de eigenlijke verbranding en de afvoer van de verbrandingsgassen)
niet in kontakt met de kamer waarin het toestel zich bevindt. Er is dus niet de
minste wisselwerking tussen de binnenlucht en de verbrandingsprodukten. Deze metode
waarborgt de afwezigheid van verbrandingsprodukten in de leefruimten
◆ de plaatsing van het toestel buiten de bewoningszone, d.w.z. in de garage, op de nietbewoonde
zolder, ... In al deze gevallen moeten de eisen betreffende de luchttoevoer
nageleefd worden.
In aanwezigheid van een mechanisch afzuigsysteem met een groot debiet (bij voorbeeld
een dampkap) en van een open verbrandingstoestel kunnen volgende oplossingen overwogen
worden :
◆ het installeren van een gastoestel uitgerust met een veiligheidssysteem dat terugstroming
van de verbrandingsprodukten verhindert (deze toestellen worden gekenmerkt
door de index “BS”, bij voorbeeld een toestel van het type B 11BS , volgens de
norm NBN D 51-003 [6])
◆ het installeren van een regelingssysteem dat de gelijktijdige werking van beide toestellen
verhindert. Deze mogelijkheid is enkel toepasbaar bij toestellen die over een elektrische
kring beschikken voor de regeling van de verbranding (bij voorbeeld een
termostaat). In de praktijk is het echter niet evident om de werking van een open
verbrandingstoestel, bij voorbeeld in de badkamer, afhankelijk te maken van de werking
van de dampkap in de keuken.
71 TV 192 – juni 1994

9.1.7 AKOESTISCHE ASPEKTEN
Bij toepassing van regelbare openingen voor natuurlijke of vrije toevoer en indien de
woning zich in een zone met veel verkeerslawaai bevindt, kunnen akoestisch dempende
ventilatievoorzieningen geplaatst worden. Het is echter te verkiezen alle regelbare toevoeropeningen
in de woonkamer in de achtergevel aan te brengen.
Bij mechanische luchtafvoer (systemen C en D) en zeker bij mechanische luchttoevoer
(systemen B en D) is het belangrijk aandacht te schenken aan het niveau van het geluid
afkomstig van de ventilatie-installatie zelf.
9.2 APPARTEMENTSGEBOUW
9.2.1 HET GEBOUW
Het tweede voorbeeld is een appartementsgebouw met 4 bouwlagen. Het grondplan van
het appartement en twee vertikale doorsneden van het gebouw worden in afbeelding 30
geïllustreerd. De speciale kamers en ruimten enerzijds van het appartement en anderzijds
van het appartementsgebouw worden in het grijs weergegeven.
speciale ruimten
gewone ruimten
6
7
1 2 3
8
A
B B
∂
A
9
A. GRONDPLAN VAN HET APPARTEMENT
Afb. 30 Voorstelling van het appartementsgebouw.
1. Slaapkamer 2 (3,70 m x 2,80 m)
7. Slaapkamer 1 (3,90 m x 2,80 m)
2. Keuken (3,05 m x 2,80 m)
8. Nachthal (1,10 m x 1,75 m)
3. Berging (1,25 m x 2,80 m)
9. Woonkamer (4,70 m x 6,50 m)
4. WC (0,90 m x 1,65 m)
10. Balkon
5. Inkomhal (1,65 m x 1,80 m)
11. Trapzaal en gemeenschappelijke inkomhal
6. Badkamer (1,75 m x 2,15 m)
5
4
10
11
72 TV 192 – juni 1994

7
7
7
7
2
2
2
2
6
6
6
6
9
9
9
9
B. LANGSDOORSNEDE (BB) VAN HET APPARTEMENTSGEBOUW
C. DWARSDOORSNEDE (AA) VAN HET APPARTEMENTSGEBOUW
73 TV 192 – juni 1994
7
7
7
7
11
11
11
11

9.2.2 VOORZIENINGEN IN GEWONE RUIMTEN
9.2.2.1 BASISVENTILATIE
Overeenkomstig de eisen in de norm NBN D 50-001 dienen de debieten van tabel 10 te
worden bekomen.
Tabel 10 Debieten in appartementen volgens de norm NBN D 50-001.
Woonkamer
Slaapkamer 1
Slaapkamer 2
Keuken
WC
RUIMTE
Badkamer
Inkomhal
Nachthal
VLOER-
OPPER-
VLAKTE
(m 2 )
30,6
10,9
10,4
8,5
1,5
3,8
3,0
1,9
NOMINAAL
VENTILATIEDEBIET
(dm 3 /s) (m 3 /h)
30,6
10,9
10,4
14
7
14
3
1,9
110
39
38
50
25
50
11
7
DEBIETEN OP BASIS VAN DE
4 VEREENVOUDIGDE SYSTEMEN
(dm 3 /s) (m 3 /h) (dm 3 /s) (m 3 /h)
30,6
10,9
10,4
-
-
-
TOEVOER AFVOER
110
39
38
-
-
-
74 TV 192 – juni 1994
-
-
-
14
7
14
-
-
-
50
25
50
Ventilatie via de doorstroomopeningen
Voor de vier vereenvoudigde systemen, die volgens de norm in aanmerking komen voor
de basisventilatie (systemen A, B, C en D), is het noodzakelijk doorstroomopeningen te
voorzien ter plaatse van binnendeuren of -muren. Voor dit gebouw moeten ze aan volgende
eisen voldoen :
◆ in de deur tussen de keuken en de woonkamer voorziet men :
– ofwel een opening die een stroming van minstens 14 dm 3 /s (50 m 3 /h) mogelijk
maakt bij een drukverschil van 2 Pa
– ofwel een spleet onder de deur met een netto doorsnede van 140 cm 2
◆ in de overige binnendeuren voorziet men :
– ofwel een opening die een stroming van minstens 7 dm 3 /s (25 m 3 /h) mogelijk maakt
bij 2 Pa
– ofwel een spleet onder de deur met een netto doorsnede van 70 cm 2 .
Afbeeldingen 31 tot 34 geven een mogelijke oplossing voor de basisventilatie voor elk
van de vier vereenvoudigde systemen A, B, C en D.
Afbeelding 31 (p. 76 en 77) toont de oplossing voor systeem A (volledig natuurlijke
ventilatie). Deze is nog mogelijk omdat de bovenste verdiepingsvloer minder dan 13 m
boven het niveau van de hoofdingang ligt. De plaats van de toevoerroosters (RTO) in de
vensters is op de afbeelding aangeduid, evenals de aansluiting van de regelbare afvoeropeningen
(RAO) op de vertikale afvoerkanalen in respektievelijk de keuken, de badkamer
en de WC. Elk van deze afvoerkanalen kan ofwel gemeenschappelijk uitgevoerd
worden volgens het ‘shunt’-systeem, ofwel individueel per appartement rechtstreeks boven
het dak uitmonden.

Voor systeem B (mechanische toevoer en vrije afvoer) worden twee varianten gegeven :
◆ decentrale toevoer, waarbij elk appartement zijn eigen toevoerventilator heeft (afbeelding
32, p. 78)
◆ centrale toevoer, waarbij een enkele ventilator, die op het dak is opgesteld, verse
toevoerlucht levert in alle vier appartementen (afbeelding 33, p. 79).
De afvoer gebeurt in beide gevallen zoals bij systeem A.
Ook voor systeem C (vrije toevoer, zoals voor systeem A, en mechanische afvoer) worden
twee varianten gegeven : decentrale afvoer (afbeelding 34, p. 80) en centrale afvoer
met een gemeenschappelijke ventilator op het dak (afbeelding 35, p. 81).
Voor systeem D wordt in afbeelding 36 (p. 82) de variante met warmtewisselaar voorgesteld.
9.2.2.2 INTENSIEVE VENTILATIE
Ongeacht het voor de basisventilatie gebruikte systeem, moeten voorzieningen voor intensieve
ventilatie aangebracht worden in de woonvertrekken (woonkamer, slaapkamers,
en studeer- of hobbykamers) en de keukens. De eisen terzake zijn in tabel 11 samengevat
en in afbeelding 37 (p. 83) geïllustreerd.
Tabel 11 Opengaande delen van ramen en deuren voor intensieve ventilatie.
RUIMTE VLOER-
OPPER-
VLAKTE
(m 2 )
Woonkamer
Slaapkamer 1
Slaapkamer 2
Keuken
WC
Badkamer
Inkomhal
Nachthal
30,6
10,9
10,4
8,5
AANTAL GEVELS
MET OPEN-
GAANDE DELEN
1
2
1
1
1
MINIMALE
OPENING
(% vloeroppervlakte)
6,4
3,2
6,4
6,4
6,4
GEEN EISEN
GEEN EISEN
GEEN EISEN
GEEN EISEN
MINIMALE VRIJE
OPPERVL. VAN DE
OPENGAANDE
DELEN (m 2 )
1,96
0,98 ( 1 )
0,70
0,67
0,54
( 1 ) Minstens 40 % van de vereiste sektie in iedere gevel, b.v. 0,39 m 2 in de voorgevel en
0,59 m 2 in de deur op het balkon.
Met uitzondering van de woonkamer dient de oppervlakte van de opengaande delen van
ramen en deuren gelijk te zijn aan 6,4 % van de vloeroppervlakte. Voor de woonkamer
wordt dit 3,2 %, op voorwaarde dat er ten minste 40 % van de oppervlakte in een van de
twee gevels voorkomt. Indien hieraan niet voldaan wordt (b.v. geen opengaande raam in
de voorgevel), is de benodigde sektie gelijk aan 6,4 %, te realiseren via de balkondeur.
Voor badkamer, WC, inkomhal en nachthal eist de norm geen specifieke aanvullende
voorzieningen voor spuiventilatie, wat niet wegneemt dat ook in deze ruimten opengaande
ramen en deuren bijdragen tot het snel afvoeren van geuren of warmteoverlast.
75 TV 192 – juni 1994

B
6
RAO
(50)
7
7
7
7
RTO (38)
A
7
RAO (50)
badkamer
RAO (50)
badkamer
RAO (50)
badkamer
RAO (50)
badkamer
1 2
RAO
(50)
3
DO
(70)
DO
(70)
8
DO
(70)
SYSTEEM A
A
9
RAO
(25) 4
DO
(70)
DO (140) DO
DO (70)
RTO (39) RTO (110)
9
9
9
9
5
(70)
A. GRONDPLAN VAN HET APPARTEMENT
RAO (50)
keuken
RAO (50)
keuken
RAO (50)
keuken
RAO (50)
keuken
RAO
(25) WC
RAO
(25) WC
RAO
(25) WC
RAO
(25) WC
B. LANGSDOORSNEDE (BB) VAN HET APPARTEMENTSGEBOUW
10
76 TV 192 – juni 1994
11
11
11
11
11
B

SYMBOOL
DO
(cm2 )
RTO
(m3 /h)
2
2
2
RAO (50)
keuken
2
6 7
6
6
6
RTO (39)
slaapk. 1
RTO (39)
slaapk. 1
77 TV 192 – juni 1994
7
RTO (39)
slaapk. 1
7
RTO (39)
slaapk. 1
C. DWARSDOORSNEDE (AA) VAN HET APPARTEMENTSGEBOUW
∂
RAO
(m 3 /h)
RAO (50)
keuken
RAO (50)
keuken
RAO (50)
keuken
7
doorstroomopening (sektie)
regelbare toevoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
regelbare afvoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
Afb. 31 Basisventilatie volgens systeem A.
1. Slaapkamer 2
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Badkamer
BETEKENIS
kanaal voor natuurlijke afvoer
7. Slaapkamer 1
8. Nachthal
9. Woonkamer
10. Balkon
11. Trapzaal en gemeenschappelijke
inkomhal

B
RAO
(50)
6
7
1
DO
(70)
DO
(70)
DO (70)
MTO
(39)
MTO
(38)
8
DO
(70)
2
DO (140)
MTO
(110)
Afb. 32 Basisventilatie volgens systeem B, decentrale
toevoer.
1. Slaapkamer 2
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Badkamer
RAO (50)
badkamer
7
RAO (50)
badkamer
7
RAO (50)
badkamer
7
RAO (50)
badkamer
7
MTO (39)
slaapk. 1
(38)
slaapk. 2
MTO (39)
slaapk. 1
(38)
slaapk. 2
MTO (39)
slaapk. 1
(38)
slaapk. 2
MTO (39)
slaapk. 1
(38)
slaapk. 2
9
RAO
(50)
3
aanvoer
buitenlucht
RAO
(25) 4
DO
(70)
5
DO
(70)
A. GRONDPLAN VAN HET APPARTEMENT
MTO
(110)
woonkamer
MTO
(110)
woonkamer
MTO
(110)
woonkamer
MTO
(110)
woonkamer
RAO (50)
keuken
9
RAO (50)
keuken
9
RAO (50)
keuken
9
RAO (50)
keuken
9
RAO
(25) WC
RAO
(25) WC
RAO
(25) WC
RAO
(25) WC
B. LANGSDOORSNEDE (BB) VAN HET APPARTEMENTSGEBOUW
7. Slaapkamer 1
8. Nachthal
9. Woonkamer
10. Balkon
11. Trapzaal en gemeenschappelijke
inkomhal
SYSTEEM B
V
V
V
V
10
78 TV 192 – juni 1994
11
11
11
11
11
SYMBOOL BETEKENIS
DO
(cm2 )
MTO
(m3 /h)
(m3 RAO
/h)
doorstroomopening (sektie)
mechanische toevoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
regelbare afvoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
∂
B

B
∂
RAO
(50)
6
SYMBOOL BETEKENIS
7
1
DO
(70)
RAO (50)
badkamer
7
RAO (50)
badkamer
7
RAO (50)
badkamer
7
RAO (50)
badkamer
7
DO
(70)
DO (70)
MTO
(39)
MTO
(38)
8
MTO (39)
slaapk. 1
(38)
slaapk. 2
MTO (39)
slaapk. 1
(38)
slaapk. 2
MTO (39)
slaapk. 1
(38)
slaapk. 2
MTO (39)
slaapk. 1
(38)
slaapk. 2
DO
(70)
kanaal voor natuurlijke afvoer
2
DO (140)
MTO
(110)
9
RAO
(50)
3
RAO
(25)
DO
(70)
5
DO
(70)
A. GRONDPLAN VAN HET APPARTEMENT
MTO
(110)
woonkamer
MTO
(110)
woonkamer
MTO
(110)
woonkamer
MTO
(110)
woonkamer
RAO (50)
keuken
9
RAO (50)
keuken
9
RAO (50)
keuken
9
RAO (50)
keuken
9
Afb. 33 Basisventilatie volgens systeem B, centrale
toevoer.
1. Slaapkamer 2
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Badkamer
10
79 TV 192 – juni 1994
4
RAO
(25) WC
RAO
(25) WC
RAO
(25) WC
RAO
(25) WC
11
aanvoer buitenlucht
B. LANGSDOORSNEDE (BB) VAN HET APPARTEMENTSGEBOUW
kanaal voor mechanische toevoer
V ventilator
SYSTEEM B
V
11
11
11
11
7. Slaapkamer 1
8. Nachthal
9. Woonkamer
10. Balkon
11. Trapzaal en gemeenschappelijke
inkomhal
B

afvoer
binnenlucht
afvoer
binnenlucht
afvoer
binnenlucht
afvoer binnenlucht
V
MAO
(50)
6
RTO (38)
A
7
1
DO
(70)
(70)
DO
DO (70)
8
DO
(70)
RTO (39) RTO (110)
MAO
(50)
2
DO (140)
(25) WC
2 6 7
2
2
MAO
(50)
MAO
(50)
MAO
(50)
MAO
(50)
9
afvoer
binnenlucht
MAO
(25) 4
DO
(70)
5
DO
(70)
A. GRONDPLAN VAN HET APPARTEMENT
6 7
6
7
2 6 7
RTO
(39)
RTO
(39)
RTO
(39)
RTO
(39)
B. DWARSDOORSNEDE (AA) VAN HET APPARTEMENTSGEBOUW
Afb. 34 Basisventilatie volgens systeem C, decentrale afvoer.
1. Slaapkamer 2
2. Keuken
3. Berging
4. WC
MAO
(50) keuken
V
MAO
(50) keuken
(25) WC
V
MAO
(50) keuken
(25) WC
V
MAO
(50) keuken
(25) WC
5. Inkomhal
6. Badkamer
7. Slaapkamer 1
8. Nachthal
SYSTEEM C
A
9. Woonkamer
10. Balkon
11. Trapzaal en gemeenschappelijke
inkomhal
3
SYMBOOL
DO
(cm 2 )
RTO
(m3 /h)
10
MAO
(m 3 /h)
80 TV 192 – juni 1994
V
11
doorstroomopening (sektie)
regelbare toevoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
mechanische afvoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
ventilator
BETEKENIS
kanaal voor mechanische afvoer

MAO
(25)
WC
MAO
(25)
WC
MAO
(25)
WC
(25)
MAO
WC
MAO
(50)
6
RTO (38)
A
7
1
DO
(70)
(70)
DO
DO (70)
8
DO
(70)
RTO (39) RTO (110)
2 6 7
2
2
V
MAO
(50)
keuken
MAO
(50)
keuken
MAO
(50)
keuken
MAO
(50)
keuken
afvoer binnenlucht
MAO (50)
badk.
MAO (50)
badk.
6 7
MAO (50)
badk.
6
2
DO (140)
MAO
(50)
9
MAO
(25) 4
DO
(70)
5
DO
(70)
A. GRONDPLAN VAN HET APPARTEMENT
7
2 6 7
RTO
(39)
RTO
(39)
RTO
(39)
RTO
(39)
B. DWARSDOORSNEDE (AA) VAN HET APPARTEMENTSGEBOUW
Afb. 35 Basisventilatie volgens systeem C, centrale afvoer.
1. Slaapkamer 2
2. Keuken
3. Berging
4. WC
MAO (50)
badk.
5. Inkomhal
6. Badkamer
7. Slaapkamer 1
8. Nachthal
SYSTEEM C
A
3
10
81 TV 192 – juni 1994
11
SYMBOOL BETEKENIS
DO
(cm 2 )
RTO
(m3 /h)
9. Woonkamer
10. Balkon
11. Trapzaal en gemeenschappelijke
inkomhal
MAO
(m 3 /h)
V
doorstroomopening (sektie)
regelbare toevoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
mechanische afvoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
kanaal voor mechanische afvoer
ventilator

B
MAO
(50)
6
7
1
DO
(70)
DO
(70)
DO (70)
MTO
(38)
8
DO
(70)
SYMBOOL BETEKENIS
DO
(cm 2 )
MTO
(m3 /h)
MAO
(m 3 /h)
MTO
(39)
doorstroomopening (sektie)
mechanische toevoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
mechanische afvoeropening
(nominaal ventilatiedebiet)
2
DO (140)
MTO
(110)
kanaal voor mechanische toevoer
kanaal voor mechanische afvoer
SYSTEEM D
MAO
(50)
warmtewisselaar
9
3
toevoer
buitenlucht
afvoer
binnenlucht
MAO
(25) 4
DO
(70)
5
(70)
DO
10
82 TV 192 – juni 1994
11
Afb. 36 Basisventilatie volgens systeem D, variante
met warmtewisselaar.
1. Slaapkamer 2
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Badkamer
9.2.3 VOORZIENINGEN IN SPECIALE RUIMTEN
9.2.3.1 DE BERGRUIMTE
7. Slaapkamer 1
8. Nachthal
9. Woonkamer
10. Balkon
11. Trapzaal en gemeenschappelijke
inkomhal
Gelijkaardige oplossingen als in voorbeeld 1 (§ 9.1.3.1, p. 68) zijn hier mogelijk.
9.2.3.2 DE GEMEENSCHAPPELIJKE TRAPZAAL
De ventilatie van het trappenhuis moet volledig onafhankelijk van de ventilatie van de
individuele appartementen gebeuren. De norm eist dat de toegangsdeuren van de gemeenschappelijke
trapzaal naar de appartementen goed luchtdicht zijn ; dit veronderstelt een
lekdebiet kleiner dan 14 dm 3 /s (50 m 3 /h) bij een drukverschil van 50 Pa, en dit in beide
richtingen.
B

6
min. 0,67 m 2
7
1
min. 0,70 m 2
8
2
9
3
min. 0,59 m 2 ... 0,39 m 2
of min. 1,96 m 2
5
4
min. 0,39 m 2 ... 0,59 m 2
Afb. 37 Voorzieningen voor spuiventilatie (minimale sekties van opengaande delen van ramen).
1. Slaapkamer 2
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Badkamer
min. 0,54 m 2
7. Slaapkamer 1
8. Nachthal
9. Woonkamer
Het debiet dat door de ventilatie-installatie dient geleverd te worden, bedraagt 0,5 V/3,6 =
37 dm 3 /s of 133 m 3 /h. Het kan bekomen worden :
◆ door een volledig natuurlijke ventilatie (Ag) of
◆ door middel van een mechanisch inblaassysteem (Bg) of
◆ door middel van een mechanisch inblaas- en afzuigsysteem (Dg).
Een mechanisch afzuigsysteem met vrije toevoer is niet toegelaten, omdat volgens de
norm de trapzaal gedurende het grootste deel van het jaar in lichte overdruk moet staan
ten opzichte van de appartementen.
In het geval van natuurlijke ventilatie (Ag) moeten de toevoer- en afvoeropeningen
regelbaar zijn en moet het debiet van 37 dm 3 /s of 133 m 3 /h door deze openingen in
volledig geopende stand kunnen stromen bij een drukverschil van 2 Pa. In gesloten stand
mogen deze openingen een maximaal lekdebiet hebben van 37 dm 3 /s of 133 m 3 /h bij een
drukverschil van 50 Pa.
De toevoeropeningen moeten in een buitenwand van het gelijkvloersgedeelte van het
trappenhuis worden voorzien. De afvoeropeningen bevinden zich op het bovenste niveau
van het trappenhuis in een buitenwand of bestaan uit een kanaal dat op het dak uitmondt.
De vrije doorsnede van dit kanaal evenals van alle verbindingsstukken bedraagt ten
minste 0,5 V/3600 = 0,0370 m 2 of 370 cm 2 .
Indien voor het mechanische inblaassysteem ‘Bg’ of het mechanische inblaas- en afzuigsysteem
‘Dg’ geopteerd wordt, moet het debiet van 37 dm 3 /s of 133 m 3 /h permanent
kunnen geleverd worden.
Afbeeldingen 38 tot 40 geven de drie varianten voor de ventilatie van de trapzaal.
10
83 TV 192 – juni 1994
11
10. Balkon
11. Trapzaal en gemeenschappelijke
inkomhal

1. Slaapkamer 2
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Badkamer
A. GRONDPLAN VAN HET APPARTEMENT
Afb. 38 Ventilatie van de gemeenschappelijke trapzaal. Systeem Ag : natuurlijke ventilatie.
RTO = regelbare toevoeropening
RAO = regelbare afvoeropening
9
9
9
9
speciale ruimten
gewone ruimten
3
9
5
4
luchtdebiet < 50 m3 inkomdeur
/h
bij 50 Pa
B. LANGSDOORSNEDE (BB) VAN HET APPARTEMENTSGEBOUW
10
RTO
RAO
(133)
11
7. Slaapkamer 1
8. Nachthal
9. Woonkamer
370 cm 2
11
11
11
RTO
11
RAO
(133)
84 TV 192 – juni 1994
10. Balkon
11. Trapzaal en gemeenschappelijke
inkomhal

1. Slaapkamer 2
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Badkamer
A. GRONDPLAN VAN HET APPARTEMENT
Afb. 39 Ventilatie van de gemeenschappelijke trapzaal. Systeem Bg : mechanische toevoer en vrije afvoer.
MTO = mechanische toevoeropening
RAO = regelbare afvoeropening
V = ventilator
speciale ruimten
gewone ruimten
9
9
9
3
9
5
4
V
9 V
10
MTO
(133) RAO
(133)
luchtdebiet < 50 m3 inkomdeur
/h
bij 50 Pa
11
MTO
(133)
7. Slaapkamer 1
8. Nachthal
9. Woonkamer
370 cm 2
RAO
(133)
B. LANGSDOORSNEDE (BB) VAN HET APPARTEMENTSGEBOUW
11
11
11
11
85 TV 192 – juni 1994
10. Balkon
11. Trapzaal en gemeenschappelijke
inkomhal

afvoer.
1. Slaapkamer 2
2. Keuken
3. Berging
4. WC
5. Inkomhal
6. Badkamer
MAO = mechanische afvoeropening
MTO = mechanische toevoeropening
V = ventilator
speciale ruimten
gewone ruimten
9
9
9
9
3
9
5
4
Afb. 40 Ventilatie van de gemeenschappelijke trapzaal. Systeem Dg : mechanische toevoer en mechanische
V
10
MTO
(133)
MAO
(133)
11
A. GRONDPLAN VAN HET APPARTEMENT
V
V
MAO
(133)
MTO
(133)
B. LANGSDOORSNEDE (BB) VAN HET APPARTEMENTSGEBOUW
7. Slaapkamer 1
8. Nachthal
9. Woonkamer
11
11
11
11
86 TV 192 – juni 1994
10. Balkon
11. Trapzaal en gemeenschappelijke
inkomhal

9.2.4 VENTILATIE MET EEN DAMPKAP
In het geval van appartementen bestaan er verschillende mogelijkheden voor het aansluiten
van een keukendampkap :
◆ op een centraal afvoerkanaal :
– met een ventilator in ieder appartement : het afvoerkanaal is in overdruk indien
minstens een van de dampkappen werkt. Het is noodzakelijk om op ieder aftakkanaal
een terugslagklep te plaatsen
– met een centrale dakventilator en een motorloze dampkap : indien de afzuigventilator
permanent in werking is, is er geen gevaar voor terugstroming. De regeling van het
afvoerdebiet dient dan te gebeuren door het veranderen van de positie van een
interne regelklep. De minimale stand van de dampkap kan overeenkomen met
50 m 3 /h, zodat tegelijkertijd aan het nominale debiet voor basisventilatie kan voldaan
worden
◆ individuele aansluitingen rechtstreeks verbonden met de buitenomgeving.
9.2.5 AKOESTISCHE ASPEKTEN
Bij toepassing van regelbare openingen voor natuurlijke of vrije toevoer en indien de
woning zich in een zone met veel verkeerslawaai bevindt, kunnen akoestisch dempende
ventilatievoorzieningen geplaatst worden. Het is echter te verkiezen (indien mogelijk)
alle regelbare toevoeropeningen in de achtergevel aan te brengen.
Bij mechanische luchtafvoer (systemen C en D) en zeker bij mechanische luchttoevoer
(systemen B en D) is het belangrijk aandacht te schenken aan het niveau van het geluid
afkomstig van de ventilatie-installatie.
9.2.6 LUCHTDICHTHEID VAN HET GEBOUW
Een goede luchtdichtheid van het gebouw is in het algemeen een pluspunt. In het geval
van systeem D en bij toepassing van een statisch warmterekuperatiesysteem is een kontrole
(met eventuele verbetering) van de luchtdichtheid aan te bevelen.
9.2.7 OPEN VERBRANDINGSTOESTELLEN
De uitleg gegeven in § 9.1.6 (p. 71) geldt ook voor appartementen. Enkele belangrijke
verschillen dienen echter vermeld te worden :
◆ appartementen zijn in vele gevallen meer luchtdicht dan individuele woningen ; problemen
van terugstroming van verbrandingsgassen kunnen hier dan ook sneller optreden
◆ naast de reeds vermelde toestellen met gesloten verbranding bestaat er bij appartementen
ook de mogelijkheid om gebruik te maken van dergelijke toestellen in kombinatie
met dubbele afvoerkanalen. Een belangrijke opmerking hierbij is dat het gastoestel en
de schouwkanalen meestal van verschillende fabrikanten komen ; men dient dan ook
na te gaan of een koppeling tussen het gastoestel en de schouw mogelijk is.
87 TV 192 – juni 1994

BIJLAGE 1
KONTROLELIJST VOOR DE
TOEPASSING VAN DE NORM
NBN D 50-001
Een checklist kan een goed hulpmiddel zijn om na te gaan of een ontwerp voldoet aan de
eisen van de norm NBN D 50-001.
1. ESSENTIËLE ELEMENTEN
Volgende elementen dienen gekontroleerd te worden :
◆ de eisen gesteld aan de voorzieningen voor basisventilatie
◆ de eisen gesteld aan de voorzieningen voor intensieve ventilatie
◆ de eisen gesteld aan de voorzieningen in speciale ruimten (garage, kelder, zolder,
bergruimte, ...)
◆ de eisen gesteld aan de ventilatie in gemeenschappelijke gangen of trappenhuizen
◆ de goede werking van de open verbrandingstoestellen
◆ de ventilatie met een dampkap
◆ akoestische aspekten
◆ termische aspekten
◆ luchtdichtheid van het gebouw (bij systeem D)
◆ brandveiligheid
◆ onderhoud, installatie, gebruik en estetiek.
2. EISEN VOOR BASISVENTILATIE
2.1 BEPALING VAN DE NOMINALE DEBIETEN
De nominale debieten kunnen met behulp van tabel 12 (p. 89) bepaald worden.
Indien systeem D wordt toegepast, dient men na te gaan of er geen inname van afgevoerde
lucht via de toevoerwegen kan gebeuren.
88 TV 192 – juni 1994

Tabel 12 Bepaling van de nominale debieten.
LUCHTTOEVOER
LUCHTAFVOER
KAMER VLOER-
OPPER-
VLAKTE
S (m 2 )
Woonkamer
Eetkamer
Slaapkamer 1
Slaapkamer 2
Slaapkamer 3
Studeerkamer
Hobbyruimte
Gesloten keuken
Open keuken
WC
Badkamer 1
Wasplaats
-
-
-
-
-
VEREIST
DEBIET Q
(dm 3 /s.m 2 )
1
1
1
1
1
1
1
VEREIST DEBIET
S X Q VOOR DE
BESCHOUWDE
KAMER
(dm 3 /s)
21< ... < 42
7 < ... < 10/pers.
7 < ... < 10/pers.
7 < ... < 10/pers.
7 < ... < 10/pers.
VEREIST
DEBIET Q
(m 3 /h.m 2 )
3,6
3,6
3,6
3,6
3,6
3,6
3,6
(dm 3 /s) (m 3 /h)
14
21
7
14
14
14 < ... < 21
21
7
14 < ... < 21
14 < ... < 21
2.2 KONTROLE VAN DE REGELBARE TOEVOEROPENINGEN
(VOOR SYSTEMEN A EN C)
De netto doorvoeropening is gelijk aan
de netto hoogte van de spleet, gemeten
vanaf het definitief afgewerkte vloeroppervlak
tot aan de onderzijde van de
deur, vermenigvuldigd met de breedte
van de deur.
75
25
89 TV 192 – juni 1994
VEREIST DEBIET
S X Q VOOR DE
BESCHOUWDE
KAMER
(m 3 /h)
75 < ... < 150
25 < ... < 36/pers.
25 < ... < 36/pers.
25 < ... < 36/pers.
25 < ... < 36/pers.
50 < ... < 75
75
25
50 < ... < 75
50 < ... < 75
Regelbare toevoeropeningen dienen aan volgende eisen te voldoen :
◆ in de ‘volledig gesloten’ stand dient het luchtdebiet bij een drukverschil van 50 Pa
kleiner te zijn dan 15 % van het luchtdebiet bij een drukverschil van 2 Pa
◆ ofwel is een kontinue regeling mogelijk, ofwel zijn er minstens 3 tussenstanden tussen
de ‘volledig gesloten’ en de ‘volledig open’ standen
◆ de som van de debieten van alle in een kamer aanwezige RTO’s dient bij volledig
geopende stand ten minste gelijk te zijn aan het nominale debiet van deze kamer,
zonder nochtans het dubbele van het nominale debiet te overschrijden
◆ de toevoeropeningen hebben steeds een vrij kleine doorsnede en zijn zodanig ontworpen
dat ze — zelfs in geopende stand — het risico op inbraak niet verhogen
◆ de toevoeropeningen mogen het risico op oppervlaktekondensatie niet verhogen.
2.3 KONTROLE VAN DE DOORSTROOMOPENINGEN (VOOR ALLE
SYSTEMEN)
2.3.1 NIET-AFSLUITBARE SPLEET ONDER BINNENDEUREN
KAMER BENODIGDE VRIJE DOORSNEDE
VAN ALLE SPLETEN ONDER
DE DEUREN TEZAMEN
Keuken
Overige kamers
140 cm 2
70 cm 2
Tabel 13
Vrije
doorsnede
van nietafsluitbare
spleten.

Bij vloeren, die later met vast tapijt bekleed kunnen worden, zal voor de berekening van
de spleethoogte, de dikte van het tapijt ten minste gelijk genomen worden aan 10 mm.
Opmerking : spleten rond binnendeuren zijn eveneens toegelaten door de norm.
2.3.2 ANDERE DOORSTROOMOPENINGEN (ROOSTERS, ...)
Tabel 14 geeft de te realiseren debieten van doorstroomopeningen die niet als een spleet
onder of rond binnendeuren worden uitgevoerd (deur- of muurroosters).
KAMER TE REALISEREN DEBIETEN
VAN ALLE DOORSTROOM-
OPENINGEN BIJ 2 PA
Keuken
Overige kamers
14 dm3 /s (50 m3 /h)
7 dm3 /s (25 m3 /h)
Tabel 14 Vereist debiet van doorstroomopeningen
bij 2 Pa afhankelijk van de ruimte.
2.4 KONTROLE VAN DE REGELBARE OPENINGEN VOOR NATUURLIJKE OF
VRIJE AFVOER (VOOR SYSTEMEN A EN B)
2.4.1 REGELBARE AFVOEROPENING
◆ De vrije doorsnede van de regelbare afvoeropening moet manueel (minstens 3 standen
tussen “volledig gesloten” en “volledig open”) of automatisch geregeld kunnen worden.
◆ Het nominale debiet van het rooster is het debiet doorheen het rooster in volledig
geopende stand bij een drukverschil van 2 Pa.
◆ De minimumopening (d.w.z. in gesloten stand) moet, bij een drukverschil van 50 Pa,
15 à 25 % van het nominale debiet van het rooster doorlaten.
2.4.2 HET AFVOERKANAAL
◆ De vrije doorsnede van de afvoerkanalen bedraagt minimaal 0,014 m 2 (140 cm 2 ) voor
de keuken en de badkamer, en 0,007 m 2 (70 cm 2 ) voor de WC’s. Deze vrije doorsnede
moet overal nageleefd worden, ook ter plaatse van de aansluiting tussen de opening en
het kanaal.
◆ De kleinste afmeting van deze afvoerkanalen bedraagt ten minste 0,05 m (5 cm).
Tabel 15 Overzicht van de eisen gesteld aan kanalen.
Keuken
Badkamer
WC
KAMER DOORSNEDE VAN
HET KANAAL
(cm 2 )
140
140
70
MINIMALE AFME-
TING VAN HET
KANAAL (cm)
5
5
5
90 TV 192 – juni 1994

2.4.3 DE UITMONDING
Alle natuurlijke afvoerkanalen dienen op het dak uit te monden. Bijlage II van de norm
NBN D 50-001 bepaalt de eisen gesteld aan de plaats van de uitmonding van kanalen voor
natuurlijke of vrije afvoer enerzijds ten opzichte van gebouwen of hindernissen die de
afvoer kunnen belemmeren, en anderzijds ten opzichte van het dak zelf. Dit zal meer
gedetailleerd behandeld worden in een later uit te geven Technische Voorlichting.
3. EISEN VOOR INTENSIEVE VENTILATIE
3.1 KAMERS
Volgende kamers maken het voorwerp uit van eisen betreffende intensieve ventilatie : slaapkamers,
woonkamer, studeerkamers, hobbykamers en keuken (ook zonder ramen).
3.2 EISEN
De opengaande delen van ramen en deuren in de buitengevels van deze ruimten moeten
volgende minimale vrije oppervlakte hebben :
◆ bij eenzijdige ventilatie : 0,064 . A l (m 2 )
◆ bij dwarsventilatie : 0,032 . A l (m 2 )
◆ keuken zonder venster : 200 m 3 /h bij mechanische afzuiging,
met A l = vloeroppervlakte van de beschouwde kamer (m 2 ).
4. EISEN VOOR SPECIALE RUIMTEN
4.1 GARAGES
4.1.1 GARAGES MET EEN OPPERVLAKTE VAN MAXIMUM 40 M 2
Verluchtingsmonden moeten onder in de vertikale buitenwand(en) voorzien worden, met
hun bovenzijde maximum 40 cm boven de garagevloer. Indien er meer dan één vertikale
wand in kontakt met de buitenlucht is, worden de verluchtingsmonden verdeeld over die
buitenwanden (bij voorkeur over twee tegenover elkaar gelegen wanden).
De totale vrije oppervlakte van die openingen moet minstens gelijk zijn aan 0,2 % van de
vloeroppervlakte.
4.1.2 GARAGES MET EEN OPPERVLAKTE GROTER DAN 40 M 2
Een permanente mechanische afzuiging is vereist. Ze moet ontworpen en uitgevoerd
worden uitgaande van een afzonderlijke studie.
91 TV 192 – juni 1994

4.1.3 BINNENDEUREN
De binnendeuren tussen de garage en de inkomhal, gangen of de andere woonruimten
moeten goed luchtdicht zijn. Bij gemeenschappelijke garages mag het lekdebiet van deze
deuren niet groter zijn dan 14 dm 3 /s (50 m 3 /h) bij een drukverschil van 50 Pa.
4.2 KELDERS EN ZOLDERS
Indien de kelders en/of zolders zeer open zijn voor buitenlucht, worden geen ventilatieeisen
gesteld.
Wanneer bij kelders een risico op radonverspreiding bestaat, moet een speciale studie
gemaakt worden.
Tabel 16 Ventilatie-eisen voor kelders en zolders.
TYPE VENTILATIE
Natuurlijke verluchting
TOEVOERDEBIET
raampjes : min. 140 cm2 roosters : min. 50 m3 /h bij 2 Pa
Mechanische afzuiging roosters : min. 7 dm3 /s
(25 m3 /h) bij 2 Pa
kanaal : min. 70 cm2 Mechanische toevoer
en afvoer
4.3 BERGRUIMTEN
AFVOERDEBIET
raampjes : min. 140 cm2 roosters : min. 50 m3 /h bij 2 Pa
kanaal : min. 140 cm2 minstens 7 dm 3 /s (25 m 3 /h)
minstens 7 dm 3 /s (25 m 3 /h) minstens 7 dm 3 /s (25 m 3 /h)
Bergruimten en bergkasten met een vloeroppervlakte groter dan 1,5 m 2 en een volume
van meer dan 3 m 3 moeten voorzien worden van twee doorstroomopeningen, met een
vrije doorsnede van minstens 150 cm 2 elk en gelegen op maximum 20 cm boven de vloer
voor de onderste opening en minimum 1,80 m boven de vloer voor de bovenste.
4.4 VENTILATIEVOORZIENINGEN IN GEMEENSCHAPPELIJKE GANGEN OF
TRAPPENHUIZEN (zie tabel 17, p. 93)
Het lekdebiet van de ingangsdeuren van de woningen die aansluiten op gemeenschappelijke
gangen of trapzalen, moet in beide richtingen kleiner zijn dan 14 dm 3 /s (50 m 3 /h) bij
een drukverschil van 50 Pa.
5. GOEDE WERKING VAN DE OPEN VERBRANDINGS-
TOESTELLEN
Indien open verbrandingstoestellen aanwezig zijn, moet zorgvuldig nagegaan worden of
de ventilatie-installatie in geen enkel geval de afvoer van verbrandingsgassen kan belemmeren
of nadelig beïnvloeden.
92 TV 192 – juni 1994

Tabel 17 Overzicht van de eisen gesteld aan gemeenschappelijke gangen en trapzalen.
TYPE VENTILATIE
Natuurlijke verluchting
horizontale
luchtkoker
TOEVOER (onderaan gelegen) AFVOER (bovenaan gelegen)
minimum 0,5 V/3600 (m 2 )
Mechanische inblaas permanent debiet : 0,5 V/3,6 (dm 3 /s)
of 0,5 V (m 3 /h)
Mechanische inblaas
en afzuiging
V = luchtvolume in m 3
roosters
debiet bij 2 Pa : 0,5 V/3,6 (dm3 /s)
of 0,5 V (m3 /h)
maximaal lekdebiet bij 50 Pa :
0,5 V/3,6 (dm3 /s) of 0,5 V (m3 /h)
permanent debiet : 0,5 V / 3,6 (dm 3 /s)
of 0,5 V (m 3 /h)
6. VENTILATIE MET EEN DAMPKAP
kanaal
roosters
kanaal
93 TV 192 – juni 1994
debiet bij 2 Pa : 0,5 V/3,6 (dm3 /s)
of 0,5 V (m3 /h)
maximaal lekdebiet bij 50 Pa :
0,5 V/3,6 (dm3 /s) of 0,5 V (m3 /h)
minimum 0,5 V/3600 (m 2 )
debiet bij 2 Pa : 0,5 V/3,6 (dm3 /s)
of 0,5 V (m3 /h)
maximaal lekdebiet bij 50 Pa :
0,5 V/3,6 (dm3 /s) of 0,5 V (m3 /h)
minimum 0,5 V/3600 (m 2 )
permanent debiet : 0,5 V/3,6 (dm 3 /s)
of 0,5 V (m 3 /h)
De norm stelt geen eisen aan de ventilatie bij het koken. Dit punt is enkel in de kontrolelijst
opgenomen om er de aandacht op te vestigen dat de in de norm geëiste debieten
onvoldoende zijn om een goede luchtkwaliteit te waarborgen tijdens bepaalde aktiviteiten
in de keuken (zie ook de Technische Voorlichting nr. 187 [37]).
7. GLOBALE KONTROLE VAN AKOESTISCHE ASPEKTEN
De norm stelt geen enkele kwantitatieve eis met betrekking tot akoestische aspekten. De
ontwerper en de uitvoerder dienen zich evenwel de volgende vragen te stellen :
◆ verhogen de ventilatievoorzieningen niet de geluidoverlast van buiten (bij voorbeeld
als toevoerroosters geplaatst worden in een gevel langs een drukke verkeersweg)
◆ veroorzaken de ventilatievoorzieningen zelf geen onaanvaardbare geluidhinder (vooral
bij mechanische ventilatie dient bijzondere aandacht geschonken te worden aan de
luchttoevoer in slaapkamers en aan de afvoer via de dampkap)
◆ bestaat er geen kans op lawaaihinder omwille van het buiten geïnstalleerde ventilatiesysteem
(bij voorbeeld als de afvoerventilator geplaatst wordt op het platte dak naast
een slaapkamervenster) ?
8. GLOBALE KONTROLE VAN TERMISCHE ASPEKTEN
Volgende aspekten dienen gekontroleerd te worden :
◆ de termische isolatie van toevoerroosters (k-waarde)
roosters

◆ het risico op oppervlaktekondensatie op toevoerroosters
◆ de oppervlaktekondensatie in leidingen in niet-verwarmde ruimten.
9. LUCHTDICHTHEID VAN HET GEBOUW
De luchtdichtheid van woningen in het algemeen maakt het voorwerp uit van hoofdstuk 5
(p. 37). Ze kan bepaald worden door middel van een pressurisatiemeting.
Indien systeem D wordt toegepast, beveelt de norm een luchtdichtheidsniveau aan van
hoogstens 3 volumen per uur bij een drukverschil van 50 Pa. Bij gebruik van een statische
warmterekuperator wordt het beperkt tot 1 volume per uur bij 50 Pa.
10. BRANDVEILIGHEID
Aandacht dient geschonken te worden aan de keuze van het leidingmateriaal. Appartementen
moeten gekompartimenteerd worden.
11. ONDERHOUD, INSTALLATIE, GEBRUIK EN ESTETIEK
De nodige aandacht moet besteed worden aan de mogelijkheden voor de installateur om
het gekozen systeem op een technisch en estetisch verantwoorde wijze te plaatsen. Ook
de nodige voorzieningen voor de toegang en het onderhoud van de installatie moeten
aanwezig zijn.
Tenslotte dient ervoor gezorgd te worden dat de gebruiker de installatie op een eenvoudige
manier kan bedienen.
94 TV 192 – juni 1994

BIJLAGE 2
KORREKTE INTERPRETATIE VAN
DE EISEN IN DE BELGISCHE
NORMEN NBN D 50-001 EN
NBN B 62-003
1. DE NORM NBN D 50-001
1.1 EISEN
De Belgische norm NBN D 50-001 (hoofdstuk 4) bepaalt de eisen voor de te installeren
debieten voor ventilatie in woningen. Ze worden ook beschreven in hoofdstuk 3 (p. 14)
van deze Technische Voorlichting.
1.2 INTERPRETATIE VAN DE EISEN
Omtrent de debieten en vooral de invloed op het energiegebruik bestaan er tal van misverstanden.
◆ De norm gaat voor de meeste kamers uit van een eis van 1 dm 3 /s per m 2 vloeroppervlakte
(3,6 m 3 /h per m 2 vloeroppervlakte). Sommigen leiden hieruit af dat dit
resulteert in een gemiddeld ventilatievoud in de woning van ongeveer 1,5 h -1 . Immers,
voor een gemiddelde kamerhoogte van 2,4 m komt men tot een dergelijk ventilatievoud.
Deze redenering is duidelijk foutief. De norm vereist enkel luchttoevoer in de slaapkamers
en in woonkamers (voor deze laatste eventueel afkomstig uit de slaapkamers).
In de meeste woningen nemen deze ruimten niet meer dan 50 % in van het bruto
gebouwvolume. Het gemiddelde ventilatievoud in een woning (berekend op het bruto
gebouwvolume) wordt dan 0,75 h -1 . Deze waarde komt goed overeen met de gangbare
richtwaarden.
◆ Het is bovendien fout te onderstellen dat het bovenvermelde ventilatievoud van 0,75 h -1
steeds en overal moet bekomen worden. Het gaat hier immers om debieten die moeten
kunnen geleverd worden. Voorzieningen zoals dag-nacht regelingen, hoog-laag regelingen,
... zijn toelaatbaar en worden voor natuurlijke systemen zelfs geëist door de
norm.
95 TV 192 – juni 1994

◆ Dikwijls wordt beweerd dat het debiet van de mechanische ventilatie moet worden
opgeteld bij de lekdebieten door infiltratie en afvoer naar buiten. Dit is niet juist. Bij
b.v. een mechanisch afzuigsysteem zal het resulterende ventilatievoud kleiner zijn dan
de som van het ventilatievoud door infiltratie en het ventilatievoud door de mechanische
afzuiging.
2. DE NORM NBN B 62-003 [4]
2.1 EISEN
Aan de hand van deze norm kan het vermogen van de verwarmingselementen per kamer
bepaald worden. Voor kamers met een te verwachten intensieve bezetting kan het nodige
vermogen voor de ventilatie berekend worden afhankelijk van het aantal aanwezigen. De
norm geeft de in de linkerkolom van tabel 18 vermelde waarden.
Tabel 18 Rekenwaarden volgens de norm NBN B 62-003 voor het dimensioneren van het
vermogen voor verwarming, vergeleken met de waarden voor het bepalen van de debieten van
de ventilatie-installatie.
REKENWAARDEN VOOR HET
DIMENSIONEREN VAN DE VERWARMING
(NBN B 62-003)
Kamers waar niet gerookt wordt : 10 m3 /h
per persoon
Kamers waar mag gerookt worden :
20 m3 /h per persoon
2.2 INTERPRETATIE VAN DE EISEN
REKENWAARDEN VOOR HET
DIMENSIONEREN VAN DE VENTILATIE-
INSTALLATIE
Woningen (NBN D 50-001) : 3,6 m3 /h per
m2 oppervlak
Horeca (MB 9.01.1991 [33]) : 15 m3 /h per
m2 oppervlak
Arbeidsplaatsen (ARAB) : 30 m3 /h per
persoon
De in de norm NBN B 62-003 opgegeven debietwaarden van 10 en 20 m 3 /h per persoon
worden in de praktijk regelmatig verkeerd geïnterpreteerd :
◆ soms wordt verkeerd ondersteld dat deze waarden ook mogen gebruikt worden voor
het dimensioneren van de ventilatie-installatie. De norm NBN B 62-003 gaat immers
uit van een benodigde hoeveelheid verse lucht gelijk aan 20 m 3 /h per persoon voor een
kamer met niet-rokers, en aan 30 m 3 /h per persoon voor een kamer met rokers. Aangezien
iedere persoon ongeveer 100 W extra warmtevermogen levert en dit overeenkomt
met het nodige vermogen om 10 m 3 /h lucht op te warmen van - 10 °C tot 20 °C
werd er 10 m 3 /h afgetrokken van hogervermelde debieten
◆ het onderscheid rokers/niet-rokers geeft eveneens aanleiding tot misverstanden. Bovenvermelde
waarden dienen te worden toegepast op ALLE gebruikers van de kamer.
Men mag dus niet de 20 m 3 /h toepassen op de niet-rokers en de 30 m 3 /h op de rokers.
Indien mag gerookt worden, moet het aantal aanwezige personen vermenigvuldigd
worden met 30 m 3 /h.
96 TV 192 – juni 1994

1
Andersson H., Fahlén P. en Ruud S.
Demand Controlled Ventilating Systems. Sensor Tests. Coventry, International
Energy Agency, Annex 18 - Swedish National Testing and Research Institute, 1992.
2
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN B 25-204 (EN 42-1975) Beproevingsmetoden voor vensters. Luchtdoorlatendheid.
Brussel, BIN, 1977.
3
4
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN B 61-001 Stookafdelingen en schoorstenen. Brussel, BIN, 1986.
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN B 62-003 Berekening van de warmteverliezen van gebouwen. Brussel, BIN,
december 1986.
5
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN D 50-001 Ventilatievoorzieningen in woongebouwen. Brussel, BIN, oktober
1991.
6
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN D 51-003 Installaties voor brandbaar gas lichter dan lucht, verdeeld door
leidingen. Brussel, BIN, 3de uitgave, 1993.
7
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN E 52-014 Veiligheidsvoorschriften voor het vervaardigen en het aanbrengen
van personen- en kleingoederenliften. Deel 1 : Elektrische personenliften. Brussel, BIN,
2de uitgave, 1987.
8
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN E 52-018 Veiligheidsvoorschriften voor het vervaardigen en het aanbrengen
van personen- en kleingoederenliften. Deel 2 : Hydraulische personenliften. Brussel,
BIN, 1989.
9
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN S 01-005 Akoestiek - Meten in het laboratorium van de geluidsverzwakkingindex
voor luchtgeluid. Brussel, BIN, 2de uitgave, 1975.
10
LITERATUURLIJST
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN S 01-006 Akoestiek - Meten “in situ” van de akoestische isolatie voor
luchtgeluid. Brussel, BIN, 2de uitgave, 1975.
97 TV 192 – juni 1994

11
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN S 01-007 Akoestiek - Meten in het laboratorium van de geluidstransmissie
van contactgeluid. Brussel, BIN, 2de uitgave, 1975.
12
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN S 01-008 Akoestiek - Meten “in situ” van de geluidstransmissie van
contactgeluid. Brussel, BIN, 2de uitgave, 1975.
13
14
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN S 01-400 Kriteria van de akoestische isolatie. Brussel, BIN, 2 de uitg., 1977.
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN S 01-401 Grenswaarden voor de geluidsniveaus om het gebrek aan komfort
in gebouwen te vermijden. Brussel, BIN, 2de uitgave, november 1987.
15
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN S 21-203 Brandbeveiliging in de gebouwen. Reaktie bij brand van de
materialen. Hoge en middelhoge gebouwen. Brussel, BIN, 2de uitgave, 1980.
16
Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN S 21-207 Brandbeveiliging in de gebouwen. Hoge gebouwen. Termische
en aëraulische uitrustingen. Brussel, BIN, 1ste uitgave, 1987.
17
European Committee for Standardization
First Evolving Report on Symbols, Units and Terminology. Londen, CEN/TC
156/WG1, oktober 1993.
18
Fanger P.O.
Thermal Comfort Requirements. International Congress on Building Energy
Management, IOWA, 1983.
19
Fanger P.O., Lauridsen J., Bluyssen P. en Clausen G.
Air Pollution Sources in Offices and Assembly Halls, Quantified by the olf
Unit. Energy and Buildings, nr. 12, 1988.
20
Feustel H.E. en Raynor-Hoosen A.
Technical Note AIVC 29. Fundamentals of the Multizone Air Flow Model -
COMIS. Coventry, Air Infiltration and Ventilation Centre - Internationaal Energie-Agentschap,
mei 1990.
21
Geerinckx B., Vandaele L. en Wouters P.
Luchtstroming in gebouwen. Basisbegrippen voor het begrijpen van ventilatiefenomenen
in gebouwen. Intern dokument van het Wetenschappelijk en Technisch Centrum
voor het Bouwbedrijf. Brussel, WTCB, maart 1993.
22
Internationaal Energie-Agentschap
Volume 1 Sourcebook. Coventry, IEA, Annex 14, Condensation and Energy,
maart 1991.
98 TV 192 – juni 1994

23
Internationaal Energie-Agentschap
Volume 2 Guidelines and Practice. Coventry, IEA, Annex 14, Condensation
and Energy, augustus 1990.
24
Internationaal Energie-Agentschap
Volume 3 Catalogue of Material Properties. Coventry, IEA, Annex 14, Condensation
and Energy, maart 1991.
25
Internationaal Energie-Agentschap
Volume 4 Case Studies. Coventry, IEA, Annex 14, Condensation and Energy,
maart 1991.
26
International Organization for Standardization
DIS 9972 Thermal insulation. Determination of Building Air Tightness from
Pressurization Method. Genève, ISO, 1991.
27
International Organization for Standardization
ISO 717 Acoustics. Rating of Sound Insulation in Buildings and of Building
Elements. Genève, ISO, 1982.
28
Liddament M.W.
Air Infiltration Calculation Techniques. An Applications Guide. Bracknell,
Internationaal Energie-Agentschap - Air Infiltration and Ventilation Centre, juni 1986.
29
Mansson L.-G.
Demand Controlled Ventilating Systems. Case Studies. Coventry, Internationaal
Energie-Agentschap, Annex 18, 1992.
30
Mansson L.-G.
Demand Controlled Ventilating Systems. Source Book. Coventry, Internationaal
Energie-Agentschap, Annex 18, 1992.
31
Ministerie van Verkeer en Infrastruktuur
Normalisatie van luchtkanalen. Deel 2 Berekening van de netten. Hoofdstuk A -
Dimensionering. Brussel, MVI, 1978.
32
Ministerie van Verkeer en Infrastruktuur
STS 52 Buitenschrijnwerk. Brussel, Eengemaakte Technische Specifikaties,
MVI, Direktie Goedkeuring en Voorschriften, 1985.
33
Ministerie van Sociale Zaken
Ministerieel Besluit van 9 januari 1991 tot vaststelling van de voorwaarden
waaraan gesloten plaatsen moeten voldoen, waar voedingsmiddelen en/of dranken ter
consumptie worden aangeboden en waar mag gerookt worden. Brussel, Ministerie van
Sociale Zaken, Belgisch Staatsblad van 22.01.1991.
34
Raatschen W.
Demand Controlled Ventilating Systems. Sensor Market Survey. Coventry,
Internationaal Energie-Agentschap, Annex 18, 1991.
99 TV 192 – juni 1994

35
Roulet Cl.-A. en Vandaele L.
Technical Note AIVC 34 : Air Flow Patterns within Buildings. Measurement
Techniques. Coventry, Air Infiltration and Ventilation Centre - Internationaal Energie-
Agentschap, 1991.
36
Uyttenbroeck J. en Wouters P.
Uitleg over de norm NBN D 50-001. Brussel, WTCB-Tijdschrift, Van normen
& reglementen, zomer 1992.
37
Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf
Dampkappen en keukenventilatie. Brussel, WTCB, Technische Voorlichting,
nr. 187, maart 1993.
38
Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf
Gekontroleerde mechanische ventilatie. Leidraad voor de goede uitvoering.
Deel 1 Luchtafzuiging in kollektieve woongebouwen. Brussel, WTCB, Technische Voorlichting,
nr. 106, maart 1975.
39
Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf
Gekontroleerde mechanische ventilatie. Leidraad voor de goede uitvoering.
Deel 2 Luchtafzuiging en -inblazing in kollektieve en individuele woongebouwen. Brussel,
WTCB, Technische Voorlichting, nr. 119, juni 1978.
40
41
Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf
Ventilatie in de Horecasektor. Horeca-Nota. Brussel, WTCB, 1992.
Wouters P.
De mogelijkheden en beperkingen van ventileren met betrekking tot gezond
wonen. Brussel, Tijdschrift der openbare werken van België, nr. 6, 1990.
42
Wouters R., L’Heureux P. en Voordecker P.
Studie van het patrimonium van de Nationale Maatschappij voor de Huisvesting.
Brussel, Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf, Diensten
voor de programmatie van het wetenschapsbeleid, Nationale Maatschappij voor de Huisvesting,
deelrapporten 1 tot 7, november 1987.
100 TV 192 – juni 1994

B R U S S E L
Maatschappelijke zetel
Violetstraat 21 - 23
B-1000 Brussel
algemene direktie
☎
02/502 66 90
02/502 81 80
publikaties
☎ 02/511 33 14
02/511 09 00
Z A V E N T E M
Kantoren
Lozenberg I, 7
B-1932 Sint-Stevens-Woluwe
(Zaventem)
☎ 02/716 42 11
02/725 32 12
technisch advies
ontwikkeling & innovatie
organisatietechnieken
gegevensbanken
L I M E L E T T E
Proefstation
Avenue Pierre Holoffe 21
B-1342 Limelette
☎ 02/653 88 01
02/653 07 29
onderzoek
laboratoria
vorming
dokumentatie
biblioteek