CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

CLAIRLIEU 

TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE 

GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN 

A. VAN DE PASCH, Prior Henricus Walteri Verheijen 1584-1647 P- 

KRON1EK 

I N H O U D 

TWEEENDERTIGSTE 

19 7 4 

JAARGANG 

LICHTLAND — DIEST 

P- 

3 

75

CLAIRLIEU 

TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE 

GESCHIEDENIS DER KRUISHEREN 

TWEEENDERTIGSTE 

197 4 

JAARGANG 

LICHTLAND — DIEST

PRIOR HENRICUS WALTERI 

VERHEIJEN 1584-1647 

INGETREDEN IN BALLINGSCHAP 

In het archief van het kruisherenklooster St Agatha is een 

deductie omtrent de lotgevallen van het klooster van 1371 tot 

circa 1620, opgemaakt door prior Golt rond 1650 \ Daarin wordt 

de deportatie van de procurator met drie religieuzen naar Zaltbommel 

vermeld tussen 1560 en 1566 ; en dan circa 1575, dat nu 

wederom eenige religieussen gevanckelijck tot Bommel ende Blijenbeeck 

2 geleyt zijn. Er staat niet bij, wie hen heeft weggevoerd en 

welke losprijs het klooster heeft moeten betalen 8. Op 8 augustus 

1566 gaf Willem van Oranje vanuit Antwerpen beschermenisse 

ende sauvegarde ... consentirende, dat in kennisse ende teeken 

onser wapen opte porten van den convente, huysingen ende woningen, 

hoeven ende guederen slaen ende stellen moegen ... zoe lange 

1 H. Douma, Inventaris van het archief van het Kruisherenklooster Sint-Agatha, 

in Clairlieu, 1970-1971, inv. n. 387 (Verder afgekort: ASA, inv.). 

2 Kasteel bij Afferden, prov. Limburg, Nl. 

3 In de tachtigjarige oorlog is dat meer gebeurd. Bij de verovering van Roermond 

door Willem van Oranje in 1572 werd ook de prior der kruisheren gevangen 

genomen en mishandeld tot het klooster hem met 1000 daalders kon vrijkopen. 

(L. Heere, Het Roermondse Kruisherenklooster, in Publications de la Societe historique 

et archeologique dans le Limbourg, LXXVII, 1941, 25). Theodorus a Boecholt, 

prior te St Agatha (1609-1613) heeft 110 gulden uitgegeven voor de gevangen 

genomen broeder Samuel ; ASA, inv. 2, fol. 13r. In november 1628 werd Martinus 

Pauli, prior te Maastricht, door zeven Hollandse soldaten gevangen meegenomen 

naar Emmerik. In maart 1629 betaalde het klooster van Maastricht 500 patacons als 

losgeld. (H. P. A. VAN Hasselt, Geschiedenis van het klooster der kruisheren te 

Maastricht, in Publications, 1903, 37). Hulptroepen, die in 1632 Maastricht mee 

veroverd hadden, namen Leonardus Campius, prior van Hohenbusch gevangen en 

vorderden een hoge losprijs. (C. R. Hermans, Annales canonicorum regularium 

S. Augustini ordinis sanctae crucis. Silvae-Ducis, 1858, 3 vol. (verder afgekort Ann.), 

I, 2, 33, 114).

4 PRIOR HENRICUS WALTERI VERHEIJEN 1584-1647 

ons gelieven sal durende*. Willem van Oranje was toen nog 

katholiek en in dienst van de Spaanse koning. Bij zijn vertrek naar 

Spanje in 1559 had Philips de stad Grave en het land van Cuyk 

aan hem verpand voor een som van fl. 60.000 5. Vandaar had hij 

in het land van Cuyk zijn ambtenaren. Hij was door Margareta 

van Parma naar Antwerpen gezonden om daar de rust te herstellen. 

Het werd voor hem een joyeuse entree 6. Zo werd de sauvegarde 

vanuit Antwerpen gegeven. In 1573 werd een sauvegarde nodig 

van Wilhelm Hertogh tho Cleve Gulich und Bergh etc voor bezit 

op Kleefs gebied7, 10 oktober 1575 een van Willem van Oranje8, 

die sinds 4 juni stadhouder van Holland en Zeeland was9, en 

6 augustus 1580 weer een van Spaanse zijde10. De bescherming 

van Spaanse zijde werd uiterst miserabel. In 1580 had syne Majes- 

teit van Spaengien goed gevonden Nijmegen en Grave met garni- 

zoenen te bezetten ende te doen fortifficeren het vorstelick huys 

van Middeler11. De Spaanse gouverneur Camillo Sacchini ende 

de capiteynen begonnen het kasteel van Middelaar en van Heumen 

te versterken tot sluytinge van de stadt Grave, die eenen Pierlings 

met verrasching hadt ingenoomen 12. Materiaal werd gehaald van 

het klooster St Agatha, aan de overkant van de Maas, tegenover 

het huis Middelaar. Daar de toestand onhoudbaar werd, moesten 

de kloosterlingen in 1582 vluchten : eerst naar de Kleppenburg in 

Oefelt, dat tot het hertogdom Kleef behoorde en dan naar 

Gennep. Prior Otto van Doisborch vond onderdak in het klooster 

te Emmerik. De supprior, de procurator en enige anderen bleven 

in Gennep om het klooster en de landerijen in het oog te houden. 

Terwijl de Spaansen materiaal naar Middelaar sleepten, kwam 

4 ASA, inv. 309 ; Ann., Ill, 62-63. 

5 J. G. A. Faber, Het klooster van St Agatha in het land van Kuik, overdruk uit 

De Wachter, 8 (1818), 246. 

6 Th. Juste, Histoire de Belgique, II, 67, 68. 

7 ... van den up und affreisenden kriegsfolck ... dwyl sie unss van aren guderen 

in unseren furstentumb Cleve gelegen, jarlichs ein merckligs verrichten muten. Ann., 

Ill, 68-69. ASA, inv. 310, reg. 935. 

8 Ibid., inv. 311, reg. 937 ; Ann., Ill, 70. 

9 Juste, o.c, 92. 

10 Goerdt de Roede van Hekeren vanwege Kon Matt zu Hispanien in abwesent 

dess edelen und erntvesten manhaften Marten Schenck van Nideggen bestalter 

hopman in der besattunge des huus Blienbeck. Deze werd gegeven voor een half 

jaar: dus dan moest men weer betalen. ASA, inv. 312, reg. 949. 

11 ASA, inv. 357 ; Ann., Ill, 177. 

12 ASA, inv. 387, fol. lv.

PRIOR HENRICUS WALTERI VERHEIJEN 1584-1647 5 

genoemde Pierlings van Grave om te plunderen 13. Vanuit Gennep 

is het soms bij nachte heymelyck 14 gelukt te gaan kijken. 

Op 17 September 1584 geven supprior, procurator ende gemeyn 

conventualen verslag : In de kerk zijn de altaren vernield. De kerk 

is anders nu met dan een stall van allerley beesten, als koe, peerden 

en verken. Er zijn hele stukken uit het leiendak. Van de zolders 

zijn de planken en ribben weggehaald. De ijzeren muurankers zijn 

uitgebroken ; deuren en ramen weggehaald, enige balken versleept. 

Eikenbomen, grote en kleine, zijn omgehouwen. Twee boerderijen 

zijn afgebrand ; de velden staan leeg. We moeten schulden maken 

en kunnen van hen, die bij ons schulden hebben, geen betaling 

verlangen. We worden myt onbillicken ende onbehoerlicken scatpennongen 

soe seer beswaert, ... dat wy quellick van onsen guederen 

den schemelen koest kunnen gehehben 15. Een rapport van de 

schepenen der hooftbanck des landts van Cuyck meldt ook nog, 

dat zelfs de naemensche steenen daer met de kercke geplaveyt was, 

waren uitgebroken en weggehaald. 

Het necrologium van St Agatha geeft enige aanwijzing voor het 

aantal kruisheren, dat in 1582 in ballingschap ging. In 1583 stierf 

fr. Ambrosius en werd in Oefelt begraven ; in 1585 stierf Arnoldus 

Kampen neomagensis ; in 1586 Arnoldus Haps, Wilhelmus 

Horst, donaat, Joh. Broickum, donaat, Petrus Haren, donaat, 

magister agriculturae, Joh. Goch, donaat, Mattheus Venlonensis, 

donaat, Joh. Cuick, supprior, Jacobus Puiffelick senior en procura 

tor. Acht in een jaar ! Hadden ze door ontberingen geen weerstand 

meer ? Bij de laatste zes staat er bij, dat ze in Gennep begraven 

werden ; bij de laatste, dat hij stierf door de pest. In 1587 stierf 

Everardus Hummel, donaat, in het kruisherenklooster te Emmerik ; 

in 1595 Wilhelmus Dirvant, procurator ; in 1597 Gerardus Neoma- 

gus, procurator, in 1600 Thomas Sepperen en in 1602 Johannes 

Raimeker, donaat. 

Prior Otto van Duisburg stierf op 2 februari 1590 in het klooster 

te Emmerik en werd daar in het koor begraven 16. Zijn opvolger 

13 den brouwketel, boecken, huysraedt, deuren van de cellen. ASA, inv. 387 

fol. 2r. ' 

14 ASA, inv. 387, fol. 2r. 

15 Ann., Ill, 103-104. 

16 Ann., II, 127.


was Cornelius van Oye sijnde prior tot Drapel ende Hoorn erst 

geweest11, die in St Agatha was ingetreden. Hij was prior geweest 

in Hoorn, St Pietersdal, dat de kruisheren na de overgave der stad 

in 1572 aan de Staatsen, wel voorgoed moesten verlaten18. De ge- 

meentearchivaris van Groningen Dr A. T. Schuitema Meijer vond 

in archiefstukken Cornelis van Nimwegen het eerst als prior van 

Ter Apel vermeld op 21 januari 157719 en het laatst op 1 november 

1586, en zijn opvolger het eerst op 13 december 1587 20. Wijnants 

bericht, dat hij biechtvader was in een adellijk vrouwenstift in 

Groningen21. Als banneling begon hij zijn derde prioraat in 

Gennep met de overgebleven conventualen van St Agatha, waarvan 

ze aan de andere kant van de Maas de mine konden zien. Op 

26 februari 1587 heeft de stad Grave die conventualen des does- 

ters van Synte Agathen reeds toegestaan, dat zy luyden enige kleyne 

huysinge huyrende, moegen hebben vryheyt van garnisoon, wach- 

ten, byten, botten ende dyergelycke burgerlicke lasten 22. Op 2 no 

vember 1588 gaf de generaal der orde, Georgius Constantini, aan 

Cornelis van Nijmegen, prior, en aan de procurator Gerardus 

van Gelder23 verlof het convent van St Agatha te verplaatsen naar 

Nijmegen of Grave 24. Op 12 april 1589 verklaarde de senaat van 

Nijmegen, dat de kruisheren van St Agatha, als ze naar Nijmegen 

zouden verhuizen, dezelfde exempties en privileges zouden hebben 

als andere religieuzen 25. In het archief van St Agatha is nog een 

sauvegarde voor het klooster, zowel buiten, als binnen de stad 

Grave, gegeven door prins Maurits in Den Haag op 5 September 

159126. Men heeft dus reeds langer het plan gehad naar Grave 

te verhuizen. 

17 ASA, inv. 209 bericht, dat hij gekozen werd na de dood van Otto van Duisburg 

: dus in 1590. Dit werd ca. 70 jaar later geschreven. Een authentieke gezegelde 

brief van de generaal Georgius Constantini van 1588 (Ann., Ill, 118) vermeldt hem 

reeds als prior. 

18 L. Heere, 5"/ Pietersdal te Hoorn, in Kruistriomj, 1962, 41 ; id., Het Sint- 

Pietersdal of het Kruisbroedersklooster te Hoorn, in Cruciferana, nr. 22, z.p., 1963, 

p. 30. 

19 Oy hoort bij Nijmegen : Corn, ab Oy of van Nimwegen is dezelfde. 

20 A. T. Schuitema Meyer, Het klooster Ter Apel, Groningen, 1966, 142. 

21 Ann., II, 127. 

22 Ann., Ill, 105. 

23 Gerard van Nijmegen, Ann., II, 132 ; III, 121. 

2* Ann., Ill, 118-120. 

2s Ann., Ill, 120. 

2e ASA, inv. 313 ; reg. 961.


In 1595 werd Gennep in tijt van een uyre in aschen gesett27, 

waardoor o.a. boecken ende charters vam selve convent binnen 

Gennep onder bewaringe van eenen Mr Reynier Reynierss Burg... 28 

verloren gingen. Hierop verhuisde het convent naar Grave, dat 

weer in Spaanse handen was. Broeder Cornelis van Oy, prior, 

Broeder Gerit van Ninmeghen, procurator des convents van St 

Agatha, hadden 15 Jan. 1596, tegen land in pandtschap reeds dui- 

zend gulden Brabants geleend, om het huis, daar ze in meynen te 

woenen, tot Grave by het casteel geleghen29 Joncker Spijrinx 

huys30, te betalen. Philips II gaf 6 September 1596 aan de kruis- 

heren, die naar Grave gekomen waren, daar hun klooster vernield 

was ende den dienst Goides naerden Regel van hun ordre gecon- 

tinueert in zekere gehuurde huysinge, maar ... dyckwyls zijn be- 

dwongen geweest te verhuysen, ... brieven van octroy d.w.z. verlof 

om in Grave een huis te kopen 31. De deductie van prior G. Golt 

noemt 1598 als het jaar, waarin de religieusen onder den p. Corn, 

ab Oy, prior en noch vier mit eenen leeckebroder een huys neffens 

het casteel gecocht hebben, waarin zij collegialiter haere getijden 

volgens des H. Ordens costuyme gesongen en gelesen hebben 32. 

Op 16 oktober 1599 kregen ze, gerefugieerde binnen die stadt 

Grave ... van den President en de luyden van den earneren vanden 

rekeninghen van hunne hoocheyden in Brabant ... te Bruessele 

verlof voor een eygente rosmoelen tot behoeff van hun huysge- 

sin 33. In dat refugiehuis hebben ze vier jonge brueders aengetoe- 

gen 34. Prior G. Golt schreef, dat 3 patres binnen de Grave ge- 

profest sijn op 't clooster St Agatha, als blijekt uit haere professie- 

brieven 35. 

Een van hen was Henricus Waited Verheijen. Hij werd geboren 

in 158436, zoon van Wouter Hendriksz Verheijen en Elisabeth van 

Denzen. Henricus Walteri behoorde tot een aanzienlijk geslacht, 

27 ASA, inv. 387, fol. 2v. 

28 ASA, 353. Burggraven ? 

Ann., Ill, 121. 

so ASA, inv. 209. 

31 Gegeven in onser stadt van bruessele, in Clairlieu, 1953, 40-42. 

32 ASA, inv. 387, fol. 2v. 

33 Ann., Ill, 123-126. 

34 ASA, inv. 209. 

35 ASA, inv. 387. 

36 Of 1583. Gestorven 18 febr. 1647, 63 jaar oud. Ann., II, 133.


,,dat thans nog in ons land voortleeft en in het begin van de 

vorige eeuw enige zijner leden tot den adelstand zag verheven" 37. 

37 L. Emond, Kruisheren-missionarissen in de Nederlanden (overdruk uit Kruistriomj 

1932-33, 17, n. 4.) id., Het klooster St Agatha in den lande van Cuyk, in 

Kruistriomj, 1921-22, 114. Bij de nagelaten papieren van L. Emond is een stamboom 

der familie Verheijen. L. Emond heeft in 1919 daarover gecorrespondeerd met 

A. F. van Beurden, voorzitter der ,,Roermondsche Kunstvereeniging", die verwees 

naar familie Verheijen van Estvelt in Boxmeer, fam. Verheijen in Nijmegen, naar 

twee grafstenen in Grave, en naar de Schepenprotocollen van het Oudrechterlijk 

archief te Nijmegen. 

Jan Wolterse Verheijen X Neze Preijens 

~~i i i 

Goswijn Johan Hendrik X Hilda Pels 

Dirck Niclaes Aletta Johan Gerard 

X 

Lijsje (?) 

Walter Elisabeth Dirck 

X X 

Elisabeth v. Densen Lucia Arts van Bardewijk 

x 

| | Maria Wijnants 

Hendrik O.S.C. Jan 

X 

Maria Heijmans 

Wolter Anna Arnold 

X 

Geertruyd Coebergh 

Maria Cornelia Johan Hendrik 

X X 

Pieter Schott Catharina Wessinck 

X 

Cath. Wevelinchoven 

Arnold Pieter Johan 

X 

Cath. v. d. Veecken 

Het necrologium van St Agatha heeft op 26 September : A0 1604, Anniversarium 

Woltheri Henrici et Elizabethae van Densen conjugum. Item mgri Arnoldi filii 

eorundem. Dan zou Arnold niet een zoon, maar een broer van Johan en van prior 

Verheijen zijn. L. Emond noteerde echter dat Arnold 10 oktober 1652 te Leuven 

promoveerde tot licentiaat in de beide rechten. Zijn promotor was Henricus Loyens. 

Dan moet Arnold een zoon van Johan geweest zijn.


Henricus Walteri noemt in zijn Memoriale 3S: in 1622 Johannes 

Heymans, griffiarius foedorum, avunculus meus ; zijn broer Johan 

Wolters Verheijen is bij burgerlijke autoriteiten meerdere malen 

zijn plaatsvervanger39, zaakgelastigde, receveur40. In 1623 noteert 

prior Verheijen41, dat hij door zijn broer, Joh. Waltheri, 100 

gulden, die het convent vroeger van de ouders van hun nicht 

Francisca van Aken geleend heeft, met rente heeft terugbetaaid. 

Toen in 1602 Grave door prins Maurits veroverd was, heeft 

P. Basilius van de Capucijnen van Velp daar zielzorg uitgeoefend. 

Aan de bisschop van Roermond werd voor hem jurisdictie ge- 

vraagd door twee daartoe door de burgerij afgevaardigde heeren, 

met namen Antonius Diemers en Arnoldus Verheijen, beide der 

regten licenciaten 42. Dat moet dezelfde Arnoldus Verheijen zijn, 

die als notarius publicus een authentieke kopie gaf van de sauve- 

garde van hertog Willem van Kleef43. In het professieboek van 

de begijnen vaft Marien-Graff te Grave staat een S. Jerisken 

Verheijen, procuratersse in 1641 en 1642 44. 

Henricus Walteri zal 17 jaar geweest zijn, toen hij zich aansloot 

bij een kleine rest verjaeght ... over vele jaeren uyt hun klooster 

... buyten alle apparentien, dat ... ze (nu geheelyck verarmt) 

tzelve souden konnen restitueren45. Hij moet een groot geloof 

gehad hebben om zo'n avontuur te wagen, voor heel zijn leven, 

gehoorzaam tot de dood. In een kamer van een huis voor een 

gewoon gezin heeft hij geleerd met hen, die daar woonden colle- 

gialiter de getijden volgens des H. Ordens costuyme te zingen of 

te lezen. Hij zal het meegemaakt hebben, dat er een uit het huis, 

Theodorus Looman uit Stralen, - die pater met een lidteken in 

zijn gezicht, dat een plunderende soldaat hem bezorgde 46 - weg- 

gehaald werd om prior in Keulen te zijn (1600-1613). Hij had 

als novicenmeester prior Cornelis van Oy, die Gods voorzienigheid 

steeds meer onthechting had laten leren. 

38 ASA, inv. 2, fol. 7v. 

39 ASA, inv. 237, 363, 370. 

40 ASA, inv. 320. 

41 ASA, inv. 2, fol. l4r. 

42 De Godsdienstvriend, 1833, XXX, 350. 

43 Ann., Ill, 69 ; ASA, inv. 310. 

44 Thijmalmanak, 1855, 198. 

45 Verlof voor rosmolen voor eigen gebruik, 1599. Ann., Ill, 124. 

46 Ann., II, 127.


Toen prins Maurits in 1602 Grave veroverd had, mochten de 

kruisheren blijven : ze zouden worden getracteerd, als andere ingesetenen 

der vereenigde Nederlanden 47 ; maar door overlast des 

goeverneurs en offkieren hebben ze het opgegeven en zijn vertrokken. 

Onder dforten hebben de soldaten mit toelaten van de 

offkiers ... dies tot buyt gemaeckt, en mit slaegen en stooten 

betaelt. Alles verlatende zijn (ze) wederom op Gennep vertrocken 

48. Het bericht, dat de vluchtelingen in andere huizen der 

orde werden opgenomen 49, betreft natuurlijk de drie geprofesten, 

die nog theologie moesten studeren. De nieuwe generaal, Herman 

Haas uit Stralen, 9 juli 1602 gekozen, was prior in Diisseldorf, 

maar conventuaal van St Agatha. Deze heeft Henricus Walteri 

Verheijen naar Hoei laten komen 50, en bijzonder door zijn voorbeeld 

veel invloed op hem gehad. G. van Lit zou kunnen vertellen, 

hoezeer men in Hoei over hem tevreden was 51. Prior Cornelis ab 

Oy stierf 7 mei 1605 en werd in Gennep begraven 52. 

47 J. G. A. Faber, I.e., 247. 

48 ASA, inv. 387, fol. 2v-3r. 

49 Ann., II, 131. 

50 evocatum e conventu suo nativo St Agathae ... ha apud se in domo primordiali 

Huenst regularibus instruxit disciplinis, ut pietatis humtlitatisque Hasii sectator 

egregius foret. H. Russelius, Cbronicon cruciferorum, Coloniae 1635, 176. 

51 dicerem, nisi mihi tua modestia et humilitas silentium imponeret, quo zelo ordinem 

petiisti. quam laudabiliter in domo primordiali ordinis egisti. G. A Lit Lucerna 

splendens, geciteerd in Ann., I, 2, 50. 

52 Volgens Ann., I, 2, 69 was hij in 1562 supprior : dan was hij bij zijn laatste 

vlucht al een oude man. Een andere Corn, de Noviomagio, eveneens conventuaal 

van St Agatha was prior van Schiedam, toen hij in 1551 prior van Emmerik werd. 

L. Sips, De canonie Marienbongerd te Emmerik, in Cruciferana 16, 1953, 12.

NA DE BALLINGSCHAP 

Na de dood van prior Cornelis van Oy heeft Theodorus van 

Bocholt1 vanuit Gennep getracht de goederen van het klooster 

te administreren2. Hij zou dit als rector gedaan hebben3. Een 

rekest aan prins Maurits om de administratie der goederen niet in 

handen van een rentmeester te leggen, maar deze in eigen beheer 

te houden, werd in 1608 reeds ingediend door prior en conven 

tualen4. Van de tijd der capitulatie van Grave zijn noch sesse 

geprofessigde religieusen in den leven, met naemen Herman van 

Straelen 5, Derick Loeman van Straelen, Derick van Boicholt van 

Grave, Henrick van Stayck van Grave, Henrick Wolters van Grave 

ende Joest Henricks van Grave6. Prins Maurits heeft toen bij 

speciale acte in date 28 Augusti 1608 aen de conventualen vergunt 

de administratie van de goederen vant voorn clooster tot weder- 

roepens. Ende op conditien, dat deselve moeten uytsterven en gene 

nieuwe aengenomen werden. Ende datse oock de goederen vant 

voorn klooster niet en sullen vermogen te alieneren ofte be- 

swaeren 7. 

Bij het begin van het ,,twaal£jarig bestand" 8 zijn de overgeble- 

ven kruisheren van Gennep weer naar St Agatha teruggekeerd, 

waar de bouwhoeven verdestrueert en d'huysen afgebrocken ... 

alsoo de landen infructuos waren, en hebben wederom begonnen 

neffens d'kerk een afhanck te maecken, daer sij mochten onder 

schuylen. Van prins Maurits kregen ze verlof en vrijdomme om 

1 Derick, Bochholt, Bockholt, Boecholt, Boicholt. 

2 ,,desolatam canoniam absens administravit" ; Ann., II, 127. 

s Ann., I, 2, 63. 

4 ASA, lnv. 351, 352. 

5 Generaal Herman Haas. 

6 ASA, lnv. 352. 

7 ASA, lnv. 383. 

8 Spanje wilde de onafhankelijkheid van de republiek der Verenigde Nederlanden 

erkennen, maar eiste afstand van de vaart op Indie en vrije uitoefening van de 

katholieke godsdienst. Dit wilden de staten niet toegeven ; vandaar geen vrede, maar 

twaalfjarige wapenstilstand. Bij de onderhandelingen vond men een formule voor de 

handel met Indie en gaven de Hollanders vrijheid voor de katholieke godsdienst in 

het deel van Brabant, dat aan de staten-generaal werd afgestaan. Bij de onderhande 

lingen waren twee Franse diplomaten aanwezig, Jeannin en de Russy. Daar moet 

het op teruggaan, dat prior Golt schreef : anno 1610 per ins tan tiam regis Galliarum 

conventum eiusque desolata bona recepimus. ASA, 'lnv. 5 ; Th. Juste, Histoire de 

Belgique, 3 ed., Bruxelles, z.j. II, 124; ASA, lnv. 2, fol. llr noemt voor de 

desolate toestand de jaren ca. 1579-1612.


hout, calck, de maese op en af te bringen tot herbouwinge des 

verdestrueerde clooster9. Zo begon Theodorus van Bocholt de 

wederopbouw na 27 jaren. 

Op 28 augustus 1612 schreef de rekenmeester van prins Maurits 

een brief aan de generaal der orde 10, om archiefstukken beschikbaar 

te stellen ten behoeve van de administratie van de goederen 

van het klooster van St Agatha ; waarop de generaal antwoordde : 

de prior is sui juris; sijne gedaene verklaeringe is over at warachtich 

; wat in zijn handen gekomen is kan hij niet afgeven om 

gekopieerd te worden ". 

In hetzelfde jaar schonk prins Maurits een raam voor de kerk : 

een gebrandschilderd raam, dat hem voorstelt knielend, met gevouwen 

handen voor een openliggend boek, dat de bijbel moet zijn. 

Prior G. Golt vermeldt dit zo : Hierboven heeft sijn vorst. Genaede 

de conventualen begnaedkht mit ander protectie voor de 

loopende partijen: gevende meede tot een cijraet van de kercke, 

die nu beginden uyt andere oogen te sien, een seer uytmuntende 

schoon geschildert off geheel gebrandt gelaes ... belastende te 

betaelen aen syn Rentmeester tot Grave 1612. Dat Maurits het 

anders begon te zien, zal wel doelen op een besluit van de statengeneraal 

van 9 december 1611 om op verzoek van Maurits het 

pandschap van de koning van Spanje voor Grave en het land van 

Cuyk te converteren in eigendom 12. De andere protectie is dan een 

blijvende sauvegarde door dit sierlijke stempel van het huis van 

Oranje. Het religieuse karakter kan mee aanleiding gegeven hebben, 

dat onder het volk het verhaal ontstond, dat de prinsen 

Lodewijk en Hendrik van Nassau de nederlaag op de Mokerheide 

in 1574 overleefd hadden, in het klooster ondergedoken waren 

en als kloosterlingen waren gestorven 13. Architekt P. J. H. Cuypers, 

die ook de kerk van St Agatha restaureerde, polste 17 december 

1871 het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap of het Rijk ge- 

9 ASA, Inv. 387, fol. 3v. 

10 ,,Eerwaardige Hooggeleerde wijse voorsienige Heere Heere Herman van Stralen 

generael van de ordre sanctae crucis, woonende tot Hoey." 

11 ASA, lnv. 353: „... souden tselve inde generale vergaderinge, die geschyet 

van alle de kloesters van het coninckryck van Vranckryck als in alle andere provincien 

gelegen, yrst moeten voertraegen. 

12 Faber, I.e., 248. 

13 L. Heere, Oranje en de Kruhheren, in Kruistriomf, 1964, 102.


interesseerd zou zijn aan het glasraam van Prins Maurits. Op 

15 januari 1875 schreef hij, dat het klooster St Agatha dit glasraam 

schonk terwille van het huis van Oranje bij gelegenheid van het 

25-jarig jubelfeest van koning Willem III14. Dit raam bevindt zich 

thans in het rijksmuseum in Amsterdam. 

Nadat Theodorus van Bocholt een eerste begin gemaakt had 

met de wederopbouw, is hij noch jongh sijnde 15 op 23 mei 1613 

gestorven. Zijn opvolger werd een andere conventuaal van St 

Agatha, Theodorus Looman, die sinds 1600 prior was in Keulen 16. 

Hij was vroeger lang in St Agatha geweest. Het is Derichen van 

Stralen, unsern gastwerder, die in 1587 met de procurator Ger- 

haertten van Nynmegen opdracht kreeg twee stukken land in 

Oefelt te verkopen 17. Hij was een verstandig man met veel onder- 

vinding. Hij was jubilaris, en had dus het vijftigste jaar van zijn 

professie reeds gevierd, toen hij 6 augustus 1618 stierf. In de vloer 

van de kerk van St Agatha lag voor de brand van 1944 een kleine 

afgelopen grafsteen, waarop zijn naam nog goed leesbaar was. 

Dan heeft het convent weer een conventuaal, een van de zes, die 

in 1608 als nog overgebleven gemeld werden, tot prior gekozen : 

Henricus Walteri Verheijen. Deze was toen reeds 10 jaar prior in 

Roermond. In het archief der stad vond L. Heere, dat de generaal 

der orde, Herman Hasius, de keuze voorgezeten heeft18. Verder 

bleek daar, dat de prior in 1612 een verzoekschrift indiende bij 

het stadsbestuur om evenals de Karthuisers vrijstelling van waag- 

kosten aan de meelwaag te verkrijgen. Dit voorrecht en vrijstelling 

van belasting op graan, dat naar de molen vervoerd werd, ver- 

golden de kruisheren door aan de stad een aanzienlijke korting op 

de renten te verlenen, die de stad jaarlijks aan de kruisheren op 

14 ASA, Inv. 116. 

15 ASA, Inv. 387, fol. 3v : ,,pondus diet et aestus portans praemature succubuit". 

Ann., II, 127. 

16 Dat hij Ann., II, 127 provincialis ad Rhenum genoemd wordt is niet juist. 

Toen hij in 1606 definitor was, kreeg hij plenaria auctoritas voor de conventus 

Germaniae. Dat was hetzelfde als de provincialis Franciae. De term provincialis 

Germaniae is eerst in 1617 gebruikt voor Paulus Reineri, dan prior in Keulen. De 

verdeling in Maas- en Rijnprovincie kwam eerst in 1631. 

17 Ann., Ill, 107. 

18 L. Heere, Het Roermondse kruisherenklooster, in Publications de la societS 

historique et archeologique dans le Limbourg h Maestrieht, LXXVII, 1941, 29.

14 PRIOR HENRICUS WALTER! VERHEIJEN 1584-1647 

het feest van S. Petrus' Stoel moest uitkeren19. De conventualen 

van Roermond begrepen dat prior Verheijen een heel wat zwaardere 

opgave had in St Agatha en dat hij daarvoor de geschikte 

man was. Op 28 augustus 1618 kwam hij in zijn domus nativa 

terug, waar hij zich had aangemeld toen het in ballingschap was. 

Toen hij mit meerder cloeckmoedigheit ... mit materiele en levende 

steenen te repareeren begonnen was, kreeg hij bericht, dat hij zich 

behoorde te praesenteeren en coram bij sijn vorst. gen. te compareeren 

om geapprobeert te worden. Dat vor d'eerste reyse doen geschiet 

is door beleyt van den rentmeester 20. 

Het twaalfjarig bestand, de wapenstilstand, eindigde 21 april 

162121. Prior Verheijen heeft bijtijds geprobeerd weer een sauvegarde 

te verkrijgen. Het archief van St Agatha heeft nog de 

sauvegarde van de landvoogd Albert van Oostenrijk, gegeven te 

Brussel 30 april 1621 22, dan weer een van prins Maurits van 

12 juli 1622 23 met het verlof zijn wapen aan muren en deuren 

aan te brengen. Frederik Hendrik herhaalde de sauvegarde van 

prins Maurits op 13 oktober 1625 24. 

In deze jaren heeft prior Verheijen in zijn Memoriale een en 

ander geschreven, wat men later ook diende te weten over verpachting, 

bezit en afgeloste schuld. Het klooster schijnt toch iets 

meegekregen te hebben van Hollands, gouden eeuw. Prior Verheijen 

heeft in de jaren 1619-1624 meerdere schulden kunnen aflossen. 

In het verhaal staat er dan een ,,God dank" tussen25. Zijn broer 

Johannes Walteri bemiddelde toen al soms. Onder de crediteuren 

is het armenbestuur van Venray26 en dat van Nijmegen. In 

September 1621 - dus na de wapenstilstand - werd onderhandeld 

met de prior van Keulen, Johannes Antonii, in tegenwoordigheid 

van de generaal Augustinus Neerius en de provinciaal Paulus 

Reineri over afkoop van een rente. De schuld werd opgeheven. 

Het convent van Keulen kreeg de zogenaamde grote monstrans, die 

19 ibid. 

20 ASA, Inv. 387, fol. 4v. 

21 De gezanten van Engeland en Frankrijk hebben deze kunnen rekken tot 

augustus. Juste, I.e., II, 132. 

22 ASA, Inv. 316 ; Ann., Ill, 158. 

23 ASA, Inv. 317 ; Ann., Ill, 161. 

24 ASA, Inv. 318 ; Ann., Ill, 175. 

25 Deo laus, Deo adjuvante, Benedictus Deus. 

26 Relatie met Venray zal hoofdzakelijk gelopen hebben over het klooster Jerusa 

lem, waar meerdere kruisheren, vooral van St Agatha, rector geweest zijn.


niet meer gebruikt werd, en betaalde nog 100 daalders 27. In 1622 

werd een rente van een gouden gulden afgelost, die St Agatha 

aan Colen (Marienlof) moest betalen voor de 200 gulden, die ze 

hadden gekregen van het vroegere klooster van Schiedam. Prior 

Verheijen betwijfelt of het klooster te Venlo, dat hetzelfde ge 

kregen had, dit heeft teruggegeven. Prior Theodorus van Boecholt, 

die destijds het geld voor St Agatha aangenomen had, noteerde 

toen 40 gulden reisgeld en 110 gulden namens de orde als losgeld 

voor de gevangengenomen broeder Samuel. Ondanks dat, schrijft 

prior Verheijen, hebben we aan de bepaling van het kapittel vol- 

daan. In het relict van het generaal kapittel van 1620 staat, dat 

de orde geen geld heeft, en dat daarom de afzonderlijke huizen 

jaarlijks een bijdrage of een bedrag in eens zouden geven voor een 

fonds, waarover op de generale kapittels verslag wordt uitge- 

bracht28. Dan is er op dat kapittel zeker gesproken over bezit van 

opgeheven kloosters. 

Met een schrijven van 9 november 1627 verklaart de generaal 

der orde, Augustinus Neerius, op verzoek van prior Verheijen, 

Willem van Wachtendonk, lid van de hoge raad van Kleef, heer 

van Hulhausen, burgemeester van Kranenburg en diens zoon 

Arnoldus tot participantes der orde 29, vanwege zijn verdiensten 

voor de kerk en de orde, vooral voor het desolate huis van 

St Agatha. Er zijn zeker nog andere onbekende helpers geweest. 

In de jaren 1625-27 staat er geen aflossing van schuld of ver- 

handeling over bezit meer in het Memoriale. Dit staat wel in 

verband met een proces van het klooster over het beheer van de 

kloostergoederen vanwege het overlijden van rentmeester de Haen 

en de aanstelling van diens opvolger Trip 30. Het kan ook, dat de 

prior reeds waar het mogelijk was bouwmateriaal gekocht had, 

want in het Memoriale staat er dan : in 1628 zijn we begonnen met 

27 ASA, Uv. 2. Memoriale fol. 12r. 

28 A. v. D. Pasch, Definities der generale kapittels van de Orde van het H. Kruis, 

1410-1786, Brussel, 1969 (verder gecit. Def.) 440. 

29 Ann., Ill, 175-176. Alardus van Wachtendonk kruisheer te Roermond f 1479. 

Jacobus v. W. in Asperen f 1458. Joh. v. W. in St Agatha f 1479- Arn. v. W. in 

St Agatha f 1543. Wilh. v. W. werd in 1583 als supprior in Hohenbusch geincorporeerd 

(Def. 403). In 1627 was Arnold Freiherr von Wachtendonk aartsdiaken van 

Xanten. D. Coenen, Die katholische Kirche am Niederrhein von der Reformation 

bis zum Beginn des 18. Jahrhunderts. Minister, 1967. 

so ASA, Inv. 356.


het bouwen van ons dormhorium, het definitieve dak en dan het 

overige31. Wat kan dat geweest zijn ? 

Abraham Rademaker heeft in 1620 een ,,printtafereer ge- 

maakt32 toen het klooster een vleugel had, met een tweede verdie- 

ping, die vier ramen had aan de oostkant. Vanaf dit gebouw toont 

deze prent drie steunberen aan de zuidkant der absis. Toen na de 

brand van de kerk onder de tweede wereldoorlog de bepleistering 

van de muren af was, was op de plaats waar het klooster op de 

prent van 1620 aan de kerk stond, een langwerpig hoog massief 

zichtbaar, waartegen en waarop de zuidmuur van de kerk gebouwd 

was. In dit massief was onder links een gedeelte van de tegenwoordige 

toegang uitgehouwen, terwijl er verder geen spoor van 

een opening of naad te zien was. Dit moet de noordgevel van het 

klooster van 1620 geweest zijn, wat ook past bij de drie zichtbare 

steunberen. Op de prent gaat achter het klooster het dak van de 

kerk door naar beneden. Na de brand waren in de kerk, van 

genoemd massief in noordelijke richting, drie dichtgemetselde lage, 

nogal brede spitsbogen te zien. Daar was dus een kleine zijbeuk 

onder het doorlopende dak van de prent. De eerste boog zal dan 

de toegang tot koor en altaar geweest zijn. De tegenwoordige 

buitenmuur van de kruisgang in de oostvleugel sluit niet aan bij 

genoemd massief. In 1641 prees Frederik Hendrik het vierkant, 

dat gebouwd was, en de gecommitteerden-te-velde logeerden in de 

westvleugel. Tot de verbouwing van 1906 was daar nog de ,,statenkamer", 

d.w.z. de kamer, waar de gecommitteerden van de staten 

generaal tijdens het beleg van Gennep gelogeerd hadden. Het 

bouwen van het dormitorium in 1628 begon dan ook met de 

afbraak van het grootste gedeelte van het klooster van 1620, dat 

voor de oudste ramen van de tegenwoordige kruisgang te klein 

was 33. In 1641 was het ,,viercantich pandt" 34 compleet; dan moet 

tussen 1628 en 1641 een stuk aan de kerk aangebouwd zijn. Na 

31 Cepimus edificare nostrum dormitor'tum, perficientes tectum, deinde reliqua. 

ASA, Inv. 2, fol. I4r. 

32 Isaac Le Long, Kabinet van nederlandsche en Kleefsche outheden, geopent, 

opgeheldert, en wijdloopig beschreven, door Isaac Le Long, en in 300 verscheide 

printtajereelen vertoont, door Abraham Rademaker. Sesde deel. Amsterdam, A. 

Schoonenburg. 1733. tussen 318 en 319. 

33 De mine van Schwarzenbroich en het nog bestaande gedeelte van het klooster 

te Bentlage deed bezoekers denken aan de ramen van S. Agatha. 

34 ASA, Inv. 574, fol. 2v.


de brand der kerk in 1944 was de naad van het aanbouwen links 

van het eene bredere raam in de noordzijde en daar tegenover goed 

zichtbaar; eveneens drie hoge dichtgemetselde spitsbogen in de 

zuidzijde, die op aanwijzing van monumentenzorg in de nieuwe be- 

pleistering werden aangeduid. Deze uitbreiding der kerk werd 

zeker nodig, toen in 1630 de Latijnse school geopend werd. 

Hermans vertelt in 1855, dat hij rondom het klooster wandelde en 

dan in het brouwhuis in gotische cijfers het jaartal 1536 vond 35. 

Dit moet een deel geworden zijn van de westvleugel van het 

vierkant, dat in 1641 compleet was. Boven de oude poort staat 

nog het jaartal 1644. 

35 Ann., I, 2, 67. Voor rijke illustratie over de gebouwen van die tijd, vgl. 

L. Heere, 600 Jaar Sint Agatha, Amersfoort, 1971.

DE LATIJNSE SCHOOL 

In 1630 opende prior Verheijen een Latijnse school te St 

Agatha3. In het gebied van de zeven provincien was katholiek 

onderwijs niet meer mogelijk. Daarom zochten zij die het konden 

een mogelijkheid buiten dit gebied. Dat het ook in het land van 

Cuijk mogelijk zou zijn, was lang niet zeker. Prior Verheijen, die 

in ballingschap was ingetreden, durfde een risico te wagen. Een 

eerste begin was al een paar jaar eerder geprobeerd. In het archief 

zijn nog brieven van een notaris P. Diert uit 's Gravenhage wegens 

een proces over het beheer van de kloostergoederen, waarin de 

notaris op 12 april 1627 tevens aan de prior vraagt, of zijn ,,zoon, 

nu over de negen jaren out sijnde, ... een jongen met clouck 

verstant" in het klooster St Agatha onderricht kon worden ,,int 

latijn ende fondamenten vant gelooff'. Op 18 augustus 1627 

schreef de notaris aan de prior : ,,Ick hoope mette eerste gelegent- 

heyt met mijnen zoon, mij op de Grave te begeven, volge U.Eerw 

lest schrijvens" 2. In 1630 was het zover, dat ze een Latijnse school 

begonnen. Behalve van zijn eigen opleiding kende de prior de 

praktijk van Venlo, waar de kruisheren in 1619 de Latijnse school 

van de stad hadden overgenomen 3. Ook het klooster te Briiggen 

was in 1606 de Latijnse school, die ze in de I6e eeuw gehad 

hadden, door een contract met de stad weer opnieuw begonnen4. 

Als visitator te Venlo wenste hij op 4 april 1623, dat de leraren 

hun taak goed zouden vervullen, de aangewezen biechtvaders 

steeds bereid zouden zijn aan de leerlingen biechtgelegenheid te 

geven, en dat de prior als rector der school zijn welwillendheid zou 

tonen 5. Wat hij als visitator voor Venlo wenste, wilde hij ook 

zeker voor zijn eigen Latijnse school realiseren. 

In het archief ligt nog correspondence van 1632 over Lambertus 

Jansen van de Waterlaet6, geboren 18 december 1615, die in 1630 

1 ASA, lnv. 4. 

2 ASA, lnv. 356. 

3 L. Heere, Het kruisherenklooster te Venlo in Publications, 1956-1957, 316-325. 

4 R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn, 1932, 177. 

5 magistri ... diligenter sua munia prestent ... deputati ... presto sint studiosis 

confiteri volentibus. P. Prior etiam tamquam rector scbolae ... magistros et studiosos 

animet sua benevolentia. 

e ASA, lnv. 54.


in de Latijnse school was gekomen en kruisheer wilde worden. De 

prior, die toen provinciaal der Rijn-provincie was, stelde hem eerst 

uit, nam hem later aan voor Bentlage of Oosterberg 7. Op 18 maart 

1634 schreef Clamor Averkamp, toen prior in Marienfrede, aan 

prior Henricus Walteri Verheijen, provinciaal van de Rijnprovincie, 

dat hij Johannes Spyck, die onlangs op advies van de dokter terug- 

kwam8 aan drie candidaten voor de filosofie, samen met de 

candidaat uit Stralen die de provinciaal aanbevolen had, rhetorica 

wilde laten geven, tot ze beter klaar zouden zijn voor de filosofie. 

Die jongeman uit Stralen is wellicht een leerling van de Latijnse 

school. 

Als Hermans vertelt, dat hij in het brouwhuis het jaartal 1536 

vond, zegt hij erbij, dat het eens voor school gediend heeft9. 

Totdat er gebouwd was, moesten de leerlingen toch ergens ondergebracht 

worden. Wat er nu nog staat, als merkwaardige rest van 

de Latijnse school (te mooi om als puin op te ruimen, te duur 

om te restaureren) kan niet verward worden met het oude brouw 

huis, daar de gebouwen aan de zuidkant van de kerk op de prent 

van 1620 zover niet komen. Op de prent van 1641 ,,Het Logement 

der H.H. Staten generael in 't klooster St Aechten" 10 is de Latijnse 

school met haar trapgevels duidelijk te zien. Nergens is aan het 

klooster een stuk te vinden dat zo sierlijk is gebouwd, in rode 

baksteen, afgewisseld met lagen van blokken zandsteen. Prior 

Verheijen heeft de school met internaat minder sober als het 

klooster willen bouwen. Wijnantz meent, dat er ooit 30 leerlingen 

7 1632. ,,Derick Thijssen en Reynier Otten, als mombers van naegelaeten kinderen 

Jan Gaerts (en Marijken Tijssen eluyden) wegens haeren neeff Lambert Janssen, 

soon van voornoemde Jan en Marijken, die nu bij ons int clooster van St Agatha tot 

nog toe bij de twe (sic) jaeren als student in den kost heeft geweest en hebbe 

voorders sinne en affectie bij ons te blijven en den geestelycken staet aen te verden, 

nochtans door syne joncheyt en cortheyt van persoone daer toe niet wel bequem 

synde". Lambertus deed in 1634 professie, en werd 22 juni 1635 door de generaal 

in Osterberg gei'ncorporeerd. Hij kan niet verder gekomen zijn als Bentlage, waar 

de overgeblevenen van Osterberg wachtten op de mogelijkheid naar hun klooster 

terug te keren. Zou hij predikant geworden zijn vanwege Osterberg ? Hij was eerst 

25 jaar oud, toen prior Verheijen hem schreef: 0 injelix fr Lamberte, ad quid 

venisti. 

8 Joh. Spyck studeerde in 1632 nog theologie in Diisseldorf. 

9 Ann., I, 2, 67. 

10 J. Blaeu, Tooneel der Steden van de Vereenigde Nederlanden, Amsterdam, 

1649 (Prenten niet genummerd).


waren ; hij stelde een lijst op met namen, die hij nog kon vinden 11. 

Een vage aanduiding van het aantal leerlingen kan men zien in 

de rekeningen, die liepen over de broer van de prior, waar deze, 

Johan Wolters Verheijen, voor St Agatha (op de margo staat 

studenten) op 11 oktober 1639 noteerde : ,,12 duijtsche catechis- 

mus van 49 lessen" en ,,24 latijnsche canisii" 12. 

Waar haalde de prior de leraren vandaan ? Van degenen, van 

wie bekend is, dat ze les hebben gegeven kan Theodorus Candidus 

(le Blanc, Dublanc, du Blanc, du Blan) in 1630 in St Agatha 

geweest zijn, als hij in 1603 of 1604 geboren is. Hij is geboren 

te Hoei, geprofest te St Agatha, was moderator toen Neercassel 

er studeerde, en maakte de ballingschap in Kranenburg mee13. 

Hermans noemt de gepubliceerde werken van Th. Candidus: 

Ode in praetiosissimam Tapetem, 1662, Symbola Trinitatis, 1663, 

Altera clavis, 1676, Clypeus metrkus, 1685 14. Laurentius Biel deed 

zijn professie in St Agatha op 10 augustus 1633, 18 jaar oud15, 

11 Deze lijst is met enkele verbeteringen en verschuivingen door prior Gielen 

gepubliceerd in De Godsdienstvriend, XXX, 1833, 288-289, overgenomen in R.K. 

Jaarboek, Breda, 1837, 158-160 : Wilhelm van Bronchorst, nobilis, de Brederode 

4 fratres nobiles, Stepraet de doornik 2, Adrianus van Rede nobilis, de Armeyden 

drossardi filii 4, Wevelinckhoven nobilis, van Hemert nobilis per dnum de Montfoort, 

van Bommel nobilis, van Galen nobilis, van Adrichem 2, Henr. Hoornbeeck, 

van Wyckersloot 2, van Heemskerken 2, Brandyn 2 hagenses Corn. Hub., Roosendael, 

Clemens de Roy, oudenhoven, van Ryswyck, Alb. van den Ancker (ingetreden), 

Godefridus Bodinckhuysen, Petrus Valckenstegen (Valckensteyn), Vandergeest 2, 

(Gheest), Reynesteyn, Verheyen, Theodorus Beyer, Eugenius ab Oeveren, Steenhuysen, 

Pieck 2 (Arn. later prior St Agatha), J. Cuyckhoven dordracenus, J. 

Rymsdyck, Judocus Goldsteyn, Bernardus Ryssen fratres 4, Sebastian de Wys, Jac. 

ex Maeslandsluis, Jac (Jan) van der Cammen, Petrus Herinx, Lucas Kerckhof, Jac 

van Eck neomag, Diickers, Sprong, Godefridus Wolfs bommelensis, Pet. Francken, 

J. Groenhoud, Canter (ingetreden), Bloemarts gorcomiensis, Bemmel, H. C. van den 

Berg (ingetreden), Buckum, van Driel, Verschueren, Buys, Corn, van Lynden, 

G. Golt (ingetreden), Alarts, Th. de Beest, Lib. van den Bosch gorcom., Hinsberg, 

Smetius, Schouten, Danckers, Gisb. Lap, Nieuwpoort, Steenler, van der Hoogh, 

Ger van Wyck Daventriae, Everard van Cleef, van den Broeck, van Oorschot, 

Sebastianus Glimmerst, Florentius van Os (ingetreden), Gisbert Dulcks, Meulenberg, 

Schoondervoort, Slingerland, van Vyanen, Steenhouwer, Fluit, Spil, Otto Hagens, 

Herm. de Zeller, Henr. van Goch, Lamb. Vincent (Lovanii S.T.D. et prof.), Ger. 

Munster, Ant. Godefridi Venrad., Boermans, Caspar Absoloms, Joh. Neercassel 

(apost. vie), Clabbers, Marcellus Vervoort, Braber 2, W. Martini, Nic. Jacobi, 

Engelbert Craeyenvanger, van Ommeren Zutphaniensis, Corn. Loeffs, ex Hybernia 

3 fratres, Corn. Stakenburg. 

12 ASA, Inv. 189. 

13 A. Ceyssens, Prior Theodorus Candius, ,,zanger" van de Onbevlekte, in 

Clairlieu, XII, 1954, 49-54 ; Ann., I, 2, 64. 

14 Ann., I, 2, 100-102, 108. 

15 ASA, Inv. 2, fol. 17r en 165.


en kan dus niet reeds in 1630 geholpen hebben. Bij zijn dood en 

begrafenis te Gennep in 1651 wordt hij magister rhetoricae ge- 

noemd. De bibliotheek te St Agatha heeft een handschrift, ge- 

schreven door Ant. Jo. Wevelinchoven16, gedicteerd door Lauren- 

tius Biel. Dit handschrift bevat twee drama's in Latijnse verzen, 

die door de leerlingen werden opgevoerd: Gorcomienses sive fidei 

exilium, tragoedia en Lucta carnis et spiritus in SS Patris nostri 

Augustini conversione. Een ander handschrift van 48 bladen bevat 

Latijnse gedichten, die hij schreef in Maaseik, toen hij daar 1644- 

1647 de poesis gaf17. Twee anderen, waarvan bekend is dat ze er 

les gegeven hebben, zijn later gekomen: Petrus Ebbenius uit 

Gennep, die grammatica heeft gegeven 18, deed zijn professie op 

2 juli 1633, 20 jaar oud19 ; hij stierf reeds in 1635. De professie- 

brief van Stephanus Canter heeft geen datum ; maar hij was eerst 

leerling van de school, zodat hij eerst jaren later leraar der poesis 

geweest kan zijn20. 

16 Zou familie zijn van pr H. W. Verheijen ; was later secretaris van de apostolische 

vicaris van Neercassel. 

17 Ann., I, 2, 65. 

18 Ann., II, 133. 

19 ASA, Inv. 2, fol. 17r en 165. 

20 Ann., II, 134. Stephanus Canterus was 1655-1658 pastoor te Heyen ; overleden 

4.5.1659.

VISITATOR 

De definitoren werden op het eerstvolgende generaal kapittel 

nooit onmiddellijk herkozen, maar konden wel op het tweede 

volgende nieuw gekozen worden. Dat was geen statuut, maar wel 

vaste gewoonte. Henricus Walteri werd als prior van Roermond 

voor de eerste keer tot definitor gekozen in 1612. Hij zal toen 

28 jaar oud geweest zijn. Bij het tweede volgende kapittel werd 

hij weer opnieuw gekozen. Hij was toen nog prior in Roermond. 

Zo ging het in St Agatha verder. Telkens afwisselend was hij heel 

zijn leven bij het definitorium. Zo moet hij ook buiten St Agatha 

zijn invloed in de orde gehad hebben. Dit blijkt duidelijk uit de 

papieren van prior Verheijen, welke in St Agatha bewaard ge- 

bleven zijn. Daarbij is een rij visitatie-relicten, ofwel eigenhandige 

ontwerpen met verbeteringen en aanvullingen of kopieen door 

andere handen. Het officiele stuk bleef natuurlijk in het gevisi- 

teerde huis. Van 1623-1625 zijn relicten bewaard van vele visita 

ties ; in 1623 te Diisseldorf 30 maart, te Venlo 4 april, te Marien- 

frede 1 juni, te Hohenbusch 21 juli, te Emmerich 1 augustus, te 

Bentlage 22 September, te Duisburg 3 oktober, te 's Hertogenbosch 

21 oktober ; van 1624 te Keulen 26 September en te Marien- 

frede (?); van 1625 te Wickrath 29 april, te Keulen 6 mei. Bij 

de drie eersten was Goswinus Judenus, prior van Hohenbusch, 

socius van de visitator ; bij de visitatie van Hohenbusch was het 

de prior van Wickrath, Leonard van Ruweel; bij de overige 

Christianus Buirensis, prior van Marienfrede, behalve voor 's Her 

togenbosch en Marienfrede in 1624 waar geen socius genoemd 

wordt. Hermans heeft gedeelten van de tekst der relicten opge- 

nomen \ 

Deze visitaties brachten heel wat voetreizen mee en ook gevaren, 

daar na het twaalfjarig bestand in 1621 de oorlog weer voortgezet 

werd. Wellicht was dit niet zo erg in het land van Kleef en het 

gebied van Gulik en Berg, en is juist daarom prior Verheijen in 

deze jaren meerdere malen in het Rijnland op visitatie geweest. 

Hij trachtte als visitator de bepalingen der generate kapittels door 

te voeren en bracht van de visitaties zijn indrukken en ervaringen 

daarheen mee. 

1 Annales, III, 161-175.


In Emmerik wenst de visitator het convent ,,heil, vrede en vreugde 

in de H. Geest" 2. Eveneens in Duisburg, waar de sfeer hetzelfde 

geweest zal zijn : ,,vreugde en vrede in de H. Geest" 3. Gewoonlijk 

zegt de visitator eerst iets over het koor. Het worde rustig, eerbie- 

dig en devoot gehouden (Diisseldorf). In Marienfrede werden in 

1623 de metten *s morgens om vier uur gehouden. Dit moet be- 

tekenen, dat er toen geen zes priesters in het klooster waren. Het 

generaal kapittel van 1614 betreurde immers, dat de oude gewoonte 

van het nachtkoor door de tijdsomstandigheden en de slordigheid 

van enkele prioren verloren was gegaan. Daarom schreef het voor, 

dat men, waar een prior vijf of zes medebroeders bij zich had, 

om middernacht moest opstaan om de metten te houden4. In 1624 

gaf het visitatie-relict aan, wat gezongen werd5. In Duisburg was 

het gewone uur voor de metten vier uur. Als het de ea is, vooral 

in de winter, worde het vijf uur. De antifoon Salve of Ave regina 

wordt altijd gezongen. In den Bosch zegt de visitator, prior H. W. 

Verheijen, dat alien weten, dat volgens de definities het nacht- en 

dagofficie moet gezongen worden, als er negen confraters zijn. 

Vanwege het gebrek aan zangers staat de visitator toe, dat alleen 

op feestdagen alle uren gezongen worden ; voor de andere dagen 

omschrijft hij zijn dispensatie. Praatjes of gelach bij het koorgebed 

of onder de H. Mis worden gestraft met op de grond zitten tijdens 

de maaltijd (1623). In Keulen werd het koorgebed, zowel overdag 

als 's nachts, volgens de goede gewoonte van het huis door alien 

eerbiedig en eenstemmig gehouden 6. Werk naar buiten moest men 

zo regelen, dat men het koorgebed kon meemaken. 

Een paar keer wijst de visitator op het altaarkruis. Het is passend 

en het is gewoonte, dat de celebrerende priester een beeld van de 

Gekruiste voor zich heeft7 (Emmerik, Bentlage). De priesters be- 

2 salutem, pacem et gaudium in Spiritu Sancto. 

3 gaudium et pacem in Spiritu Sancto. Cum officii nostri ratio postulet, ut com 

plectamur vos in visceribus Jesu Christi et adoptemus vos socios consolationis et 

gaudii in Spiritu Sancto, hinc oramus ut charitas vestra magis ac magis abundet et 

in omni sensu, ... ut sitis sinceri et sine offensa in die Christi; repleti fructu 

justitiae in laudem et gloriam Dei per Jesum Christum. 

4 Def., 435. 

5 In totis duplicibus celebribus ex integro vel majori pane (matutinae) cantentur, 

sicut et omnes aliae horae; in duplicibus et dominicis saltern a laudibus; in simplicibus 

et jeriis 5tis, 6 et sab bat his a capitulo laudum cantentur. 

6 conformi concentu. 

7 semotis aliis superfluis (Emmerik, Bentlage). Het missale romanum van Pius V 

in 1570 heeft het altaarkruis in Rubricae generales missalis XX voorgeschreven.


horen zich goed voor te bereiden voor de H. Mis8, om met 

dezelfde mening, welke Christus aan het kruis had, zijn offer aan 

de Vader aan te bieden ('s Hertogenbosch). De priesters, die de 

eerstgeboren Zoon des Vaders gaan opdragen, naderen in gebed 

de Calvarieberg, en hun dankbaarheid moeten ze tonen in hun 

toewijding (Keulen 1624). 

Het generaal kapittel van 1614 wilde, dat de confraters na de 

completen en eveneens voor de priem minstens een kwartier medi- 

tatie hielden9. In de visitatie-relicten staat telkens een half uur 

voor de priem en een kwartier na de completen (Emmerik, Bentlage). 

,,V66r de priem*' wordt ,,na de metten" in Den Bosch en 

Marienfrede. Christus is gekomen om vuur te brengen op aarde, 

dat brande in de meditatie (Den Bosch). In Keulen werd erbij 

gezegd, dat alien het half uur meditatie moesten meemaken in de 

kerk; wie er niet bij kon zijn, moest het doen zodra hij kon. 

Merkwaardig is, dat het kwartier meditatie na de completen hier 

niet genoemd wordt. 

De prior denke er aan, dat hij door de Heer is aangesteld om 

door het bloed van Christus verloste mensen op de smalle weg der 

tucht en versterving te geleiden. Hij moet opkomend onkruid 

verwijderen door zijn voorbeeld en aansporend woord, opdat deze 

tuin van de Heer voor de gelovigen een teken zij, waarvoor zij 

God de Vader loven (Den Bosch). Vasten en strengheden van 

het kloosterleven zijn de doornen, waarmee de kostbare planten 

van deugden en geestelijke heerlijkheden in de tuin der ziel worden 

beschermd voor de vernieling door zwijnen of duivels 10. Wollen 

kleding, stroozak (strati durities), vasten en onthouding zijn de 

doornen, waarmee de tuin der deugden beveiligd isu. Weest 

waakzaam: nog probeert de duivel, terwijl de mensen slapen, 

onkruid te zaaien op het veld van de Heer (Bentlage). 

In Marienfrede spoorde de visitator tot de tria essentialia aan. 

8 ponderando Christi institutionem et conformando eiusdem intentionem ... Agnum 

immaculatum patri aeterno oblaturi simul et in se suscepturi, cum timore et amore 

accedant. 

» Def., 435. 

10 veluti spirits pretiosae virtutum spiritualiumque deliciarum herbae in borto 

animae crescentes, a devastatione porcorum seu demonum illaesae servantur. (Duisburg). 

11 veluti spinis virtutum hortus cingatur. (Den Bosch) Ann., Ill, 167.


Voor de gehoorzaamheid citeert hij Hebr. 13, 17 : ,,Weest gehoorzaam 

en onderdanig aan uw leidslieden, want zij waken over uw 

zielen, als mensen die rekenschap hebben af te leggen. Zorgt 

ervoor, dat ze dit met vreugde kunnen doen en niet met zuchten ; 

want dat zou u niet voordelig zijn". De clausuur werd er blijkbaar 

niet ernstig genoeg genomen. Voor de armoede wijst de visitator 

op het afschrikwekkende geval van Achan, die bij de verovering van 

Jericho zich een en ander toegeeigend had, waarop Israel ver- 

slagen werd12; tevens naar het leven in gemeenschap in de 

Handelingen der apostelen 4, 32. In Hohenbusch sprak de visitator 

ook van de tria essentialia, van de volmaakte gehoorzaamheid, 

meer waard als alle andere offers 13, van de maagdelijke zuiverheid, 

de hemelse bruidegom zo dierbaar, van de armoede als bij de 

apostelen. lets bij de prior deponeren is uitgesloten 14. In Duisburg 

sprak hij eveneens van de tria essentialia en noemde daarbij weer 

het geval van Achan ; hij wenst de confraters, dat ze een licht 

voor de wereld zouden zijn, tot glorie van onze Heer Jezus Chris- 

tus 15. In Diisseldorf noemt de visitator weer de diefstal van Achan 

bij de banvloek over Jericho. Het hebben van eigen bezit is het- 

zelfde en moet volstrekt uitgesloten worden, ondanks privileges, 

welke ook en door wie ook gegeven. Inkomsten, giften, al wat 

men hoe dan ook krijgt, komt aan de gemeenschap ; de prior of 

procurator bezorgt ieder wat hij nodig heeft. Zo wordt ook het 

overtollige vermeden. 

De visitatie in Keulen (1624) bracht een vreemde vraag over de 

armoede. Omdat het kloosterleven zijn stabiliteit voornamelijk 

heeft van de religieuse armoede, meent de visitator, prior H. W. 

Verheijen, dat de ondeugd van eigen bezit - die helaas al te zeer 

toegenomen is - niet anders als de diefstal van Achan moet 

uitgesloten worden, overtuigd, dat God anders niet met ons is 16. 

Hoe bedenkelijk lijkt dan de situatie in Keulen. Over wat de prior 

aldaar uit toewijzing of gelden of rechten ontvangt en uitgeeft - 

(,,het is niet onze bedoeling hem dit af te nemen") - legge hij 

ieder jaar verantwoording af voor de visitatoren of voor de 

12 Jos. 7. 

13 ad instar holocausti super omnes victimas est acceptabilis. 

14 deposita non permittimus. 

15 luceatis sicut luminaria in mundo ...in gloriam D.N.J.Chr. 

16 certi alioquin, quod Deus non erit nobiscum.


senioren van het huis 17. Waarom neemt prior Verheijen hem dat 

niet af, terwijl hij in Dusseldorf zo duidelijk sprak ? Waarom 

deed de prior van Keulen, Johannes Anthonius Alcmarianus18 

geen afstand hiervan, ondanks het geciteerde geval van Achan, 

ondanks de bepaling van het generaal kapittel van 1606, dat 

proprietarii gesuspendeerd moesten worden en niet kerkelijk begraven 

konden worden ?19 Is er misschien een criticus geweest, die 

wilde doordrijven dat de prior voor elke ongewone uitgave toestemming 

van zijn kapittel moest hebben ? Ze hebben zich wellicht 

niet als proprietarii gezien. 

In Venlo werd herinnerd aan het silentium. In Dusseldorf zou 

voortaan gedurende heel de maaltijd voorgelezen worden, om zo 

de mogelijkheid het silentium niet te houden, weg te nemen. Het 

silentium maakt het kloosterleven standvastig en sterk 20. In Duisburg 

werd iedere dag na het middagmaal een uur colloquium 

toegestaan, zoals ook bij de recreatie tweemaal in de week voor 

een eerzaam spel21 binnen de muren. Keulen heeft in het relict: 

eens in de week colloquium en gelegenheid om te spelen. In 

Marienfrede spelen ze ook eens in de week. Als in Hohenbusch 

de recreaties, in vroegere visitaties gegeven, geregeld gehouden 

worden, dan blijve het in de advent en in de vasten bij een recreatie 

in de week. 

In 1620 had het generaal kapittel er op gewezen, dat de kloosterlijke 

discipline geweld werd aangedaan, wanneer confraters meerdere 

malen uitgingen om feesten en maaltijden mee te maken. In 

1624 werd de ,,evidente noodzakelijkheid" hiervan voor de prioren 

als een gewetenszaak beschouwd. Dit laatste zou kunnen aansluiten 

op de visitaties van prior Verheijen. In 1623 wees hij hiervoor al 

op de statuten en voegde er aan toe, dat niemand verlof zou 

krijgen om na de completen nog buitenshuis te gaan. Als soms 

een feestmaal gehouden moest worden, dan moest dat eenvoudig 

17 ex assignatione annali vel ex denariis aliisque juribus suis ... coram visitatoribus 

aut domus s(enioribus). Het hs is hier beschadigd. 

18 Definitor in 1620 en 1627, overleden als prior in Ehrenstein in 1634. Def., 438. 

19 Cf. L. Heere, Het kruisherenklooster te Venlo, in Publications, 1958, 1959, 

212, 213 : ,,spielpenninck", ,,ex nummis suis". 

20 stabilimentum et fortitudo totius religionis, (Marienfrede), qui custodit os 

suum, custodit animam suam ; qui autem multis utitur verbis, odibilis est. (Emmerik). 

21 lusus alearum et chartarum omnibus est illicit us.


en sober zijn, vooral wat wijn betreft (Bentlage). Als de prior 

toestaat met eerbare vrienden iets te drinken, blijve dat een uitzondering 

en is dat geen reden om uit de vespers of completen 

weg te blijven. Men houde zich aan het statuut van niet buitens- 

huis te eten. Als de prior het ooit moet toestaan, moeten ze voor 

de vespers weer terug zijn (Keulen). 

In Marienfrede meent de visitator in 1623, dat ze graag een 

titel zoeken om te drinken. De recreatie, die tweemaal in de week 

gegeven wordt, mag geen titel zijn. Als de helse furie van drankzucht 

ingang vindt, is er geen voortgang meer in het geestelijk 

leven. In Bentlage was in 1623 het kloosterleven verslapt. Sommigen 

gingen graag uit en zochten buitenshuis fureur te maken. De 

visitator schreef in zijn relict, dat iemand, die dronken is geweest 

of binnen of buiten met dames gedanst heeft onder poena gravis 

culpae stond 22. Het is de confraters niet geoorloofd met bezoek 

tot in de nacht te drinken. Bezoek van vrienden is voor supprior 

en confraters geen excuus om uit het koorgebed weg te blijven. 

Niemand krijge verlof om 's avonds na acht uur in de gastenkamer 

te zijn. In Diisseldorf schreef de visitator : ,,met wijn en andere 

schepselen, die komen uit de guile weldoende hand van God, 

moeten we nauwkeurig en goed omgaan, ze matig en sober uit- 

delen en met dankzegging aannemen, steeds het woord van de 

apostel indachtig : vertroetelt het vlees niet tot begeerlijkheid" 23. 

De wekelijkse biecht wordt enkele malen vermeld. Als liefde- 

werken worden genoemd 24, wordt daar ook huiswerk, als vegen 

van koor en slaapzaal, inbegrepen. De discipline als akt van boet- 

vaardigheid bestond nog25 ; de riem was nog niet vervangen door 

een singel. Het portret van prior H. W. Verheijen te St Agatha 

toont ons de riem nog. 

Van de novicen wordt verondersteld, dat ze minstens om de 

veertien dagen communiceren. Tot hun private devotie rekent men 

het bezoeken der altaren (Bentlage). 

Graan is het voornaamste deel der voeding. In Marienfrede 

22 Veniam petentibus et non clamatis tres correctiones in capitulo dentur et tres 

dies in pane et aqua jejunent; clamatis vero una dies et una correctio superaddatur. 

Constitutiones : Dist. I, cap. 17, n. 14. 

23 Rm. 13, 14. 

24 ad opera caritatis voluntarii concurrant. (Emmerik). 

25 Disciplina ordinaria quando propter externos in choro dari nequit, in capitulo 

flexis genibus et more solito ab omnibus excipiatur. (Emmerik).


ligge de molen op zonen feestdagen stil, tenzij eventuele noodzaak 

dwingt. De verzorger van de granen moet nauwkeurig verantwoording 

geven. In Diisseldorf mag het gebruik van de graanzolders, 

bij of boven het dormitorium, niet aan leken worden 

toegestaan, tenzij men noodgedwongen voor korte tijd de pachters 

moet helpen. In Duisburg blijkt uit rekening en verantwoording, 

dat het tegoed aan granen gering is, maar dat er geen schuld aan 

granen is. Voor brood en bier is er voor een jaar genoeg26. 

In Keulen heeft de visitator de zorg voor de bibliotheek aanbevolen. 

In Den Bosch zou men de bibliotheek, die men begon op 

te bouwen, van zeer goede boeken moeten voorzien, zoveel men 

maar kan 27. Daarvoor bestede men jaarlijks de inkomsten uit de 

dodenlijsten. Fr Joannes Gast werd bibliothecaris. 

Enkele keren wordt bij de visitatie een nieuwe prior gekozen. 

In juni 1623 was in Marienfrede een nieuwe prior nodig28. In 

het relict staat er verder niets van. De eventueel afgezette prior was 

Johannes Fuchs 29, de nieuwe Christianus Buirensis 30. In juli van 

hetzelfde jaar was visitatie en priorkeuze in Hohenbusch31. In 

augustus van hetzelfde jaar visiteerde prior Verheijen in Emmerik, 

waar Georgius Raethovius in mei reeds ontslag gevraagd had 

wegens ouderdom en ziekte. Het convent was het er mee eens. De 

supprior Hieronimus zal zolang zijn taak overnemen. Er zal zo 

spoedig mogelijk voor een oplossing gezorgd worden. Nog in 

hetzelfde jaar werd Henricus Vedder geboortig uit Rees, conventuaal 

van Emmerik, prior in Briiggen, in zijn convent gekozen 82. 

Uit deze visitatierelicten blijkt, dat enige conventen commensalen 

hebben, leken die in het klooster wonen en meeeten. In Venlo 

zal men geen commensalen meer aannemen en die er zijn zo gauw 

mogelijk laten gaan. In Diisseldorf wordt in het dormitorium een 

26 Ann., Ill, 164 ; Haass, o.c, 221. 

27 quam possint maxime. 

28 etiam in regimine vestro novo moderatore opus fuerit. 

29 Haass, o.c, 144; Weiss, o.c, 151. 

30 Deze was volgens Weiss, o.c, 151, 240, die teruggaat op een latere lijst van 

prioren, Staatsarchiv Miinster, A 1, S. 74, prior in Bentlage van 1617-20 en van 

1625-37 ; volgens J. Overmeyj-r, 400 Jahre Pfarrgemeinde Loikum, Bocholt 1941, 

S. 11, als supprior van Marienfrede, pastoor in Loikum van 1612-21. 

31 Goswinus Judenus was als prior van Hohenbusch socius van H. W. Verheijen 

bij de visitatie op 23 maart in Diisseldorf en op 4 april in Venlo. In 1630 was 

Leonardus Campius prior van Hohenbusch. Ann., Ill, 180. 

32 Ann., II, 400, 401.


afscheiding gewenst tussen donaten en commensalen. Een eigen 

trap zou de moeite waard zijn. Voor het leven mogen er geen 

meer aangenomen worden, tenzij met toestemming van de gene 

raal. Het is beter, dat zij die er nu zijn niet in de refter, maar in 

de keuken eten. In Keulen mogen ze er eveneens geen meer op- 

nemen, tenzij met uitdrukkelijk verlof van de generaal. In Venlo 

sloot prior H. W. Verheijen zijn relict met ,,finis legis Christus". 

Ook in het Augustinessenklooster , Jerusalem" heeft prior Ver- 

heyen ooit visitatie gehouden en zelfs professie afgenomen33. 

33 Archief van ,Jerusalem" te Venray : Memorieboek voor de overledenen, biz. 

12 : Februarius. Memori heer henricus wouters verheiden, prior tot sint agata onsen 

eerwerdighen visitator. M. J. Janssen, Een bladzijde uit de geschiedenis van het 

Augustinessenklooster Jerusalem" te Venray, in Volksalmanak voor Nederlandsche 

Katholieken, 1876, bijeengebracht door Jos-Alb. Alberdingk Thijm, biz. 54 : 1638 

Juni 13. Petronella Jacobs, geb. te Oploo, geprofest door den eerw. H. Henric 

Wolters, prior S. Agathae.

RIJNPROVINCIE EN MAASPROVINCIE 

In Hohenbusch waren enige prioren bijeengekomen om zich te 

bezinnen op het leven in de orde. In naam van alien had prior 

Verheijen een verslag daarvan aan de generaal gestuurd. Toen de 

generaal hierop niet reageerde, kwamen ze op 13 april 1630 opnieuw 

bij elkaar, nu in Keulen, en ondertekenden daar een schrijvan 

aan de generaal, waarin ze verklaarden, dat ze het jammer 

vonden dat hij niet gereageerd had op het verslag van hun besprekingen. 

Het waren de prior van Roermond, al jaren provincialis 

Germaniae, de prioren van St Agatha, Diisseldorf, Schwarzenbroich, 

Hohenbusch, Marienfrede, Briiggen en Diilken. De prior 

van Keulen blijkt niet ondertekend te hebben \ Het woord ,,provinciaal 

kapittel" wordt hier nog niet gebruikt. 

De gewenste reactie van de generaal is toch gekomen. Twee 

maanden later, op 10 juni, werd in Roermond een provinciaal 

kapittel gehouden, waarvan het relict werd ondertekend door 

generaal Augustinus Neerius en 16 prioren, waaronder Paulus 

Reineri als provinciaal met nog twee discreti van de Maasprovincie, 

H. W. Verheijen van St Agatha en Godefridus van Lith van 

Venlo, en drie van de Rijnprovincie, Henricus Vadder van Emmerik, 

Christianus Buirensis van Bentlage en Clamor Averkamp van 

Marienfrede2. 

Er kwam kritiek op wat er in Roermond gebeurd was. Op 11 

februari 1631 schreef Henricus Waltheri een brief aan de provin 

ciaal Paulus Reineri3. Enigen willen alles, wat er in Roermond 

gebeurd is, afbreken, bekritiseren en belasteren, en de generaal' 

zelf, die dit driemaal ondertekende en openlijk met voile instem- 

ming der vergaderden heeft geprezen, is het hier, volgens de 

prior van Keulen, niet meer mee eens en handelt anders. De prior 

van Keulen, Joannes Busaeus, is de enige uit de kring der deel- 

nemers aan de vergadering in Roermond, die wat hij eens prees 

nu herroept, en is daarom, zoals hij schrijft, aangewezen om op 

1 Ann., Ill, 180. 

2 Ann., Ill, 185-186. Joh. Lievens schreef: prior extra Silvam duels. 

3 Dat blijkt uit de inhoud.


het generaal kapittel de preek te houden 4. Anoniem heeft er een 

zich hierbij aangesloten. De prior van Marienfrede, Clamor Aver 

kamp, heeft een artikel geschreven om de akten van Roermond te 

verdedigen. De geadresseerde moge het lezen en het aanbeveling 

waard vinden 5. (Hier wordt er niets van gezegd, dat de generaal 

ondertussen, 10 juli 1630, van Urbanus VIII de pontificalia6 heeft 

verkregen.) 

Zo liggen de zaken, als de prioren drie maanden later naar 

Hoei reizen voor het generaal kapittel. Wat voor kritiek zal er 

komen over Roermond ? Waarom zou men niet zeggen over het 

provinciaal kapittel ? De prior van Maastricht was er in Roermond 

niet bij ; de drie andere op 28 mei 1631 gekozen definitoren, 

Paulus Reineri, Henricus Waltheri en Clamor Averkamp, hadden 

de besluiten mee gevormd. De tekst van Roermond werd bijna 

geheel op het generaal kapittel overgenomen. Uit de vergelijking 

van beide teksten blijken echter duidelijk de bezwaren 7. 

Na de esseniialia ordinis moet het noviciaat de grootste zorg 

zijn van de provinciaal. Het noviciaat is in Schwarzenbroich, met 

de prior aldaar, Leonardus a Ruweel, als novicenmeester : de 

filosofie werd gegeven in Briiggen, de theologie in Emmerik. Voor 

iedere novice of student, die niet van het eigen convent was, 

werden per jaar 25 imperiales betaald. Hiervoor gaf ieder huis 

jaarlijks een bijdrage van 10 imperiales. Eventueel tekort werd per 

persoon door de eigen conventen betaald. De rente van het geld 

van Falkenhagen mocht hiervoor gebruikt worden 8. Het generaal 

kapittel van 1631 verplaatste echter het gemeenschappelijk novi 

ciaat naar St Agatha en de theologie naar Marienfrede, en noemt 

het geld van Falkenhagen niet9. 

4 In Aegis Aegidio Vresana van Aeg. de Vrese, posthuum in 1665 uitgegeven door 

prior Clamor Averkamp, Coloniae Agrippinae apud Jodocum Kalcovium, staat biz. 

171 : P. foanni Busaeo Neomagensi domus S. Crucis Coloniae Uotorum priori 

dignissimo et pro tempore capitulo generali a condone. 

5 Ann., Ill, 191. 

6 quibus fere omnes alii aliorum ordinum generales et capita utuntur. Ann., Ill, 

186-190. 

7 Ann., Ill, 181-185, 145-148. Def., 453-455. 

8 Afstand van recht op Falkenhagen, 10 augustus 1628, voor 6240 gulden ; 

Weiss, o.c, 116 ; Ann., I, 2, 43. 

9 Haass, o.c, 25. Het hs. de triplici regimine claustrali et novitiorum exercitio 

spirituali heeft Hermans ten onrechte voor een hs van pr. Verheijen aangezien ; 

Ann., I, 2, 106, n.d.


Het verschil in volgorde van de zondagsmisteksten met de 

romeinse ritus zouden de prioren van Hohenbusch en van Roermond 

oplossen ; volgens hun verbetering moesten de rubrieken der 

koorboeken aangepast worden. Terwille van de gelijkvormigheid 

zouden zij het ordinarium van het missale romanum volgen. Het 

confiteor zou worden overgenomen, ook voor het koor, met toe- 

voeging van de naam van S. Augustinus. Het generaal kapittel van 

1631 geeft deze opdracht aan de prior van Luik10 en de prior van 

Emmerik ". 

Binnen en buitenshuis wordt het habijt gedragen. Of op het 

habijt der donaten het ordeskruis opgenaaid zou worden, werd in 

Roermond aan het generaal kapittel overgeiaten. Het generaal 

kapittel heeft echter niets over de kleding der donaten bepaald. 

Aan de bepaling over confraters-gasten, over eten en drinken 

buitenshuis, over bezoek van dames, over een vestiarius, over geld 

dat hoe ook verkregen aan de gemeenschap komt, wordt niets 

veranderd. 

Het besluit dat de prioren geen dispensatie mochten geven om 

vlees te eten op woensdag en in de advent, tenzij voor onverwachte 

gasten in de gastenkamer, werd op het generaal kapittel niet 

overgenomen. 

Bij verplaatsing mogen de confraters hun manuscripta mee- 

nemen. Het generaal kapittel voegde hier een honestum viaticum 

aan toe. 

Het statuut, dat men geen confraters op vaste assistenties stuurt, 

moet gehandhaafd blijven. In geval van noodzaak moet het voor- 

gelegd worden aan het generaal of provinciaal kapittel. Het 

generaal kapittel redigeerde dat het geval moest worden voorge- 

legd aan de generaal en definitoren. 

Waar de lofwaardige gewoonte om 's nachts op te staan in 

onbruik geraakt was, moest deze weer hersteld worden, tenzij er 

ernstige bezwaren waren, waarover de provinciaals moesten oor- 

delen. Het generaal kapittel maant in 't algemeen aan de regel en 

10 Henricus Silvius, Monasticon beige, II, 420. 

11 Henricus Vedder (Vadder) stierf als prior van Emmerik in 1631 (Sips, 

Emmerik, 18). 9 juli 1631 visiteerde Goswinus Judenus, prior van Emmerik, als 

socius van prior Verheijen in Marienfrede (Ann., Ill, 192), waarschijnlijk als socius 

aangewezen op het generaal kapittel 30 mei. Dan zal hij het ook geweest zijn, die 

met de prior van Luik de opdracht kreeg de aanpassing aan het missale romanum 

voor te bereiden.


constituties te volgen, conformiteit en eenzelfde algemene gewoonte 

te bewaren. 

Om tot een betere observantie te komen, worden de conventus 

Germaniae in twee provincies ingedeeld : tot de Maasprovincie 

behoren: St Agatha, Venlo, Roermond, Maaseik, Maastricht, 

Kolen, Briiggen, Dulken, Wickrath, Hohenbusch, Schwarzenbroich, 

Aken, Brandenburg, 's Hertogenbosch, Hoorn, Schiedam, Asperen, 

Woudrichem, Goes ; tot de Rijnprovincie : Helenenberg, Ehren- 

stein, Keulen, Diisseldorf, Duisburg, Emmerik, Marienfrede, Bent- 

lage, Osterberg, Beyenburg, Glindfeld, Hohnscheid, Ter Apel, 

Sneek, Franeker, Scharmer. Noviciaat, studie en de bijdragen 

hiervoor kunnen verenigd blijven, totdat het wegens het aantal 

nodig wordt deze te scheiden. Het generaal kapittel van 1631 laat 

in de lijst van de conventen der Maasprovincie Maaseik, Maastricht, 

Kolen, Aken en Brandenburg weg en geeft dan de ambtsduur, 

keuze, macht en taak van de provinciaal, zoals het provinciaal 

kapittel dat in 1630 in het begin van zijn artikelen gaf ; maar met 

dit belangrijk verschil, dat de provinciaal voortaan voor drie jaar 

op het generaal kapittel gekozen wordt, niet uit en door de prioren 

van zijn provincie, maar uit de prioren der provincie door de 

generaal en de definitoren. De moeilijkheid, die aanleiding was 

voor de brief van Henricus Waltheri van 17 februari 1631 moet 

wel de indeling in provincies betreffen. Paulus Reineri was reeds 

in 1617 op het generaal kapittel onder generaal Hermannus Hasius, 

als provincialis Germaniae benoemd. Hij was toen prior in Keulen. 

Misschien zijn er ook ergens stemmen opgegaan, dat Keulen het 

hoofdklooster van de Rijnprovincie moest zijn. Een vergadering 

van prioren, al waren het de meesten, en al was de generaal erbij, 

was toch nog geen kapittel. Voelden de kloosters, die bij afwezigheid 

bij de Maasprovincie waren ingedeeld, zich meer verbonden 

met de kloosters die onder het directe bestuur van de generaal 

bleven ? Van de vijf kloosters, die in 1631 van de lijst der Maas 

provincie werden afgenomen, was alleen Maaseik op de vergade 

ring te Roermond vertegenwoordigd 12. Maaseik ligt tamelijk dicht 

bij Roermond en Venlo. De vier andere kloosters hadden misschien 

meer relaties met de Frans-sprekende kloosters aan de Maas. 

12 De prior van Maaseik, Joannes Corselius (Jan van Koersel), conventuaal van 

's Hertogenbosch, trof er Johannes Lievens, de prior van het verbannen klooster 

te 's Hertogenbosch.


Brandenburg lag bij Aken in de richting Luik. Aken en Maastricht 

liggen niet ver van Luik. Bij de papieren van prior Verheijen ligt 

een aantekening over een fundatie van het klooster te Aken met 

de namen van de conventualen : prior was Joh. de Soye ; op de 

margo staat dat hij conventualis van Namen was. Bij de naam van 

fr Matthias Preall staat: dionanti habitat13, en bij fr Henricus 

Lyria : habitat in Suxia. Martinus Pauli, prior te Maastricht van 

1619-1645, was eerst prior in Kolen van 1596-1619. Martinus Pauli 

van Weeze werd in november 1628 op reis naar Luik door zeven 

Hollandse soldaten gevangen genomen en naar Emmerik gevoerd. 

Het convent van Maastricht nam geld op in Luik om het gevor- 

derde losgeld voor de prior in maart 1629 te kunnen betalen 14. De 

vorige prior van Maastricht, Francois Borset (1607-1619) was een 

conventuaal van Hoei15. 

Uit de bepaling van het generaal kapittel van 1631, dat de 

provinciaal niet door de prioren van zijn provincie, maar door de 

generaal en definitoren zou gekozen worden, blijkt, dat men bang 

was voor een te grote zelfstandigheid der provincies. Zo werd 

hier ook het oordeel of het noodzakelijk was, iemand voor een 

parochie of voor een statie in de ,,Hollandse zending" in te zetten, 

niet meer overgelaten aan een generaal of provinciaal kapittel, 

maar aan de generaal en definitoren. 

Paulus Reineri bleef provinciaal, maar nu dan van de Maas- 

provincie ; voor de Rijnprovincie werd Henricus Waltheri Ver 

heijen tot provinciaal benoemd ; voor deze keer en vanwege spe- 

ciale omstandigheden 16 gebeurde dit niet uit de prioren der eigen 

provincie. 

33 Def., 455. 

14 Van Hasselt, H. P. A., Geschiedenis van het klooster der Kruisheren te 

Maastricht, in Publications, Maastricht, 1903, 37. 

15 Ibid. 48. 

16 hac vice specialiter ex causis.

PROVINCIAAL DER RIJNPROVINCIE 

Uit de jaren dat prior Verheijen provinciaal der Rijnprovincie 

was (1631-1634), zijn enige relicten bewaard gebleven van visita- 

ties en van de provinciale kapittels. Op 9 juli 1631 visiteerde de 

provinciaal met Goswinus Judenus, prior van Emmerik, in Marienfrede. 

De visitatoren verheugen zich over het kloosterleven, dat 

ze hier vinden. Het klinkt heel anders als in 1623. Prior was hier 

Clamor Averkamp, die evenals Henricus Waltheri op 28 mei 

definitor was gekozen. Volgens de gewoonte in de orde worden de 

metten voortaan om middernacht gehouden. Het generaal kapittel 

van 1614 wilde, dat aan deze oude gewoonte werd vastgehouden, 

als er minstens zes priesters in huis waren1. De visitatoren keuren 

het plan om onderwijs aan de jeugd te geven niet af, willen het 

zelfs bijzonder aanbevelen 2, maar wijzen er op, dat een geschikte 

plaats gevonden zou moeten worden, zodat de rust van het klooster 

niet wordt gestoord ; men zou geen meisjes in de school moeten 

aannemen. Aan de prior en supprior wordt aanbevolen de parochiekerk 

van Leukum op te knappen, ter ere Gods en ook voor de 

eer van het klooster. Bijna twee eeuwen lang heeft het klooster 

Marienfrede de parochie Loikum (Leukum) verzorgd 3. 

Ruim een week later, op het feest van S. Odilia werd de visitatie 

in Bentlage gesloten. Het ligt voor de hand, dat het dezelfde 

visitatoren zijn, al worden de namen op het afschrift te St Agatha 

niet vermeld. De laatste zin, als een postscriptum toegevoegd, is 

van de hand van prior Verheijen : met verbazing bemerkt hebbend, 

dat veren bedden gebruikt worden, willen wij dat deze gewoonte 

veranderd wordt volgens de statuten. Het koorgebed moet beter 

verzorgd worden : de metten worden volgens oud en lofwaardig 

gebruik der orde om middernacht gehouden. Het provinciaal 

kapittel van 1630 in Roermond wilde dit gebruik herstellen, waar 

men het afgeschaft had, tenzij er wettige bezwaren waren waarover 

de provinciaals moesten oordelen4. Voor de ceremonien der 

H. Mis mogen ze zich aanpassen aan het missale romanum. Bij- 

1 Def., 435. 

2 quin et summe commendamus. 

3 J. Overmeyer, 400 Jahre Pfarrgemeinde Loikum, Bocholt, 1941, 11 ; R. Haass, 

o.c, 145-146. Loikum bij Hamminkeln, Kr. Rees. 

4 Ann., Ill, 184.


zonder bij de pericopen der evangelien moeten ze zich houden aan 

ons hervormd brevier. Dit was bepaald op het generaal kapittel 

van 28-30 mei 1631 5. Klandestiene eet- of drinkgelegenheden 

kunnen op geen manier toegelaten worden. Handenarbeid voorkomt 

ledigheid, is gezond voor het lichaam en past bij onze 

armoede. Het verlof en de praktijk om de H. Mis te gaan lezen in 

Rheine is voor het huis lastig en verstrooiend ; daarom raden de 

visitatoren aan dit door priesters van buiten het klooster te laten 

doen6. In het klooster zijn nu : prior Christianus Buirensis, fr 

Paulus Rongs procurator, fr Severinus Severini professus sacerdos 

Embricensis, fr Fredericus Stockum sacerdos, fr Godefridus Hinkamp 

sacerdos, fr Bernardus Noerhofs sacerdos, fr Laurentius 

Hollen conversus 7. 

Als op 22 juli 1631 prior Verheijen het klooster te Emmerik, 

het convent van prior Goswinus Judenus visiteert, is Clamor Averkamp, 

de prior van Marienfrede zijn socius. Ze verheugen zich er 

over, dat het klooster hier een teken is8. Men vermijde zoveel 

mogelijk in de stad te gaan. Om buitenshuis te eten of te drinken 

moet men verlof hebben van de prior. De prior moet een andere 

trap laten bouwen ; men hoort het in de kerk en door het huis, 

wanneer iemand over de nu bestaande gaat. Confraters, die in de 

buurt in de zielzorg staan, moeten, wanneer ze in de stad komen, 

zich eerst in het klooster melden. ,,Wij bidden, dat gij vruchten 

draagt in de boomgaard der H. Maagd Maria" 9. 

Als prior Verheijen en C. Averkamp 6 September 1631 het 

klooster in Duisburg visiteren, vinden ze grote armoede, vooral 

door aangedaan onrecht en last van soldaten. Voor meer confraters 

hebben ze niet te eten. De visitatoren drukken de hoop uit, dat ze 

eensgezind mogen blijven volharden in het koorgebed, zoals ze 

het tot dan toe gedaan hebben. Ze verheugen zich zeer, dat ze dit 

mochten vaststellen. Tegen het einde van de herfst, als de voedselvoorziening 

wat beter is, willen ze hun tot troost minstens een 

priester zenden. 

s Def., 453. 

6 per exteros sacerdotes. 

7 Weiss, o.c, 248 : Stocken : 246 : Niehoff. 

8 sine reprehensione in medio nationis pravae et perversae ... inter quos luceatis 

sicut luminaria in mundo. 

9 Pomarium BMV is de naam van het klooster te Emmerik.


Als provinciaal der Rijnprovincie heeft Henricus Walteri klach- 

ten gekregen over fr Wilhelmus Romanus van Helenenberg. Hij 

wil hierover niet oordelen, voor hij deze zelf gehoord heeft. 

Daarom geeft hij hem een praeceptum formale om naar Keulen te 

komen en zich voor de provinciaal te verantwoorden. Hij moge 

deze met vaderlijke liefde gegeven aanwijzing als gehoorzame zoon 

aannemen. St Agatha 12 november 1631. De brief, waarmee de 

provinciaal fr Benedictus van Keulen naar Helenenberg verplaatst, 

is een dag later gedateerd. Hij wenst Benedictus ,,heil en vreugde 

in de H. Geest" 10. Het klooster te Helenenberg heeft hulp nodig 

om de eredienst behoorlijk te kunnen vervullen. De prior zal hem 

goed ontvangen. De benoemingsbrief is tevens een getuigschrift 

en aanbeveling voor de lange voetreis ". Deze litterae testimoniales 

zijn 12 dagen gel dig. 

Op 21 September 1631 visiteerde H. W. Verheijen het klooster 

te Diisseldorf. Als socius nam hij de prior van Keulen, Joannes 

Busaeus mee. Dat was de enigste uit de kring van prioren, die in 

Roermond een kapittel op provinciaal niveau gehouden hadden, 

die achteraf er tegen was en daarop door de generaal aangewezen 

was om op het generaal kapittel de preek te houden. Juist deze 

opponent, die op het generaal kapittel in mei had moeten aan 

nemen, dat het relict van Roermond bijna geheel werd overgenomen, 

heeft H. W. Verheijen meegenomen om in Diisseldorf te 

visiteren. Het lijkt wel, dat hij hem ook in de redactie van het 

relict het woord liet: houdt vast aan de professie, een ziel en een 

hart ... opdat gij samengroeit onder de gekruiste Christus, de 

eerste kruisdrager en daarom onze leider en hoofd. Neemt naar 

het voorbeeld, dat hij zelf, gehoorzaam tot de dood, op de 

Calvarieberg gaf, het zoete juk van het klooster met vreugde aan. 

Om onder het met doornen gekroonde hoofd geen wekelijke leden 

te zijn, willen we, dat veren bedden en linnen verboden blijven. 

Het dormitorium worde met de algemene sleutel afgesloten. Recreatie 

is geen titel om te drinken. De prior moet er op letten, dat 

10 salutem et gaudium in Spiritu Sancto. 

11 omnes praeterea venerabiles patres et dominos, quorum loca et visitare et 

transire contigerit in visceribus Jesu Christi rogamus, ut religiosa fraternaque caritate 

te excipere dignetur, mercedem inde ab omnipotent habituri.


alien 's nachts en overdag in het koor komen 12. Om het silentium 

in het klooster niet te storen, worde een speeltafel uit refter en 

kloostergang verwijderd en gebracht onder het laatste afdak in de 

tuin. Commensalen worden voortaan niet meer aangenomen, noch 

tijdelijk, noch voorgoed, tenzij met uitdrukkelijk verlof van een 

generaal of provinciaal kapittel. 

Pfalzgraaf Wolfgang Wilhelm von Neuburg, die na de Kleefse 

successieoorlog door het verdrag van Xanten in 1614 het gebied 

van Gulik-Berg toegewezen kreeg, was zo spoedig daarna katholiek 

geworden, dat hij de echtheid zijner bekering meerdere malen wilde 

bewijzen. Daarvandaan wel zijn interesse voor de kruisheren van 

Diisseldorf en zijn wens, dat de theologie in dat huis zou ondergebracht 

worden. Het provinciaal kapittel van 1623 te Venlo is 

daarop ingegaan. De cursus der theologie moest daar goed geregeld 

zijn. Vorig jaar hadden de visitatoren dat niet kunnen 

voorzien. Op 25 September was H. W. Verheijen met Joh. Busaeus 

weer daar, voornamelijk om hun aanwijzingen te geven voor de 

studenten, als een aanvulling van de vorige visitatie. Deze betreffen 

in hoofdzaak het liturgische leven. Wegens' gebrek aan tijd 

achten zij het raadzaam op feriale dagen priem, terts, sext, noon 

en vespers devoot te reciteren. De completen worden iedere dag 

gezongen. De litanie wordt door een priester in superplie, geknield 

met twee acolieten gelezen of gezongen voor de noden van deze 

tijd. Als de stof voor de meditatie in het koor voorgelezen is 

(tenzij men het 's nachts beter vindt) houde men een kwartier 

meditatie. Als er vrijdags of anders preces communes zijn, zitte men 

op de beurt met witte stool biddend voor het allerheiligste Sacra 

ment. De ceremonien dienen verricht volgens de rubrieken van 

het Romeins officie. Tijdens de recreatie zouden ze een moment 

moeten oefenen om ze alle gelijk te verrichten. Wierook wordt 

gebruikt op donderdag, vrijdag en zaterdag en simplexfeesten bij 

het evangelie en bij de opheffing. Bij duplex-feesten ook bij de 

offerande ; bij tota-duplicia ook bij het nadertreden aan het altaar, 

(waarvoor we reinheid en bijzondere verzorging ten zeerste aan- 

12 In een van de twee copieen (Ann. Ill, 192, 195, nr. 231 en 236) van dit 

relict staat er hier dit nog bij : si quis vero ab hora aliqua canonica sine his (h.e. 

infirmitate vel gravi necessitate) et absque licentia se absentaverit poena sessionis 

ad terram et carentia portionis aut portionum pro discretione R.D. prioris corrigantur.


bevelen). De dagorde voor de studenten hebben de visitatoren 

apart gegeven. Om vijf uur worden ze gewekt. Een kwartier medi- 

tatie voor de studie. Om zes uur de priem. De tijd voor de kleine 

uren kan voor de studenten blijven, zoals hier gebruikelijk was : 

priem, terts (sext ?) voor de conventmis ; de noon direkt na tafel 

en daarna colloquium tot een uur, waarvoor dan het colloquium 

na de vespers wegvalt. Dinsdags en donderdags hebben ze vrij om 

te spelen en te musiceren ; op zonen feestdagen tot twee uur, 

behalve op de voornaamste feesten 13, wanneer ze het hele officie 

van de dag en van de nacht zingen. Om 5 uur avondeten 14 en een 

half uur colloquium. Oefeningen in vernedering en versterving, 

die de orde heeft, moeten we vernieuwen en voortzetten, zoals de 

vernedering voor de H. Communie15, en die in de advent of in 

de vasten gebruikelijk zijn 16. 

Op 9 mei 1632 gaven fr Paulus Reineri, provinciaal der Maas- 

provincie en fr Henricus Waltheri, provinciaal der Rijnprovincie 

en hun assessoren (voor de Maasprovincie Godefridus a Lith, prior 

te Venlo, en Leonardus Campius, prior van Hohenbusch, en voor 

de Rijnprovincie Goswinus Judenus, prior van Emmerik en Clamor 

Averkamp, prior van Marienfrede) een relict van het provinciaal 

kapittel, dat in Venlo werd gehouden. Op de eerste plaats wijzen 

ze op de observance van de volmaakte armoede volgens voorschrift 

van regel en constituties en van het generaal kapittel. Alle confra- 

ters zouden de visitatoren duidelijk inzicht moeten geven. Het 

gaat vooral over afstand van geld of bezit in welke vorm ook, over 

het gebruik van wollen ondergoed, het verwijderen van veren 

bedden en het inrichten van een gemeenschappelijk vestiarium. 

Het capitulum quotidianum, waarvan de constituties spreken, worde 

niet meer als een week uitgesteld ; alle veertien dagen geven de 

prioren, zelf of door een ander, een aansporing tot observantie. 

Over niet geregistreerde ontvangsten moeten de prioren of de 

procuratoren minstens eens per jaar verantwoording afleggen voor 

het convent en de visitatoren. Wie de bijdragen voor noviciaat en 

13 exceptis principalioribus. 

14 signum pro cena vel collatione in Ecclesia detur. 

15 prostratie met confiteor ? 

16 oscula pedum et alia exercitia religiosa ... tune commensales ... a refectorio 

arceantur.


studie nog niet betaald heeft, moet dat binnen drie maanden doen 

op straffe van het dubbele bedrag. Zij die naar het noviciaat of 

naar een studiehuis gestuurd zijn, kunnen door de prioren niet 

teruggeroepen worden zonder toestemming van het provinciaal 

kapittel. De filosofie is in Briiggen, de theologie in Diisseldorf ; 

het noviciaat blijft in St Agatha. De namen van de novicen en 

studenten worden genoemd, evenals verplaatsingen 17. 

Op 24 april 1633 werd een provinciaal kapittel gehouden in 

St Agatha. Paulus Reineri, provinciaal der Maasprovincie, Henricus 

Waltheri, provinciaal der Rijnprovincie en him assessoren Arn. 

Jordens, prior van Dusseldorf, Leon, van Ruweel, prior van 

Schwarzenbroich, Walter Ledmat, prior van Beijenburg, Adolf 

Offerhausen van Briiggen, beginnen hun relict aldus : ,,Daar 

volgens de H. Schrift een niet gehouden belofte God mishaagt, 

moeten we er voor zorgen, dat we, wat we den Heer onzen God 

beloofd hebben, trouw vervullen ; wat zoveel beter gaat, als we 

ons gelijkermate houden aan regel en constituties". Daarvoor 

worden, in een zin, de bepalingen van verleden jaar herhaald. 

Ieder, die een taak heeft make binnen een maand een inventaris 

op van alle roerende en onroerende goederen, die onder zijn zorg 

vallen. Deze inventaris moet bij de visitatie voorgelegd worden. 

Ook de vestiarius maakt een inventaris op. De cellen moeten er 

uitzien, zoals het voor arme religieuzen past. Daarom moeten 

visitatoren en prioren de cellen der broeders meermalen bezoeken, 

het overtollige wegnemen en het noodzakelijke bezorgen. Voor 

17 Pro studio philisophico continuamus conventum nostrum pontis coeli et ad 

illud destinamus fr Gerardum Golt S. Agathae, fres Adrianum Cracht et Johannem 

Hees, Embricenses, fres Henricum Holthuysen et Ernestum Onkelbach post professionem 

Dusseldorpenses, frm Tilmannum Erckelents, Wickradiensem, frm Conrardum 

Haren Altinemoris, frm Johannem Cornelium pontis coeli, frm Henricum ab Aken 

eiusdem, frm Antonium ab Oell Ruremundensem post professionem, fr Johannem 

Silvaeducis, frm Johannem Fabricium S. Helenae. 

Pro studio theologico ad requisitionem serenissimi principis Neuburgici ordinamus 

conventum nostrum Duysseldorpensem et ad illud destinamus fres Theodorum Reneri 

et Johannem Georgii S. Agathae, frm Johannem Spyck b. Mariae pads, frs Gerardum 

Lendt et Jordanum de Raedt Embricenses, frm Johannem Linden pontis coeli, 

fr Johannem Campium Altinemoris et praeter hos ad hanc gratiam conventuales 

ibidem, qui vacare possunt, admittimus. 

Pro loco novitiatus continuamus conventum nostrum S. Agathae ... frm Florentium, 

frm Cornelium, frm Laurentium, ibidem susceptos, frm Johannem van Bree Venlonensem, 

frm Ernestum Duysseldorpensem, fr Georgium S. Helenae, fr Henricum 

Coloniensem,


recreatie menen we, dat het voldoende is, wanneer de broeders 

eens in de week vrij hebben om te spelen. In de advent en de vasten 

is het aan de prioren overgelaten het verlof niet te geven. Brieven 

worden ter verzending open bij de prior gebracht. De bijdragen 

voor studenten en novicen worden vastgesteld : Dulken, Duisburg, 

Ehrenstein en Glindfeld kunnen niets betalen ; de overige 16 huizen 

betalen 160 rijksdaalders ; de andere 209,5 rijksdaalders worden 

verdeeld per kop voor 23 studenten en novicen (o.a. 3 van 

St Agatha), behalve de conventualen. De studenten moeten hun 

prioren niet lastig vallen voor reizen naar hun eigen convent of 

elders, maar afwachten tot de locale prior er om vraagt; en dan 

niet meer als tweemaal per jaar. Enige confratres worden ver- 

plaatst18. Godefridus Paedtsy uit Cuijk wordt wegens zijn ver- 

diensten voor de orde, vooral voor St Agatha, participans verklaard 

aan de verdiensten en goede werken der beide provincies. 

Er is nog een visitatie-relict van prior Verheijen bewaard geble- 

ven. Het is een concept met aanvullingen en verbeteringen en heeft 

geen datum. Een andere hand schreef op de margo ,,ca 1635". 

Op het generaal kapittel in mei 1634 was Godefridus van Lith, 

prior van Venlo, benoemd tot vicaris generaal van de Maas- 

provincie19. Wickrath behoorde tot de Maasprovincie. Normaal 

visiteerde de nieuwe vicaris generaal. De visitatie door prior 

Verheijen zal eerder gehouden zijn. Het relict bevat volgende 

bepalingen : de eredienst ligge de confraters aan het hart20 ; daar 

ze met te weinig zijn om steeds te zingen, zouden ze toch klaar, 

rustig en eerbiedig moeten koreren, opdat het God behage en de 

mensen stichte. Preken en katechetische instructies moeten ze met 

ijver houden, vooral wegens de zielzorg, die ze daar hebben. 

Omdat de prior-pastoor met zijn zwakke gezondheid en zijn werk 

daar niet altijd voor zorgen kan, zullen de confraters, die het wel 

en beter kunnen, dat doen : in de hoogmis de pastoor of fr 

Tilmannus (die we hem als helper toewijzen) of fr Petrus 21. Een 

18 Ann., Ill, 201, 202. 

19 Def., 458. 

20 vobis cordi sit. 

21 Deze prior kan Leonard Ruweel-Ingenhous (Ruwell, Rouwels, Ingenhuis, 

Husius) niet zijn. Dat was nog geen versleten man. Na zijn prioraat in Wickrath 

1621-27, was hij prior in Schwarzenbroich 1627-37, weer in Wickrath 1637-42 en 

in Venlo 1642-56. Prior moet toen geweest zijn Thomas Buchler uit Gladbach, die


goed voorbeeld helpt anderen : daarom geen persoonlijk bezit, 

apostolische armoede en gemeenschappelijk leven. Om de kuisheid 

zeker en smetteloos te bewaren, verbiedt de visitator, dat vrouwen 

worden toegelaten in het gedeelte waar de cellen zijn en in de 

kloostergang ; de huur van kamers in het gedeelte waar de cellen 

zijn, moet opgezegd worden. In de kruisgang (in ambitu) moeten 

twee afscheidingen gemaakt worden, waardoor een gedeelte alleen 

voor de kruisbroeders gereserveerd wordt22. De prior moet bezorgd 

zijn voor klooster en parochie en mag de geregelde instructie en 

vermaningen, vooral op de in de orde gebruikelijke tijden niet 

verwaarlozen. Hij moet zelf voorgaan. 

Ondanks de winter moet prior Verheijen in het voorjaar van 

1634 nog in Keulen gevisiteerd hebben. Bij zijn nagelaten papieren 

is nog een brief van 14 maart 1634, waarin Clamor Averkamp, 

prior van Marienfrede hem schrijft, dat hij van het succes van de 

visitatie in Keulen gehoord heeft en van andere maatregelen, die 

de provinciaal nam voor de studiehuizen. Hij zou het convent te 

Keulen willen feliciteren met de nieuwe supprior, Gerardus Lent23 

en hoopt, dat deze veel kan bijdragen voor de hervorming van het 

convent. Maar het hoofd daar is ziek. Het is een vraag, of dat 

niet zijn invloed heeft op onze jonge mensen, die daar studeren. 

als supprior en procurator zijn registrum seu liber rationis begon en ook als prior 

1627-36 de boekhouding verder bijhield tot aan zijn dood. (R. Brandts, Vnventar 

des Archivs der Pfarrkirche St Antonius in Wickrath, Dusseldorf, 1957, 79 ; R. 

Haass, o.c, 204, 207; Ann., Ill, 186). Hij stierf in 1636 door de pest; zou uit 

privaatvermogen bijgedragen hebben aan de restauratie van het klooster. (Haass, 

o.c, 205, teruggaand op Jos. Husmann, Th. Trippel, Geschichte der ehemaligen 

Herrlichkeit bzw Reichsgrafschajt und der Pfarre Wickrath, Giesenkirchen, 1909-11, 

II, 83-84.) Dat zullen de bijzondere inkomsten van de prior zijn, zoals in 1624 in 

Keulen, en 1632 in Venlo. Tilmannus Brewer (Breuwer) was in 1636 pastoor in 

Wegberg, in 1639 supprior in Helenenberg, ondertekende mede in 1681, toen de 

strijd met Reichsfreiherr von Quadt werd bijgelegd als supprior en senior van 

Wickrath (Haass, o.c, 198, 225, 226 ; Def., 466 ; Brandts, o.c, 71). Petrus Loven 

wordt als sacrista vermeld in 1626-1634 (Brandts, o.c, 80), als pastoor in 

Borschemich, Kr. Erkelenz, in 1627 (Haass, o.c, 212), verplaatst naar Beyenbure 

in 1648 (Def., 473). 

22 Wickrath had een hogere school, oorspronkelijk een kloosterschool, die onder 

Johannes Buchlerus als rector, 1595-1623 naam had. In 1624 staat magister Johannes 

Buchlerus moderator scholae Wickradiensis, als participans in de lijst der overledenen 

(Ann., Ill, 140; Def., 446). Thomas Buchlerus, prior 1627-36, eveneens uit 

Gladbach, noteert in zijn Registrum, in verband met het convict, dat met het 

klooster verbonden was, namen van studenten uit de adel en de burgerij (van Bylandt, 

van Elmpt, von Frentz, von Palant ; Brandts, o.c, 80). In verband met dit convict 

is het verhuren van kamers binnen het klooster en het aanbrengen van afscheidingen 

in de kruisgang begrijpelijk. 

23 Gerardus Lent studeerde in 1632 nog theologie in Dusseldorf.


Als hij meent, dat wij hem onrecht gedaan hebben, laat hem met 

ons voor de oversten samenkomen en hij zal inzien, dat hij noch 

naar goddelijk recht, noch naar menselijk recht in zijn ambt ge- 

handhaafd kan worden. 

Op 16 mei 1634 was de laatste dag van het generaal kapittel. 

Vier of vijf dagen zullen ze wel hebben moeten lopen van Hoei 

tot Bruggen. Daar werd op 22 mei een bespreking gehouden door 

prior Verheijen met de nieuwe vicaris generaal der Rijnprovincie, 

Leonardus Campius, prior van Hohenbusch en de prioren van 

Dusseldorf en Bruggen om de bijdragen te taxeren voor de studiehuizen 

voor het studiejaar 1633, dat eindigde met het generaal 

kapittel van 1634. Het betreft Dusseldorf voor de theologie (sinds 

1632) en Bruggen voor de filosofie. Bruggen heeft 5 confraters 

meer als hun normaal aantal van 10 fratres chorales 24 en krijgt 

dus 5 X 20 imperiales ; Dusseldorf heeft er 4 meer en krijgt dus 

4 X 20 imperiales en 40 voor de lector. St Agatha als noviciaats- 

huis zou voor 4 novicen 80 imperiales moeten krijgen. Gezien de 

financien der orde verlangt prior Verheijen deze niet, opdat de 

orde ook St Agatha moge helpen 25 als het noodzakelijk zou wor 

den. Prior Verheijen moet wel aan de plakkaten gedacht hebben. 

15 mei 1635 is hij weer in Schwarzenbroich om de huizen te 

taxeren voor de bijdragen aan de studiehuizen. Het generaal kapit 

tel van 1634 had Keulen aangewezen voor de theologie. De prior 

van Keulen, Johannes Busaeus was toen definitor. Binnen een jaar 

wilde de prior van Keulen de studenten niet meer, hoewel hij er 

zelf om gevraagd had en prior Verheijen, in opdracht van de 

generaal de theologie-cursus daar geopend had. Prior Verheijen 

heeft de studenten dan weer moeten terugroepen 26. Hij was geen 

provinciaal meer, en moet dus wel een speciale opdracht van de 

generaal gehad hebben. Het zal meer aan zijn persoonlijk gezag 

gelegen hebben, dat hij de huizen kon taxeren voor de bijdragen. 

Met de lector mee had het convent van Keulen toen 19 fratres 

24 Op een van de papieren staan ze opgeteld : prior, procurator, lector, fr 

Holthuyss, fr Johannes, fr Lambertus, hi sacerdotes, fr Johannes Glintfeldt, fr 

Tilmannus Wickradiensis, fr Andreas Cracht Embricensis, Johannes Hees Embricensis, 

fr Gerardus Golt St Agathae, fr Antonius Ruremundensis, fr Ernestus Duysseldorpensis, 

fr Cornelius Bruggensis, fr Henricus ab Aken. 

25 succurrat in corpore vel membris pro necessitate, quae evenire posset. 

2* Cfr. Ann., Ill, 205.


chorales, vijf meer als het officiele aantal, en kreeg dus 5 X 20 

imperiales. De lector heeft drie maanden geen lessen gegeven en 

krijgt daarom 34 imperiales. Briiggen had vier studenten meer als 

het officiele aantal van 10 en kreeg dus 4X20 imperiales. Briiggen 

heeft een afschrift van de lijst der getaxeerde bijdragen, ondertekend 

door de generaal.

GEBRUIKEN 

Henricus Waltheri Verheijen kreeg op het generaal kapittel van 

1634 opdracht om met Nicolaus Pasport, oud-supprior van Hoei, 

consuetudines te verzamelen en deze aan het volgende generaal 

kapittel voor te leggen. Daar zou dan over gediscuteerd worden 

en als ze goedgekeurd werden, zouden ze verplichtend worden 1. 

Op het volgende generaal kapittel, 1639, werd niet gesproken over 

een liber consuetudinum, althans niet in het relict. Een gewoonte 

is een interpretatie van de wet. Locale nuancen kunnen niet alge- 

meen verplichtend gelden. H. W. Verheijen is wel begonnen met 

een inleiding. Daar de definitoren hem de opdracht gegeven heb- 

ben, wil hij de statuten nagaan en daarbij aantekeningen maken. 

,,Z6 beginnen de statuten : Daar we volgens voorschrift van de 

regel een hart en een geest moeten hebben in de Heer, is 't wense- 

lijk dat alien met de nodige zorg him best doen om dit voorschrift 

te volgen, zoals er maar een doel van alien is, waarnaar geestelijke 

verenigingen streven, waardoor ze bevestigd en bekroond worden, 

dat ze een weergave mogen zijn van die zaligmakende eenheid der 

hemelse burgers en verheven geesten, waarnaar wij verlangen2. 

God verheugt zich zeer, deze eenheid in vrede, zij het in sterfelijk 

omhulsel, bij ons te vinden en daarin bij ons te zijn. Daarom zegt 

hij : waar twee of drie in mijn naam samen zijn, daar ben ik 

midden onder hen3. Vandaar dat hij zo dringend zijn Vader 

vraagt: Vader, ik bid U, dat die Gij mij gegeven hebt, een zijn, 

zoals ... enz.4 en in deze eenheid het teken der zijnen stelt: 

daaraan zullen alien erkennen, dat gij mijne leerlingen zijt, dat 

gij liefde hebt voor elkander 5. Vandaar zegt terecht de psalmist zo 

mooi, als hij deze in den geest ziet: ziet hoe goed en aangenaam 

het is als broeders samen te wonen 6, en S. Basilius : Wat kan men 

aangenamer, gelukkiger, mooier uitdenken ? Mensen uit verschil- 

lende volken en streken die door een volkomen gelijkheid van 

1 stride observandae. Def., 459. 

2 Div't Laurentii Justiniani protopatriarchae, Veneti 1524, fol. LXIIv. De 

disciplina et perjectione monasticae conversationis cap. VII. gerit in se imaginem 

coelestis patriae. 

3 Mt. 18, 20. 

4 Joh. 17, 11. 

5 Joh. 13, 35. 

6 Ps. 132, 1.


zeden en disciplien zo ineengegroeid zijn, dat in meerdere lichamen 

maar een geest schijnt te zijn, en wederkerig meerdere lichamen 

als instrumenten van een geest gezien worden 7. 

In de canonieke orde van het H. Kruis moeten we een hart 

hebben in de Heer. 1. Daartoe dient de ene regel, 2. de gelofte 

eener professie, 3. de eenvormigheid in de observances. De eenvormigheid 

zichtbaar houden in gebruiken, moet de innerlijke 

eenheid in de harten verzorgen en weerspiegelen. 

Opdat zich hierin niemand vergisse, bepaalt het statutenboek 

hoe alien moeten leven. Hieraan kan niemand op eigen gezag iets 

veranderen. Ook als het maar kleine dingen zijn, zijn deze niet te 

verwaarlozen om niet verder af te zakken. Al heeft de prior in zijn 

convent de faculteit om zijn medebroeders te dispenseren, als het 

hem goeddunkt, toch moet de dispensatie om geldig te zijn en niet 

schuldig voor God, volgens de wil en de wens van de almachtige 

God gegeven worden, d.w.z. uit redelijke grond, zonder dat het 

recht onrecht wordt en de waarheid geweld wordt aangedaan. 

Voor dispensatie is volgens de doctores een dubbele reden nodig, 

namelijk dwingende noodzakelijkheid en ware en klare nuttigheid. 

Deze faculteit moet de opbouw en niet de afbraak dienen, zoals 

Bernardus zegt 1.3, de consid8. Waar noodzakelijkheid dwingt is 

dispensatie te verontschuldigen, waar nuttigheid ze vordert is ze 

te prijzen. Het nut moet algemeen zijn, niet particulier, want waar 

dit niet zo is, is het geen eerlijke verplichting, maar een gemene 

vernieling." 9 

Bij deze inleiding schijnt het gebleven te zijn. In zijn visitatierelicten 

haalt prior H. W. Verheijen meerdere gebruiken aan en 

beroept zich zelfs daarop. 

Het generaal kapittel van 1614 betreurt, dat de prijzenswaardige 

oude gewoonte van 's nachts op te staan voor de metten in 

meerdere huizen door de ongunstige tijdsomstandigheden en de 

slordigheid van enkele prioren verloren gegaan is, en schrijft voor, 

dat in alle huizen, waar de prior vijf of zes medebroeders bij zich 

heeft de metten 's nachts gehouden worden 10. In het visitatierelict 

7 S. Basilius, PG 31, 1382-1383. 

8 S. Bernardus, PL 182, 769, de consideratione lib. 3, cap. 4. 

9 non plane fidelis dispensatio, sed crudelis dissipatio. 

10 media nocte (quae devotionis arnica). Def., 435.


van 1623 in Duisburg wordt vier uur aangegeven. Hoewel ze in 

's Hertogenbosch weten, dat ze, als er negen confraters zijn ", het 

nacht- en dagofficie moeten zingen, dispenseert H. W. Verheijen 

bij de visitatie vanwege de moeite met de zang, gedeeltelijk naargelang 

de rang van het feest12. In Keulen werd het hele officie 

gezongen 13. Het provinciaal kapittel van Roermond in 1630 ver- 

klaarde, dat de prijzenswaardige gewoonte van 's nachts op te 

staan, waar deze in onbruik geraakt was, weer ingevoerd moest 

worden, tenzij er redelijke bezwaren waren, waarover de provin- 

ciaals moesten oordelen14. Bij de visitatie van 1631 voerde H. W. 

Verheijen het weer in in Marienfrede en in Bentlage 15. In 1627 

meende het generaal kapittel om verschillende redenen, vooral om 

de eenheid en vanwege de studies, dat vier uur voor de metten een 

geschikte tijd was 16. In 1634 verklaarde het generaal kapittel, dat 

dit bedoeld was voor de studiehuizen. Waar 10 fratres chorales 

zijn, conformere men zich aan de oude gewoonte van middernacht 

op te staan. 

Het provinciaal kapittel van 1632 te Venlo verlengde het verlof 

voor fr Johannes Scenck van het klooster te Briiggen voor de 

bediening van de kapel te Maashees 17 om zijn moeder te onder- 

houden. Hij moest echter het ordeshabijt blijven dragen. Het pro 

vinciaal kapittel van 1630 te Roermond wilde, dat het habijt ge- 

dragen werd, zowel binnen als buitenshuis 18. Het generaal kapittel 

van 1631 verlangde, dat de uitgezondenen voor de zielzorg het 

habijt zouden dragen, tenzij reden en noodzaak om het niet te doen, 

door de generaal en definitoren op het generaal kapittel erkend 

waren19. 

Op zijn geschilderd portret te St Agatha heeft Henricus 

Waltheri een kleine baard. Het generaal kapittel van 1624 herin- 

11 novem in choro fratres. Ann., Ill, 165. 

12 1587 : 8 fratres habitantes. Def., 414. 

13 diurnum pariter et nocturnum juxta laudabilem domus consuetudinem omnium 

fratrum concentu. 1624. 

14 Ann., Ill, 184. 

15 In Bentlage waren toen 7 chorales. 

16 Def., 448. 

17 L. H. C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, V, St 

Michiels Gestel, 1876. Kerkelijk onderhorig aan het naburige Geisteren. 

18 habitum plenum. Ann., Ill, 183. 

19 Def., 454.


nerde eraan dat men volgens de statuten geen baard draagt, tenzij 

de magister generaal, d.i. Augustinus Neerius, het wegens noodzakelijkheid 

of naburige ketters anders beschikt20. Het generaal 

kapittel van 1627 herhaalde, dat niet getolereerd werd baard en 

haren te laten snijden, zoals de mensen in de wereld dat doen21. 

Het generaal kapittel van 1648 wilde nog, dat zowel pastoors, als 

prioren en overige confraters de corona behielden, tenzij in ketterse 

plaatsen, waar het wel niet ging 22. Augustinus Neerius droeg in 

het begin als generaal geen baard, later wel23. 

Het capitulum, dat in de statuten van 1660 en in die van 1868 24 

nog quotidianum heet, zal volgens de visitatie van 1623 door H. W. 

Verheijen in Venlo minstens om de veertien dagen gehouden worden. 

Eveneens in Marienfrede bij de visitatie van 1631. 

In 1623 bij de visitatie in 's Hertogenbosch verklaart prior 

Verheijen, dat het de gewoonte is in de orde, dat gedurende heel 

de maaltijd gelezen wordt25. Hetzelfde nog in hetzelfde jaar bij 

de visitatie in Bentlage. Uit dezelfde visitatie in 's Hertogenbosch 

blijkt tweemaal, dat zitten op de grond als straf nog bestaat26. In 

het visitatie-relict van Diisseldorf in 1623 staat, dat de broeders 

na de maaltijd voor dankzegging met de anderen meegaan naar 

de kerk. 

De gewoonte om niet in de keuken te komen tenzij met verlof, 

blijkt uit de visitatie van Marienfrede en die van Bentlage in 

1623, uit die van Keulen in 1624. 

De gewoonte om de sleutels van de kerk en van de voordeur 

's avonds bij de prior te brengen en 's morgens weer te halen, is te 

vinden in het visitatie-relict van 1623 te Diisseldorf en te Venlo en 

in dat van Emmerik in 1631. 

Dat H. W. Verheijen de opdracht van het kapittel, om een liber 

consuetudinum te schrijven, niet volbracht heeft, kan zeer goed 

20 Def., 444. 

21 Def., 449. 

22 Def., 471. 

23 In het begin had Aug. Neerius nog de corona, zoals ook Aegidius de Vreese 

op het titelblad van zijn posthuum in 1665 uitgegeven Aegis Aegidio Vresana, en 

zeer duidelijk generaal Georgius Hachten (1677-78). Clairlieu, I960, 52, 53, 54. 

24 Dist. II, cap. V. 

25 Ann., Ill, 168. 

26 poena sessionis ad terrain in prandio. Ann., Ill, 167, 168.


gelegen hebben aan de vraag of men een gebruik, dat zeker niet 

algemeen is of misschien reeds in onbruik geraakt is, nog kan 

vastleggen om het dan weer als algemeen verplichtend voor te 

stellen.

BLOEI EN TWEEDE BALLINGSCHAP 

Toen Henricus Waltheri op 22 mei 1634 met de nieuwe vicarisgeneraal 

(provinciaal), Leonardus Campius en de prioren der twee 

studiehuizen in Briiggen de bijdragen voor de studenten vaststelden, 

voegde hij er een postscriptum aan toe. St Agatha had als 

gemeenschappelijk noviciaat aanspraak op bijdragen van zeker 

80 rijksdaalders \ De prior weet hoe de orde ervoor staat, wil zijn 

aanspraak niet laten gelden, in de hoop, dat de orde ook St Agatha, 

het convent en de leden, zal helpen, als de nood komt, die komen 

kan 2. Hij kon dat: het klooster had zich hersteld en uitgebreid, 

doordat ze merkelycke studenten in de kost hadden aengenommen 

ende die patrimonien der nieuw-aengenomen religieusen daertoe 

geappliceert3. Het moet voor de generaal, Augustinus Neerius, een 

vreugde geweest zijn, toen hij in 1635 in St Agatha visiteerde. Hij 

is niets tegengekomen waarvoor een bijzondere vermaning nodig 

zou zijn. Maar iedereen schiet tekort en in het religieuse leven 

betekent niet-vooruitgaan een teruggaan ; daarom wil hij toch een 

en ander noemen. Niemand ontbreke bij het koorgebed, tenzij om 

een wettige reden en met verlof van de prior, 's Zaterdags of op 

een Mariafeest in de week zingen de confraters ter ere van 

O.-L.-Vrouw, onze bijzondere patrones : Te Dei matrem laudamus. 

Allen zouden moeten letten op het silentium in het koor, in de 

kloostergang, dormitorium en refter. Het middagmaal is om 11 uur, 

het avondmaal of collatie om zes uur. Wie in opdracht of met 

verlof van de prior buitenshuis gaat, kome op tijd weer terug, op 

straffe sessionis ad terrain. Niemand ga naar de deur, behalve 

wiens taak het is. Daar onze vader Augustinus niet wil, dat men 

buitenshuis eet, verbiedt de visitator spijs of drank op de eel te 

hebben. Als het teken daarvoor gegeven is, komen alien onmiddellijk 

voor de meditatie naar de kerk. Als de prior niet thuis is, vrage 

men niet te gemakkelijk verlof om uit te gaan. Wie in de gastenkamer 

voorzit bidde na tafel staande en dan worde niets meer 

aangeboden. Mogen alien hun gelofte blij en ijverig beleven 4. 

1 Volgens het provinciaal kapittel van Venlo in 1632 waren er toen 3 novicen 

van St Agatha en 4 van andere huizen. 

2 Ann., Ill, 204-205. 

a Ann., I, 2, 64. 

4 Ann., Ill, 207, 208.


Er waren toen in St Agatha meerdere jonge mensen, die zeer 

duidelijk in de dan gebruikelijke formule hun algehele toewijding 

hadden uitgesproken of uitspreken wilden : belove dat ick de drij 

gelofte der H. Religie van gewillighe armoede, eewijghe reijnigheyt, 

ende volcomen gehoorsaemheijt ongheschendt nae den regel 

ende Instellinghe des selve heijlighe Ordens totter doodt toe sal 

ondert houden. Soo helpe mij Godt. Ende in alle ghevallen, bij soo 

veere (dair mij Godt wil voor behuijden) ick van mijn professie 

aftvijcke, soo kenne ick mij onteerft ende geprivert van alle recht 

der goederen soo wel des Cloosters als de H. Ordens, ende so wel 

der geestelijcke als tijdelijcke 5. Ze moeten wel begrepen hebben, 

dat er gevaren dreigden voor hun klooster. Prior Verheijen heeft 

hun dat zeker niet verborgen. En toch zijn er onder zijn prioraat 

een hele rij in St Agatha ingetreden. In het archief en het necrologium 

zijn zeker de meeste namen terug te vinden6. 

In de Annales wordt de lijst van overledenen onderbroken met 

Hie siste viator, in korte tijd heeft de dood acht jonge mensen uit 

onze groep weggehaald, van wie we grote verwachtingen hadden. 

De een heeft zijn weg snel afgelegd, de ander leert er onthechting 

door en een grotere overgave aan God. 

Een deductie over de lotgevallen van het klooster van 1581 - 

ca. 1640 7 vermeldt: int Jaer 1633 synt door die inlegeringen van 

Croaten ende int fortificeeren vant Genneper huyssalle des convents 

bowhoven affgebroken ofte verbrant, uytgenoomen eenen, den 

Heyterack. De Croaten versterkten het huis van Gennep, waren 

dus huurlingen aan Spaanse zijde. Er werden weer sauvegardes 

nodig. De eerste werd gehaald te Stevensweert bij Franciscus de 

Moncada, markies d'Aytona, op 30 juli 1635 8; een tweede te Goch, 

bij Ferdinand, de Infant van Spanje op 19 augustus 1635, die 

5 G. Van Hoorn, Memoriale, in Cruciferana 21, Amersfoort 1962, 28. 

6 Inv. 2, 5, 165. Adrichomius Jac. ; Ancker, Alb. van den ('s Hertogenbosch) ; 

Biel, Laurentius (Nijmegen) ; Canter, Stephanus ; Christianus Cornelii; Henricus 

Cornelii; Joh. alias Hagen (Grave) ; Ebben Petrus (Gennep) ; Engels (Engelkens) ; 

Bernardus Georgii ; Joh. Golt; Gerardus Henrici Jac. (Ravenstein) ; Hendriks, Jan 

(Sambeek) ; Honnen, Wilh, Nijmegen ; Lamerts, Simon ; Linden Corn, van (Antwerpen) 

; Jansen, Bartholemeus (Jansz. van der Hagen) ; Jansen, Nic. (Schijndel) ; 

Os, Florentius van ('s Hertogenbosch) ; Pieck, Arn. Reneri ; Theod. Sartorius; 

Petrus (Straelen) ; Siegers, Joh.; Stayck (Scayck ?), Henricus; Teunissen, Peter; 

Vinckelbach, Edmundus ; Waterlaet, Lamb, van de (Beers). 

7 ASA, Inv., 361. 

8 ASA, Inv., 319.


toen met een leger daar geweest moet zijn. Op 25 September 1635 

werd deze sauvegarde officieel van uit Brussel gegeven9. Deze 

moet een bescherming zijn voor het klooster, prior en conventualen, 

Gerard Leunissen agent et Jean Wolters, bourgois de la ville de 

Gravej frere dudict prieur et receveur du dit cloistre, leurs servi- 

teurs, domestiques et les estudians y demeurans, grains, fourrages, 

bestiaux, et autres biens y estans 10. Van deze sauvegarde zijn vier 

authentieke kopieen bewaard gebleven. Jean Wolters (Wautersen, 

Wauterssen, Wolterss, recepteur, receveur), en estudiens (estu 

dians) worden in elke kopie genoemd ; Gerard Leunissen niet in 

alle. De bevrijdingsoorlog had al lang een godsdienstige motivering 

gekregen. De retorsie-plakkaten van de staten-generaal schreven 

voor, dat de geestelijken haer sullen hebben te onthouden van alle 

exercitie der Rooms che Religie. Op 2 december 1636 verscheen een 

Stricter Plakaat tegens de roomse exercitien in de meyerye X1 waarbij 

aan alle priesters eenvoudig gelast werd, binnen 14 dagen het land 

te verlaten12. Daarmee begon de tweede ballingschap. Op 3 januari 

1637 werden de Kruisheren uit hun klooster gezet en gingen de 

Maas over. De leerlingen der Latijnse school gingen mee, de 

Mookse bergen over, tussen Groesbeek en het Reichswald naar 

Kranenburg. Daar was Arnold van Wachtendonk, van de hoge 

raad van het hof van Kleef, burgemeester. Deze was 9 november 

1627 op verzoek van prior Verheijen door de generaal der orde 

tot participans verklaard. Als hij in vorige jaren een weldoener van 

het desolate St Agatha was, dan heeft prior Verheijen geweten, 

dat hij er ook nu hulp zou vinden. Door enige Latijnse verzen 

door de studerende jeugd in Kranenburg opgesteld, is bekend, dat 

de kruisheren daar in de uytwijck gewoond hebben, terwijl hun 

leerlingen bij de verschillende burgers een onderdak vonden13. 

Volgens het archief van St. Agatha kwamen 3 januari 1637 

8 priesters, 6 clerici, 2 conversen en 5 lekenbroeders naar Kranen- 

9 Th. Juste, Histoire de Belgique, Bruxelles, II, 151. Alors (1635) Ferdinand 

d'Espagne reprit I'offensive: les redoutables Croates de Piccolomini attaquerent 

I'arriere-garde frangaise, qui se retirait a Ruremonde: un autre corps d'armee penetra 

dans la Gueldre et surprit ... plusieurs forteresses du duche de Cleves. 

10 ASA, Inv., 320. 

11 Nikolaas Willems, Kerkelijk Plakaat-boek, 's Gravenhage, 1722, 573-582. 

12 L. Emond, Het klooster St Agatha in den lande van Cuyk, in Kruistriomf I, 

121. 

13 Emond, I.e., 121.


burg14. Op 12 januari 1637 kregen ze van de secretaris van 

Frederik Hendrik antwoord op hun rekest, dat ze nog in 1636 

hadden ingediend. Ze hadden zich beroepen op art. 3 en 4 van de 

capitulatie van Grave in 1602 expresse capitulatien, de welcke 

althijt serieuselyck onderhouden sijn geweest, ende oock bij den 

Placcaten van Retorsie nyet en syn geannuleert. De secretaris be- 

richtte, dat syn hoocheyt die versoeck nyet en hadde willen toe- 

staen15. Verblijvende in het Stedeken van Cranenburch in den 

lande van cleeff richtte Broeder Hendrick Verheijen, prior van de 

cruysbroederen van St Aechten een rekest aan de Ed.mo. Heeren 

Raeden van State der vereenichde Nederlanden om bij tijd en 

wijle met een broeder naar het klooster te mogen terugkeren. Het 

antwoord staat op de margo : De suppliant heeft hem te reguleren 

nae de placcaten, dat. 24en Augu 1637. C. M. Huygens16. Toch 

hebben ze kans gezien een van hun jonge mensen, Wilhelmus 

Honnen, die reeds diaken was en op 14 oktober 1637 stierf, in 

St Agatha te begraven17. Op 3 januari 1639 keerden ze naar 

St Agatha terug. Twee jaar waren ze met de leerlingen der Latijnse 

school in ballingschap in Kronenburg en voor de winter 1637-38, 

toen de prior pastoor in Gennep was benoemd, met enkelen in 

Gennep. Wijnants schreef, dat ze in processie terugkeerden om 

school en koorgebed voort te zetten18. Het zal meer van een 

bedevaart hebben gehad als van een manifestatie. 

14 ASA, Inv. 5. 

15 ASA, Inv., 358. 

16 Ibid., 359. 

17 Necrologium : exilii nostri temp ore hie sepultus. 

18 Ann., II, 132.

PASTOOR IN GENNEP 

Het generaal kapittel van 1624 betreurde, dat enkelen buiten 

weten en zonder verlof van de oversten geprobeerd hadden een 

pastoraat of ander kerkelijk beneficie, zelfs van Rome, te verkrijgen. 

Zulken kunnen in de beneficies der orde niet meer delen, 

noch in leven noch bij de dood. Als zij op welke tijd ook bij ons 

zouden willen terugkomen, worden ze absoluut niet aangenomen1. 

Er moeten in die tijd enkele gevallen geweest zijn, waar het 

beneficie gezocht werd, en als dat zonder verlof gebeurde, met 

onafhankelijke beschikking, was de armoede verloren. Het generaal 

kapittel van 1631 riep vier Kruisheren naar het klooster terug2. 

In 1639 staat bij de benoemingen twee keer, dat iemand werd 

teruggeroepen van een pastoraat3, en werd Petrus Henningii van 

Glintfeld vanwege de nood der vervallen kerk van Diidinghausen, 

daarheen gezonden voor het voorlopige beheer4. Menig klooster 

heeft in de zielzorg geholpen. Hoe prior Henricus Waltheri 

Verheijen er toe kwam het pastoraat van Gennep aan te nemen, 

wordt duidelijk uit het Stiftsarchiv te Xanten 5. Op 30 September 

1637 schreef prior H. W. Verheijen een brief aan de aartsdiaken 

te Xanten : hij had al eerder contact gewenst en diens mening over 

hun situatie willen weten, vooral omdat Paulus Reineri op over- 

name van het pastoraat van Gennep geinsinueerd had. Hij zegt 

niet eerst wie Paulus Reineri was ; de aartsdiaken van Xanten, 

Joh. Sternenberg kent dus Paulus Reineri provincialis Germaniae, 

daarna provinciaal der Maasprovincie en rector van het Augustines- 

senklooster Jerusalem te Venray. Deze heeft wellicht de praepositus 

van Xanten op mogelijke hulp voor Gennep gewezen. Prior 

Verheijen schreef : ,,Terwijl onze jammerlijke ballingschap door- 

gaat, en we in Kranenburg met zoveel confraters erg bekrompen 

zitten en U ons verblijf hier niet graag ziet, is ondertussen Gennep 

weer neutraal geworden en hebben meerderen ons geraden het 

1 Def., 444. 

2 ad ordinem revocatus. Def., 456. Het provinciaal kapittel van 1646 riep Alb. 

Tonsorius en Ant. Herck terug : cessat enim aut potius non est in Mis statutaria 

causa extra ordinem residendi. ASA, Inv., 147. 

3 ex pastoratus deservitura revocatur. 

4 ob penuriam ecclesiae. Def., 466. 

5 einzelne Pfarreien Nr 24 Gennep.


huis van de adellijke Bering aldaar, dicht bij de kerk, te huren of 

te kopen. We hebben wel schrik voor de dichtbijliggende leger- 

plaats en gevaar voor oorlogsgeweld, maar de woning is 20 ge- 

schikt, dat we nog voor de winter zouden willen overhuizen. En 

hoewel het mijn roeping is de stilte te zoeken, ben ik bij onze 

verstrooiing en vervolging bereid met mijn confraters de heilige 

kerk in nood, zo God wil, met onze zwakke krachten te helpen en 

te steunen en 'k wil mijne diensten naar de wens van Uwe Hoog- 

waardigheid daarvoor nederig en eerbiedig aanbieden, met de wens 

te kunnen helpen en in Gods geest te werken voor het heil en de 

bekering der zondaars." Het Stiftsarchiv te Xanten heeft nog een 

tweede brief van Henricus Waltheri aan de aartsdiaken van 24 

januari 1638, in Oefelt geschreven. Hij heeft inlichtingen moeten 

bezorgen over een ongelukkige pastoor, Johannes Wilhelmi, Win- 

desheimer van Elisabethsdal6, gewezen pastoor van Baexem, toen 

bisdom Luik. Volgens de publieke opinie en de mening van zijn 

confraters is hij volkomen ongeschikt om pastoor te worden in 

Gennep. Een regeringspersoon had hem geschreven, dat hij niet 

zou toelaten, dat hij de administratie kreeg : misschien wel de 

exploitatie 7. Hij zou echter reeds benoemd zijn. De burgers van 

Gennep waren al op de hoogte, en ze hebben geprobeerd de 

regeringspersonen te bereiken, maar vanwege het hoog water en 

de gladheid konden ze niet in Emmerik komen. In vertrouwen op 

Gods voorzienigheid zal prior Verheijen zijn best doen om tot een 

goede oplossing te komen, en alvast gehoorzaam de machtiging 

voor verzorging der parochie Gennep, die de aartsdiaken van 

Xanten hem stuurde, aanvaarden. Hij wil deze echter niet uit- 

oefenen, voordat de opdracht aan de pastoor van Beugen is inge- 

trokken. Als dat zou kunnen door de brenger van deze brief, zou 

dat de inwoners van Gennep zeer aangenaam zijn. Aanstaande 

zondag hebben ze een eerste H. Mis van een neef van kanunnik 

Holt van Xanten. Daartoe nodigt de prior de aartsdiaken met 

genoemde kanunnik uit. De prior wil dan beginnen met de over- 

6 Te Nunhem. J. Habets, Geschiedenis van het tegenwoordig bisdom Roermond. 

Ill, Roermond, 1892, 686. 

7 D. Coenen, Die katholische Kirche am Niederrhein von der Reformation bis 

zum Beginn des 18. Jahrhunderts, Munster 1967, 121. Entweder verkauften die 

Rate vakante Pjriinden direkt an geistliche Interessenten, oder sie iiberliefien protestantischen 

Predigern und anderen Personen, die sie dann meistbietend an katholische 

Bewerber versteigerten.


name van de administratie in plaats van genoemde pastoor, tot de 

aartsdiaken het geschikt vindt hem of een ander door de heren 

van de regering te laten benoemen 8. Hij wil morgen weer naar 

Emmerik gaan om met de heren der regering daarover te spreken. 

In een postscriptum laat de prior volgen, dat ze in Emmerik zijn 

testimoniales hebben van de schrijver van het land van Cuijk en 

van de secretaris van Grave. Georg Wilhelm von Brandenburg 

moest volgens het verdrag van Xanten van 1614 de verschillende 

religies in het land van Kleef gelijke rechten toestaan. Normaal 

was het toen, dat de aartsdiaken van Xanten - een deel van het 

aartsbisdom Keulen - iemand aanwees, die dan door de regering 

of haar regionale vertegenwoordiging werd benoemd. Zo kreeg 

prior Verheijen een benoeming als pastoor van Gennep, gedateerd 

15 maart 16389. Wie er nog voor de winter van 1637-38 van 

Kranenburg naar Gennep overgehuisd is, is niet bekend. Dat de 

ballingschap in Kranenburg in de Annales in een zin met de terug- 

keer wordt genoemd, laat vermoeden, dat de meesten met de 

leerlingen der Latijnse school toch wel in Kranenburg gebleven 

zijn totdat ze 3 januari 1639 in processie zijn teruggekeerd10. De 

prior is zeker mee teruggekeerd en moet zijn werk in Gennep wel 

dadelijk aan een ander hebben overgedragen. Dat zal zeer waar- 

schijnlijk Johannes Georgii of Jorissen zijn, die op het generaal 

kapittel van 1648 als concionator naar Wickrath werd verplaatstX1 

en in het necrologium van St Agatha op 17 oktober als overleden 

in 1658 vermeld wordt met ,,eertijds pastoor in Gennep" 12. Prior 

Verheijen zal meerdere malen vanaf de Mookse bergen, vanaf de 

weg van Kranenburg naar Gennep, met een gebed naar St Agatha 

gekeken hebben. 

8 quousque visum juerit Vre Rme Gre vel collatio nobls vel alterl a DD Clariss. 

de Regimine fiat. 

9 Von Gottes gnaden Wir Georg Wilhelm dess Heyl. Rom. Reichs Erzz-Cammerer, 

unnd Churfurst in Preufien zue Cleve, Gulich ... Graff zue der Marck unnd 

Ravensberg, Herr zue Ravenstein Thun kundt unnd tiigen unserm Ambtman Schulteissen 

unnd andern unsern Beambten zue Gennep, wie auch insonderheit den 

Vorstehern unnd samtlichen Einwobnern daselbst unnd sonsten menniglicben hiemit 

zuwissen. Alss sich newlicher Zeit die Pastorei zue bltem Gennep erlediget, unnd 

unns anderwertiglich zuersetzen heimbgefalien dass wir darauff vorweisnen dieses 

Henricum Wolteri Verheijden mit solcher vacirenden Pastorei aus unns zustehender 

gerechtigkeit bin wiederumb gnedigst providirt haben. 

10 Ann., II, 132. 

11 Def., 473. 

12 Ann., II, 141 : olim.

GRAVAMINA 

Bij de papieren van prior Verheijen te St Agatha liggen acht 

bladzijden met gravamina, bezwaren, tegen de generaal Augustinus 

Neerius. Het is een copie van de hand van Wynantz. Volgens het 

onderschrift zijn deze in 1639 aan de generaal gezonden door de 

definitoren, die in mei van dat jaar gekozen waren. Zij voelen zich 

verplicht en opgevorderd 1 deze bezwaren aan zijne hoogwaardige 

paterniteit voor te leggen, met de raad zijn ambt neer te leggen 

en zich in een klooster, dat hij wenst, terug te trekken. Hermans 

heeft het wel niet kunnen geloven. Hij moet deze papieren gezien 

hebben, want als hij de kwestie van Falkenhagen vermeldt, geeft 

hij precies de wporden van het gravamen, dat de generaal dit deed 

non praehabito S. Ordinis patrum sufficiente assensu2. Het is 

inderdaad vreemd, dat Wijnantz bij het copieren der onderschriften 

wel de naam van Henricus Waltheri Verheijen prior Agathensis en 

bij de vierde definitor Adolphus Offerhausen prior Dusseldorpiensis 

vermeldt, maar bij de prior Altinemoris en bij de Coloniensis 

de naam openlaat, terwijl juist hij deze toch wel had kunnen lezen 

o£ had kunnen invullen. De namen, die in de gravamina genoemd 

worden : Dans, Walterus a Castro en Voet zijn te identificeren. 

In die tijd was het zeer gebruikelijk eventueel te protesteren door 

gravamina in te dienen3. 

De bezwaren waren als volgt: 

1. De generaal heeft eigenmachtig de rechten op Falkenhagen 

laten vallen4. 

2. Het generaal kapittel wil proberen deze terug te krijgen. De 

kosten voor dit proces zal de generaal moeten dragen. 

3. Het geld van Falkenhagen moet voor heel de orde gebruikt 

worden. 

4. De kosten voor de pontificalia, die volgens de apostolische bul 

1 ad providendum de remedio shut obligati et requisiti. 

2 Ann., I, 2, 43. 

3 D. Coenen, Die katholische Kirche am Niederrhein von der Reformation bis 

zum Beginn des 18. Jahrbunderts, 101, n. 26. Gravamina ... wurden im 17. Jahrhundert 

massenhaft abgefafit und vorgetragen ... und zwar sowohl von Katholiken 

als auch Protestanten. 

4 Het geld voor Falkenhagen kwam in 1628. Moeilijkheden daarover hebben 

geduurd tot 1648. Weiss, o.c, 116; Def., All.


door het convent van Hoei gedragen kunnen worden 5, waarover 

de orde niet is gehoord, en waarvan ze geen voordeel 

heeft en de kosten voor het geschil met pater Voet, destijds 

prior van Yvois-Carignan6, en met Pater Servatius, oud- 

procurator van Hoei7, hoeven door de orde niet gedragen te 

worden : dat nemen we dus niet. 

5. De definitoren worden in him taak gehinderd. De generaal 

reserveerde zich de visitatie van Aken. Pater Bonna, Augustinus 

a Quercu en anderen kwamen op de derde dag van het kapittel 

na de vespers met de nodige herrie eisen, dat de definitoren 

zouden ophouden met definities. Het is meer gebeurd, dat de 

definities de vierde dag werden gepromulgeerd : na vijf jaren 

is er veel te behandelen : voor de controvers tussen de generaal 

en Pater Dans zou men meer tijd moeten hebben, een vierde 

dag aan het kapittel moeten toevoegen 8: Walterus a Castro 

werd op het generaal kapittel van zijn taak als supprior van 

Schwarzenbroich ontslagen en verplaatst en dan spoedig door 

de generaal in zijn ambt en klooster weer aangesteld. Belangrijke 

bepalingen van generale kapittels worden niet eens 

in het hoofdklooster gevolgd9, nog minder elders in de gallo- 

Belgische provincie. 

6. Het is bekend, dat de generaal huizen met zware schulden toch 

weer geld laat opnemen ; dat voor sommige huizen de visitatie 

7, 8 en 9 jaar werd verschoven. Soms wordt een visitatie van 

de generaal zo lang en zo duur, dat hij niet veel meer kan 

zeggen. Bij visitaties door de generaal en de prior van Dinant10 

zijn erg versierde afrekeningen aanvaard en goedgekeurd. 

7. Bepalingen van visitatoren maakt de generaal weer ongedaan 

door schriftelijk verlof. 

8. De generaal heeft meerdere ongeschikte paters als prioren 

ingezet. 

5 ex fructibus monasterii praefati commode sustentari valet. Ann., Ill, 187. 

6 Hermannus Voet, quondam prior Ivodiensis, projessione Leodiemis, in de lijst 

der overledenen van 1634. Def., 461. 

7 Servatius Dans, prior Vertonensis, overl. 1652. Def., 477. 

8 Registrum notarii conventus Huyensis vermeldt onder de capitulares in 1637 : 

Nic. Bonhomius senior en Augustinus a Quercu. Univ. Luik, ms 176 (341). 

Bibliotheca manuscripta fratrum S. Crucis, I, 9. W. a Castro, Def., 466. 

9 Dit wordt bevestigd door de bepalingen van generaal Pierre Blavier in nov 

1650. Ann., Ill, 721-724. 

10 Henricus Collart, 1634 definitor, 1644 f, Def., 457, 468.


9. De generaal luistert gemakkelijk naar kankeraars en niet naar 

personal, die jaren lang verdienstelijk hun werk deden. 

10. De generaal zou de bloei van conventen, waar bijzondere 

mogelijkheid is, moeten bevorderen. In Aken heeft de prior 

de professies af te nemen en de visitaties te houden van de 

Cellebroeders en Cellezusters, en moeten ze de preken houden 

voor de onlangs opgerichte broederschap ". Naar Maaseik en 

Kolen heeft de generaal Frans-sprekende paters gestuurd12, 

wel haast ongeschikt voor preken, biechthoren en katechese. 

De kans voor een school in Diisseldorf in 1620 was al langer 

definitief voorbij13. 

11. Gedurende heel de tijd van zijn bestuur zijn er onenigheden 

geweest tussen de generaal en zijn ondergeschikten. Er zijn 

vooral twee oorzaken, die bij het ouder worden niet minder 

worden : lichtzinnigheid en onstandvastigheid w en ten tweede 

gebrek aan kennis van het recht, waardoor hij van alles meent 

te mogen en te kunnen. 

12. Zijn conversatie is gewaagd 15. 

13. De definitoren vragen de generaal, de schade te herstellen, 

zover het mogelijk is en manen hem zijn ambt neer te leggen 

en zich terug te trekken. 

Dan ondertekenen ,,de gehoorzaamste zonen van de orde en van 

zijne paterniteit, de definitoren van ons kapittel, dit jaar in mei 

gehouden". 

Een argument voor de authenticiteit der gravamina ligt in het 

relict van het generaal kapittel van 1639 16. De prioren van Keulen 

en Diisseldorf, de definitoren Clamor Averkamp en Adolf Offer- 

hausen, krijgen opdracht om te onderzoeken of het gerechtelijk 

mogelijk is het klooster Falkenhagen terug te krijgen. Het kapittel 

neemt het geld, dat de Jezuieten betaald hebben, aan als vergoeding 

11 Sebastianus-broederschap in 1622, toen er pest was in Aken, opgericht en in 

1629 door Urbanus VIII erkend. R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, 

109. 

12 connationales suos patres ex linguis differentia. 

13 Haass, o.c, 126. 

14 naturalis facilitas et agendi inconstantia. Evenals met het capitulum provinciate 

van 1630 te Roermond. Ann., Ill, 191. 

15 irreligiosa. 

16 Def., 464, 465.


voor de opbrengst der kloostergoederen en niet anders ; 20 niet, 

protesteert het uitdrukkelijk. De generaal zal verantwoording afleggen 

over de vermindering van het kapitaal (die bekend werd) 

en ook papieren voorleggen over de besteding van de rest vanaf 

het begin, welke in de kast van de definitoren bewaard zullen 

worden. 

In plaats van een jaarlijkse vergadering van de definitoren en 

commissarissen te Hoei maant en vordert het kapittel17, dat de 

generaal zijn driejaarlijkse visitatie der orde en de jaarlijkse zijner 

eigen huizen, zelf of door een ander, zorgvuldig houdt, dat de 

filialen door de prioren der moederhuizen en de huizen der dietse 

provincies 18 door de vicarissen gevisiteerd worden. Als verder de 

visitaties worden geregeld, wenst het kapittel, dat de generaal de 

Frans-Belgische provincie voortaan elk jaar zal visiteren en ze tot 

een voorbeeld stellen voor de nodige hervorming in de orde. Dit 

zou ook een verklaring kunnen zijn voor gravamen 5, de herrie in 

Hoei op de avond van de derde dag van het kapittel. 

17 hortamur et respective requirimus. 

18 per provincias Germaniae.

PREEK BIJ HET GENERAAL KAPITTEL 

Prior Verheijen was in 1612 als prior van Roermond voor de 

eerste keer definitor. Sindsdien was hij bij elk tweede volgende 

generaal kapittel een der definitoren en overigens ook spoedig een 

bijzondere autoriteit. Hij zal daarom wel meerdere keren de preek 

bij de eerste zitting van het generaal kapittel hebben gehouden. 

De preken die in St Agatha bewaard zijn gebleven, laten door 

verbeteringen en aanvullingen zien, dat hij ze goed voorbereid 

heeft. Mogelijk zijn ze nog eens opnieuw geschreven, daar ze soms 

door of in de verbeteringen onleesbaar zijn. Twee volledige teksten 

zijn er zeker bij. De ene begint Ut is qui graviore, de andere 

Quandoquidem. De eerste heeft 11, de tweede 12 folio-zijden. Ze 

hebben geen datum. Omdat Ut is qui graviore op fol. 6r reeds 

voorstelt, dat er meer zorg besteed gaat worden aan het noviciaat \ 

kan men vermoeden, dat deze sermo gehouden werd in 1620, toen 

een gemeenschappelijk noviciaat werd opgericht2. De sermo Quan 

doquidem over het belang van de generale kapittels is vermoedelijk 

gehouden in 1644. In 1639 kwamen in Hoei op de derde dag van 

het kapittel na de vespers enkele paters schreeuwen, dat de defini 

toren zouden ophouden met definities te geven. Dit kan goed de 

aanleiding geweest zijn voor deze sermo op het eerstvolgende 

kapittel. In 1644 werd alleen maar verwezen naar de definities 

van de twee laatste voorgaande kapittels ; deze moesten in de 

kloosters voorgelezen en doorgevoerd worden 8. 

Volgend uittreksel kan tevens een samenvatting zijn. 

Ut is qui graviore. Gij zijt het zout der aarde, gij zijt het licht 

der wereld4. Helder licht brengt deze dag ... nu gij, aanvoerders 

en voornaamste geestelijke leiders en de bloem onzer heilige orde, 

op deze plaats zijt samengekomen, met het doel, zou 'k zeggen, 

om de waardigheid onzer heilige orde hoog te houden en haar 

welzijn te sterken of tenminste om godsvrucht en disciplien, tegen- 

1 cuperem autem ego el plurimi mecum, ut circa novitios bene turn moribus, turn 

litteris instruendos major quam hactenus ratio haberetur. 

2 in Belgio she Germania, in Hohenbusch. Def., 439. In 1631, toen St Agatha 

gemeenschappelijk noviciaat werd, preekte Joh. Busaeus ; Ann., Ill, 191. 

3 Def., 467. 

4 Mt. 5 : 13, 14.


woordig helaas al te zeer vergeten, in de harten der onzen weer 

terug te roepen en aan te wakkeren... Christus heeft beloofd bij 

deze vergadering te zijn, toen hij zei: waar twee of meer in mijn 

naam vergaderd zijn, daar ben ik midden onder hen... God wil de 

mensen door mensen helpen. Het licht van veel fakkels is meer 

als het licht van een. ... De herder hoede zijn schapen, bezorge 

hun wat ze nodig hebben, geneze de zieken, beware de gezonden. 

Zout der aarde en licht der wereld ... niet alleen door het klare 

licht van de leer, maar ook van het leven ... ,,Van uw hand verlang 

ik zijn bloed" 6 ... Wee de ongeschikte herder, die zijn kudde in 

de steek laat6, herder voor het ambt ... de eigen herder heeft zijn 

leven gegeven, met zijn bloed betaald ... zoals Hieronymus zegt : 

schuld aan een misdaad heeft ongetwijfeld wie verwaarloosde te 

verbeteren wat hij had kunnen verbeteren ... Ezech. 34, 3-5 

Herder is wie het welzijn zijner schapen zoekt, niet het zijne ... de 

huurling loopt weg... 

Onze orde is er tegenwoordig ongelukkig aan toe. Is niet die 

waarachtige liefde van vroeger, die welwillende gezindheid verloren 

gegaan en is niet die prachtige naam, waarmee we vroeger 

broeders genoemd werden, volkomen vreemd geworden ? Laat ik 

het duidelijker zeggen: is de broederlijke door-God-geboden 

liefde uit onze harten verstoten ? ... is de opbouw geen afbraak 

(in het algemeen gezegd), het goede voorbeeld niet een ergernis, 

een gebruik geen bederf, trouw aan regel en statuten niet verachting, 

vrede en eensgezindheid niet strijd en onenigheid, eenvoud 

niet tot arglist, nederigheid niet tot opschepperij geworden, en 

om het kort te zeggen : is de gehoorzaamheid niet in openlijk 

verzet veranderd ? (... Malach. 1, 10, Phil. 2, 21 ...) ze zoeken 

zichzelf ... om plat getrapt te worden door de mensen... Het gaat 

niet op de schuld hiervan op elkaar af te schuiven, onze onderdanen 

alleen de schuld te geven, of het aan de slechte tijd of ander 

kwaad toe te schrijven. Als we God en ons geweten tot getuigen 

nemen, kunnen we niet anders zeggen als dat we in het vervullen 

van onze taak in zeer veel zijn tekort geschoten en niet in het 

minste zijn de slechte tijden, welke onze orde nu moet doormaken, 

daarvan de oorzaak, zoals terecht degene, die de akker niet be- 

5 Ezech. 3 : 18, 33 : 8. 

6 Zach. 11 : 17.


bouwde, die hij bebouwen moest, oorzaak ervan is, dat hij braak 

ligt en zonder vruchten ... U zijt hier, godgewijde mensen, u zijt 

hier bijeen gekomen om samen te overleggen, wat we kunnen doen 

voor de hervorming der orde. Zorgt ervoor, werkt er aan, dat men 

bij niemand vergeefs zoekt, wat tot zijn taak behoort. Zorgt ervoor, 

dat dit kapittel niet, zoals meerdere, belachelijk gemaakt wordt, 

omdat er veel gepraat en niets gedaan is, behalve dat de bijdragen 

betaald werden. Als men de regel en de constituties inkijkt, valt 

op wat diametraal daar tegenoverstaat ... oude gebruiken... ; als 

men die verwaarloost krijgt de orde haar vroegere waardigheid 

niet terug. Aan de opleiding der novicen, in deugden en in de 

letteren, moet meer zorg besteed worden. 

Quandoquidem 

... Hoelang nog zo dikwijls gehouden generate kapittels ? 

Waarheen met zoveel verplichtingen van constituties en defini- 

ties ? Wat is het resultaat daarvan ? Welk nut heeft de orde 

daarvan ? Welke vooruitgang komt daaruit voort ? Mochten toch, 

die zo praten, hun onverstand inzien, om niet te zeggen, hun 

dwaasheid verbergen. Wie van ons, die bij verstand is, houdt zo'n 

geluid niet voor dom en voor verstandige mensen volkomen on- 

waardig ? Ik voor mij meen, dat zo'n geluid komt van mensen, die 

het kloosterleven aan de deur gegroet hebben of een afkeer daarvan 

hebben of totaal niet begrijpen, welke krachten en welke voordelen 

voor de orde er liggen in het voortdurend houden van generate 

kapittels. Omdat het te weinig zou zijn het gezegd maar niet 

bewezen te hebben, wil 'k het u in het kort duidelijk aantonen, 

bijzonder ook daar het kleine aantal aanwezigen mij deze gelegen- 

heid biedt. Het is ons duidelijk en boven alle twijfel verheven, 

dat wij, hoewel religieus verplicht en door Gods wet als met een 

omheining beschermd, dikwijls vallen en langzaam begonnen zijn 

onze vurigheid te verliezen (zoals de ervaring van iedere dag 

leert) ... de gewoonte, meerdere eeuwen door volgehouden, om 

zoveel paters naar deze plaats (Hoei) samen te roepen... Hij zelf 

heeft beloofd bij deze vergaderingen tegenwoordig te zijn, toen 

Hij zei: waar twee of drie in mijn naam vergaderd zijn, ben ik 

in hun midden.


Wijd verspreid is in onze orde het zaad van ondeugden en niet 

uitgeroeid ... ondanks dat generale kapittels gehouden werden en 

de constituties zeker niet ontbraken ? Ik antwoord : dit ligt niet 

aan de generale kapittels en onze constituties, maar aan ons zelf ... 

talloos zijn de christenen, die niet leven volgens het geloof, hun 

bij het doopsel gegeven... 

... 'k feliciteer u, dat gij u niet liet afschrikken door de last en 

de gevaren van de reis 7 ... niet om over eigen voordeel te spreken 

... maar over het welzijn van alien, over de eer van God de 

Allerhoogste, over de beklagenswaardige toestand onzer vervallende 

orde ... ; u weet welke ellende we moeten meemaken, welk 

gevaar de orde bedreigt ... in welke kwaal, in welke verwarring 

onze orde zich bevindt. Ziet u niet hoe de zin van het koorgebed 

en de eredienst onduidelijk is geworden, de regel van het koor 

verdraaid, tenslotte alle opgaven der oude echte disciplien veracht 

en de verzorging van de geestelijke mens zo goed als verwaarloosd 

worden ? ... die de last der heilige gehoorzaamheid van hun 

schouders schoven, geen eerbied hebben voor hun oversten, zodat 

enkelen zich verzetten en protesteren ... zich niet of nauwelijks 

weerhouden te slaan... Als men de glans onzer oude orde bedenkt, 

wie zou dan niet daarover treuren, dat deze bij ons verloren ging... 

Eens hebben de Israelieten geweend, toen ze de verwoesting der 

heilige stad Jerusalem en de mine harer muren zagen. 

Zie 'k u niet hier, die vurig verlangt wat verdeeld is door de 

vaste band der liefde te verbinden ; wat gevallen is weer op te 

richten ; treurenden te troosten ; die met Gods hulp de storm van 

het kwaad bedaren, de lang verwachte rust der eenheid brengen, 

weer de hoogachting der religieuse disciplien herstellen zult ... gij 

hebt de taak van een voorzichtige en bekwame geneesheer ... 

Jer. I, 9b, 10, zie ik leg mijn woorden in uw mond ... ; die door 

hun voorbeeld en het licht ener heilige disciplien moesten voorgaan, 

deden het niet. Dat is naar mijn mening de voornaamste 

reden, waarom de akker des Heren, onze heilige orde, zo afschuwelijk 

en onverzorgd ligt... Een vuile hand kan de andere niet 

wassen, tenzij ze zich zelf eerst gereinigd heeft... Gaat de anderen 

voor in deugden ... laat uw licht stralen voor alien, die in huis zijn. 

7 80-jarige oorlog.

BEZOEK VAN FREDERIK HENDRIK 1641 

Het was begin juni 1641* dat Frederik Hendrik met een leger 

kwam om ,,het huis te Gennep, 't welk de Spanjaarden met twee- 

duizend-vijf-honderd mannen bezet hadden" te veroveren. ,,Bij het 

Ste Aagten-klooster deed de prins het Heir stil houden, om de 

plaatsen uit te gaan zien, waar hij het legeren wilde, om gemelde 

vesting in te sluiten en te belegeren" 2. Met al dat krijgsvolk was 

spoedig een sauvegarde nodig, die 8 juni en nog eens 9 juni door 

Frederik Hendrik welwillend werd verleend 3. Het moet aan het 

front rustig geweest zijn, toen ,,in den jaere 1641 St Agatha het 

geluk gehad heeft Frederik Hendrik binnen syn mueren te ontfan- 

gen". Deze heeft zijn ,,voldoening getoond over de restauratie van 

so een oud klooster en gelijk syne doorl. voorsaten, heere van den 

lande van Cuyk" heeft ook hij het onder bescherming genomen. 

Hij prees bijzonder den ,,viercantigen gang des cloosters. Bij deze 

gelegentheyt hebben de studenten alhier de eer gehad ter eer 

van syne doorl. hoogh., op te dragen een gedicht4 ter gelegentheyt 

van 't houwelijk van de jong vorst Willem 2de met de princesse 

Maria oudste dochter van Carel lste coning van engeland, vol- 

trocken in 't voorg. jaer 1640, en hebben so een grandiose beloning 

ontfangen : 6 gouden ducaten ter weerde van 90 gl." 

Tijdens het beleg van het huis van Gennep hebben de gecom- 

mitteerden van de staten in het klooster te St Agatha gelogeerd 

,,en hebben tot beloning gegeven 250 gl." Drie maanden hebben 

de gecommiteerden in de ,,statencamer" gewoond 5. 

Tegen het einde van het beleg van Gennep heeft het klooster 

bij Frederik Hendrik een verzoek ingediend om de rosmolen weer 

te mogen opbouwen. Ze ontvingen als antwoord : ,,op dit versoeck 

sal bij sijne Hoogheyt, als deselve in den Hage gekomen sal sijn, 

gelet werden. Actum in 't leger tot Oeffel den 30en Augu 1641". 

Het volgende bericht was : ,,gestelt in handen van den Rentmeester 

van den lande van Cuyck, Geraert Trip, omme ... te informeren ... 

1 Th. Juste, Histoire de Belgique, II, 152. 

2 Het leven van Frederik Hendrik, 's Gravenhage, 1737, II, 374. 

3 ASA, Inv., 321 : Copie ondertekend door C. Huygens, secretaris van S. Hoocht. 

Ann., Ill, 214. 

4 Bovengeschreven : groetschrift. 

5 Ann., II, 126. Bij de verbouwing van 1906 afgebroken.


daer over te dienen van ... advis. Actum 's Gravenhage, 19 Dec. 

1641". Trip antwoordde 24 februari 1642, dat het klooster wel 

wilde wachten, tot de nieuwe rosmolen in Cuyk, onder de Croaten 

in 1635 afgebrand, weer was opgebouwd 6. 

Voor zijn vertrek na het beleg van Gennep is Frederik Hendrik 

8 September 1641 nog een keer in St Agatha geweest, ,,heeft ge- 

prezen en gelooft de herstellinge van sulcke eene oude en schoone 

fundatie, de Religieusen bezoekende ende beschermende tegen alle 

haere benijders 7, deselve mit alle princelycke geneegentheyt ende 

faveur voorcommende, en in presentie van die gecommitteerde 

Heeren Staeten Generaal ses groote gelasen presenteerende in haer 

viercantich pandt te vereeren" 8. 

6 ASA, Inv., 591. 

7 ,,vianden" is doorgestreept en verbeterd met ,,benijders". 

s ASA, Inv., 374.

PROVINCIAAL DER MAASPROVINCIE 

Op het generaal kapittel van 1639 werd de prior van Keulen, 

Clamor Avercamp vicarius der Rijnprovincie en de prior van 

St Agatha tot vicarius der Maasprovincie benoemd \ Deze benoeming 

werd herhaald in 1644 2. Visitatierelicten zijn er verder geen 

meer bewaard gebleven, terwijl men toch zeker kan aannemen, dat 

deze gehouden zijn. Wei zijn er nog twee relicten van provinciale 

kapittels, gehouden in Keulen 19 april 1640 en 4 September 1646. 

In 1640 werd nog eens verlangd, dat de visitatoren op het goed 

verzorgen van het koorgebed zouden letten. De gemeenschap van 

goederen is in de meeste huizen in orde, bij enkele nog niet. Men 

houde vast aan het besluit van 1537 wollen hemden te dragen. 

Waar we een klooster hebben moeten we onze kleding dragen. In 

de advent blijft binnen en buitenshuis onthouding, volgens besluit 

van 1518. De tijd om te spreken wordt op een uur vast gelegd, 

de tijd om te spelen op eens in de week. Voor filosofie wordt 

Diisseldorf aangewezen en de studenten worden genoemd 3. Tot 

lector en regens wordt benoemd Peter Joannes Spick, die elk tri 

mester verslag uitbrengt aan de vicarius der provincie. De theologie 

wordt voortgezet aan de universiteit in Keulen 4. Voor de onkosten 

worden de huizen getaxeerd. Pastoors van geincorporeerde kerken 

moeten voor hun convent verantwoording over inkomsten en uit- 

gaven geven. Bij enige verplaatsingen wordt Maaseik tweemaal 

genoemd 5. Twee of drie novicen van Glindfeld zullen in Hohen- 

1 Def., 464. 

2 Def., 467. 

3 fr Joannes Casparus Unkelbach et fr Godefridus Steingens, Colonienses, fr 

Arnoldus Pick et fr Albertus ab Ancker, St Agathae, fr Thomas Buchlerus Wickradiensis, 

fr Gerardus Ritter et fr Joannes Bungart, Pontis coeli, fr Joannes Theodori 

nigrae paludis, fr Joannes Morellus et fr Petrus Anchem, Ehrensteinianos, fr 

Joannes Oleades, Dulckensis. 

4 fr Robertus Glindbach, Mariae pads (Glimbach, pastoor in Loikum 1646-1655, 

prior Domus lapideae, f 1655. Ann., Ill, 248, Def., 482 ; J. Overmeier, 400 Jahre 

Pfarre Loikum, Bocholt, 1941, 11, fr Wilhelmus Beeck, pontis coeli (Def., 475, 

483, 487, 488), fr Gerardus Glas, Altinemoris, (Def., 482, 488, 499), fr Franciscus 

Segers (Def., 494) et fr Jacobus Hessels, Dusseldorpenses, fr Petrus, Glindbach 

(Glimbach) et fr Joannes Wilhelmi, Embricenses, fr Bernardus Essing, Mariae pacis 

(pastoor in Loikum 1660-1661), fr Reinerus Biel (Biell), Altinemoris. 

5 Patrem Joannem Herck sacerdotem Coloniensem in subsidium reformationis 

domus Masekensis destinamus. Pater Joannes Fuchtius, prout petiit prior, stabit 

Masecae. Maaseik moet in deze tijd bij de Maasprovincie zijn aangesloten. Dat zou 

een reactie op de gravamina kunnen zijn.


busch hun noviciaat maken. Alle prioren hebben deze tekst per- 

soonlijk ondertekend 6. Hermans heeft een gedeelte van het relict 

van het provinciaal kapittel van 4 September 1646 opgenomen 7. 

Daarin wordt gezegd, dat vanwege de oorlog het vorig jaar geen 

provinciaal kapittel kon gehouden worden en dat ze dit daarom 

op 4 September willen houden in Keulen, terwille van het reli- 

gieuse leven, de zorg voor het tijdelijke en de verzorging van de 

scholen. Toen eerst Richelieu met Lodewijk XIII en dan Mazarin 

met Lodewijk XIV de wens hadden om met Frederik Hendrik de 

katholieke Nederlanden samen te delen, en de koning van Spanje 

Piccolomini tot opperbevelhebber in de Nederlanden benoemd had 

in plaats van Francisco de Mello, konden er allicht oorlogsspan- 

ningen ontstaan. Ondanks de oorlog hebben de vicarissen der 

Maas- en Rijnprovincie, Henricus Waltheri Verheijen en Clamor 

Averkamp, gemeend op 4 September 1646 een provinciaal kapittel 

te moeten houden. Aegidius de Vreese schreef Latijnse gedichten 

op elke prior, die het provinciaal kapittel van 1646 in Keulen 

meemaakte8. Het provinciaal kapittel van 1646 in Keulen wilde, 

dat de novicen acht dagen retraite maakten voor hun professie9. 

Het oude onderscheid in kleding tussen clerici en leken blijft, 

zodat de donaten geen schapulier en geen capuce dragen. Hier 

staat donaten en niet conversen. Voor de filosofie te Keulen en 

voor de theologie, tot nut en sier der orde, zullen de vicarissen der 

beide provincies zorgen. De prioren worden vermaand geen novicen 

aan te nemen, die geen ijver hebben voor het religieuse leven en 

6 fr H. W. Verheijen pr. S. Agathae ; fr Clamor Averkamp pr Colon. ; fr Goswinus 

Judenus pr. Altinemoris ; fr Adolphus Offerhausen, pr Dusseldorpiensis ; fr 

Godefridus Lithus pr Venlonensis ; fr Leonardus a Ruweel, pr Wicradensis ; 

fr Aegidius de Vriese, vallis B.M.V. in Ehrenstein ; fr Hieronymus Georgii pr Montis 

S. Helenae; fr Henricus Antonii pr Bentlacensis ; fr Henricus Stayck pr pontis 

coeli ; fr Gerardus a Lendt pr Embricensis ; fr Joannes Adriani, pr Duisburgensis ; 

fr Waltherus Deckerius pr nigrae paludis ; fr Andreas Bolsterus pr Mariae pacis ; 

fr Martinus Efferti pr Dulkensis ; fr Antonius ab Oell pr Ruremundensis. 

7 Ann., Ill, 216-217. Het staat gedateerd op 1 September. 

8 De lijst der ondertekenende prioren is sinds 1640 in Aegis Aegidio Vresana, 

179-198 aldus veranderd : Leonardus a Ruwel d. Ingen-huis van Venlo, Everhardus 

Brunhart van Glinfeld, Henricus Holthausen van Helenenberg, Cornelius Rutten 

van Beyenburg, Tilmannus Greven van Ehrenstein, Antonius Offerhausen van 

Duisburg, Paulus Gielenus van Hohenbusch, Martinus Effers van Wickrath, Wilhelmus 

Beeckius van Briiggen, Joannes Arsen van Den Bosch/Uden, Johannes 

Spyckius van Dulken, Gerhardus Goltzius van Maaseik, Paulus Sibenius van Wegberg. 

9 Vgl. Ada cap. gen. 1961 en Acta cap. intermedii OSC 1962. Constitutiones, 

Dist. I, cap. 13 : 135 (143). Can. 571, § 3.


voor de studie of geen beschaafd voorkomen hebben. Het kapittel 

geeft Aegidius de Vreese opdracht te proberen het klooster Osterberg 

terug te krijgen, vanuit Bentlage. Joannes Fabeus en Godefridus 

Hilden van het convent van Keulen, worden benoemd voor 

de Latijnse school te Venlo en Joannes Schmits, eveneens van 

Keulen voor de Latijnse school te Maaseik10. Het provinciaal 

kapittel wees de prioren van Diisseldorf en Beyenburg aan om 

Helenenberg te visiteren. 

Op 16 September 1643 schreef de generaal Augustinus Neerius 

aan de provinciaal H. W. Verheijen, dat de nieuwe prior van 

Venlo, Leonard van Ruweel n, de Latijnse school weer tot haar 

vroegere bloei wilde brengen, en dat de provinciaal geschikte 

krachten zou zoeken, eventueel ook uit de Rijnprovincie. Hij zou 

Aegidius de Vreese12 aanstellen als prefect en Joh. Bapt. Bonaventura 

Volmerhausen 13 verplaatsen naar een ander convent, misschien 

Hohenbusch of Wickrath, en als hij een andere goede 

predikant had, deze in diens plaats benoemen tot steun van de 

prior en tot stichting van de mensen te Venlo. De provinciaal heeft 

Reinier op het Hoff, prior te Duisburg, bereid gevonden naar 

Venlo te komen14. 

Gerardus Golt heeft opgeschreven, dat de prior van St Agatha 

H. W. Verheijen, provinciaal, voor de eer der orde het klooster te 

Maaseik wilde helpen. Daar hij geen andere oplossing vond, 

spaarde hij zijn gezondheid en eigen voordeel niet; op de vigilie 

van St Michael stelde hij hem, Gerardus Golt van St Agatha, aan 

als prior en gaf hem fr Laurentius Biel, als musicus et scholarum 

praefectus mee en een broeder, eveneens van St Agatha. Golt 

vertelt verder wat de prior van St Agatha voor de kerk, voor de 

refter en voor de keuken in Maaseik meegaf15: een rood damasten 

kasuifel met dalmatieken en koorkap, een wit kasuifel met gouden 

10 Deze worden alle drie met clericus vermeld. Juist is het onderscheid tussen 

clerici en donaten genoemd. 

11 L. Heere, Venlo, in Publications, XCII-XCIII, XCIV-XCV, 219, 291, 341. 

12 Clamor Averkamp zegt in zijn voorwoord op Aegis Aegidio Vresana, dat de 

pauselijke nuntius in Keulen, Fabius Chigi, de latere paus Alexander VII, hem een 

keer gevraagd heeft of Aeg. de Vreese nog leefde en toen hij hoorde, dat hij 

gestorven was, hem een groot dichter genoemd had. Ann., I 2 74 

« Heere, Venlo, 343. ' ' ' 

" Ibid, 214, 289. Def., 466, 468, 473. 

15 Heere, Maaseik, 63.


kruis, een paars kasuifel, grote en kleine kandelaars en crucifixen 

voor de altaren, een rood en een wit velum, drie alben, vier super- 

plies en een nieuw antipendium16. In de refter was maar een 

beker: de prior van St Agatha stuurde 10 tinnen bekers. Toen 

prior Verheijen zijn confrater op de eel van de prior bracht, 

vonden ze daar niets als een kaal bed met twee wollen dekens, 

en 7 of 8 boekjes. Cfr G. Golt bracht mee : Summa divi Thomae, 

Opuscula Bellarmini, Theologia Laymanni, Lessii omnes condones, 

Philosophia Eustachii, Abra d'Raco, Bibliotheca sanctorum Patrum, 

omnia opuscula vernacula Rodriguez, de perfectione, compendium 

de Ponte 17, en meerdere devotieboekjes. Op het einde van de lijst 

staat dan, dat de prior van St Agatha, om het gemeenschapsleven 

te helpen, 7 wollen habijten, twee zwarte mantels en wat zak- 

doeken stuurde. Tussen haakjes staat hierbij ,,totdan leefden de 

paters uit eigen middelen ; ze kregen niets uit een gemeenschappe- 

lijke kas, als alleen de kost". De zonden van het uitverkoren volk, 

werden opgeschreven tot waarschuwing voor ons18. 

16 Ibid., 39. Het necrologium van Maaseik (Staatsarchief Hasselt, fol. I49r) 

vermeldt Henricus Verheyen als ,,huius domus benefactor singularis". 

17 Toen Ger. Golt in 1647 Henricus Waltheri als prior van St Agatha moest 

opvolgen, nam hi] deze boeken mee terug naar St Agatha. Th. van den Elsen wist 

deze boeken op de bibliotheek van St Agatha terug te vinden. 

is I Cor. 10, 11.

DE DRIJ GELOFTE... TOTTER DOODT TOE 

Gerardus Golt, die Henricus Walteri als prior van St Agatha 

opvolgde, schreef hoe deze als vicaris-generaal zijn gezondheid 

niet spaarde en geen lasten vreesde om hem te helpen en in te 

leiden als prior van Maaseik. In 1644 was zijn gezondheid niet 

meer zo goed. Aegidius de Vrese noemt hem in 1646 lichamelijk 

zwak, geestelijk sterk ... door werk gebroken1. 

In het necrologium van St Agatha staat op 18 februari: Henricus 

Wolteri Verheijen, vicarius generalis, prior hujus domus et eiusdem 

restaurator. Anno 16472. Bij de papieren van prior Verheijen is 

een geschreven bericht: ,,3 priors van 't order hebben de lijkdienst 

gedaen, hebben hem de laatste eer aengedaen en de so door 

welsprekendheid als godsvrucht beroemde P. basilius, capucyn te 

Velp, heeft de lijkpraedicatie gedaen". Een der kruisheren van 

St Agatha heeft ook een rede gehouden bij de uitvaart van 

Henricus Woutersz Verheijen op 21 februari 1647. Deze spreekt 

ook van de preek van Basilius ,,gardiaan der capucynen". Hij 

spreekt o.a. de studenten aan, meent uit liefde en eerbied verplicht 

te zijn ,,heden het woord te nemen", om ook in ,,deze doorluchtige 

en eerbiedwaardige vergadering" de zorgen, de wijsheid en de 

liefde te gedenken, waarmee de overledene 29 jaar ,,als prior dit 

huis en als rector deze kweekschool van deugd en wetenschap 

bestuurd" heeft. Deze rede werd als ,,lijkklacht" gedrukt in 1647 

bij Nic. van Hervelt te Nijmegen 3. 

Zijn broer, Johannes Walteri Verheijen, die in wijs beleid op 

hem lijkend, bijzonder in relaties buitenshuis geholpen heeft, liet 

een grafsteen houwen : half zo groot als ,,die sepulturen van 

Heeren ende Jonckeren dair begraven, als toe weeten Garder 

Tuerch, Marschalck des Vorstendoms Cleeff myt Margareta van 

1 Aegis, 180 : Per varios casus, per tot discrimina rerunt 

Perstas, injirmus corpore, corde valens 

Quo properas aetate gravis fractusque labore 

ASA, lnv., 147, in het relict van het provinciaal kapittel van 1646 wordt corporh 

imbecillitas en sublevamen infirmi Rev. patris vicarii Mosani, d.i. prior Verheyen 

genoemd. 

2 Anno 1618 desolatum plane hunc conventum, jratribus et aedificiis et reditibus 

auxit. Ob'tit plenus charitate et bonis exemplis, in choro sepultus. Ann., I, 2, 137. 

3 L. Emond heeft het begin van deze Lijkklacht in handschrift gecopieerd.


Egmondt syn huysfrou; Heer Johan Schynck van Nydeggen, 

Rytterheer, Heer tot Walbeck ; Joncker Arnt Schynck ; Joncker 

Christoffel van Vylack ; Joncker Otth van Wylack" 4. Deze steen 

was gesierd met een wapen en met een chronicon. Dit is geen 

familiewapen, maar een voorname versiering, die een program 

van zijn leven zou kunnen voorstellen : het wapen heeft drie 

velden : in het bovenste het ordeskruis ; in het onderste links drie 

hamers boven een balk ; onder de balk drie kleine bloemen ; op 

het derde veld, het onderste rechts drie instrumenten. Het in 

kleuren getekende epitaphium, dat Hermans nog gezien heeft5, 

is over oud-burgemeester van de Mortel weer in St Agatha terug- 

gekomen. De drie instrumenten lijken hier drie jachthoorns of 

posthoorns. De drie kleine bloemen lijken een tormentil. Dan is 

deze genomen vanwege de drietallige blaadjes 6. De symboliek in 

de H. Schrift, bij de kerkvaders en in de liturgie moet H. W. 

Verheijen dikwijls geholpen hebben om de juiste weg volgens de 

uitnodiging van Christus te vinden. Zo is zijn interesse voor 

getallen-symboliek goed te verstaan. Tussen zijn papieren liggen 

enkele aantekeningen voor een eventuele preek bij een professie, 

de gratia et benignitate Domini vocantis ad religionem. Het is de 

welwillendheid van God, die roept; misereor super turbam. Het 

antwoord der drie geloften beweegt God, quia ecce jam triduo 

sustinent me \ Hierop is Exod. 3, 18 toe te passen : we gaan drie 

dagreizen in de eenzaamheid om den Heer onzen God, een offer 

te brengen. Het kloosterleven bestaat om God een offer te brengen. 

Een ander beeld staat in 2 Reg 23 : Toen David zei, dat hij graag 

water zou drinken uit de put bij de poort van Bethlehem, drongen 

drie van zijn helden door de vijandelijke Philistijnen, haalden dat 

water en brachten het David. Deze wilde het niet drinken, maar 

schudde het uit voor God. Dit is een beeld van de ziel, die 

verlangt naar de bron van hemels leven 8, met de drie geloften 

door de vijanden heendringt, de levensbron toegezegd krijgt, maar 

er niet van drinkt voordat de Heer het wil. Zo is de diepste zin 

4 Ann., Ill, 103. 

5 Ann., I, 2, 107. 

6 De kern van de wortelstok is rood ; vandaar de Duitse naam Blutwurz. 

7 Me. 8, 2. 

8 Quia David, nisi fidelem quamque animam ad coelestis vitae fontem anhelantem 

denotat.


van het kloosterleven een offer uit godsverering (immolamus 

domino deo nostro), zich weggieten - non gustare, sed libare. In 

een Nederlands artikel met de Latijnse titel de statu religionis 

monastico, fol. 2v schreef hij : ,,de oersake van alle goet is de 

liefde, waerdoer de religieusen bewecht sijnde, tot remedie tegen 

die drij stucken van begerlicheit des werelts, waepenen sich met 

den schilt van de drij geloeften als te weten, euwige reijnicheit, 

willige erremoet ende gehorsamheit, waerdoer sij hun selven ge- 

helick Godt overgeven, welcke tot de volmaekte lyfde des heren 

wort vereyst". In hetzelfde artikel fol. 3r : ,,ick sorge het is all 

sonder profijt en den doeven gepreekt."

KRONIEK 

Aan deze kroniek werkten mee: L. Heere (f), P. van den Bosch, A. van de Pasch, 

P. Peumans, A. Ramaekers, W. Sangers, J. Scheerder en P. Winkelmolen. Bij de 

mededelingen en bibliograjie over de kloosters wordt de aljabetische orde gevolgd. 

APEL (Ter Apel). R. Steensma heeft in zijn boek : Langs de oude Groninger 

kerken, Baarn, z.j. speciaal voor toeristen, die van kerken houden, zes routes door 

het Groninger land uitgeschreven. Het grandiose slot van de laatste route, aldus 

Steensma, wordt gevormd door het klooster Ter Apel (p. 135-136, foto's nrs. 91-96). 

P. v. d. B. 

In het tijdschrift Westerwolde, cultured maandblad, jg. 12, 1970, p. 147-164, 

verscheen een artikel: Uit de geschiedenis van Westerwolde, geschreven door P. J. 

Winter. De pagina's 159 w. zijn gewijd aan het Kruisherenklooster Ter Apel. De 

schrijver brengt geen nieuwe gegevens. 

P. v. d. B. 

In de Hoeksteen, Tijdschrift voor Vaderlandse Kerkgeschiedenis, jg. 1 (1972), 

pag. 48-50, geeft J. Martijnse een korte beschrijving van het klooster Ter Apel en 

schenkt vooral aandacht aan de bezienswaardigheden in de kerk. 

P. v. d. B. 

ASPEREN. Wie volledig ingelicht wenst te worden over het geslacht Van den 

Boetzelaer zal moeten raadplegen : Het geslacht Van den Boetzelaer. De historische 

ontwikkeling van de rechtspositie en de staatkundige invloed van een belangrijk 

riddermatig geslacht, door J. W. des Tombe, 1921, bewerkt door C. W. L. baron 

van Boetzelaer, Assen 1969. Sinds het huwelijk van heer Rutger van den Boetzelaer 

met Elburg van Langerak, vrouwe van Asperen, ca. 1430, waren leden van dit 

geslacht heren van Asperen. De houding van de heren van Boetzelaer tegenover 

het Kruisherenklooster te Asperen was weinig tolerant, speciaal in de jaren 1566-1568. 

P. v. d. B. 

BRUEGGEN. Als deel 16 van de Maaslandse Monograjieen verscheen L. Peters, 

Geschichte des Geschlechtes von Schaesberg bis zur Mediatisierung, Assen, 1972, 

291 biz. Enkele leden van dit adellijk geslacht onderhielden goede relaties met de

76 KRONIEK 

Kruisheren van Bruggen (pag. 17, 140, 147, 153), van Diilken (p. 68) en van 

Dusseldorf (p. 203). De auteur steunt op de boeken van B. Rottgen, Bruggen und 

Born im Schwalmtal, Kempen 1934, en R. Haass, Die Kreuzberren in den Rheinlanden, 

Bonn 1932 en verschaft ons geen nieuwe gegevens. 

P. v. d. B. 

DUISBURG. Van de hand van Dr. Giinter von Roden, de stadsarchivaris van 

Duisburg, verscheen : Geschichte der Stadt Duisburg, I : Das alte Duisburg von den 

Anfangen bis 1903, Duisburg, 1970. De auteur maakte, zoals hij in de ondertitel 

en in het voorwoord vermeldde, een zeer ruim gebruik van de stadsgeschiedenissen, 

die zijn voorgangers Heinrich Averdunk (1666) en Walter Ring (1927 en 1949) 

samenstelden. 

Op pag. 250-251 schrijft Von Roden over het Kruisherenklooster te Duisburg. 

Tegenover de gegevens van R. Haass in zijn boek : Die Kreuzberren in den Rheinlanden, 

Bonn 1932, p. 218-224, zijn die van Von Roden maar zeer beperkt. Opvallend 

is wel, dat Von Roden naast de zielzorg de ziekenverpleging als een van de 

werkzaamheden van de Kruisheren te Duisburg noemt. 

Na de Reformatie werd hun kerk parochiekerk voor de katholieken van een groot 

deel van Duisburg, de wijken Marienviertel, Feldmark of Hochfeld en Kasslerfeld. 

De katholieke studenten, die aan de universiteit van Duisburg studeerden, woonden 

bij de Kruisheren en aartshertog Karel van Oostenrijk, de latere keizer Karel VI 

logeerde er in 1703. 

Voetnoten ontbreken in dit boek, zodat de gegevens over de Kruisheren moeilijk 

te controleren zijn. Bij nadere informatie bleek, dat Von Roden zijn opmerking over 

de ziekenverpleging van de Kruisheren niet op bronnen kon gronden, maar dat hij 

die had overgenomen uit de stadsgeschiedenis van de zeventiende-eeuwse auteur 

Heinrich Averdunk. De andere gegevens berusten wel degelijk op bronnen. 

De huidige straat Peterstal herinnert nog aan het Kruisherenklooster, Conventus 

Vallis S. Petri. Het klooster lag op het terrein, dat thans omgeven is door de 

volgende straten : Peterstal, Klosterstrasse, Unterstrasse en Christianstrasse, zoals 

bhjkt uit het stadsplan van Johannes Corputius uit het jaar 1566 (zie: Duisburg 

im ]ahre 1366. Der Stadtplan des Johannes Corputius, erlautert von Giinter von 

Roden, Duisburg 1964; vgl. bespreking in dit tijdschrift, 1964, p. 127). 

P. v. d. B. 

GLINDFELD. De Westfalenpost van 7 juli 1971 berichtte, dat er onder de 

duizenden pelgrims, die vanuit de hele omtrek van Medebach op de eerste zondag 

van juli naar de berg Kahlen nabij deze plaats waren gekomen, diepe verontwaardiging 

was, omdat enkele dagen daarvoor onbekenden de ramen van de Maria-kapel 

ingeslagen en de beelden van de Kruisberg en van de grafkapel omvergeworpen en 

beschadigd hadden. De pelgrims zagen deze wandaad als een protest tegen de reeds 

tweehonderdvijftig jaar bestaande traditie om te pelgrimeren naar de berg Kahlen. 

Dat ook vele jongeren op deze zondag ter bedevaart gingen, bewijst, aldus de 

journalist, dat diese religiose Vbung keinesweges ein alter Zopf ist. 

Tweehonderdvijftig jaar geleden hebben de Kruisheren van Glindfeld tegen de 

beide zijden van de berghelling kruiswegen opgericht, een vanaf het klooster en een 

vanuit de plaats Medebach. Boven op de berg kwamen zij samen. Er staan thans 

twee kapellen, een Mariakapel op de bergtop en iets lager de grafkapel (de 

veertiende statie). In de laatste kapel is de graftombe versierd met het Kruisheren. 

km is. 

P. v. d. B.

KRONIEK 77 

Dr. Klaus Hamper, Winterberg Hochsauerland. Landschajt, Geschichte, Brauch- 

tum, Winterberg, z.j., 40 pag. Dr. Hamper heeft het gepresteerd om in veertig 

bladzijden de belangrijkheid van het stadje Winterberg in het grijze verleden aan te 

tonen. Hij bereikte dit door de essentiele aspecten uit de geschiedenis van Winterberg 

niet alleen te signaleren, maar ook afzonderlijk en op boeiende wijze toe te lichten. 

Een hiervan is het parochiele leven in Winterberg gedurende de loop der eeuwen : 

Zur Geschichte der Pfarrei. 

Daar drie eeuwen lang Kruisheren uit het klooster Glindfeld, tien kilometer van 

Winterberg, hun beste krachten aan deze parochie en deze stad hebben afgestaan, is 

het vanzelfsprekend, dat we wat dieper ingaan op hetgeen Hamper ons mede- 

deelde in zijn boekje. We mogen ons daarbij niet tot de geschiedenis van de 

parochie beperken ; juist de overige besproken aspecten van Winterbergs verleden 

belichten de maatschappij, waarin de Kruisheren van Glindfeld werkten en leefden 

en waarvoor deze Kruisheren zich inzetten. 

We hebben de indruk, dat Hamper het boek van H. U. Weiss, Die Kreuzherren 

in Westfalen, noch het artikel van A. van de Pasch, o.s.c. Het Kruisherenklooster 

te Glindfeld, 1499-1804, in Clairlieu, 10 (1952), p. 41-53, kende. Dat is jammer, 

want het boek van Weiss en het artikel van Van de Pasch zouden hem belangrijke 

gegevens verstrekt hebben. 

Door gebruik te maken van de geschiedenis van Hamper, en de gegevens van 

Weiss en Van de Pasch over Winterberg hierbij te verwerken, is het mogelijk een 

meer gedetailleerd verhaal, hoewel nog onvolledig, over de werkzaamheden van de 

parochiegeestelijken van Winterberg in de Middeleeuwen en in de tijd hierna 

samen te stellen. 

Ook het boek van Josef Ruetler, Heimatgeschichte des Landkreises Brilon, 

Minister 1957, zal hierbij te pas komen. 

Evenals de steden Hallenberg en Schmallenberg is Winterberg in het midden van 

de dertiende eeuw door de bisschoppen van Keulen uit militaire overwegingen 

gesticht. De genoemde steden dienden bolwerken en burchten te zijn ter verdediging 

en ter consolidatie van het Keulse gebied tegenover de bedreiging van omliggende 

graafschappen Arnsberg, Waldeck en Wittgenstein. Toch heeft de stad Winterberg 

haar belangrijke status in de Middeleeuwen niet te danken aan haar strategische 

positie, maar veeleer aan haar omvangrijke handel. In plaats van een door grachten 

en versterkingen omsloten burcht, zoals de bisschoppen van Keulen wensten, zagen 

de Middeleeuwse Winterbergers hun stad als een open stad, waar iedere koopman 

vrije toegang had. Tegenover de territoriale politiek van de vorsten hebben zij 

geprobeerd hun handel veilig te stellen door zich aan te sluiten bij de steden- 

verbonden, die tot doel hadden zich gezamenlijk te beschermen in de oorlogen tussen 

de grote landheren, o.a. in 1325 en 1451. Dit kon toch niet verhinderen, dat 

Winterberg het slachtoffer van deze strijd werd. Zo werd de stad in de vijftiger 

jaren van de veertiende eeuw door de graaf van Arnsberg met de grond gelijk 

gemaakt. 

Er waren diverse omstandigheden, die invloed uitoefenden op de uitbloei van 

Winterberg tot handelsstad. De grond in Winterberg kon slechts voor weiden 

gebruikt worden, vandaar de naam Winterberg, wat volgens Hamper Weideberg 

betekende. De belangrijkste omstandigheid was echter, dat in Winterberg de grote 

Duitse handelswegen elkaar kruisten. De meest bekende weg was de Heidenstrasse, 

die van west naar oost liep, namelijk van uit Keulen via Attendorn, Elspe, Worm- 

bach, Nordenau, Winterberg, Korbach en Kassel naar Leipzig. Over de oorsprong 

van de naam is men het niet eens. Men geeft twee verklaringen. Het was de weg,

78 KRONIEK 

waarover de missionarissen trokken om de heidenen in het oosten tot het Christendom 

te bekeren. De tweede verklaring is, dat de weg zich slingerde door een land, waar 

veel paarse heide groeide. Aan deze Heidenstrasse lagen ook de Kruisherenkloosters 

van Glindfeld en Hohnscheid. 

De tweede grote weg was die van zuid naar noord. Hij kruiste bij Winterberg 

de Heidenstrasse en liep vanuit Frankfurt via Giessen, Marburg, Battenberg, 

Hallenberg, Winterberg, Brilon naar Paderborn of Soest. 

Meer secundair waren de wegen in de dalen, waar rivieren doorheen stroomden, 

die hun oorsprong in de Winterberger hoogvlakte vonden, zoals de Ruhr, die bij 

Duisburg in de Rijn uitmondde, de Diemel en de Orke. Al deze wegen leidden naar 

Winterberg, zodat deze stad een kniispunt en samenkomst van vele wegen was. 

Als handelsstad was Winterberg aangesloten bij de Westfaalse Hanze. Beroemd 

was vooral de paardenhandel, die er bedreven werd. Tot in de negentiende eeuw 

waren er drie jaarmarkten. Tegelijk met de stichting van de stad zal ook de parochie 

kerk van Winterberg gebouwd zijn. In 1276 werd deze kerk voor het eerst genoemd. 

Daar de stad gebouwd was op grond, die aan het klooster der Augustinessen van 

Kustelberg, gelegen tussen Winterberg en Medebach, toebehoorde, bleef de opbrengst 

van de grond en kerk aan dit klooster, hoewel die gedeeld moest worden met de 

kerk van Medebach, de moederkerk. Het klooster te Kustelberg kreeg ook het recht 

de pastoors van de kerk voor te dragen. Dat recht behielden de zusters, toen zij 

hun klooster enkele kilometers verder naar het oosten verplaatsten, naar Glindfeld. 

De Kruisheren hebben bij hun komst naar Glindfeld in 1499 de presentatie-rechten 

van de zusters overgenomen. Als gevolg hiervan werd de parochie te Medebach in 

1502 bij het Kruisherenklooster van Glindfeld ge'incorporeerd, zoals het ook in de 

stichtingsbrief staat. Volgens Weiss zou de parochie te Winterberg pas in 1569 

door de commissarissen van het Keurvorstendom Keulen bij Glindfeld ge'incorporeerd 

zijn. V66r 1569 hebben de Kruisheren van Glindfeld zeker een inspraak gehad 

betreffende benoemingen van in Winterberg dienstdoende priesters. Uit het artikel 

van Van de Pasch is bekend, dat prior en convent van Glindfeld toestonden dat 

bepaalde priesters de parochie of het Catharinaaltaar in de parochiekerk bedienden : 

o.a. in 1507, 1527, 1528 en 1549. De burgemeesters en de Raad van Winterberg 

zullen het recht gehad hebben een priester voor diverse ambten aan de Kruisheren 

voor te stellen. De parochiele archieven kunnen geen oplossing voor dit probleem 

geven want zij zijn bij een brand in de achttiende eeuw verloren geraakt. Volgens 

Weiss is de magistraat van Winterberg in 1569 in gebreke gebleven, omdat men 

niet in staat was een priester voor te dragen, die trouw aan de katholieke kerk was 

gebleven. Om er zeker van te zijn, dat er in Winterberg altijd een pastoor zou zijn, 

die de belangen van de katholieken zou behartigen, hebben de commissarissen van 

de aartsbisschop van Keulen de parochiekerk geincorporeerd bij Glindfeld. Dit zal 

wel een incorporatio plena geweest zijn, quoad temporalia et sptritualia. Deze 

incorporate zal wel onder protest van de burgers van Winterberg plaats gehad 

hebben. In de loop der eeuwen hebben zij verscheidene malen geprobeerd opnieuw 

invloed op de pastoorsbenoemingen uit te oefenen. Deze pogingen gelukten naar 

gelang zij de hulp verkregen van de aartsbisschoppen van Keulen, die zich door 

middel van visitatoren en commissarissen op de hoogte stelden van de gang van 

zaken in Winterberg en over het algemeen er voor waakten, dat de kloosterlingen 

niet te veel aan hun iurisdictie tornden. 

In 1663 vaardigde de aartsbisschop Maximilianus Henricus van Beieren een 

decreet uit, waarin hij kloosterlingen, die parochies in zijn bisdom bedienden, oplegde 

binnen een maand naar hun klooster terug te keren. De burgers van Winterberg

KRONIEK 79 

grepen deze gelegenheid aan om de aartsbisschop hun verlangen mede te delen, dat 

zij graag een wereldgeestelijke als pastoor van hun parochie zouden hebben. De 

Kruisheren van Glindfeld hebben zich terstond tegen het decreet van de aarts 

bisschop verzet, maar in 1668 besliste de aartsbisschop naar de zin van de burgers 

van Winterberg. De Kruisheren hielden vol voor hun rechten te pleiten. Zij hebben 

het tenslotte gewonnen en bleven in Winterberg. 

In 1740 vernieuwde aartsbisschop Clemens Augustus van Beieren het decreet 

van Maximilianus Henricus uit het jaar 1663. De Kruisheer Fabricius Becker was 

in deze tijd pastoor van Winterberg en heeft zich blijkbaar niet aan het decreet 

van de aartsbisschop gestoord. Na zijn dood in 1745 echter verhinderden de 

burgers van Winterberg de door het klooster Glindfeld benoemde Kruisheer zijn 

ambt van pastoor te Winterberg uit te oefenen. Wederom duurde het een aantal 

jaren, voordat de rechten van de Kruisheren bekrachtigd werden. Dit gebeurde in 

1750 door de officiaal van Keulen. Uit vreugde over dit resultaat maakte een 

Kruisheer uit Glindfeld een Latijns triomfgedicht. 

Aangaande de parochie te Winterberg hebben de Kruisheren van Glindfeld nogal 

eens overhoop gelegen met de aartsbisschop van Keulen. 

In 1759 legde een brand geheel Winterberg en ook de kerk in as. De kerk 

dateerde volgens Hamper uit het jaar 1550 en het zal wel de tweede kerk van 

Winterberg geweest zijn. Ofschoon de Kruisheren de plicht hadden de kerk weer 

op te bouwen - zij kregen voor het onderhoud van de kerk tienden van de 

landerijen -, waren zij niet van plan voor de opbouw van de kerk zorg te dragen. 

De aartsbisschop heeft hen er toe moeten dwingen. Dit gebeurde in 1776, zeventien 

jaar na de brand. De parochianen van Winterberg dienden ergens anders naar de 

kerk te gaan. In 1791 woedde weer een grote brand in de stad Winterberg; 

wederom werd de kerk getroffen. Nu kwam het herstel vlugger. Reeds vijf jaar 

later had Winterberg weer een parochiekerk, die er thans nog staat. De barokaltaren 

zijn zeker uit de tijd van de Kruisheren. De ingang, aan de zijkant van de 

kerk, en een dichtgemetselde toegangspoort aan de achterzijde van de kerk, zijn 

versierd met het Kruisherenkruis. Het convent van Glindfeld had voor de bouw van 

1796 geld opgenomen, wat echter tot grote onenigheid in het convent zelf leidde. 

Enkele jaren voor de laatste brand dreigde de aartsbisschop Maximilianus 

Franciscus van Oostenrijk de pastoor van Winterberg naar zijn convent terug te 

sturen, daar deze in zijn parochie verboden misbruiken invoerde o.a. het houden 

van wereldlijke optochten. 

Hamper geeft ook een lijst van pastoors van Winterberg vanaf 1705. Deze lijst 

kan met de gegevens van Van de Pasch en Weiss worden aangevuld. 

Konrad Bernds, ca. 1527 

Kilianus Ecberti, o.s.c, ca. 1550 

Rotgereus Schulten, o.s.c, ca. 1551 

Joannes Geek, ca. 1554-1569 

Georgius Lindemann, o.s.c, ca. 1573 

Joannes Geek, ca. 1579 

Melchior Cappius, ca. 1600 

Melchior Couvalt, ca. 1609 

Niclaas Wales, ca. 1610 

Remigius Haneklen, ca. 1623 

Henricus Kruper, o.s.c, ca. 1630 

Joannes Conradi, o.s.c, ca. 1661-1669 

Bernhardus Strieker, o.s.c, ca. 1670

80 KRONIEK 

Jodocus Schenne, o.s.c, ca. 1680-1690 

Casparus Fabri, o.s.c, ca. 1700 

Rudolphus Weller, o.s.c, ca. 1705 

Henricus Kohle, o.s.c, ca. 1717 

Josephus Spancken, o.s.c, ca. 1740 

Fabricius Becker, o.s.c, ca. 1740-1745 

Joannes Henricus Gerwin, o.s.c, 1785-1797. 

Hamper vestigde de aandacht nog op de patroon van de parochiekerk van 

Winterberg: de H. Jacobus de Oudere of de Meerdere, en vertelt daarbij, dat 

Winterberg een van de rustplaatsen was voor de pelgrims, die vanuit het oosten 

en het noorden van Duitsland op weg waren naar Santiago de Compostella in 

noordwest Spanje. Winterberg was een kruispunt van wegen en vanzelfsprekend, dat 

hier veel pelgrims de stad aandeden, die behalve naar Santiago ook naar andere 

bedevaartplaatsen op weg waren. Soms was Winterberg zelf het eindpunt, want 

Hamper schrijft dat op 25 en 26 juli Winterberg vol van pelgrims was. 

Hamper blijkt er niet van op de hoogte te zijn, dat bij kerken en kapellen op de 

weg naar Santiago en toegewijd aan Jacobus de Oudere zich bijna altijd een 

hospitaal bevond, waar de pelgrims konden eten en overnachten. Hamper heeft 

vanzelf ook niet naar sporen van zo'n hospitaal gezocht. Wei deelt hij mede, dat 

de pastorie zich aan de oostzijde van het kerkkoor, noordelijk van het stadhuis, 

bevond, en dat naast de pastorie, aan een bron, een brouwerij stond waar tot 1832 

iedere burger van Winterberg zijn bier kon laten brouwen. Misschien is deze 

brouwerij een laatste overblijfsel geweest van de gratis-huisvesting van pelgrims, 

die Winterberg aandeden. Op de pastorie daarnaast woonde zeker vanaf 1550 tot 

1800, op enkele onderbrekingen na, een Kruisheer uit Glindfeld. Nu zal na 1550 

het aantal doortrekkende pelgrims sterk geminderd zijn, rnaar Winterberg zelf bleef 

een bedevaartsplaats. Of de Kruisheren in de loop der eeuwen de pelgrims onderdak 

verschaften is waarschijnlijk uit de schriftelijke bronnen niet meer te achterhalen, 

maar gezien dat deze werkzaamheid, deze vorm van zielzorg, eigen was aan de 

Kruisheren, ook nog na 1550, mogen we wel veronderstellen dat zij ook te 

Winterberg zich toegelegd hebben op de verzorging van pelgrims. 

P. v. d. B. 

GOES. In verscheidene tijdschriften prees men reeds de Amsterdamse dissertatie 

van C. Dekker, Zuid-Beveland. De Historische geografie en de instellingen van een 

Zeeuws eiland in de Middeleeuwen, Assen 1971, 684 biz. De Kruisbroeders van 

Goes worden slechts hier en daar genoemd o.a. als belastingplichtigen (pag. 358, 

440, 449, 574, 576) zonder dat de auteur nader op hun levenswijze ingaat. Van 

groot belang is de uitgebreide lijst van bronnen en boeken betreffende de gehele 

provincie Zeeland. 

P. v. d. B. 

C. Dekker en J. G. Kruisheer publiceerden gezamenlijk : De geschiedenis van 

het Victorinnenklooster Jerusalem te Biezelinge, 1246 - begin 17e eeuw, in Archief 

voor de geschiedenis van de Katholieke Kerk in Nederland, jg. 14 (1972), pag. 3-88. 

Biezelinge ligt niet ver van Goes, waar de Kruisheren eens een klooster hadden. 

Het klooster Jerusalem werd gesticht door de familie Van de Maelstede. Op pag. 66 

vermelden de auteurs, dat de laatste Van de Maelstedes meer aandacht besteedden 

aan het Kruisherenklooster te Goes, in 1429 gesticht door Wolfert van de Maelstede,

KRONIEK 81 

dan aan het oude Jerusalem en op pag. 73, noot 1, dat het Kruisherenklooster te 

Goes als dotatie overgegeven werd aan de kanunniken van het kathedraalkapittel 

te Middelburg, een maatregel die door hevige tegenstand van de orde en de 

magistraat van Goes niet doorgevoerd kon worden. Jammer dat de auteurs w.b. de 

Kruisheren van Goes een beroep doen op het zeer oude boek van Romer, Geschied- 

kundig overzigt van de kloosters en abdijen in de voormalige graafschappen van 

Holland en Zeeland (I9 Leiden 1854, p. 486, 487. Het zoeken naar meer recente 

literatuur moet voor de auteurs toch niet zo moeilijk geweest zijn. 

P. v. d. B. 

HELENENBERG. Im Staatsarchiv zu Koblenz sind in Abt. 94, Urkunden und 

Akten von Heienenberg, folgende Namen von Kreuzherren zu finden : 

(1488) Paulus de Gladbach, Henricus Huls de Colonia, Tilmannus de Burchen, 

Johannes de Schoppingen. Bi. Trier, T. 46. 

1501 Johann von Schoppingen, prior, 15 S. 8, 28. 

1562 Sebastianus a Venlo, prior, Johannes Roest supprior, Wesselus senior. 19. 

1628 Hieronymus Georgii prior. 101, S. 37. 

1633 Hieronymus Georgii prior. 36. 

1641 Richardus Pergener professus, 101, S. 66. 

1655 Franciscus Segers prior, Joannes Georgius supprior, Petrus Irsch. 101, S. 33. 

1661 Johannes Schmitt. 32. 

1669 Winandus Vest, prior, Otto Richardus Pergener, Petrus Irsch, Conradus Kochs, 

Petrus Gruyter, Leonardus Dockendorff. 110, S. 4. 

1680 Joannes Dolthausen. 110, S. 123. 

1702 Conradus Kochs, prior, Philippus Langevelt, Henricus Cremer, Joannes Haen. 

113, S. 30. Conr. Kochs pr. 113, S. 33. 

1710 Conradt Kochs prior, Ernest Weyer subprior, Martinus Braun custos, Joannes 

Haen, Nicolaus Wengeler, Adamus Jaixen. 113, S. 39. 

1718 Conradus Kochs prior, Martinus Braun senior, Henricus Cremer subsenior, 

Joannes Haen cellarius, Nicolaus Wengeler custos, Josephus Tilmanni pastor 

Meckelensis. 101, S. 49. 

1727 Josephus Tilmanni prior, Henricus Cremer subprior, Henricus Krips, Joannes 

Mathias Printz, Nicolaus Jacobi. 101, S. 45. 

1727 Josephus Tilmanni prior, Henricus Cremer subprior, Henricus Krips, Joannes 

Mathias Printz, Nicolaus Jacobi, Mathias Miiller. 103, f. I4r. Jos. Tilmanni 

pr. 101, S. 47, 58. 

1732 Josephus Tilmanni prior, Joannes Lang subprior, Joannes Krips senior, Joannes 

Consbriick, Joannes Martinus Kreit. 110, S. 122. Jos. Tilmanni pr. 110, S. 121. 

1734 Stephanus Tilmanni prior, Joannes Lang subprior, Henricus Krips senior. 

103, f. 8r. Steph. Tilmanni pr. 101, S. 45 ; 113, S. 18. 

1734 Stephanus Tilmanni prior, Joannes Lang subprior, Joannes Consbriick, Nicolaus 

Jacobi. 101, S. 12. 

1738 Stephanus Tilmanni prior. 101, S. 10. 

1744 Stephanus Tilmanni prior. 102, S. 92. 

1745 N. Tilmanni. 34. 

1768 Serger prior. 108. 104. 

1778 J. P. Serger prior, J. Andre subprior procurator, M. J. Schimper, J. Jacobi, 

J. P. Mergen cellarius, J. N. Groulardt. 101, S. 54. 

1781 Josephus Andre subprior procurator. 102, S. 137.

82 KRONIEK 

1782 J. P. Serger prior, J. Andre" subprior, Joannes Jacobi, J. P. Mergen cellarius, 

J. Nicolaus Groulard, J. Petrus Montzell. 110, S. 145. 

1783 Peter Serger prior, J. Andre subprior, J. P. Mergen Kellner. 110, S. 25. 

1786 Joseph Andre prior. 113, S. 60 ; 102, S. 105, 125. 

1788 Josephus Andre* prior. 102, S. 114. 

1790 Josephus Andre prior, P. Dixius subprior, Petrus Mergen Kellner, J. N. 

Groulard, Joannes Petrus Montzell. 110, S. 19. 

1791 Josephus Andre prior. 102, S. 117. 

Alphabetisch : 

Andre, Josephus, subprior, procurator, 1778, 1780, 1781, 1782, 1783, prior, 1786, 

1788, 1790, 1791. Braun, Martinus, custos 1710, senior 1718. Burchen, Tilmannus 

de (1488). Consbrueck, Joannes, 1732, 1734. Cremer, Henricus, 1702, 1718, 

subprior 1727. Dixius, P., subprior 1790. Dockendorff, Leonardus, 1669. 

Dolthaussen, Joannes, 1680. Georgii, Hieronymus prior, 1628, 1633. Georgius, 

Johannes, subprior 1655. Gladbach, Paulus de, (1488). Groulard, J. Nicolaus, 

1778, 1782, 1790. Gruyter, Petrus, 1669. Haen, Joannes, cellarius, 1702, 1710, 

1718. Irsch, Petrus, 1655, 1669. Jacobi, Johannes, 1778, 1782. Jacobi, Nicolaus, 

1727, 1734. Jaixen, Adamus, 1710. Kochs, Conradus, 1669, prior, 1702, 1710, 

1718. Kreit, Joannes Martinus, 1732. Krips, Henricus, 1727, senior 1734. Krips, 

Joannes, 1732, Lang, Joannes, subprior, 1732, 1734. Langevelt, Philippus, 1702. 

Mergen, J. P., cellarius, 1778, 1782, 1783, 1790. Montzell, J. Petrus, 1782, 1790. 

Muller, Mathias, 1727. Pergener, Otto Richardus, 1641, 1669. Printz, Joannes 

Mathias, 1727. Roest, Joannes, subprior, 1562. Schimper, M. J., 1778. Schmitt, 

Johannes, 1661. Schoppingen, Johannes de, (1488), prior 1501. Segers, Franciscus, 

prior, 1655. Serger, J. Petrus, prior, 1768, 1778, 1782, 1783. Tilmanni, Josephus, 

pastor Meckelensis, 1718, prior 1727, 1732. Tilmanni, Stephanus, prior, 1734, 

1738, 1744, 1745. Venlo, Sebastianus a, prior, 1562. Vest, Winandus, prior, 1669. 

Wengeler, Nicolaus 1710, custos 1718. Wesselius senior, 1562. Weyer, Ernest, 

subprior, 1710. 

Ein Siegel des Klosters hiingt an den Urkunden 19 und 28. 

A. v. d. P. 

's HERTOGENBOSCH. Als een deel van de Zaltbommelse miniaturen, - een 

reeks boekjes met betrekking tot de geschiedenis der Nederlanden in de ruimste zin 

van het woord, uitgegeven door de Europese Bibliotheek te Zaltbommel, - verscheen 

's Hertogenbosch. Het is een herdruk van het gedeelte betreffende 's-Hertogenbosch, 

Stad en Meierij, uit het Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden bijeengebracht 

door A. J. van der Aa en in 1844 verschenen te Gorichem. Deze nieuwe uitgave 

is niet gedateerd en evenmin gepagineerd. Behalve de Kerk Sint Catharina ofwel 

de Kruiskerk wordt als een van de beroemde Bosse godgeleerden genoemd Henricus 

de Buscoducis (Hendrik van 's-Hertogenbosch), gestorven vermoedelijk in 1470, 

als Kruisheer te Keulen. 

P. v. d. B. 

HOEI. N. Mann heeft een onderzoek ingesteld naar de verspreiding en de 

invloed van Petrarca's tractaat De remediis utriusque fortunae. In 1969 publiceerde 

hij : Arnold Geilhoven: an Early Disciple of Petrach in the Low Countries, in 

journal of the Wartburg and Courtauld Institutes, t. 32 (1969), pag. 100-118. Zijn 

conclusie was, dat Arnold Geilhoven het tractaat van Petrarca veel reciteerde en

KRONIEK 83 

een van de eerste leerlingen van Petrarca in de Nederlanden was. Arnold Geilhoven, 

te Rotterdam geboren, trad reeds v66r 1416 te Groenendaal in. Hij is vooral bekend 

om zijn tractaat Gnotosolitos. Dit werk werd door de vijftiende-eeuwse Kruisheren 

meermalen gekopieerd : te Hoei (Luik, Grootseminarie, 6 F 18, f. l4lro-230vo, 

6 G 22, f. I66vo-170vo, 6 H 9, f. Il4ro-128ro), te Keulen (Hist. Arch. GBf 208). 

In een tweede artikel : The manuscript of Petrarch's De remediis: A checklist, in 

Italia medioevale e umanistica, dl. 14 (1971), pag. 59-90, geeft N. Mann het 

resultaat van zijn onderzoek naar de verspreiding van het tractaat De remediis 

utriusque jortunae zelf weer. Zo vond hij dit tractaat ook in een handschrift, 

afkomstig van het Kruisherenklooster te Luik (Luik, Universiteitsbibliotheek, 85 C). 

In een ander handschrift van dit klooster (Luik, Grootseminarie, 6 F 11) 

ontdekte hij een versie van het tractaat van de hand van Adrinaus Monet O. Carth. 

Ter aanvulling kan hier aan toegevoegd worden, dat in een van de handschriften 

van de Keulse Kruisheren een fragment van het tractaat is te vinden (Keulen, 

Hist. Arch. GB8, 150, f. 57-67). Zie verder : A. van Asseldonk, Keulse Kruisherenhandschriften 

te Wenen, in Clairlieu, jg. 27 (1969), p. 55-59 ; Archief- en 

Bibliotheekwezen in Belgie, dl. 4l (1970), p. 634. 

P. v. d. B. 

J. P. Depaire, La bibliotheque des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur, 

2 delen van 138 en 301 biz., gepolycopieerd en gebonden, thesis voor het verkrijgen 

van de graad van licenciaat in geschiedenis aan de Universiteit te Luik, z.p., 

1969-1970. 

Men kan moeilijk de geestesstromingen in de geschiedenis leren kennen, zonder 

een uitgebreide kennis van de ontwikkeling der bibliotheken. Vanzelf geldt dit 

ook van de kruisheren, die in de eerste Constituties bij de levis culpa hun zorg 

voor de boeken tot uitdrukking brachten. Uit de kommentaar van de Venlose 

kruisheer Godefridus van Lit op die constituties spreekt opnieuw de liefde voor het 

boek (Lucerna splendens, 1632). Depaire wil proberen de drie bibliotheken van 

genoemde kloosters te reconstitueren, al verdwenen vele werken tot in Wenen en 

Parijs. Hij raadpleegde catalogi, oude zowel als nieuwe, van moderne bibliotheken 

en van verkopen, van manuscripten en gedrukte boeken ; uit inschriften trachtte hij 

de oorsprong en eigenaar te achterhalen. Zo verkreeg hij talloze gegevens die 

belangrijk kunnen zijn, vooreerst voor de kennis van de spiritualiteit, maar ook 

voor de boekbanden, de afkortingen, en in het algemeen voor de kultuur der 

Waalse provincies. 

Het eerste gedeelte over het Hoeise klooster begint met een korte weergave van 

de oorsprong van de orde volgens vroeger verschenen studies en bronnen, en de 

verdere geschiedenis tot de Franse revolutie (1-14), met hier en daar een persoon- 

lijk opmerking van de auteur. Van p. 15-54 volgt dan de geschiedenis van de 

kloosterbibliotheek vanaf de ondergang van het klooster. Van de eerst door de 

Fransen verzegelde bibliotheek worden op 15 oktober 1796 de zegels geheven. 

Vanaf 23 oktober wordt door een delegatie van Luik 29 dagen lang gewerkt aan 

een inventaris van alle onroerende goederen, waaronder de bibliotheek met 3719 

boekdelen, terwijl de mooiste er blijkbaar al eerder uitgehaald waren. De beste 

boeken moesten naar de ,,bibliotheque nationale" te Luik waar ook de werken van 

andere kerkelijke bibliotheken zouden ondergebracht worden. Het duurde intussen 

tot einde September 1797 eer men de boeken per boot naar Luik overbracht, terwijl 

,,weinig-waardevolle werken" ter plaatse werd en verkocht. Daar de fameuze ,,biblio- 

theque nationale" uitbleef, gelastte Napoleon in 1804 de oprichting van een publieke

84 KRONIEK 

bibliotheek waarheen een gedeelte der opgestapelde werken zou heengaan, terwijl 

een ander gedeelte naar het heropende groot-seminarie ging. Dit bleef opgeslagen 

in een kerk tot 1819, terwijl de universiteit in 1817 haar deel ontving. Op barbaarse 

manier, waardoor veel waardevols verloren ging, werden zo de twee fondsen ge- 

vormd die nu nog bestaan van de Hoeise kruisherenbibliotheek (p. 15-20). 

Het zal moeilijk zijn een kloosterbibliotheek te kennen die door plundering van 

vreemde troepen, door brand, soms door het verdwijnen van de kloosterdisdpline 

maar vooral door de suppressie zware verliezen geleden heeft in de loop der tijden. 

Het is gedeeltelijk mogelijk door de catalogi die sinds de late M.E. zijn opgemaakt. 

Voor Hoei is er een van de XVe eeuw, reeds vroeger (1949) door J. Aerts uit- 

gegeven; verder de collectieve catalogus van het Rooklooster van 1487 waarin 

20 hss van Hoei vermeld worden ; de collectieve catalogus van W. de Vleeschouwer 

en J. van den Bundere, twee dominikanen van Gent, waarvan de tekst verloren 

ging maar die later kon gerekonstitueerd worden ; die van de Bollandisten van 

rond 1600 waarin het beroemde hs 25 D 11 en 8 andere banden voorkomen ; 

moderne catalogi waaronder Fiess en Grandjean (inkompleet maar erg belangrijk en 

die door S. aangevuld wordt en verbeterd), een van het Groot Seminarie van Luik 

van einde XIXe eeuw, waarin men Daris terugkent, nr. 13 nova series van Cruet- 

jerana die een algemeen overzicht van de bibliotheek van Hoei toelaat, en gedeeltelijk 

catalogi of studies waarin boeken van Hoei worden vermeld. Uit dit alles zal 

Depaire proberen een rekonstruktie te geven van de bibliotheek van Hoei. Van 

p. 37-55 volgt een lijst van schrijvers, eigenaars en schenkers van boeken, kruisheren 

en anderen, met vele interessante bijzonderheden over personen en werk, al zouden 

die hier en daar uit bestaande studies kunnen worden aangevuld. Dit kan voor S. 

geen verwijt zijn, omdat aan zulk werk ergens een grens moet getrokken worden. 

Door een laatste gedeelte over het scriptorium (p. 56-69) kan men, langs de evolutie 

daarvan, ook die van de bibliotheek volgen (de indeling in 7 period en doet hier erg 

kunstmatig aan). In vergelijking met andere kruisherenkloosters had Hoei zeker de 

voornaamste bibliotheek, al valt te betwijfelen of het vergelijkingsmateriaal van 

Depaire hier overal juist is ; de bibliotheek van Hohenbusch had zeker meer dan 

de 265 boekdelen die S. noemt en die volgens een recente studie slechts een keuze 

waren uit een groter geheel (zie verder bij Hohenbusch de studie van Goller). De 

aktiviteit op het Hoeise scriptorium, voor 1410 gering, nam vanaf 1420 toe, mede 

dank aan de hervorming van de orde ; het is belangrijk dat Depaire hier konstateert 

dat 't tot 1439 duurt voordat de eerste tekst van de moderne devotie gecopieerd 

wordt, en dan nog wel een van Gerard Zerbolt die bijzondere relaties met de 

kruisheren had (zie de bespreking van A. van de Pasch bij Hohenbusch). De 

bewering dat alle namen die van de XVIe eeuw bewaard bleven oud-studenten van 

de Leuvense universiteit zijn, is zeker overdreven ; in de matricules wordt wel 

Bartholomaeus van Bree maar geen Henricus van Bree aangetroffen, terwijl ook van 

meerdere andere hier genoemden niet bekend is dat ze te Leuven studeerden. 

Men kan uit de boekenschat enigszins nagaan voor welke disciplines in Hoei 

belangstelling bestond ; zo bv. voor positieve wetenschappen als wiskunde en 

astrologie, waarover S. interessante bijzonderheden weet te geven. Kostbare liturgische 

boeken of gradualia zijn van Hoei niet overgebleven, al zullen ze er zeker ge- 

weest zijn. 

Heel dit hoofdstuk over Hoei, is evenals trouwens de twee volgende, de vrucht 

van het rekonstitueren van de verzameling hss en gedrukte werken, die we verder 

vinden in deel II, p. 6-167, en waarvoor Depaire kontakt nam met 'n dertigtal 

Europese bibliotheken, 'n honderdtal gedrukte catalogi en de 800 verkoopcatalogi

KRONIEK 85 

die de Luikse universiteit bezit nazocht. Reeds bestaande studies of beschrijvingen 

tracht hij in die omvangrijke lijst aan te vullen en daarbij de volledige catalogus 

uit te geven van het Groot-seminarie te Luik. Al zal deze lijst noodzakelijk onvolledig 

blijven en naarmate nieuwe vondsten moeten worden aangevuld : het 

geheel geeft in ieder geval de indruk van zorgvuldige nasporing en degelijkheid. 

Alles in deel II is gerangschikt volgens de plaats waar handschrift of boek nu 

berust, in alfabetische volgorde, zodat we beurtelings terechtkomen in Aken, 

Antwerpen, Brussel, Luik, Londen, Metz, Nijmegen, Parijs, Sint Truiden en Utrecht. 

Bij elk volume worden bibliografische gegevens meegedeeld. 

Het tweede gedeelte gaat over de bibliotheek van het kruisherenklooster te Luik, 

dat rond 1270 gesticht, in 1801 door de kruisheren verlaten werd (I, 71-101, II, 

169-262). Kort wordt in 'n viertal biz. de geschiedenis van het klooster geschetst 

aan de hand van uitgegeven studies, waarna zoals in het eerste hoofdstuk de 

geschiedenis van bibliotheek en scriptorium volgt, uiteraard waar 't over het weg- 

halen van hss en boeken gaat, gelijkend op die van het Hoeise klooster. De 

gebruikte catalogi zijn ook hier die van het Rooklooster, van Bunderius en Carnifex 

en van de Bollandisten (zie boven bij Hoei). In het overzicht der scriptores krijgen 

we eerst de flinke groep van 23 kruisheren van het klooster zelf, waar vaak vele 

levensbijzonderheden van bekend zijn ; dan 3 kruisheren van andere kloosters die 

te Luik werkten en 11 buitenstaanders waarvan de geschriften op de kruisherenbibliotheek 

terecht kwamen (p. 75-85). Ook Luik bezat zijn weldoeners, die door 

testamentaire beschikking hun boekenschat of een gedeelte ervan aan de kruisheren 

nalieten (p. 86-90). Aan de hand van merkcijfers en letters rekent Depaire uit dat 

Luik al in 1490 een bibliotheek had van 173 handschriften en incunabelen (91-94). 

Het scriptorium kende blijkbaar zijn bloeitijd vanaf het midden der XVe eeuw, 

toen ook de voornaamste werken van de devotio moderna werden overgeschreven. 

S. sluit dit hoofdstuk af met enkele problemen, waaronder een over een verzameling 

orgelstukken, waaronder die van een zekere Gerard Scronx ; was hij 'n kruisheer ? 

In een artikel van 1963 wordt deze vraag negatief beantwoord. Bij dit tweede 

hoofdstuk hoort dan weer de boekenlijst in deel II, p. 169-262, waarvan enkele 

volumes in de Kon. Bibl. te Brussel berusten, de grote massa in de Universiteits- 

bibliotheek en het Groot-Seminarie te Luik, en 'n enkel exemplaar in de U.S.A. 

(verkoopcataloog van New-York), in Parijs en in Wenen. S. volgt hier dezelfde 

methode als in de lijst van Hoei en in de hierna volgende van Namen. 

Zowel het artikel als de lijst van het Naamse klooster zijn minder omvangrijk 

(I, p. 103-123, II, p. 264-286). Na enkele gegevens over het twijfelachtige stichtingsjaar 

van Namen en erg losse details over de tijd van 1410 tot de opheffing van 1778, 

blijft blijkbaar alleen een straatnaam en een erg twijfelachtige romanheld, Henri 

Gedeon, over. De geschiedenis van de bibliotheek vanaf de suppressie is kort; 

boeken en hss werden bestemd om verkocht te worden. De verkoopcatalogi vermelden 

309 boeken van de kruisheren ; de hss komen na vele lotgevallen in de 

meest verschillende bibliotheken terecht: Antwerpen, Brussel, Gent, Den Haag, 

Luik Londen, New York, Parijs en Wenen. S. doet ook hier beroep op de catalogi 

van het Rooklooster, van Bunderius-Carnifex en op die van de suppressie (358 

titels). Van het scriptorium zijn slechts een twaalftal scriptores bekend ; schenkers 

van boeken slechts een. 

Opzettelijk heeft Depaire in zijn lijsten sommige hss niet opgenomen, omdat ze 

niet tot de eigenlijke bibliotheek behoorden of waarschijnlijk van andere kloosters 

afkomstig zijn. Hij besluit zijn studie met een hoofdstuk over de boekbinderij van

86 KRONIEK 

de drie bibliotheken (I, 124-134). In een korte slotbeschouwing stelt hij nog enkele 

problemen, waarvan voor de oplossing te weinig elementen aanwezig zijn (eigen 

papierfabricage, geregelde uitwisseling van boeken tussen de verschillende kloosters 

e.a.), en besluit dit interessante werk met de voorzichtige conclusie dat, bij nadere 

studie van andere bibliotheken die een bredere synthese zou mogelijk maken, de 

kruisbroeders van de XVe eeuw hierin een vooraanstaande plaats zouden innemen. 

Jammer dat deze gestencilde uitgave zoveel typefouten bevat, die vaak hinderlijk 

zijn bij de lectuur. Naast datgene wat in het verleden door A. van Asseldonk, 

A. van de Pasch en L. Heere en de laatste tijd door P. van den Bosch gepresteerd 

werd door de studie van het boekenbezit in de orde, is dit een belangrijk werk. We 

kunnen slechts hopen dat Depaire de mogelijkheid krijgt zijn nasporingen op dit 

gebied voort te zetten. Onlangs verscheen van hem Les incunables dans les anciennes 

bibliotheques des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur, in een apart nr. van 

Archief- en Bibliotheekwezen in Belgie, Brussel, 1974, p. 69-78. 

A. R. 

Het artikel van L. Heere o.s.c. : Het Stiff Thorn en het geslacht van Merode, in 

Limburg, jg. L (1971), afl. 4, p. 163-170, geeft een duidelijk beeld, hoe moeilijk 

het voor de dames van het geslacht van Merode was kanunnikessen van de abdij 

van Thorn te worden. 

Daar enkele leden van het geslacht van Merode de orde der Kruisheren begunstig- 

den, o.a. de kloosters Hoei, Luik en Schwarzenbroich, heeft de auteur er goed aan 

gedaan dit geslacht aan een nader onderzoek te onderwerpen. 

P. v. d. B. 

J. Leclercq bespreekt in een artikel Lencyclique de Saint Bernard en faveur de 

la Croisade in Revue Benedictine, dl. 81 (1971), pag. 282-308, de literaire activiteit 

van Bernardus en zijn kanselarij ten gunste van de tweede kruistocht. Bernardus 

schreef twee brieven, een aan Wladislas van Bohemen en een aan de vorsten en 

prelaten. De tekst van de beide brieven zijn in middeleeuwse handschriften bewaard 

gebleven, o.a. van de tweede brief: Ad peregrinantes Jerusalem in een handschrift 

van de Kruisheren van Hoei (Luik, Univers. Bibl. 84 C). 

P. v. d. B. 

HOHENBUSCH. Toen de stad Erkelenz in 1966 haar duizendjarig bestaan 

vierde, werd door de ,,Arbeitsgemeinschaft fur Rheinische Musikgeschichte" daar 

de jaarlijkse bijeenkomst gehouden. De toen gehouden referaten, reeds in 1968 uit- 

gegeven, waren de grondslag van een lijvig boek, waarin de muziekgeschiedenis 

van het Erkelenzer Land wordt weergegeven, en ook vragen van algemene kultuur- 

geschiedenis niet worden voorbijgegaan : Gottfried Goeller und Hans Hilberath, 

Musik in den Erkelenzer Landen, in Schriftenreihe des Kreises Heinsberg, Band I, 

Kreis Heinsberg, 1972, gebonden, 307 biz. tekst en 68 foto's, waarna een vierstemmig 

,,Venite filiae Sion" van Cornelius Burgh (1630) en een plaatje met vier geestelijke 

liederen. Het geheel is keurig uitgegeven en verzorgd. In deze bespreking beperken 

we ons tot datgene wat betrekking heeft op de geschiedenis van de kruisheren. 

Reeds met het eerste grote artikel, van de hand van G. Goller, komen we bij de 

kruisheren van Hohenbusch terecht: Die Kreuzbruderhandschriften aus Hohenbusch, 

biz. 17-41. Natuurlijk heeft R. Haass bij de studie van de Rijnlandse kloosters ook 

handschriften van Hohenbusch onderzocht, evenals P. Heusgen, die later trachtte 

een catalogus op te maken van de handschriften die berustten in de aartsbisschoppe-

KRONIEK 87 

lijke diocesaanbibliotheek te Keulen. Daar door de laatste oorlog talrijke handschriften 

verloren gingen, wint deze catalogus nog aan waarde, al kon hij door de 

dood van de auteur niet word en voltooid. Alle bekende hss van Hohenbusch stammen 

uit de XVe eeuw, toen er door de vernieuwing van het geestelijk leven en dus de 

nood aan lectuur veel hss werden overgeschreven. 

Voor de achtergrond van deze studie steunt Goller vooral op het werk van 

R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn, 1934. Hij geeft een lijst van 

de kruisheren-copiisten (19-20), aanduidingen over de bezitter, het papier en de 

banden om de herkomst van de hss te onderzoeken (20-22), de lijst van de nog 

aanwezige hss en van de door de oorlog verwoeste (22-23 en 24-25), terwijl van 

p. 26-32 het calendarium volgt uit hs 147. Op p. 33 w. tracht de auteur dan uit 

overgebleven signaturen op de banden een beeld te geven van de kruisbroedersbibliotheek 

en de verschillende afdelingen ervan. (Verdere beoordeling van dit 

artikel, van de hand van dr. A. van de Pasch, volgt hierna). 

Volgende artikels van Jose Quintin, Untersucbungen u'ber die Musikpflege 

Maastrichts im XVI. Jahrhundert, 43-54, van G. Goeller, Die Engel des Marienleuchters 

in der Pfarrkirche St. Lambertus zu Erkelenz und ihre kirchemusikalische 

Bedeutung, p. 55-88, en van Karlheinz Hoefer, Cornelius Burgh, Leben und Werk, 

p. 89-110 bevatten nagenoeg geen gegevens over de kruisheren. Op p. 67 komt 

Goller nog even terug op zijn reeds in zijn vorig artikel vermelde stelling, dat de 

kruisheren bij hun hervorming van 1410 uitgingen van de gedachten van de 

devotio moderna (zie verder bij de bespreking van v. d. Pasch); voor Erkelenz 

zouden de nabijgelegen kloosters der kruisheren te Hohenbusch, Wegberg, Wickrath 

en Diilken doorslaggevend geweest zijn voor deze nieuwe geesteshouding. Dit zal 

moeilijk aan de hand van konkrete gegevens te bewijzen zijn, al is door de hervor 

ming van 1410 een nieuwe periode in de ordesgeschiedenis en zo ook in het 

geestelijk leven van de orde begonnen. Dit hervormingsideaal heeft zonder enige 

twijfel invloed ondergaan van bestaande stromingen als de devotio moderna en dan 

vanzelf ook invloed uitgeoefend in een streek waar meerdere kloosters zo kort bij 

elkaar lagen. Wezenlijke verschillen van de devotio moderna en de kruisbroedersspiritualiteit 

mag men echter niet over het hoofd zien (vgl. P. van den Bosch, 

Studien over de observance der kruisbroeders, Diest 1968, p. 153-161 waar hij de 

vergelijking maakt van kruisbroeders en moderne devoten). 

Meer vinden we bij Hans Hilberath, Die Orgeln des Kreises Erkelenz, p. 111- 

329, de hoofdbrok van dit boek. Al is er in het begin van deze eeuw veel verloren 

gegaan aan waardevolle oude instrumenten, ofwel door het plaatsen van ,,grotere 

en mooiere orgels", ofwel door oorlogsverwoestingen, toch hebben meerdere orgelminnaars 

zich ingezet tot behoud en herstel van oude orgels, o.a. dr. Karl Dreimuller 

die ijverde voor de restauratie van het orgel van Wegberg en van het klooster 

Hohenbusch (nu in de evangelische kerk van Linnich). Hilberath tracht hier de 

geschiedenis te geven van alle orgels van de Kreis Erkelenz die tot het einde van 

de vorige eeuw werden gebouwd, hierbij steunend op parochie-, gemeente- en 

diocesane archieven en eventueel and ere. In een algemene inleiding over het 

mechanische sleepladenorgel en zijn onderdelen noemt hij de vijf orgelfronten in 

barokstijl die bewaard bleven, en waartoe ook dat van Hohenbusch van 1764 behoort 

(foto 33, vijfdelig front met twee verdiepingen) en van Wegberg van 1681 (foto 

44 ; foto 45 geeft 'n gedeelte van het innerlijke van het orgel; afb. 43 een schets 

van een onbekende orgelbouwer uit de eerste helft van de XVIIe eeuw, waarvan 

men bestemming of uitvoering niet kent). Dan volgt een algemene beoordeling 

over de streekorgels en hun registersamenstelling ; 'n eigen orgeltype, gewoonlijk

88 KRONIEK 

tamelijk klein in omvang, zonder zelfstandig pedaal, zodat het voor de grote 

orgelwerken der barok niet geschikt was. In alfabetische volgorde der plaatsen, 

worden de 33 orgels van het Erkelenzer gebied apart en soms zeer uitgebreid 

behandeld (p. 122-232). Bij de bespreking van het orgel van de Franciskanen te 

Erkelenz, konstateert de auteur dat dit orgel en dat van Hohenbusch van dezelfde 

orgelbouwer zijn. Het front van beide orgels vertoont een grote gelijkenis (zie 

foto 23 en 33). De legende, dat er tussen het kruisherenklooster van Hohenbusch 

en de franciskanen van Erkelenz een onderaardse gang bestond, zou toch op nauwe 

betrekkingen wijzen, die het voorstelbaar maken dat, na de bouw van het orgel 

van Hohenbusch, de franciskanen de opdracht voor hun orgel aan dezelfde bouwer 

gaven, waarschijnlijk Joan Theodor Gilman, die later ook het orgel van de kruisheren 

van Briiggen herstelde (146). Legenden over onderaardse gangen leven blijkbaar 

nog heel sterk onder het volk. Enkele jaren geleden nog kregen we hetzelfde verhaal 

te horen over het klooster Schwarzenbroich, dat een onderaardse gang naar een 

zusterklooster in de nabijheid zou hebben. P. 157-160 krijgt Hohenbusch zijn 

beurt, waar in 1632 een nieuwe kerk gebouwd werd. Over een wellicht ook toen 

geplaatst orgel is niets zekers bekend. Wei over dat van 1764, dat samen met dat 

van de franciskanen in Erkelenz het voornaamste barokorgel van het Erkelenzer 

gebied was, en nu in de evangelische kerk te Linnich staat waaraan het, in de tijd 

van de secularizatie, met toestemming van Berdolet, bisschop van Aken, geschonken 

werd. De dispositie werd naderhand meermalen veranderd. De hoge waarde van 

het orgel werd eigenlijk pas ,,ontdekt" in 1936, toen het door dr. K. Dreimuller 

beschreven werd (ms in parochie-archief) als ,,ein Werk, das zu den schonsten und 

wertvollsten Klangdenkmalern am Niederrhein" te rekenen is. Schrijver geeft de 

dispositie aan van toen : 11 registers op het hoofdwerk, 7 op het positief, geen 

zelfstandig pedaal. Door de tweede wereldoorlog werd het zwaar beschadigd, doch 

in 1955 deskundig gerestaureerd in zijn oorspronkelijke dispositie van 1764 met 

11 registers op het hoofdwerk en 8 op het positief, terwijl er plannen bestaan om 

een zelfstandig pedaal met 6 registers in te bouwen. 

Bij het orgel van de St.-Servatiuskerk te Hikkhoven (p. 185) wordt even de 

veronderstelling gemaakt dat het van Hohenbusch afkomstig zou zijn, al zijn hier 

geen argumenten voor aan te halen. Gelet op het bouwjaar 1755 en '56 zou het 

mogelijk zijn. Meerdere andere kerken hadden orgels die uit kloosterkerken kwamen 

(p. 170, 194, 205, 208, 219, 222, 227), maar dan als gevolg van het sluiten van 

die kerken. Hohenbusch zou het gedaan kunnen hebben, omdat ze plannen voor 

het nieuwe orgel van 1764 hadden. 

Ook het ,,eerste barokorgel van de Kreis Erkelenz", wordt uitvoerig besproken, 

nl. dat van Wegberg waar de kruisheren de parochie bedienden. Over dit orgel 

verschenen meerdere artikels, waarin o.a. de barbaarsheid aangeklaagd wordt waarmee 

dit orgel door ondeskundigen behandeld is. S. geeft een vroegere beschrijving over 

de wondermooie klank van dit orgel ; de korte geschiedenis van de ombouw en het 

front en de dispositie die het had in 1940. In plaats van een geplande restauratie, 

bracht een vernieuwing in 1943 onherstelbare schade aan, daar er nog slechts 

twee registers van het oude orgel overbleven. In het gemeentearchief is er nog 

een schets van 'n orgelfront uit de eerste helft der XVIIe eeuw, en een dispositie, 

waarvan echter niet bekend is of en waar ze ooit werden uitgevoerd. 

In de verdere artikels wordt over de kruisheren niets nieuws meer vermeld, zodat 

we, tot juist inzicht van de omvang en inhoud van dit werk, kunnen volstaan met 

de opsomming ervan : E. Klusen, Lieder aus dem Erkelenzer Land, 241-266; 

H. Hilberath, Zur Musikgescbichte des Erkelenzer Landes im 19. Jahrbundert,

KRONIEK 89 

267-283, die bij het vermelden van Latijnse hoogmis en vespers die te Wegberg 

werden gezongen rond 1850, hierin de nawerking ziet van de traditie, de Latijnse 

koorzang in het vroegere kruisbroedersklooster (268); U. Wagner, Franz Nekes und 

sein Wirken im Erkelenzer Raum, 285-290 ; H. Hilberath, Das Musikleben in der 

Kreisstadt nach dem zweiten Weltkrieg, 291-299 en Schrifttum zur Musikgeschichte 

der Stadt und des Kreises Erkelenz, 301-307, 'n literatuurlijst die wellicht ook voor 

de muziek in de ordesgeschiedenis interessante gegevens bieden kan. Bij het 

illustratiemateriaal wijzen we op n. 3, 4-6 uit hs 147 van Hohenbusch ; 33 orgelfront, 

43-46 orgel en koorbanken van Wegberg. Voor muziekhistorici een belangrijk 

en boeiend werk. 

A. R. 

Goller, Die Kreuzbruderhandschriften aus Hohenbusch. Die Erzbischofliche 

Diozesanbibliothek besafi 39 Handschriften aus dem Kreuzherrenkloster Hohenbusch, 

wovon beim letzten Krieg 18 verloren gegangen sind. Dabei sind zwei liturgische 

Bucher bewahrt geblieben : Hs 18 ist ein Brevier, das deutlich von Hohenbusch 

herkommt, weil im Kalendarium am 13 Okt. die Kirchweihe von Hohenbusch 

(dedicatio altinemoris) steht und am 18 Okt. Oktav der Kirchweihe. Hs 147 ist 

ein Psalterium aus Hohenbusch, dessen Schreiber, ,,ein armer Kreuzbruder" seinen 

Namen nicht nennt, damit er beim letzten Gericht, als die Bucher offengelegt 

werden, bei den Heiligen geschrieben sei (nomen ... scriptum, Bild 3). Das 

Chorgebet wurde grofienteils gesungen. Dafi die Kreuzherren dort von 1302-1802 

ihren Choral gesungen haben ist der gluckliche Anlafi fur Gottfried Goller einen 

Artikel uber die Kreuzbruderhandschriften aus Hohenbusch zu schreiben. Die 

Veroffentlichung eines Katalogs der Handschriften von Hohenbusch ist zu begriifien. 

Bei der Suche nach einem bestimmten Text ergab es sich, dafi zu den 18 im Krieg 

verlorengegangenen Handschriften auch Hs 16, 39, 54, 80, 84, 86 gehoren (S. 24- 

25). Hat der Schreiber der Hs 147 das Jahr 1496 notiert ? Das Fest der HI. 

Appollonia wurde vom General kapitel am 15 Mai 1498 vorgeschrieben (Def. 211) 

und ist in der Hs 147 nachtraglich beigeschrieben. Im Kalendarium steht am 18,7 

Translatio S. Odiliae mit Mum duplex eingetragen. Diesen hoheren Rang hat dieses 

Fest erst erhalten durch das Generalkapitel von 1532 (Def. 301). Die Abkiirzung 

fur memoria ist mem. 

S. 19-20 erwahnt G. Goller die Schreiber, deren Namen im Katalog zu finden 

sind. Gerardus Wolff de Heynsberg schrieb Hs 12 im Jahre 1431, als er Pfarrer 

in Glimbach war. Joannes Lupus alias a gandavo, der 5 Jan. 1445 Hs 42 vollendete, 

konnte auch irgendanderswo zu Hause sein. 

Die Reform innerhalb des Ordens von 1410 ,,ist eng mit der devotio moderna 

verbunden" schreibt G. Goller S. 18. P. van den Bosch hat in seiner Dissertation 

(Studien over de observantie der kruisbroeders in de vijjtiende eeuw, Diest 1968 ; 

in Clairlieu 26 (1968) darauf hingewiesen, dafi man den Einflufi der devotio 

moderna nicht iibertreiben soil. Dafi von drei Priestern aus der Famille Minne alias 

Zerboldes zwei Kreuzherren sind, mag. generaal Helmicus und Johannes Amoris 

(Clairlieu, 18, I960, S. 16) und einer, Gerard, Fraterherr ; dafi Thomas a Kempis 

in seiner Chronik (M. J. Pohl, Thomae Hemerken a Kempis Can. Reg. Ord. S. 

Augustini opera omnia, Bd 7, S. 510) Johannes Cele, den Rektor der Schule zu 

Zwolle, lobt und dann sagt, dafi viele Kloster aus seinen Schulern Kandidaten 

bekommen haben, am meisten die Windesheimer, die Kreuzherren und die Cistercienser; 

dafi noch vorhandene Handschriften aus friiheren Kreuzherrenklostern 

mehrere Texte der modernen Devoten haben, ist noch kein Beweis, dafi eine neue

90 KRONIEK 

Observanz hieraus hervorgekommen ware. Dafi die devotio moderna die ersehnte 

Observanz gefordert hat ist klar. 

A. v. d. P. 

HOORN. In de Volkskrant van zaterdag 26 mei 1973 schrijft Gabriel Smit over 

de voorbeeldige restauratie van Sint Pietershof in oud Hoorn die na rwaalf jaar 

plannen maken en vier jaar breken en bouwen klaar kwam. In de Annales (I, 1, 

118-122) heet het klooster der kruisheren Sint Pietersdal (Vallis S. Petri). In 1426 

wilden vier mannen in gemeenschap gaan leven. Ze begonnen alvast en keken uit 

of ze zich bij een orde zouden aansluiten. In 1457 kwamen tertiarissen uit Amsterdam, 

die de woonruimten in steen optrokken. In 1461 sloten zij zich aan bij de kruisheren 

(Cruysebroeders); enkele tertiarissen keerden naar Amsterdam terug. De eerste 

prior, later generaal, Nicolaas van Haarlem, begon een nieuwe kerk te bouwen. 

Toen de Hoekse en Kabeljauwse twisten in Hoorn veel vernield hadden, probeerden 

de kloosterlingen zelf een en ander te herstellen. Gabriel Smit verwijst naar een 

oude stadskroniek, waar men leest, dat de broeders beter bidden dan bouwen konden. 

Na de hervorming kregen de gebouwen een andere bestemming : de kloosterkerk 

werd pesthuis, dan oefenlokaal voor de schutterij, dan in 1577 oude-mannenhuis. 

In 1961 kreeg architekt D. Fledderus opdracht voor een restauratieplan. De in mei 

1968 goedgekeurde begroting bedroeg ongeveer 2 miljoen. Door de betere inrichting 

werden de 97 wooneenheden teruggebracht op 50. Dat de binnenhof een 

fraai architektonisch geheel is toont de Volkskrant met een foto (34 bij 15 cm). 

Hoewel G. Smit in de titel veel beloofde, Rijke Historie van Sint Pietershof, is zijn 

relaas erg oppervlakkig gebleven. 

P. v. d. B. 

KEULEN. Een brief van Rudolf Dier van Muiden. 

Stephanus Axters wijst in zijn Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden 1 

op een handschrift van de Koninklijke Bibliotheek2 waarin negen brieven van 

Fraterheren uit het Heer-Florenshuis te Deventer zijn opgenomen, die berichten 

over de zorgen, welke de pestepidemie in het Heer-Florenshuis had gebracht. De 

acht brieven over de pest in Deventer moeten van 1398 zijn. De negende is nog niet 

uitgegeven. Deze zou er een met goeden raad van Rudolf Dier van Muiden voor 

een kruisheer te Keulen moeten zijn 3. De tekst van de brief : 

In Christo Jesu charissime pater. Noveritis quod Rodolphus quondam cocus in 

1 IIlj De moderne devotie, 87. 

2 128, G, 16 een verzamelkodex. 

3 Hs Koninklijke Bibl. fol. 203v-204r; Axters, I.e. 

De scriptor schreef kleiner boven de tekst: epistola Rodolphi de Muden, quam 

scripsit cuidam crucifero in Colonia. Een ander schreef hierboven nog : Apparet ex 

vita (D. A. Brinkerink, Biographien. AGAU, 28, 1902) ejus hanc epistolam eum 

misisse ad quemdam cruciferum In Colonia. Het kan dezelfde hand zijn, die de 

brief copieerde en nog met dunnere inkt boven de tekst van de brief schreef : ex 

qua relucet vera cordis eius humilitas, en aan het einde van de tekst: legatur titulus 

sequens. Door de bundeling veranderde de paginering en werd op de bovenste 

margo 137 doorgeschrapt en er naast verbeterd in 204. Waar Rudolf Dier van 

Muiden over zijn eigen leven begint te vertellen, staat er op de margo van fol. 203v : 

Hie incipit, en verder op de margo van fol. 204r : relucere eius vera perfecta cordis 

humilitas.

KRONIEK 91 

nova domo 4 tactus a peste inguinaria (liesbuilenpest) secundum desiderium animae 

suae perrexit ad dominum ipso die dyonisii et sociorum ejus. Et ab eadem peste 

obierunt in daventria in diversis domibus 52 sorores. Dignemini propter deum 

fideliter orare pro hiis omnibus, et procurare eis orationes ab aliis religiosis et 

devotis, ac dicere domino priori ad corpus domini, qui sepius apud nos hospitatus 

est 5, quod de illis 52 sororibus 24 defuncte sunt in domo magistri Gerardi, relique 

vero in aliis quatuor domibus6. Oretis similiter et pro me, qui ultra annos 60 

applicui daventrie causa studii7. Anno domini MCCCXCVIir in vigilia beati 

Martini et anno domini MCCCCII circa festum Pasche intravi domum domini 

Florentii ad habitandum ibidem. Multi anni, sed fructus fere nullus, sed in negligentia 

et tepiditate et effusione ad externa heu male consumpsi dies meos. Nam 

tempore quo fui in domo domini Florencii pene semper deputatus fui ad officia 

exteriora et jam deputatus sum ad serviendum sororibus. Unde ignarus mei ipsius 

timeo, quod ad me dirigetur illud dictum, quod dicitur ad sponsam : si ignoras te, 

abi post greges sodalium tuorum 8. Verum, charissime pater, rogo humiliter quatenus 

charitas vestra moveatur ad compaciendum miserie mee et orandum pro me, ut 

saltern in decrepita etate possim converti toto corde ad dominum, nihil querens 

extra Jesum Christum, ut saltern adhuc incipiam ambulare in spiritu, qui proh 

dolor in carne ambulavi. Benevaleatis. Scriptum in vigilia beati Martini episcopi. 

Rodulphus de muden, vester in domino, quern scitis saltern ab extra, nam interiora 

plena sunt turpitudine. 

Ze moeten elkaar goed gekend hebben ; waarschijnlijk toen Rudolf Dier van 

Muiden in Deventer studeerde, daar hij schrijft dat hij in 1398 en in 1402 in het 

4 Toen het oude vikariehuis van Florens Radewijns te klein werd, betrokken ze in 

1396 een groter gebouw, dat dan verder bekend werd als het Heer-Florenshuis. 

(R. R. Post, De moderne devotie, Amsterdam, 1950, biz. 37). Dit zal dan het 

nieuwe huis zijn waarin Rodolphus nog kok geweest is. Een kruisheer van het 

convent te Keulen heeft bij Rudolf Dier van Muiden navraag gedaan naar deze 

Rodolphus, en dit is dan het antwoord. 

5 In Keulen braakte een zieke na de H. Kommunie. Benigna, weduwe van Henricus 

de Cupino, liet in 1331 ter plaatse een kapelletje bouwen ; Arn. Schillink uit 

Keulen liet in 1423 daar een kerk bouwen. In 1434 werd er een klooster van de 

Windesheimers bijgebouwd, en Thomas van den Wai van het klooster Marienborn 

bij Arnhem als prior hierheen verplaatst. (H. F. Van Heussen, Historia episcopatuum 

foederati Belgit, Lugduni in Batavia, 1719 : Hhtoria seu notitia episcopates 

Daventriensis, Pars III, pg 133b). De incorporatie van Ven. corporis Domini 

('s Heeren lichaam, unsres lieben Hern Leichnamb) had eerst plaats in 1451. 

(J. C. Van Slee, De kloostervereeniging van Windesheim, Leiden, 1874, 142). 

6 Toen het aantal zusters des gemenen levens in het Mr Geertshuis te zeer 

groeide, werden er in dezelfde stad nog vier andere zuster-communiteiten gesticht, 

nml. het Brantshuis, Buyskenshuis, Lammershuis en Kerstenhuis. (Post, o.c, 130). 

7 Rudolf Dier van Muiden werd in 1384 geboren te Muiden en stierf in het 

Fraterhuis te Deventer in 1458 {Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, 

VIII, Leiden 1930, kol. 392). D. A. Brinkerink publiceerde in Archief voor de 

Geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht, 27-28, 1901-2, Biographien van 

beroemde mannen uit den Deventer-kring, naar een hs in de provinciale bibliotheek 

van Friesland. De onbekende schrijver is uit de Deventer-kring. De vierde van deze 

beroemde mannen is Rudolf Dier van Muiden. Met veertien jaar kwam hij naar 

Deventer. ,,Als hij dan toe Deventer volleert was, soe begerde hij groetlic van Here 

Florens ende sinen bruderen mit hem te wonnen" (AGAU, 28, 226). Zijn confraters 

wensten, dat hij priester werd. 23 jaar was hij procurator met de hulp van een 

lekenbroeder, zodat hij niet behoefde ,,argens uut te reysen". 

8 Cant. I, 7 en 6. Als ge het niet weet ... volg dan de kudden uwer vrienden.

92 KRONIEK 

Heer-Florenshuis wonen mocht. Zijn belijdenis schrijft hij aan iemand, van wie hij 

weet, dat hij hem verstaat. R. Dier van Muiden geb. 1384, kwam met veertien jaar 

jaar naar Deventer. Dat was dus in 1398 ; hij was 60 jaar in Deventer : dus schreef 

hij deze brief in 1458 en hij stierf in 1458. In de biographieen, die Brinkerink publiceerde9 

wordt de brief niet letterlijk geciteerd, maar de inhoud toch wel goed 

weergegeven : ,,Ende hij screef op ene tijt, niet lange voer sijnre doet aldus tot 

enen cruysbruder : Ic bijn oelt van jaeren mer in mij en is gene vrucht der duechden ; 

bidt om Gods wille voer mij, opdat ic mij yo in der leester oeltheit beteren moet". 

Zo kan men deze brief wel geen raad tot meer observance noemen 10. 

Het convent te Keulen telde in 1456 22 Kruisbroeders. Hs 1 van het Historisch 

Archiv der Stadt Koln heeft fol. 26v enkele participationes kort aangegeven. 

1456 Participatio. Fratres tune fuerunt Theodericus de Hal prior, Johannes Martini 

de Trijs supprior, f. Conradus Gronenberg Moguntina dire (?), f. Nicolaus de 

Geldria, f. Johannes de Lirria, f. Theod. de Neomagio, f. Abbo de Middelborch, 

Herman de Bercha, Gerhardus de Salice (?), Henricus Odendail, Nicolaus de 

Harlem, Bruno de flokou (? slokou ?), Rodolphus de Gravia, Wilh. de Ruremunda, 

Wilh. Buckilmundi, Henricus de Buscoducis, David de Monte S. Gertrudis, Petrus 

Rolandi de Colonia, Godefridus de Kalker, Anthonius de Wageningen, Johannes 

Clivis, Johannes de Dueren. 22 religiosi. 

Participatio data P. Theoderico ab Hall priori crucif. Colon, a definitoribus 

capli gnlis ord Carthusiensis. 1457. 

A. v. d. P. 

In de Bibliographia Franciscana Neerlandia 1969, Franciscana, jg. 25 (1970), 

pag. 21, wordt als nr. 70 opgegeven het artikel van A. van Asseldonk, Keulse 

Kruisherenhandschriften te Wenen in Clairlieu, jg. 27 (1969), pag. 47-64. Door de 

bewerker wordt er aan toegevoegd, dat het tractaat De proprietate quorundam 

religiosorum cognoscenda in handschrift 4931 (fol. 120-140) niet van de hand van 

de minderbroeder Diederich Coelde is, maar van een naamgenoot, niet minderbroeder, 

Theodorus de Monasterio, die in de vorige eeuw geleefd heeft. De laatste 

opmerking zal wel foutief zijn. Een auteur uit de 19e eeuw kan moeilijk een tractaat 

geschreven hebben, dat reeds in de 15e eeuw gekopieerd is. De bewerker zal wel 

bedoeld hebben : die een eeuw eerder dan Diederik Coelde geleefd heeft. 

P. v. d. B. 

H. van Rooijen licht in Dictionnaire de Spiritualite, Parijs, fasc. LII-LIII, kol. 

389-390, nr. 62, de betekenis van Jean Cocus of Coci, prior van het Kruisherenklooster 

te Keulen circa 1415, voor het geestelijk leven van de Kruisheren toe. 

Van deze prior zijn in twee handschriften (Keulen, Hist. Arch. GB8, 58 en GB4, 

118) 32 Collationes spirituals bewaard gebleven. Van Rooijen constateert, dat 

Johannes Cocus zeer vaak uit de H. Schrift, uit de geschriften van de kerkvaders 

en middeleeuwse schrijvers citeerde. Hij ontdekt verder une certaine presence du 

catharisme, en vraagt zich verder af, of de hervorming van de Kruisherenorde 

gedurende de 15e eeuw niet dieper ging dan alleen maar een terugkeer tot de 

observance. Uit mijn Studien over de observance van de Kruisbroeders gedurende 

de 15e eeuw en in het bijzonder in het hoofdstuk : De bibliotheken van de Kruis- 

9 AGAU, 28, 236. 

10 Cfr. P. van den Bosch, Studien over de observance der kruisbroeders in de 

vijftiende eeuw, in Clairlieu, 26, 1968.

KRONIEK 93 

breeders, blijkt, dat deze hervorming wel degelijk dieper ging dan een uiterlijk 

observeren van de statuten en voorschriften. We hopen, dat H. van Rooijen spoedig 

b.v. in het tijdschrift Clairlieu de Collationes van Joannes Cocus zal uitgeven en 

van de nodige comraentaar zal voorzien, zodat hij zijn opmerkingen kan waar maken. 

P. v. d. B. 

KOLEN (Kerniel). Het prachtig uitgegeven werk van A. Dusar, Limburgs Kunstbezit 

van pre-historie tot classicisme, Hasselt, 1970, in 4°, 296 biz., 263 illustrates, 

waarvan sommige in kleuren, wil een overzicht geven van het geheel van Limburgse 

kunstwerken die tot in de kleinste kerkjes te vinden zijn. Uiteraard worden de 

kruisheren meermalen vernoemd : pater W. Sangers vanwege de beschrijvende 

catalogus van de kerkschatten te Maaseik, die hij in samenwerking met M. Hendrickx 

samenstelde (p. 57, 126); de kruisherenkerk van Maaseik, die ,,aanvankelijk nog 

laat-gotisch, uiteindelijk in rococostijl voltooid werd" (p. 161); een foto van het 

geboortehuis van magister-generaal Reynders op de Bleumerstraat te Maaseik (p. 

150) of de gevel van de Karthuizerij te Zelem, die ons doet denken aan de 

hervormingsgeneraal Libertus Janssen van Bommel, die daar op zijn visitatiereis 

langs de kruisherenkloosters in 1411 overleed (afb. 131). Een flinke plaats wordt 

echter ingeruimd voor het klooster van Kolen (Kerniel) waarover op talrijke 

plaatsen gesproken wordt. Eerst en vooral over het St Odiliaschrijn, uit het klooster 

van Hoei afkomstig, een kunstwerk uit 1292 en de oudst gedateerde olieverfschilde- 

ring ,,van heel de Nederlanden". Hierover detailfoto's op p. 114, 115 en 117, en 

tekst op p. 123. Het is eigenlijk een korte samenvatting van wat men uitgebreider 

terugvindt in het boek van A. Dusar, Het Sint Odiliaschrijn, Hasselt, 1965. Maar 

ook de kloostergebouwen en andere kunstwerken worden niet vergeten. Bij een 

vergelijking van meerdere kerken wijst S. op de haspengouwse gewoonte om de 

overkluizing van het koor in baksteen te bouwen, waarvan de kerk van Kolen een 

voorbeeld is (142). Afbeelding 118 geeft een zicht op de voorgevel van het klooster 

Marienlof, dat op p. 162 een voorbeeld van Maaslandse renaissance genoemd 

wordt. Daar wordt ook de korte geschiedenis van de kloostergebouwen geschetst, 

terwijl p. 165 op het stukadoorwerk gewezen wordt. Van het beeldhouwwerk wordt 

genoemd : Christus op de koude steen (p. 181) en het Christoffelbeeld (p. 193 met 

detailfoto 185), terwijl bij het behandelen van de signaturen der kunstenaars in 

Limburg gewezen wordt op een soort jodenster die op dat beeld aanwezig is 

(p. 223). Uitvoerig worden ook de schilderingen van Aube behandeld, ,,waardoor 

de kerk van Kolen bijna voor een Aube-museum kan doorgaan" (p. 256-257). Uit 

dit rijke werk is het bovenstaande over de kruisheren slechts een klein deeltje. Ook 

voor wat deze orde betreft worden niet veel nieuwe gegevens verstrekt. Toch is het 

belangrijk en interessant de enkele genoemde kunsten bouwwerken te zien in het 

kader van het geheel der Limburgse kunstschatten, en in vergelijking met andere 

kunstwerken of gebouwen uit dezelfde tijd, van dezelfde stijl of dezelfde aard. Bij 

de schilderingen van Aube merkt S. op dat deze, tijdens zijn herhaald en lang 

verblijf in de streek, ook voor de omgeving verschillende stukken maakte, bv. voor 

de pastorie te Jesseren. Toen die pastorie in 1961 werd afgebroken, werden zeven 

schilderijen van daar naar het klooster Kolen gebracht, waar ze nu in de vroegere 

kapittelzaal hangen. De wandschilderingen die daar vroeger hingen, een verheer- 

lijking van het boerenleven, waren in 1914 door de zusters Cistercienserinnen 

verkocht. 

A. R.

94 KRONIEK 

Eindhovens Dagblad van donderdag 24 december 1970 besteedde anderhalve 

pagina aan het klooster Colen onder de titel : Klooster Colen, middeleeuwse hoeve 

in onbedorven land. Klooster Colen, oase van rust voor wie gebukt gaat onder het 

jachtige drukke leven: Zeven grote foto's illustreren dit artikel. De schrijfster van 

dit verhaal, Gerda Smits, vertelt alleen over het leven van de Cistercienserinnen in 

dit klooster, zoals het vijftig jaar geleden was en hoe het thans is. Over de geschiedenis 

van het klooster wordt met geen enkel woord gerept; slechts even wordt 

vermeld, dat er vroeger Kruisheren woonden. Het artikel zal alleen bedoeld zijn om 

de lezers op het feest van Kerstmis iets te doen proeven van de rust en het geluk 

in het klooster Colen. 

P. v. d. B. 

Vele Kruisherenkloosters waren gelegen in het Land van Rijn en Maas. Dat dit 

gebied rijk was aan kunst en cultuur zal ieder, die de tentoonstelling Rijn en Maas, 

Kunst en Cultuur, 800-1400 (Keulen, 14 mei-23 juni 1972, Brussel 15 sept-1 okt. 

1972) bezocht, hebben kunnen vaststellen. Behalve het reliekschrijn van de H. Odilia, 

afkomstig van het opgeheven Kruisherenklooster te Hoei en thans in het bezit van 

het Cistercienserinnenklooster van O.-L.-Vrouw van Kolen, eertijds eveneens een 

Kruisherenklooster (Catalogus p. 37 en p. 423, beschrijving p. 422-423), was er 

onder de tentoongestelde pelgrimstekens waarschijnlijk een van de Kruisherenkerk 

te Diisseldorf te zien. Volgens Kurt Koster, die in de catalogus p. 157, VIII 49 

het pelgrimsteken uit Diisseldorf beschreef, kan de voorstelling van de Moeder Gods 

in het midden van het pelgrimsteken wijzen op een bedevaart naar een genadebeeld, 

dat zich in een kleine O.-L.-Vrouwekapel vor den portner, d.w.z. voor de O.L.- 

Vrouwepoort bevond. Deze kapel moet de Kruisherenkapel zijn geweest. 

Op het Keulse stadsgezicht van Anton Woensam von Worms uit 1531 (Catal. 

p. 34) is links van de kerk St. Aposteln de kerk van de Kruisheren aangegeven. 

Ook op het Luikse stadsgezicht van Aegidius Marichal (Cat. p. 34) is het Kruis 

herenklooster en kerk te zien. Op de plattegronden van beide steden (Cat. p. 36) 

zijn de beide kloosters op te sporen. 

P. v. d. B. 

Rijksarchief Hasselt. Agnetenklooster Tongeren. Reg. n° 1. 1434-1792. Register 

van goederen en renten. Register toebehoorende het cloester van Ste Agnetenberch 

binnen Tongeren concernerende hunne landen guderen ende renten deur Godt 

Almachtich hun verleent synde gefondert Anno 1434. f° 40, 40V0 en 41. 

Niel 

Aengaende XIIIJ ende V1J roijen weijde deur groote noot des Cloesters veralieneert 

gelegen achter Niel bij Loon tot behoeff des cloesters van Coelen Is wederomme 

glost a° 1609. 

Allen eijn eeghelken die desen teghenwordighen brieff sullen aensien offt hoeren 

lesen, sij groet in Gode onsen here en kentlijck bij der waerheit dat in den jaer ons 

heren viertheen hondert ende negentich den XXIJsten dach der loijmaent der 

Eerwerdich Heer Brueder Henrick van Sijchem pater des besloten cloesters der 

Susteren gheheijten van St Agneten Berch bennen der stat van Tongeren gelegen 

met wille ende consent der overste mater ende oeck aller ghemeinte der susteren 

des voerscreven Cloesters doeren dieren tijt van orloghe alsoe sij seden bij groten 

ghebreck ende armoede bevanghen ende bestr^mt sijnde erffelijck vercocht hebben 

den prioer ende cloester der Cruijsbruederen orden tot Colen bij borchloen ghelegen 

eijn bonder druegher haghener weijden in twee stucken gelegen te weten viertheen

KRONIEK 95 

roiden achter niel int oespronck op op die ghemeijn heirstraet naest den dome 

bruxken tussen eerff des cloesters van Sinte lambrechts dael ende der custerijen der 

kerken van kerniel ende seven roijen gelegen in die hombruck bemden tussen Coelen 

ende Rudercoven in erff der voerscreven Cruijsbruederen collaertsbampt gheheiten 

ruerende ter andere sijden aen maffarts busken voer een seecker summe van pennin- 

ghen wellijck sij bekenden ontfangen te hebben belovende ende toe seggende den 

voerscreven prioer ende cloester der cruijsbruederen voer behoerlijck recht wettighe 

gichtinghe ende opdracht te doen ende hon gerichtelijck daer in te vestighen wanner 

sij in bequemer tijt alsullicx solden versuecken altoes sonder argelist ende sonder 

wederseggen nae wel liken het voerscreven cloester der Cruijsbruederen hefft dat 

voorgenoempt goet mits wettigen coepe int selff jaer tot gebruick en possessien 

ghenomen ende voerdaen in spacien van seven en viertich jaren lanck in stiller 

wreedeliker possessien beseten Es daernae gecomen int jaer ons heren XVc XXXVIIJ 

der Eerwerdich Heer Brueder Jan van Hasselt pater des voerscreven cloesters Sinte 

Agneten in naem sijns cloesters alsullick boven genoempt vercocht goet wederheijssende 

ende bij recht meijnende mits wederkeringe der penningen daer voer onborst 

sijnde weder te hebben In williker differencien es doer middel ende uijtspraeck 

goeder bescheijdener mannen als arbitruers daer toe gebeden tussen bieden partijen 

geaccordeert ende gesloeten dattet cloester der cruijsbruederen van Colen in possessie 

des voorscreven goets ewelick bliven sal ende noch sal opleggen den pater ende 

cloester der susteren voerscreven eijns vier roesen nobelen mits welliker penninghen 

teelinghe hefft der pater des convents des susteren dat selff goet voer sijn wittich 

gericht in naem sijns cloesters overghegicht ende opgedragen tot behoeff ende 

possessien des cloesters der cruijsbruederen van colen voerscreven renuncierende op 

alle gherechtigheijt daer toe. Item alle voerscreven denghen heefft die mater oock 

metten gansen convent der susteren voerscreven gelaudeert en ratificeert ende tot 

orconde der waerheid ter ewigher ghedinckenis desen brieff met haren properen 

ghemeijnen convents siegel ondergedruckt ende aengehangen desgelijken hefft oeck 

der Eerwerdich Heer pater generael ouste haers ganse ordens all wes boven gescreven 

is gheconsenteert ende bij sijnre aucttorittijt geconfirmeert ende tot ganser visticheit 

hefft oeck met aen desen Brieff besieghelt int jaer ons Heren vijffteen hondert 

achtendertich den XVIden dach der maent septembris. 

P. P. 

A. F. Marcus, Klooster Marienlof Kolen-Kerniel, apart nr. van De Tijdspiegel, 

XXVII, 1972, 2e aflevering, 36 biz. In 1972 was het 150 jaar geleden dat de 

zusters Cistercienserinnen naar Kolen kwamen. Ze namen er de kloostergebouwen 

in gebruik waar de kruisheren sinds eeuwen hun kanonikaal leven geleid hadden. 

Een gedeelte van de brochure is dan ook gewijd aan de kruisheren en schetst kort 

de stichting van orde en klooster en de geschiedenis van Marienlof : de definitieve 

vestiging in Kolen in 1439, de incorporate van de parochie Kerniel waarvoor de 

prior de pastoor benoemde, de bouw van kerk en klooster in verschillende perioden, 

totdat in 1822 met de verkoop der kloostergoederen de geschiedenis van de kruisheren 

in Kolen eindigde (p. 4-12). Naast bekende gegevens geeft S. ook enkele bijzonderheden 

die voor de kunstgeschiedenis van dit klooster van belang zijn. In 1963 

werden nl. enkele mooie versierde zuilen ontdekt uit de XVIe eeuw, waarschijnlijk 

het enige dat overblijft van 'n vroegere open gaanderij. In 1961 werden bij afbraak 

van de pastorie te Jesseren de wandschilderingen van Aubee naar Kolen overgebracht 

en in de gastenkamer geplaatst, zodat dit klooster nog meer dan vroeger tot een 

Aubee-museum werd (zie boven de bespreking van Dusar, Limburgs Kunstbezh...).

96 KRONIEK 

De rest van dit boekje, p. 13-35 gaat over de zusters, die in dit klooster nu reeds 

150 jaar het erfgoed van hun voorgangers met zorg in ere houden. Ook hun orde 

kende de storm van de Franse revolutie, zodat in 1822 de komst naar Kolen de 

gelegenheid was tot een nieuw maar erg moeilijk begin. In 1831 bood het onafhankelijk 

Belgie de mogelijkheid tot werkelijke hervatting van het kloosterleven. 

,,Citeaux herleefde in Kolen", schrijft pater Marcus. Voor de kruisheren is het 

ook nu nog een troost, bij een bezoek aan Kolen, deze herleving te zien doorgaan. 

De kunstschatten van het oude kruisherenklooster werden verrijkt met de erfenis van 

het opgeheven Benedictinessenklooster van Nonnemielen, en in 1843, toen de 

Cistercienzers van Bornem de geestelijke leiding van Kolen kregen, met koorboeken 

en schilderijen van daar. S. tracht tevens de geest van het klooster te tekenen, 

duidelijk gekenmerkt door zuster Maximilienne, de stichtster, die samen met eenvoud 

en kontemplatieve geest ook de soepelheid bezat om, reeds toen, oud en nieuw te 

verzoenen. Naast een kontemplatief kloosterleven ,,zonder tralies", was er een 

bloeiend pensionnaat, ,,dirige par les Dames Bernardines", dat echter in 1855 

gesloten werd, zodat alleen de school ,,voor arme kinderen" - later de school voor 

iedereen - bleef bestaan. Vanaf 1933 berust ook het reliekschrijn van de parochie 

Kerniel, afkomstig van Hoei, in het klooster. Het werd er gebracht door de 

kruisheer H. van Lieshout die er van 1932-1948 rector was en er een uitgebreide 

studie over uitgaf. Aan wat deze kruisheer deed voor het herstel van kerk en 

kunstwerken na de vernieling door een vliegende bom op het einde van de oorlog, 

had hier wel even herinnerd mogen worden. Kort voor en in 1971 werden nog 

meerdere kunstwerken uit de XVIIIe eeuw aangekocht voor de kerk. Kolen is een 

oord van schoonheid, van gebed en werk voor de zusters ; 'n oord ook van rust 

en bezinning voor velen daarbuiten. Dit boekje sluit met een lijst van oversten en 

rectoren, een inventaris van de waardevolle kunstvoorwerpen en 'n bibliografie. 

Voor alien die een korte en betrouwbare geschiedenis van dit klooster wensen, is 

dit een prettig geschreven en mooi geillustreerd boekje. In verscheidene dagbladen 

verschenen rond dezelfde tijd artikels over het klooster Kolen, o.a. in De Standaard 

van 2 juni 1972 : Klooster ,,Marienlof} te Kerniel bestaat 150 jaar. 

A. R. 

LEUVEN. P. Drs. Sebald van Ruysevelt, o.f.m., geeft in samenwerking met 

P. Archangelus Houbaert, o.f.m., provinciaal archivaris der Minderbroeders in 

Belgie, in Franciscana, Bijdragen tot de geschiedenis van de Minderbroeders in de 

Nederlanden, een reeks korte artikelen uit onder de titel: De Franciscaanse kerken. 

De stichtingen van de dertiende eeuw. De artikelen vormen samen een soort monasticon. 

Ieder artikel is als volgt onderverdeeld : I. Bronnen, II. Geschiedenis, 

III. Beschrijving. 

In artikel IX: Leuven (Franciscana, jg. 27 (1972), p. 107-121) vermelden de 

samenstellers, dat het Franciscanerklooster, in 1231 gebouwd op het terrein tussen 

de huidige Minderbroederstraat, de Waaistraat en de rechteroever van de Dijle, in 

1616 uitgebreid werd op het terrein over de Dijle tegen de oude stadsvesten. Dit 

terrein behoorde vroeger aan de Kruisheren van Leuven (pag. 112). Dit gegeven 

vonden de samenstellers in E. de Roy, Histoire des anciens couvents Franciscains de 

Belgique, Convent de Louvain, in Le Message de S. Francois, XIV (1888-1889), 

pag. 111. 

P. v. d. B.

KRONIEK 97 

LUIK. Ruim een eeuw geleden heeft J. H. Bormans in zijn artikel Notice sur 

un manuscrit de Thomas a Kempis appartenant au seminaire de Liege, in Compterendu 

des seances de la Commission d'Histoire ou recueil de ses Bulletins, X (1845), 

pag. 156-171, gemeend te kunnen aantonen, dat het handschrift 6 M 21 van het 

Groot-Seminarie te Luik en afkomstig van het Kruisherenklooster te Luik, een 

Thomas-autograaf en dan nog wel van de Imitatio zou bevatten. A. Ampe, s.j., is 

in zijn artikel lmitationistica: Handscbrijten en getuigen, in Ons Geesteltjk Erf, jg. 

45 (1971), pag. 376-431, van oordeel, dat hoewel de bewering van Bormans door 

diverse kenners van Thomas' geschriften werd afgewezen, het handschrift een nieuw 

onderzoek verdient (pag. 383, noot 16). 

P. v. d. B. 

In het Dagboek van Gebeurtenissen, opgetekend door Christiaan Munters, 1529- 

1545, uitgegeven door J. Grauwels (Maaslandse Monografieen, nr. 13, Assen 1972) 

wordt op fol. 29v. vermeld, dat in 1536 de heer van Eggermont ad Cruciferos van 

Luik werd begraven. De heer van Eggermont was Robert II van de Marck, heer 

van Aigremont. Zijn oom Everard IV van de Marck was ook in de kerk van de 

Kruisheren begraven. Op fol. 57v. wordt medegedeeld, dat Laureys Hessels, kanunnik 

van Loon en van O.-L.-Vrouw te Maastricht het hart van de overleden kardinaal 

Erard de la Marck, bisschop van Luik, naar Hoei bracht om het in de Kruisherenkerk 

aldaar te begraven (zie A. van de Pasch, Het Klooster Clairlieu te Hoei en zijn 

prioren-generaal 1210-1796, in Clairlieu, jg. 18 (I960), pag. 31). 

P. v. d. B. 

MAASEIK. In 1939 gaf G. Simenon een verzameling uit van visitatierelikten, die 

berusten in het archief van het bisdom Luik : Visitationes Archidiaconales Archidiaconatus 

Hasbaniae in dioecesi Leodiensi, Luik. Op p. 430-433 staan interessante 

bijzonderheden over het klooster Colen bij Kerniel in verband met de daar gehouden 

visitaties ; de kerk van Kerniel was nl. bij het klooster geincorporeerd. In hetzelfde 

archief te Luik berust er echter nog een andere verzameling van visitaties, nl. 

Visitationes archidiaconales archidiaconatus Campiniae (reg. 38). L. Heere bestu- 

deerde die verzameling en maakte er enkele nota's uit voor deze kroniek, met de 

vermelding: nog niet uitgegeven. Enkeie hebben betrekking op de visitaties die 

gehouden werden door de aartsdiaken van de Kempen te Heppeneert ; we laten ze 

hier volgen, omdat deze parochie bij de kruisheren van Maaseik geincorporeerd was 

(een andere nota van L. Heere uit deze verzameling staat verder bij ,,Roermond"). 

Visitatie van 1646 

Patrona sta Gertrudis 

Heppenart 7 7bris 1646 visitata fuit ecclesia de Heppenart que est filia sub 

Nederoetteren valens 16 m. silig. 

Incorporata monasterio Cruciferorum eyckensium repertus rector absens cuius causa 

non fuerunt visitata Sacramenta, fuit iniunctum incolis ut muros cemiterij reparent. 

et reperta fuit fornix navis ecclesie corrupta et caduca. 

habet unam missam extra (?) festivales et dominicales 

Dna Thorensis habet decimas 

(latere hand) matricularia est annalis et constituitur a dno pastore et communitate 

(?) qui habet annue 16 florenos pro deservitura 12 florenos pro pulsatione 

campanarum, 3 flor pro lotione linteorum ecclesie et [pulsa]tione campanarum,

98 KRONIEK 

1 mensura vel carrucam carbonum, % et ab unaquaque Domo (?) 

fasciculum granorum q.... sunt 16 vel 18 

pro uno quoque puero p.r quinque asses pro scholis et paup... debet inst , 

,... 1680 in visitatione idem fuit confirmatum quad custodem et eiusdem scho... (?) 

Rescriptio 1646 

Patrona sta Gertrudis 

Heppenart Ecclesia filia sub Nederoeteren 

habet 1 missam ultra dominicales et festivales 

habet decimas Dna thorensis 

16 m silig 

dicitur incorporata monasterio cruciferorum eyckensium 

(latere hand) rector Rdus Dominus Theodorus le blanck prior cruciferorum 

eyckensium qui ea qualitate interfuit electione novi Decani ruralis, et suffragium 

dedit undecima 8bris 1660. 


Patrona S. Gertrudis 

visitata fuit ecclesia de Heppenart que est filia sub Nederoeteren valens 16 m. silig. 

incorporata monasterio Crucigerorum Eyckensium habet unam missam ultra 

Dominicalem et festivales. 

Domina Thorensis habet decimas. 

Rector venlis fr Theodorus le blanck prior monasterij cruciferorum eyckensium. 

Visitatie 1111 

Heppenaert. die sexta maij 1711 visitata fuit Ecclesie de Heppenaert filia sub 

neeroeteren, quae incorporata est monasterio Cruciferorum Maseykensi et quia nee 

rector nee matricularius in loco aderant, sacra vasa et ornamenta visitari non potuerunt 

Baptisterium est bene redusum, et ecclesia in satis honesto statu, salvo quod in 

tabulatu aliqui sint defectus reparandi. 

de proventibus et administratione fabricae seu luminaris et pauperum ex causa 

praedictae absentiae nihil dignosci potuit. 


Heppenaert. die vigesima tertia octobris 1726 visitata fuit ecclesia de Heppenaert 

et cum pastor non dederit responsionem conformiter ordinatione nostrae, iniungimus 

eidem ut infra octo dies proximos illam edat et nobis scripto transmittat alioquin 

providebimus. 

... interea haec decreta sunt Maximilianus Henricus Hyacinthus Baro de Horion 

canonicus et archidiaconus Campiniae in Ecclesia Leodiensis monemus maioris decimae 

possessores ut tectum navis refici faciant et libros cantuales decimae incumbentes 

subministrent infra trimestre 

idem parocho quoad chorum iniungimus 

datum in visitatione ecclesiae de Heppenaert die vigesima tertia octobris 1726 

spatium pro 

inserenda respne 

A. R.

KRONIEK 99 

Zuster Magdalena Nouwen vertelt in de Heraut van het Bethaniewerk, 1972, 

pag. 2 en 5, dat vooral de Kruisheren van Maaseik in de 18e eeuw de devotie tot 

O.-L.-Vrouw van Rust te Heppeneert nabij Maaseik gestimuleerd hebben, zo zelfs 

dat in 1768 een grotere kapel gebouwd moest worden, daar van alle kanten de 

pelgrims toestroomden. 

P. v. d. B. 

Postuum werd in Publications dans le Limbourg, tome CVII-CVIII (1971-1972), 

pag. 155-209, een artikel van M. Colson, o.s.c, gepubliceerd : Notaris Jan Matty 

Dode, 1765-1799- Biograjische aantekeningen. 

In zijn Rapporten van Kantonkommissarissen (1797-1800), deel I : Maaseik, 

Hasselt 1969, had de auteur reeds enkele bladzijden gewijd aan het leven en de 

persoon van de Kantonkommissaris van Maaseik Jan Matthijs Dode (pag. 43-47). 

De thans verschenen biografische aantekeningen zijn uitvoeriger. Zoals we van 

M. Colson gewend waren is ook dit verhaal over Dode zeer leesbaar en overzichtelijk. 

In de vele toegevoegde noten gaf hij met zijn bekende accuratesse nog allerlei 

verantwoorde toelichtingen. Pater Colson was zeer goed op de hoogte van de 

geschiedenis van Limburg ten tijde van de Franse Revolutie. Hoewel dit artikel op 

de eerste plaats voor de geschiedenis van het voormalige kanton Maaseik van belang 

is en in het bijzonder voor de geschiedenis van de stad Thorn, past het ook in de 

Kroniek van het tijdschrift Clairlieu de aandacht op deze studie te vestigen. Dode 

was een overtuigde republikein en met voortvarendheid heeft hij de wet van 

1 September 1796 tot opheffing van alle kloosters uitgevoerd o.a. ten aanzien van 

het Kruisherenklooster te Maaseik (p. 188). In hetzelfde Kruisherenklooster, hersteld 

in 1855, kwamen de notariele archieven van Dode terecht. De Kruisheer S. Drost 

heeft stukken genummerd. In 1951 stonden de Kruisheren van Maaseik de archiefstukken 

af aan het Rijksarchief te Hasselt en van hieruit zijn ze weer verhuisd naar 

het rijksarchief te Maastricht (pag. 162, noot 42). Uiteindelijk was het een Kruisheer 

uit Maaseik, Pater M. Colson, die aan de hand van deze archiefstukken enkele 

belangrijke studies verrichtte. 

P. v. d. B. 

MAASTRICHT. Rijksarchief Maastricht. Kapittel van St Servaas ; ri° 812, bundel 

Herderen. 

Gegeven ter Copijen uutten Register Auctentijck Scholtis ende Schepenen der 

Justitie Heerderen. 

Voor ons is gecompareert den Eerw: Pater Leonardus Goddingh Procurator van 't 

Clooster der Cruijsbroderen binnen der stadt Maestricht, den welrken heeft nedergeleijt 

dese twee naervolgende acten notariael wesende de eene van den elffden 

novemb: anno duijsent ses hondert vijff en negentich gepasseert ende beschreven 

door den Notaris H: Mich: Schaapen ende die ghetuijghen aldaer ghenoemt door 

welck Sr Servatius Kamps Borgher der stadt Tongeren heeft vercoght ende opgedragen 

tot behooff ende profijt van de seer Eerw: Paters Laurentius Van der haegen 

ende Leonardus Goddingh respective Prior ende Procurator van 't Clooster der 

Cruijsbroeders binnen der stadt Maestricht sesthien groot rooden ackerlants, het 

ander is van den thienden des selven maendt ende jaer gepasseert ende beschreven 

door den Notaris Henric Mathei ende die ghetuijgen aldaer genoempt door welck 

den voorsc: Camps ende Margareta Coonen sijne huijsvrouwe hebben opgedragen 

tot behooff Sr Cornelis Hardij hunne tochte van de voorgenoemde sesthien groot 

rooden ackerlants ende ter selver tijdt heeft den voorsc: Hardij den voors Camps

100 KRONIEK 

sijnen stiefvader geconstitueert, om die selve te vercoopen oft belasten, versoeckende 

alsoo approbatie, realisatie ende registratie der selven, waer van den tenur van 

wordt te wordt hier naer is volgende- 

Op Huijden den elffden november a° een duijsent ses hondert vijff en negentich 

comparerende voor mij ondergesc: oepenbaer Notaris binnen Maestricht residerende, 

ende in presentie der geloofw: getuijgen naergenoemt Sr Servatius J. Camps borgher 

der stadt Tongeren, denwelcken als geconstitueerde van Sr Cornelius Hardij sijnen 

stijfsoon, heeft verclaert bij wettigen titule van coop ende vercoop gecedeert ende 

getransporteert te hebben, gelijck hij cedeert ende transporteert mits desen tot 

oirbaer, behooff ende in profijt van de seer Eerw: Paters Laurentius Van de Haegen 

ende Leonardus Goddingh respective prior ende procurator van 't clooster der 

Cruijsbroders binnen dese stad present ende in naeme van 't selve Clooster acceptanten 

soodane sesthien groot rooden lants als sijn gelegen onder Heerderen op die 

Steenstraet achter Jan Thiri Wenhoff reijgenoeten naer Maestricht die representanten 

Mees Caproens naer Meer die Steenstraet, ter sijden naer Tongeren die representan 

ten Thirij Heckelers, nu de weduwe Jan Vrients sulcx uijt crachte van tocht 

doodinge tot behooff van den vorsc. Cornells Hardij geschiet volgens acte gepasseert 

op den thienden hujus voor den Notaris Hen: Mathej tot Tongeren, waerin de 

volmacht oft constitutie tot dese vercoopinghe oock is geinsereert, ende den teneur 

daer aff hier onder sal volgen sulcx om ende voor de somme van vierhondert 

tachtentigh gulden brabants Maestrichter cours Godtshelder eenen blauwmuijser 

lijcoop naer lantcoop, bekennende den cedent de voorsc: cooppenninghen in goude 

Louwij d'ors (: in ons notaris ende getuijghen presentie getelt:) ontfangen te heb 

ben, ende daer van verneught betaelt ende voldaen te wesen werende de gecedeerde 

landen nieverants mede belast noch beswaert te wesen spreeckende oversulcx voor 

gode gicht, cessie ende transport mitsgaders voor alle calangien ende aenspraecken 

soo binnen als buijten jaers onder obligatie soo van sijn persoon ende gooderen soo 

meubele als immeubele hebbende ende vercrijgende, als oock die van sijnen princi- 

paelen om daer aen in cas van eenige faut, bedrogh oft aenmaeninge oft molestatie 

erhael ghenomen te worden, ende om 't ghene voorsc: is soo noodigh te vernieuwen 

ende realiseren voor Richters competent heeft den cedent geconstitueert alle 

thoonderen deser acte in solidum. aldus gepasseert ende gestipuleert binnen 

Maestricht op dagh date als boven, ter presentie van Aert Mussen, ende gerard 

Celis, beijde als getuijgen tot desen gerequireert, die de minute deses beneffens de 

contrahenten met mij Notaris hebben onderteekent, ende gehandtmerckt, Sic signatum 

quod attestor H: Mich: Schaepen nots publicus. 

P. P. 

Als nummer 11 van de Maaslandse Monografieen, een serie uitgegeven onder 

leiding van het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg en het Limburgs Geschied- 

en Oudheidkundig Genootschap, verscheen : H. H. E. Wouters, Grensland en 

Bruggehoofdf Historische studies met betrekking tot het Limburgs Maasdal en, 

meer in het bijzonder, de stad Maastricht, Assen 1970. 

Alleen al door de literatuurlijst, die de auteur na zijn Inleiding geeft, en die 

58 pagina's telt, is dit boekwerk voor de beoefening van de geschiedenis van de 

Orde der Kruisheren waardevol. Jammer, dat de auteur maar een publicatie van 

L. Heere, o.s.c, noemt, namelijk : Het Obituarium der Kruisheren van Roermond 

(p. 40), terwijl er toch meerdere publicaties betreffende Limburg van L. Heere zijn 

verschenen. Vervolgens, ieder die zich zal verdiepen in het verleden van de 

Kruisherenkloosters in de Zuidelijke Nederlanden d.w.z. de kloosters bezuiden de

KRONIEK 101 

grote rivieren, mag studie IV : Het Limburgse Maasdal gedurende de Tachtigjarigeen 

de Dertigjarige Oorlog, niet ongelezen laten. De meeste aandacht trekt wel 

studie III: Mattheus Herb en us Traiectensis, een humanist van het eerste uur (reeds 

eerder verschenen in Miscellanea Trajectensia; bijdragen tot de geschiedenis van 

Maastricht, uitgegeven bij gelegenheid van het 300-jarig bestaan van de Stadsbiblio- 

theek van Maastricht, Maastricht 1962, p. 263-329). 

Herbens, 1451-1538, tijdens zijn leven o.a. rector scholarum B. Servatii te Maas 

tricht, was een groot vriend van de Kruisheren van Maastricht, maar in het bijzonder 

van de Maastrichtse Kruisheer Matthias Mynnecom van Wijck. Deze trad in het 

klooster te Maastricht in 1488. Van 1517-1527 was hij aldaar prior. Voor dit 

prioraat was hij eerst prior te Luik, waarschijnlijk van 1498 tot 1501, en daarna 

supprior en procurator te Maastricht. Het laatste ambt zal hij bekleed hebben van 

1504 tot 1517. Na zijn prioraat bleef hij nog lang supprior. Hij stierf in 1544. Hij 

hield zich veel bezig met wiskunde en tijdrekening en werd vanwege zijn uitgebreide 

kennis hiervan Astronomus genoemd (H. van Hasselt, o.s.c, Geschiedenis van 

het klooster der Kruisheren te Maastricht, in Publ. de la soc. hist, et arch. Limbourg, 

jg. 39, p. 44 en 50 ; A. v. D. Pasch, o.s.c, Monasticon Beige, torn. II, Province de 

Liege, Monastere des Croisiers a Liege, p. 419). 

De vriendschap tussen Herbens en Mynnecom kwam voort uit het feit dat zij 

geestverwanten waren ; beiden waren grote bewonderaars van Joannes Trithemius, 

1462-1516, abt van de Benedictijnerabdij Sponheim in het Rijnland. Deze abdij had 

zich aangesloten bij de Congregatie van Bursfeld, wat inhield dat de abdij bereid 

was mede te helpen de observantie binnen de Benedictijnerabdij en te herstellen. 

Joannes Trithemius zelf meende, dat de observantie in zijn abdij zou stand houden, 

wanneer zijn monniken maar in geleerdheid en ontwikkeling toenamen, vooral in 

de kennis van de H. Schrift en de Kerkvaders. Dit streven wordt thans Monachaal 

Humanisme genoemd. Joannes Trithemius legde vervolgens zich tezamen met zijn 

monniken er op toe, dat de bibliotheek van de abdij hoe langer hoe meer in 

omvang toenam. Het gevolg was dat de bibliotheek reeds tijdens het leven van 

Joannes Trithemius 2000 oude codices en boeken telde. Joannes Trithemius poogde 

ook invloed buiten zijn abdij uit te oefenen. Geleerden werden door hem uitgenodigd 

naar de abdij te komen, waar hij hen gastvrij onthaalde. Met geleerden, die hij 

niet door middel van persoonlijk contact kon benaderen, stond hij in correspondentie. 

Zo vormde hij rondom zich een geleerdenkring. 

Hiertoe behoorden zowel Herbens als de Kruisheer Mynnecom. Beiden worden, 

volgens Wouters, genoemd door Joannes Trithemius in zijn boek: Catalogus 

illustrium virorum Germanium exornantium, Moguntiae, 1495. (Wouters, p. 126). 

Of echter Matthias Mynnecom onder invloed van Joannes Trithemius zich op de 

studie heeft toegelegd, is lang niet zo zeker. Immers reeds in 1482 stelde priorgeneraal 

Nicolaas van Haarlem voor, dat de Kruisheren zich moesten laten inschrijven 

aan de universiteiten en zich moesten wijden aan de wetenschap. Dat de 

Kruisheren deze vermaning ter harte gen omen hebben, blijkt wel uit het feit, dat 

zij sinds 1482 voor hun bibliotheken steeds meer wetenschappelijke werken kopieerden 

en aanschaften. 

Herbens legateerde in zijn testament (afgedrukt op p. 152-156) enkele boeken 

aan de Kruisheren (p. 154) o.a. de opera S. Bonaventurae. Alleen de opera worden 

genoemd. Herbens wist zeker dat de Kruisheren over deze werken nog niet beschikten 

en ze graag wensten voor hun bibliotheek. 

Een andere Maastrichtenaar, Nicolaas Beisel, kanunnik van St. Servaas, schonk 

in 1497 aan de Kruisheren van Maastricht : Paulus Venetus, Expositio librorum

102 KRONIEK 

naturalium Aristotelis, Venetiis, 1476 (p. 140). Deze Nicolaas Beisel stond ook in 

contact met Joannes Trithemius. 

Op p. 205 wordt vermeld, dat leden van de magistraat van Venlo met gevaar 

voor hun eigen leven verhinderden, dat de inventaris van de St. Nicolaaskerk te 

Venlo werd vernield, waarmee door etliche rebellen een begin was gemaakt 

(1566-1567). 

P. v. d. B. 

Van de Kruisheer, Antoon Mulkens, te Maastricht in 1766 ingetreden en op 

23 januari 1793 op 61-jarige leeftijd tot deportatie veroordeeld, vertelt J. Brouwers 

in zijn artikel : Het Lanaakse geslacht Dolmans en de deportatie van priester 

Alexander Dolmans in 1798, in het tijdschrift Limburg, jg. 50 (1971), afl. 5, pag. 

204-217, dat deze Kruisheer met enkele andere priesters niet verder kwam dan het 

hospitaal Hotel Dieu te Compiegne, onder voorwendsel, dat hij evenals de andere 

priesters door ziekten niet verder kon trekken (p. 213). Na zijn vrijlating verbleef 

Antoon Mulkens bij Louis Vanbrabant in de Brugstraat te Maastricht (p. 214). 

P. v. d. B. 

MARIENFREDE. D. Coenen, Die katholische Kirche am Niederrbein von der 

Reformation bis zum Beginn des 18. Jahrhunderts, Miinster, 1967, biz. 225, n. 108. 

Die Gemeinde Bislich hatte sich bei Boyss iiber den Pastor Konstantin Frentrop, 

ordinis S. Crucis, beschwert, den seinerzeit auf Empfehlung seiner Ordensoberen 

der Archidiakon investiert hatte. Boyss war ein Jesuit, vom Erzbischof von Koln 

ins Archidiakonat gesandt mit Vollmacht, um dem Archidiakon oder praepositus 

klar zu machen, dafi er zu Koln gehorte. Boyss enthob Frentrop ,,non sine despectu 

Archidiaconi" seines Amtes und ersetzte ihn durch einen ,,perigrinatus sacerdos", 

der seine eigene Pfarre in Gotterswickerhamm ,,in handen haeretici praedicantis 

(habe) pleiben (!) lassen". In der Totenliste des Generalkapitels von 1655 steht 

Constantius Frentrost aus Marienfrede. 

A. v. d. P. 

NAMEN. C. Vleeschouwers gaf in Ons Geestelijk Erf, dl. XLVII (1973), pag. 

173-220, een Kroniek van Joes van Dormael uit, die omstreeks 1488 samengesteld 

moet zijn en vooral de hervorming binnen de Brabantse Cistercienserinnenabdij 

Hertogendal beschrijft. Op fol. 14 (pag. 218) staat het volgende van de Kruisheren 

van Namen vermeld : ,,Oec sonderlinghe int beghinsel onser reformacien, soe 

stonden ons ghetrouwelijk bij de Cruysbroeders van Namen, die ons leenden eenen 

ghetrouwen broeder convers, scrijnmakere, die hier vele wercx van tymmerringhen 

maecte sonder tijtelijcken loen : God wil sijn eueghe loen sijn, ende alder gheender, 

die ons ye doeght deden". 

P. v. d. B. 

Het tijdschrift Oteaux,Commentarii Cistercienses, heeft door zijn studies en 

artikelen in belangrijke mate bijgedragen tot verdieping van onze kennis betreffende 

het geestelijk leven in het verleden. De redactie heeft nu het zeer loffelijk initiatief 

genomen tot het uitgeven van een nieuwe serie studien, namelijk Citeaux, Commen- 

tarii Cistercienses. Studia et documenta. Als eerste deel verscheen : E. Brouette, 

Recueil des Chartes et documents de I'abbaye du Val-Saint-Georges a Salzinnes 

(Namur), 1196/97-1300, Achel, Abbaye Cistercienne, 1971, XLVI, 289 pag.

KRONIEK 103 

In verscheidene tijdschriften heeft E. Brouette reeds een aantal artikelen gepubli- 

ceerd, die gewijd waren aan de geschiedenis van deze abdij, speciaal aan de 

oorsprong hiervan. Door zijn onderzoekingen is het nu zo goed als zeker, dat de 

abdij in de jaren 1196-1197 gesticht werd. E. Brouette heeft nu zijn werk ge- 

continueerd door de uitgave van de oorkonden en documenten sinds de stichting 

tot aan het jaar 1300. Zo heeft hij de grondslag gelegd voor een uitgebreidere studie 

van de uitgroei van de abdij in de eerste eeuwen van haar bestaan. 

Aan de uitgave laat Brouette een inleiding voorafgaan, waarin hij heel summier 

de geschiedenis van de abdij weergeeft. Deze inleiding is vooral belangrijk door de 

conclusies, die Brouette trekt, o.a. dat aanvankelijk de geestelijke en wereldlijke heren 

de abdij met schenkingen en privileges begiftigden, maar dat sedert het einde van 

de dertiende eeuw het veel meer de burgers waren, die de abdij bedachten, hoewel 

hun schenkingen van niet zo'n grote omvang waren en veelal uit renten bestonden. 

De schenkers waren waarschijnlijk geparenteerd aan de kloosterlingen. De exploitatie 

van de landgoederen werd voor een groot deel toevertrouwd aan pachters, die in 

de dertiende eeuw voor onbepaalde tijd aan de abdij verbonden waren. Op het 

einde van deze eeuw kwam hierin verandering : men sloot een huurcontract voor 

een aantal jaren, meestal niet langer dan twaalf jaar. 

In het tweede gedeelte van zijn inleiding beschrijft Brouette hoe de oorkonden en 

documenten na de opheffing van de abdij tijdens de Franse Revolutie verstrooid 

zijn geraakt en waar zij zich thans bevinden. Hij geeft ook de resultaten van het 

inwendig en uitwendig onderzoek van de oorkonden en documenten. De uitgave 

wordt besloten met uitvoerige registers. 

Nr. 153 is een document (van 1274, 14 maart), dat betrekking heeft op de 

Kruisheren van Namen. In naam van het kapittel van St. Aubain, van Joannes, 

pastoor van St. Jan Evangelist, de Minderbroeders, de Kruisheren, de Tafel der 

armen te Namen en het nieuwe hospitaal te Jambes, eiste Lambertus de Frocourt, 

als hun gevolmachtigde, van de abdij de uitbetaling van enkele legaten op, die de 

begijn Catharina de Lesve, had gemaakt voor het celebreren van jaargetijden. De 

abdij bestreed de rechtsgeldigheid van het testament. Baudoin d'Autre-Eglise, officiaal 

van de Luikse bisschop, stelde de abdij in het gelijk. 

Onder de archiefstukken, afkomstig van het Kruisherenklooster te Namen, bevindt 

zich een testament van Nicolaas van Jameda uit het jaar 1273, 16 januari. In dit 

testament komt eveneens een legaat aan de abdij van Salzinnes voor. Brouette heeft 

dit testament niet in zijn Recueil opgenomen. Zie J. Bovesse, Mventaire general 

sommaire des Archives ecclesiastiques de la Province de Namur, Bruxelles, 1962, 

p. 257, 4 : Convent des Croisiers a Namur, nr. 3478. Zie ook Analectes H.E.B. 

torn. 7, p. 490. 

P. v. d. B. 

PARIJS. In 1970 verscheen te Parijs een zeer omvangrijk werk van de hand van 

Paul en Marie-Louise Biver, Abbayes, Monasteres et convents de Paris, Editions 

d'histoire et d'art, 1, Paris, 606 pag. Wie verwacht, dat enkele bladzijden gewijd 

zullen zijn aan de Kruisheren, die zovele eeuwen in Parijs verbleven, komt bedrogen 

uit. Op geen enkele bladzijde worden zij vermeld. Evenmin is dit het geval in het 

boek van Charles Klein, Saint Louis un roi aux pieds de pauvre, Editions S.O.S. 106, 

Paris, 162 pag. 

P. v. d. B.

104 KRONIEK 

ROERMOND. Bisschoppelijk Archief van Luik. Visttationes archidiaconales archldiaconatus 

Campiniae, reg. 38, Horn bij Roermond. 

visitatie 13 October 1688 

est in eadem ecclesia prima missa diebus dominicis et festivis fundata per dominum 

Pilmans, pastorem eiusdem ecclesiae piae memoriae, deservitur per crucigeros ruremondenses 

constitutos ab herede fundatoris. Ijdem crucigeri catechisant diebus 

dominicis et festivis sub prima missa et habent a communitate singulis annis 

duodecim imperiales 

Pastoor Pilmans, meestal Pylmans genoemd, Arnoldus Pylmans werd op 10 juni 

1670 tot pastoor van Horn aangesteld. Bij de visitatie in 1688 is Pylmans niet meer 

pastoor, maar Bartholomeus Crins. 

Bij de visitatie in 1711 wordt de bediening van de vroeg-mis niet meer genoemd. 

Bij de visitatie in 1726 leest men : Est fundatio unius Sacri singulis diebus domi 

nicis et festis pro qua recepit parochia quingentos patacones ab haeredibus domini 

Pylmans, quondam pastoris in Home, cum onere solvendi 25 patacones annue vel 

plus si opus fuerit ad habendum sacerdotem, qui celebrat illud Sacrum. 

L. H. 

J. Linsen, De grondheerlijkheid Leeuwen onder Maasniel, in De Maasgouw, 

jg. 89 (1970), kol. 66-80. De schrijver geeft in regestvorm de laatbrieven (gerechts- 

brieven) van Leeuwen, een oude grondheerlijkheid, die het gehele westelijke ge- 

deelte van de voormalige gemeente Maasniel besloeg. Enkele van deze brieven 

bevonden zich in het archief van het Kruisherenklooster te Roermond, als volgt 

aangegeven : R.A.M. Archief Kruisherenklooster van Roermond, charter nr. 105 in 

cartularium fol. 325 (kol. 74), charter nr. 106 in cartularium fol. 326 (kol. 76) 

en fol. 331 (kol. 76). In de laatste brief oorkonden Willem Konnen, richter, Heyne 

Plane en Reyner Goltsteyn, laten tot Leeuwen, dat door Heynrich Lyndemans met 

toestemming van Ymmelen zijn echtgenote geschonken werd aan broeder Johannes 

Goltsteyn, prior der Kruisheren te Roermond in 1432, 9 maart, voor een erfjaar- 

getijde en memorie ,,ten ewige dage" jaarlijks in het klooster te houden voor beider 

zielen en die van beider ouders en verwanten, een ,,alden Franckrixen schilt" jaar- 

lijkse en erfelijkse cijns op twee bunder land gelegen in het gericht van Leeuwen. 

P. v. d. B. 

Zr. M. Hereswitha (G. Froedure) maakt in haar artikel: De Priorij van de 

Reguliere Kanunniken van het Heilig Graf te Sint-Odilienberg, (1467-1639), in 

Augustiniana, annus XXI (1971), p. 267-320, melding van de Kruisheren van 

Roermond. Op pag. 284, noot 4, vertelt zij de stichting van het zusterklooster 

Godsboomgaard of Broodboomgaard, gelegen in de Schoolstraat te Roermond. 

Onder leiding van de Kruisheren namen ca. 1425 twee meisjes de regel van Sint 

Augustinus aan. Het duurde nog tot 1462 voordat het zusterklooster door de stad 

erkend werd. De zusters legden zich toe op de ziekenverpleging. Door de Roermondse 

bevolking werden zij broet-, zwart-, celle-, of falie (= gewijlde) zusters genoemd. 

Op pag. 306 wordt medegedeeld dat prior Christoffel van Beesel op 12 maart 

1561 een morgen land, gelegen te Roermond, van Richardus a Cruce, prior van 

Odilienberg, kocht. 

P. v. d. B.

KRONIEK 105 

Onder grote belangstelling werd op 14 maart 1974 te Roermond aan de ,,Kruisherenstraat" 

de meubelboutique ,,De Kruisheren" geopend. De eigenaar van Tuyl 

verkoopt eiken meubelen van allerlei aard, alsmede Perzische tapijten, schilderijen, 

koper en tin. Het pand heeft een oppervlakte van 350 m2. 

W. S. 

In een artikel van J. Linsen, Kroniek van de Roermondse Watermolens in Publica 

tions de la societe hist, et archeolog. dans le Limbourg, tome CVII-CVIII (1971- 

1972), pag. 81-154, worden enkele stukken land uit het bezit van het vroegere 

Roermondse Kruisherenklooster genoemd (pag. 92, noot 39 ; pag. 109-111, noot 83 

en 86; pag. 154). 

P. v. d. B. 

In zijn artikel: Het intellectuele leven in het klooster Bethlehem in de 15e eeuw, 

in Archief- en Bibliotheekwezen in Belgie, dl. XLIII (1972), pag. 47-84, en dl. 

XLIV (1973), pag. 85-143, bericht E. Persoons (pag. 138, noot 647), dat de 

Kruisheren van Roermond in 1784 negenenveertig handschriften bezaten. 

P. v. d. B. 

In de Publications de la societe historique et archeologique dans le Limbourg, 

tome CV-CVI (1967-1970) gaat J. Linsen in een artikel : Een vergeten Schepenbank 

(pag. 37-71) nader in op de schepenbamk van Hoembergen nabij Roermond. 

Twijfelde men eerst aan het bestaan van deze Schepenbank, aan alle onzekerheid 

is een eind gekomen, omdat een onderzoek in het archief van het Kruisherenklooster 

van Roermond een negental schepenbrieven van Hoembergen heeft opgeleverd (pag. 

38). Dit archief is in 1953 van het Algemeen Rijksarchief te Brussel naar het 

Rijksarchief te Maastricht overgebracht. Linsen geeft in de Bijlagen afschriften van 

deze negen originele oorkonden : charter 23 (1388), 35 (1391), 24 (1395), 37 

(1397), 38 (1397), 42 (1398), 51 (1409), 59 (1413), 79 (1422). Op pag. 55, 

noot 61, gaat de auteur uitvoerig in op de verkoop van een erfcijns op een huis 

door de prior der Roermondse Kruisheren en over de uitoefening van hun rechten 

van deelgerechtigheid in Elmpt (Cartularium, 359-363). 

P. v. d. B. 

SCHWARZENBROICH. Der Archivdirektor des Stadt- und Kreisarchivs Duren, 

Dr. H. J. Domsta, veranstaltete eine Ausstellung im Schlofi Merode bei Diiren, 

schrieb zur Einfuhrung kurz die Geschichte von 800 Jahre Schloss und Herrschaft 

Merode und bearbeitete den Katalog, der 84 Nummer zahlt, wovon N. 52-64 das 

Kloster Schwarzenbroich betreffen. 

N. 52. Urkunde der vom Erzbischof Walram von Koln erteilten Genehmigung 

zur Griindung des Kreuzherrenklosters (1340). 

N. 53. Werner, Herr von Merode stattet die neue Niederlassung der Kreuzbriider 

mit Land, Fruchtrenten und Grundzinsen aus (1340), und schenkte am selben Tage 

das Patronatsrecht der Kirche zu Mariaweiler, welche Schenkung 1351 Januar 28 

von Papst Clemens VI bestatigt wurde. 

N. 54. Brevier, 15. Jahrhundert. 

N. 56. Franciscus Thomas Franck conventualis Nigrae Paludis : Origo monasterii 

vallis S. Matthiae Ordinis S. Crucis et de fundatione eiusdem D. Wernero Barone 

Meroedensi pientissimo. Coloniae, 1627. Hermans (Ann. I, 1, 70) schreibt den Titel

106 KRONIEK 

so wie er steht bei J. Hartzheim, Bibliotheca Coloniensis, Coloniae, 1747, 85 : 

Origo momasterii vallis S. Matthiae ordinis sanctae Crucis et vita jundatoris eiusdem 

monasterii D. herneri (Werneri), Baronis Mervedensis (Meroedensis) sapientissimi 

ac nobilissimi. Coloniae. Bertramus Widen, 1627. Hermans hat kein Exemplar 

gefunden ; Dr Domsta fand eins in der Universitats- und Stadtbibliothek Koln 

Rh T 1239. 

N. 57. Schwarzenbroicher Pilgerbiichlein. Abbildung sampt Ausslegung Der Stiftung 

des Gottes-Hauss zu Schwartzenbroich des H Creutz-Ordenss Dutch Offenbarung 

des h. Apostels Matthiae, Theils aus dem Anno 1627 dutch R. P. F. Franciscum 

Thomam Franck Ordinis S. Crucis gedruckten Lateinischen bericht vom Ursprung 

dieses h. Gottes-Hauss: Theils aus anderen bewehrten uhralten Manusctiptis genommen 

dutch Verordnung des Wol-Ehrwutdigen P. F. Arnold Hertzworm, obgemelten 

Gottes-Hauss Ptioten, Mit einer Histori und Lytaney von gemeltes Heyligen Leben 

und einigen anderen Andachten. Zu Nutz deren, die iht Andacht Jdhrlichs auff dem 

Festag S. Matthiae unnd H. Pfingst-Montag in gesagtem Gottes-Hauss verrichten, 

an Tag geben Im Jaht 1663. Gedtuckt zu Colin. Bey Peter Alsstorff auff dem 

Katzenbuch in der Sonnen. 

Nach dem Katolog folgen 18 Abbildungen, wovon Abb. 8 bis 14 Schwarzenbroich 

betreffen. 

Sehr schon sind Abb. 8 : Maria mit dem Kind, Apostel Matthias und Margareta 

von Wezemael, Gattin Rikalts I von Merode. Rheinisch urn 1470 (auf einer Banderolle 

steht wie eine Bitte der nobilis et generosa domina Margareta de Wesemaal, 

domina de Merode et de Vrentz: O mater dei memento met); und Abb. 9-11 : Ein 

Triptychon : Die heilige Sippe und die Trinitat mit Stiftern aus der Familie Merode. 

Siidniederlandisch, um 1512. 

Aus dem Kloster Schwarzenbroich, im Wallraf-Richartz-Museum in Koln. (H. J. 

Domsta, Schwatzenbtoich. Zut Ausstattung des ehemaligen Kteuzhettenklosters, in 

Durener Geschichtsbla'tter, 54 (1970), 1340-1343). 

A. v. d. P. 

SNEEK. Van 1406 tot 1580 stond te Tirn bij Sneek het klooster Thabor. Het 

behoorde tot de congregatie van Windesheim. Vooral in het begin van de I6e eeuw 

was het klooster een centrum van geschiedschrijving. Naast diverse historische 

geschriften hebben de kloosterlingen van Thabor ook theologische en natuurwetenschappelijke 

verhandelingen nagelaten. Over de geschiedenis van dit klooster en de 

geschriften van de kloosterlingen gaf R. Steensma een uitgebreide studie uit onder 

de titel : Het Kloostet Thabot bij Sneek en zijn nagelaten geschriften. Een inleiding 

en inventatisatie, Leeuwarden, 1970 (Varia Frisica nr. VII). In het eerste deel, 

waarin de geschiedenis van Thabor, het dagelijks en het geestelijk leven, de 

contacten met de omringende maatschappij, de inkomsten en bezittingen worden 

beschreven, worden enkele malen de Kruisbroeders van Sneek en Franeker vermeld. 

Zo was er op 7 april 1508 een bijeenkomst in het kapittelhuis van het Kruisbroedersklooster 

te Sneek georganiseerd over het uitbaggeren van de Franekervaart. De 

prior van Thabor was als vertegenwoordiger van zijn klooster met andere belanghebbenden 

aanwezig (p. 43). In 1570 werden de kloosters van Windesheim in 

Friesland niet op tijd gevisiteerd, omdat de generaal der Kruisheren Jacobus 

Mattheus Goudanus de prior van het klooster Nieuwlicht te Westerblokker, een 

van de visitatoren, had gewaarschuwd dat de reis over zee te gevaarlijk was, omdat 

piraten tussen Sneek en Stavoren wel 14 roofholen hadden (pag. 29). Op pag. 50 

en 51 geeft Steensma een lijst van legaten, welke aan het klooster Thabor tussen

KRONIEK 107 

1450-1541 geschonken waren. Hij noemt ook de andere gelegateerden o.a. de 

Kruisheren van Sneek vijfmaal en die van Franeker driemaal. De Kruisbroeders 

van Sneek blijken ook het voogdijschap over weeskinderen gehad te hebben 

(pag. 39). Op pag. 279 wordt aangegeven, waar men de lijst van landerijen van 

het Kruisbroedersklooster, welke bestemd waren voor het weeshuis, kan aantreffen 

nl. in de Provinciale Bibliotheek te Leeuwarden, hs. 459, pag. 58b. 

De kloosterkerk van Thabor geleek op de kerk van het Kruisbroedersklooster te 

Ter Apel. In het boek van Steensma wordt niets gezegd over contacten tussen 

Thabor en het Kruisbroedersklooster te Sneek. Over het algemeen hadden de 

Kruisbroeders goede relaties met de kloosterlingen van Windesheim. Waarschijnlijk 

zijn er in de documenten geen gegevens voorhanden. Aan het einde van het boek 

worden diverse bronnen en boeken opgenoemd, waaruit men zeker nog talrijke 

gegevens omtrent de Kruisbroeders te Sneek en Franeker zal kunnen putten. 

P. v. d. B. 

SINT-AGATHA. In Merlet, Driemaandelijks Blad van het streekarchivariaat Land 

van Cuijk, 1971, p. 118-132, publiceerde H. Douma de lezing : Het klooster Sint 

Agatha en de Republiek der Verenigde Nederlanden (1602-1794). Hij hield deze 

lezing op 16 oktober 1971 in het stedelijk archiefgebouw te Antwerpen ter 

gelegenheid van de jaarlijkse samenkomst van archivarissen, die werkzaam zijn in 

het territorium van het voormalige hertogdom Brabant. De heer Douma bespreekt 

hierin, hoe het klooster te lijden had van de oorlog tussen Spanje en de Republiek, 

waardoor de kloosterlingen genoodzaakt waren naar omliggende steden te vluchten, 

en vervolgens over de overeenkomsten of contracten van admodiatie, die de Kruis 

heren, toen zij weer in hun klooster woonden, met de Nassause Domeinraad aangingen. 

In deze contracten werden de kloostergoederen in het land van Cuijk en het 

Rijk van Nijmegen aan de Kruisheren verpacht tegen een bepaald bedrag. Het 

kostte de Kruisheren van Sint Agatha soms veel moeite de contracten verlengd te 

krijgen. 

De heer Douma benutte als bron voor zijn lezing het archief van het klooster 

Sint Agatha. Hij hoopt nog een aantal archieven te kunnen onderzoeken en het 

artikel of lezing nader uit te werken. 

P. v. d. B. 

Naar aanleiding van het Getijdenboek van Coudewater (1417-1457) geeft pater 

Gerlach in een artikel Noordbrabantse ,,scrivers" en ,,Verluchters", in Archief- en 

Bibliotheekwezen in Belgie, dl. 43 (1972), pag. 131-140, enkele kanttekeningen 

over de miniatuurkunst in Noord-Brabant. Volgens hem is het Kruisherenklooster 

Sint Agatha zeker een centrum van miniatuurkunst geweest (p. 133, p. 137). In dit 

artikel spreekt pater Gerlach echter meer over de schrijfkunst van de Broeders van 

het Gemene leven. Volgens Pinchart (Archives des arts, sciences et lettres, t. II, 

Gent (1860), pag. 200-201) moet Joannes Becken anno Domini 1467 in Buscoducis, 

die enkele tractaten, waaronder een Imitatio Christi, geschreven heeft ten gerieve 

van het klooster Marienfrede bij Rees, een Bossche frater geweest zijn. Pater 

Gerlach betwijfelt deze notitie van Pinchart. Hij vermoedt, dat de schrijver een 

Bossche Kruisheer was. Waarschijnlijk is dit vermoeden juist. In 1469 was er in 

het Bossche Kruisherenklooster een kloosterling met de naam Johannes Beken of 

Becker (Hermans, Ann., II, pag. 344-359). Het is mogelijk, dat deze Kruisheer

108 KRONIEK 

later prior van Osterberg geworden is. Zie A. van de Pasch, Definities, pag. 173 ; 

zie ook P. Gerlach, Een Brabants handschrijt, in Brabants Heem, jg. 24 (1972), 

pag. 56-62. 

P. v. d. B. 

Pater Dag. Gooren, ss.cc, vermeldt in zijn artikel: Sint Donatus en zijn verering 

in Nederland, in Brabants Heem, jg. 23 (1971), p. 11, dat de parochie te Ledeacker 

in 1854 een relikwie van de H. Donatus, de patroon tegen bliksem en onweer, 

verkreeg van de Kruisheren van Sint Agatha. 

P. v. d. B. 

De chartermeester van het land van Cuijk, de heer H. Douma, beschrijft in een 

kort artikel in het tijdschrift Merlet, Driemaandelijks Blad van het streekarchivariaat 

Land van Cuijk, 1971, p. 68-70, aan de hand van twee inventarisstukken uit het 

archief van het klooster Sint Agatha, hoe het belangrijkste gedeelte van de bibliotheek 

en van de kunstschatten van dit klooster in 1812 niet in handen van de Fransen is 

gekomen. Wei zijn 1407 boeken en 25 grote en kleine schilderijen naar 's-Hertogenbosch 

versleept, waar de buit jarenlang op de zolder van het ,,H6tel de la Pre 

fecture" bewaard werd om tenslotte geveild te worden. 

Op pag. 72 van het zelfde tijdschrift geeft H. Douma de inhoud van een 

schepenacte van 26 September 1692, waarbij een echtpaar uit het dorp Sint Agatha 

de Kruisheren 250 gulden legateert ten bate van de armen van het dorp. 

P. v. d. B. 

Het zesde eeuwfeest van het kruisherenklooster te St Agatha in 1971 was aanleiding 

tot twee voor onze geschiedenis belangrijke gebeurtenissen : vooreerst het 

houden van een historisch congres van 17-19 September, onder de titel Het Land 

van Cuyk, kerkelijk en politiek verleden ; verder het verschijnen van de archiefinventaris 

van dit klooster, uitgegeven in Clairlieu, jg. 28-29, 1970-71 (samen 

486 biz.) en tegelijk in de Inventarisreeks nr. 9 van het Rijksarchief van Brabant 

(3 delen). Verder werd er die dagen een tentoonstelling gehouden waarvan de 

Gids Tentoonstelling St Agatha 600 jaar (gestencilde uitgave) 121 nummers bevat, 

en een boekje uitgegeven 600 Jaar Sint Agatha, 24 biz. van de hand van L. Heere 

(de tekst van vroeger verschenen artikels in Kruistriomf 1956-57 en 1964). 

Een eerste verslag van het congres, heet van de naald, schreef onze betreurde 

confrater M. Colson (overleden in 1972) : Omtrent ,,Sint Agatha 600 jaar" ; 

brieven over het Kongres, in Cellesiana, jg. 8, 1971, in 3 nrs. van p. 282-286, 287- 

290 en 291-293. Het eigenlijke verslagboek verscheen als nr. 5 in de Anna van 

Egmondreeks, onder de titel Het Land van Cuyk, kerkelijk en politiek verleden. 

Verslagboek Historisch Congres Cuyk 1971. Het werd, evenals de lnventaris opgedragen 

aan Marcel Colson, Pietatis plenus in memoriam jr M. Colson o.s.c. f 4 februari 

1972. 'n Stevig verslag van VI en 139 biz. De voorzitter van het congres, 

Dr. P. van den Bosch, schetst in de Inleiding (p. 1-9) het ontstaan van het plan tot 

het vieren van dit eeuwfeest in deze vorm, en het verloop van het congres. Dan 

volgen de teksten van de gehouden referaten, die belangrijk zijn voor de geschiedenis 

van onze orde, omdat het klooster Sint Aagten gelegen was in het Land van Cuyk, 

en alle studies hierop betrekking hebben. Rechtstreeks over het klooster en zijn 

archief sprak H. Douma : De inventaris van het kloosterarchief van Sint Agatha 

en het belang ervan voor de geschiedenis van Oost-Brabant, Noord Limburg en het 

Rijk van Nijmegen (p. 10-25). Dit belang wist H. Douma duidelijk aan te tonen, 

vooreerst natuurlijk voor de kloostergeschiedenis zelf, maar ook voor de geschiedenis

KRONIEK 109 

van de landbouw, het kerkelijk en maatschappelijk leven van de omliggende gebieden, 

en voor toponymie en genealogie. Als archivaris ook met andere streekarchieven 

bekend, kon hij vergelijkingen maken met elders berustend materiaal en door massa's 

voorbeelden zijn referaat geestig en boeiend maken. Waar hij beweert dat het 

admodiatiekontrakt in feite een afstand doen van de goederen was, lijkt dit een 

minder waarschijnlijke interpretatie voor door de Staat in beslag genomen goederen 

van een door hem opgeheven klooster, temeer omdat de kruisheren door aanvaarding 

van dit kontrakt trachtten te redden wat er te redden viel, steeds hopend op betere 

tijden. We hopen dat de heer Douma sommige pun ten die hij hier slechts terloops 

aanraakte, later zal kunnen uitwerken ; zijn jarenlang werken op het kloosterarchief 

heeft hem hiertoe werkelijk voorbereid. 

De historie van Sint Agatha speelde zich af in het Land van Cuyk, twistappel 

tussen Gelre en Brabant in de tweede helft van de veertiende eeuw, titel van het 

tweede referaat door J. A. Coldewey (p. 26-33). De dynastie van de Heren van 

Cuyk, die bij het beluisteren van de voordracht vaak erg ingewikkeld leek, wordt bij 

rustig lezen van deze gedrukte tekst duidelijk en overzichtelijk. Behalve voor de 

stichting, worden hier nergens rechtstreekse relaties met de kruisheren van St Agatha 

aangehaald. 

Op de avond van de eerste congresdag gaf prior F. Bull van Amersfoort een 

mooie voordracht met dia's onder de titel Pretiosa bij de kruisheren, waarbij hij zich 

echter beperkte tot De minitauurkunst van Joannes van Deventer, kruisheer uit het 

klooster St Agatha (tekst p. 120-133) die nu nog te bewonderen valt in zijn voor- 

naamste werk, het grote Graduate romanum dat hij te St Agatha na 30 jaar werken 

in 1529 voltooide. Van de 1409 hoofdletters in dit Graduale besprak F. Bull alleen 

de 17 grote miniaturen bij de hoogfeesten van het jaar, en hij noemt de kruisheer 

Joannes van Deventer ,,ongetwijfeld een van de grootste miniaturisten van 

Nederland". 

De tweede congresdag, 18 September, hield Drs. H. B. M. Essink, streekarchivaris 

van de archiefdienst ,,Land van Cuyk", zijn inleiding over de oudste stadsrekeningen 

van de stad Grave; reeds elders verschenen, werd deze niet in dit verslagboek 

opgenomen. Wei de inleiding van Dr. J. A. Schimmel, stadsarchivaris van Nijmegen, 

over De Migratie vanuit het Land van Cuyk naar Nijmegen van 1330 tot 1900 

(p. 34-67), hier tot een degelijk artikel verwerkt en gedocumenteerd, dat in zoverre 

voor de geschiedenis van St Agatha belangrijk is, als het ons de ekonomische situatie 

van de bevolking rond het klooster duidelijk maakt. Het is wel erg belangrijk voor 

de stad Nijmegen, de historie van haar economie, de uitgeoefende beroepen der 

immigranten en de aantrekkingskracht op de inwoners van de omliggende gebieden. 

Meer direkt belangrijk voor de orde is C. C. de Bruin, Opmerkingen over de 

inspiratiebronnen van de moderne devotie (p. 68-91) waarheen de aandacht nog 

veel te weinig is uitgegaan. Al wordt Geert Grote ,,fons et origo modernae devo- 

tionis" genoemd, toch staat hij niet los van de voorbije stromingen vanaf de 

Xlle eeuw. S. wil hier alleen een later uit te werken ,,blauwdruk" geven, waarbij 

hij aanstipt : 1. de mogelijke samenhang met Bohemen en de invloed die uitging van 

de universiteit van Praag die door vele Noordnederlanders bezocht werd, waaronder 

Florens Radewijns en Jan Cele ; ondanks vele verschillen vindt men er ook meerdere 

paralellen met de Noordnederlandse reformatiebewegingen ; 2. de oudere begijnen 

en begardengemeenschappen ; 3. Groenendaal en de kring van Merswin van 

Straatsburg; 4. Henricus Suso z'n invloed, evenals de bewegingen die het vita 

communis ad instar primitivae ecclesiae als ideaal stelden, waarbij men meerdere 

ordestichters en geestelijke schrijvers kan rangschikken.

110 KRONIEK 

Van 'n heel andere aard was de inleiding van Dr. W. A. J. Munier, De kerkelijke 

kaart van bet Land van Cuyk en omgeving. Kanttekeningen over de toestand in de 

negentiende eeuw (p. 92-114, van 5 uitslaande kaarten voorzien), waarbij S. zich 

beperkt tat de jaren 1801-1853, die voor het klooster Sint Agatha en voor de orde 

en haar voortbestaan van zo'n enorm belang waren. Daarom kan dit artikel verhelderend 

werken, als men bedenkt dat het klooster op een halve eeuw 20 jaar bij 

het bisdom Roermond hoorde, dan bij Luik, bij het apostolisch vicariaat Grave en 

vanaf 1840 bij het apostolisch vicariaat van den Bosch, waarmee telkens ook 

politieke veranderingen gepaard gingen. 

Op de laatste dag van het congres had in de namiddag een plechtige eucharistieviering 

plaats door de magister-generaal van de orde, Mgr. dr. W. van Hees, 

waarbij het Eemlandkoor van Amersfoort de ,,missa brevis" van Mozart en verschillende 

middeleeuwse gezangen uitvoerde (zie programma p. 7). De door 

W. van Hees gehouden homelie, p. 134-139, sluit dit gedenkboek af. 't Is een 

aangename herinnering voor hen die erbij waren, en een leerzaam werk voor 

historici en anderen die zich interesseren aan het Land van Cuyk en het klooster 

van Sint Agatha. 

A. R. 

Onder de titel Een onbekende Pieta ca. 1520 door Hendrik Douvermann te 

Afferden, bracht G. de Werd in het tijdschrift Antiek, jg. 6 (1971), pag. 674-688, 

een tot nog toe onbekend beeld van de vermaarde beeldhouwer aan de Nederrijn 

en vertegenwoordiger van de zg. school van Kalkar aan het licht. Het prachtige 

beeld van St. Antonius Abt in het Kruisherenklooster Sint-Agatha is ook van de 

hand van deze Hendrik Douvermann. 

P. v. d. B. 

In Merlet, Driemaandelijks blad van het streekarchivariaat Land van Cuyk, febr. 

1972, wordt op pag. 17 melding gemaakt van een oorkonde of charter van 6 oktober 

1376, uit het gasthuisarchief te Grave, nummer 1350. Hierin is sprake van een Sint 

Aechtenstoc bij de Luysmorter. De term ,,stoc" betekent veldkapelletje. Of dit 

kapelletje de oudste vorm van een Sint-Agathacultus te Brakel in de jurisdictie van 

Cuijk is geweest, zoals H. E. beweert, valt te betwijfelen. Immers in 1315 bestond 

reeds de kapel van Sint-Agatha, die in 1371 aan de Kruisheren werd toevertrouwd. 

P. v. d. B. 

In Merlet, driemaandelijks Blad van de Archiefdienst Land van Cuijk, febr. 1973, 

pag. 16-18 schreef H. Douma : lets over de Hervormde Kerk van Beugen. In dit 

artikel lezen we dat de predikant van Beugen, Theodorus Repelius samen met de 

Cuikse predikant Brants in 1742 bij de autoriteiten een schrijven ten gunste van 

het klooster Sint-Agatha indiende. Zie ook lnventaris van het Archief van het Kruisherenklooster 

Sint Agatha, nr. 12. 

P. v. d. B. 

In het tijdschrift Antiek wordt voor de tweede maal een artikel over een beeld 

van Hendrik Douvermann gepubliceerd, deze keer door W. Halsema-Kuber en 

G. DE Werd : Een Mariabeeld van Hendrik Douvermann in het Museum Boymansvan 

Beuningen (in Antiek, jg. 7 (1973), pag. 721-731). De auteurs beschrijven een 

gepolychromeerd Mariabeeld, dat waarschijnlijk vervaardigd is tussen de jaren 1513- 

1518 en eertijds een onderdeel van een triomfkruisgroep was. Zij noemen het beeld, 

dat tot nu toe in de literatuur onopgemerkt gebleven is, een welkome aanvulling

KRONIEK 111 

voor de kennis van het werk van Douvermann. Het artikel is zoals gewoonlijk in 

het tijdschrift Antiek rijk geillustreerd. Een aantal foto's van andere beelden of 

beeldengroepen van Douvermann o.a. uit Afferden, Kalkar, Birgden en Kleef zijn 

opgenomen. 

P. v. d. B. 

Als extranummer 8 van Archiej- en Bibliotheekwezen in Belgie, Brussel, 1973, 

verscheen van de hand van P. F. J. Obbema : Een Deventer Bibliotheekcatalogus 

van het einde der vijftiende eeuw (Deel I : Het onderzoek van de catalogus, 

Deel II : Tekst en commentaar), 225 pag. De auteur noemt op de pag. 34 en 35, 

resp. noot 82 en 89 enkele handschriften die door Kruisheren of door toekomstige 

Kruisheren te Deventer zelf in het Heer-Florenshuis zijn afgeschreven o.a. de 

handschriften : Keulen, Hist. Archiv. GB4° 249 (hierin bevindt zich een aantekening, 

dat enkele bladzijden van het handschrift door een kat bedorven waren toen de 

kopiist ze in het Heer-Florenshuis 's nachts voor het open venster had laten liggen), 

Diisseldorf, Landes- und Stadt-Bibl. B 180, Luik, Bibl. Groot-Sem. 6N19 (zie ook 

pag. 164) en 6Ml ; vermoedelijk ook Keulen, Hist. Arch. GB8° 116. In zijn 

commentaar op de titels van de Deventercatalogus verwijst de auteur betreffende 

het tractaat: De simonia ad beguttas, naar de zgn. Collectie Frenswegen C 9 in 

Sint-Agatha (pag. 167) en betreffende het tractaat : Commentum super Cathonem, 

naar dezelfde collectie C 4 (pag. 194). 

P. v. d. B. 

In het tijdschrift Ardenne et Famenne, 1968, nr. 4 (verschenen in 1971) wordt 

op pag. 259-260 door de redacteur A. Geubel de offset-uitgave van het Chronicon 

Crucijerorum van H. Russelius besproken. De red en voor de bespreking is dat 

Russelius prior van het Kruisherenklooster te Suxy was en dit plaatsje ligt binnen 

het belangstellingsgebied van genoemd tijdschrift. De bespreking zelf geeft aan 

insiders niet veel nieuws, echter wel de voetnoten. In voetnoot 1 wordt een Franse 

vertaling gegeven van het gedicht van Aegidius de Vrese, waarin deze de auteur 

gelukwenst. In voetnoot 3 worden twee publicaties aangekondigd nl. van P. Hannick 

over de prioren van Suxy en van A. Geubel zelf over de doopvont van de kerk 

in Suxy, een bijzondere herinnering aan de Kruisheren, die er eertijds deze kerk 

bedienden. 

P. v. d. B. 

UDEN. Naar aanleiding van het 125-jarig bestaan van de Achelse Kluis verscheen 

in Abdijleven, een uitgave van de stichting ,,Vrienden van de Achelse Kluis", XV, 

1971, p. 30-34 een artikel, zonder vermelding van auteur : 1871-1971, 100 jaar 

abdij, 9 abten. De eerste abt. Dom Bonaventura Hoes, was een oud-kruisheer. 

Volgens dit artikel werd hij geboren te Ewijk (Gelderland) op 10 augustus 1810, 

priester gewijd op 20 december 1834 en bij de kruisheren geprofest te Uden op 

27 September 1841. Op 11 maart 1852 zou hij bij de trappisten te Achel zijn 

ingetreden, waar hij dan op 10 mei 1871 tot eerste abt gekozen werd. Deze jaartallen 

zijn wellicht juist, maar wijken in ieder geval af van wat men in de kruisheren- 

archieven vindt. J. Scheerder in zijn nog onuitgegeven studie over generaal Van den 

Wijmelenberg plaatst de intrede te Uden op 27 September 1841. Hoes was van te 

voren kapelaan geweest te Borgharen. Te Uden geprofest op 27 September 1842, 

was hij er meerdere jaren leraar aan de Latijnse school. Ook volgens L. Sips, 

Elenchus van Uden, in de reeks Cruciferana nr. 24, Amersfoort, 1966, komt J. L. 

Hoes als novice voor in de lijst van 1842 ; als geboortedatum wordt daar aan-

112 KRONIEK 

gegeven 10 augustus 1811, als professiedatum 27 September 1842, en als datum van 

priesterwijding 30 december 1835. Eveneens volgens Sips zou hij reeds in 1851 

naar de trappisten te Achel gegaan zijn. 

Pater Dominicus de Jong, archivaris van de abdij te Achel, gaf in 1973 een werk 

uit, Momenten uit drie eeuwen Kluishistorie, Achel 1973, 216 biz., met vele foto's 

en tekeningen, op glanzend papier en mooi ingebonden. Waarschijnlijk zal het 

bovengenoemd artikel ook wel van zijn hand zijn. Naast de daar reeds gedane 

mededeling dat Bonaventura Hoes een vroom studieman was, geeft hij hier meer 

bijzonderheden. Na de voorgeschiedenis over de grenskapel voor de heerlijkheid 

Waalre-Wedert (1656-1670) en voor Valkenswaard (vanaf 1689), geeft hij eerst 

de geschiedenis van de hermitage van St. Jozef in de Achelse Heide (1685-1798), 

die bleef bestaan tot de Franse revolutie. Dan volgt de geschiedenis van het 

trappistenklooster dat vanuit Westmalle gesticht werd te Meerseldreef, waar de 

monniken zich op verzoek van het bisdom toelegden op zielzorg en onderwijs. Om 

trouw te kunnen blijven aan hun ideaal van contemplatieleven, gingen ze van daar 

naar Achel in 1846. 

Bonaventura Hoes, die er vanuit de kruisherenorde te Uden intrad in 1852 

(1851 ?) werd er prior in 1868, en zette het werk van zijn voorganger voort, nl. de 

,,Kluis" meer bewoonbaar maken en verder inrichten. Hij liet de ,,buitenpoort" 

bouwen, een poortgebouw met aangrenzende vertrekken om zo het private leven van 

de monniken te beschermen. Op 10 mei 1871 werd hij, reeds bij de eerste stemming, 

tot abt gekozen. Langs aartsbisschop Deschamps werd te Rome de confirmatie 

gevraagd en op 7 oktober kwam de abt van Westmalle hem installeren. De 

abtswijding zou plaats hebben op 18 oktober. Alhoewel Mgr. de Montpellier 

plotseling verhinderd was, belette dit de monniken niet om het feest van de kommuniteit, 

samen met de genodigden, toch te laten doorgaan. De abtswijding geschiedde 

veertien dagen later in de kerk van het Groot-seminarie te Luik (p. 100-103 ; op 

p. 100 een tekening van zijn portret). Bij de pogingen om de Belgische trappisten- 

congregatie uit te bouwen (bestuur, liturgie, zang, observances) werkte Hoes ijverig 

mee, onder zijn devies ,,ardua vincit amor". Ook wist hij blijkbaar zijn mensen op 

hun juiste waarde te schatten en aan dat ideaal dienstbaar te maken. In 1872 

bezorgde hij een vertaling van de kloosterregel, in 1874 stelde hij een ,,gebruiken- 

boek" op voor de lekebroeders en werkte mee aan een gebruikenboek voor de 

koormonniken. De voltooiing hiervan mocht hij echter niet meer beleven, daar hij 

stierf op 1 juni 1880 (p. 105-106, 117). 

Verdere bespreking van dit interessante, en om zijn openhartigheid en vele details 

boeiend boek valt buiten het bestek van dit tijdschrift. Over Joannes Laurentius Hoes 

is nog even sprake op p. 181 in een namenlijst van de overleden monniken, en op 

p. 192-193 in de lijst der abten, waar nog eens zijn portret (tekening) en zijn 

wapenschild met beschrijving gegeven wordt. Al heeft de ,,Kluis" in de loop der 

jaren meerdere oud-studenten van het kruisherencollege te Uden onder haar led en 

geteld, dan wordt dit toch alleen vermeld bij de tegenwoordige abt Emmanuel van 

Gassel. Meerdere jaren studeerden de fraters van de abdij de filosofie bij de 

kruisheren te Achel, maar ook hiervan wordt geen melding gemaakt. 

A. R. 

In Brabants Heem, jg. 21 (1969), p. 129-132, wijdde W. H. Th. Knippenberg 

een artikel aan de Noordbrabantse bedevaartvaantjes. In Brabants Heem, jg. 22 

(1970), p. 71-72 vulde J. R. W. Sinninghe de lijst van Knippenberg aan. In de

KRONIEK 113 

laatste lijst worden twee vaantjes uit Uden genoemd : a. O.-L.-Vrouw ter Linde ; 

de vervaardiger is Luc. van Hoek ; b. O.-L.-Vrouw ter Linde ; hiervan is bij het 

Provinciaal Genootschap te 's-Hertogenbosch een houtblok aanwezig. 

P. v. d. B. 

In het Archiej voor de Gesch'tedenis van de Katholieke Kerk in Nederland (jg. 15, 

1973, p. 1-56) verscheen een artikel van de hand van drs. C. F. J. Brakkee, o.p., 

getiteld De Theologische Hogeschool van Huisseling. Het draagt het karakter van 

een bewerkte doctoraal-scriptie en vormt een goede gedocumenteerde, interessante en 

uitgebreide uiteenzetting over genoemd onderwerp. Uit de talrijke voetnoten blijkt, 

hoe degelijk de schrijver zich heeft georienteerd in de bestaande literatuur, en vooral 

met hoeveel speurzin hij de betreffende archieven heeft benut. Deze studie doet een 

waardevol hulpmiddel aan de hand om zich een denkbeeld te kunnen vormen 

omtrent de aard en omstandigheden van de theologische opleiding voor seculieren, 

zoals die in het eerste kwart van de vorige eeuw speciaal in Oost-Brabant gebruikelijk 

was. In wezen toont de opleiding te Huisseling nagenoeg geen verschil met die te 

Groot-Linden als voortzetting van die te Nijmegen. 

Brakkee gaat metodisch, omzichtig en verhelderend te werk en laat zich niet 

verleiden tot overhaaste en oncontroleerbare veronderstellingen of conclusies. 

Vooreerst schetst hij het raam van de politieke en godsdienstige verhoudingen, 

waarin oprichting en bestaan van een dergelijke instelling mogelijk en wenselijk 

werd gemaakt. Tot 1794 was zowel het Land van Ravenstein als het graafschap 

Megen een leen van het hertogdom Brabant. Elk van de twee vormde een politieke 

enclave, bestuurd door een katholieke landsheer, hetgeen de vrije uitoefening van 

deze godsdienst met zich mee bracht. In deze gunstige toestand kwam in godsdienstig 

opzicht weinig verandering, toen de Fransen op 5 januari 1800 deze gebieden aan 

de Bataafse Republiek overdroegen. 

Beide waren kerkelijke districten van het bisdom Luik. Na de opheffing van dit 

bisdom als gevolg van het concordaat van 1801, bleef Mgr. de Mean, de vorige 

bisschop, zich beschouwen als bestuurder van het overschot van zijn diocees, 

Ravenstein en Megen. In 1806 werd hij ten slotte door Rome als apostolisch 

administrator van beide districten aangesteld. Als zijn vertegenwoordiger benoemde 

hij Arnold Borret, met de titel van commissaris- of vicaris-generaal. Na de dood 

van de Mean in 1831 werd Borret tot vicarius apostolicus van Ravenstein en Megen 

benoemd. Het groot-seminarie van Luik was in 1797 door de Franse bezetters 

opgeheven. Ook de colleges te Leuven, waar veel van de toekomstige seculiere 

priesters van Nederland hun opleiding ontvingen, werden in datzelfde jaar gesupprimeerd. 

Er moest dus naar nieuwe mogelijkheden op eigen bodem worden gezocht. 

De katholieke enclaves waren daarvoor de aangewezen plaatsen. Voor Ravenstein 

en Megen ontstond er zulk een instituut te Huisseling, een dorpje van 380 inwoners, 

alien katholiek. Walter Ruys, pastoor te Huisseling, begon omstreeks 1799 met een 

hogere opleiding. In april 1820 zou Borret verklaren, dat hij in 1806 Ruys als 

professor in de theologie had gecommitteerd. Borret ontkent echter, dat de Huisselingse 

school een seminarie in de eigenlijke zin zou zijn. De reden daarvan zal zijn, 

dat destijds een seminarie afhankelijk was van erkenning door de Nederlandse 

regering, die zich voortdurend mengde in aangelegenheden van de Kerk en gedweee 

volgzaamheid van haar eiste. 

In de gevraagde inlichtingen die hij in 1819 aan de gouverneur van Noord- 

Brabant zond, noemt Borret de school het ,,Institut of Collegie te Huisseling voor 

de Studenten in de Godgeleerdheid". 

Ruys was zelf leerling geweest van het groot-seminarie te Luik en was in 1775

114 KRONIEK 

priester gewijd. In 1778 werd hij pastoor van Huisseling. Hij kon niet met geld 

omgaan en raakte enorm in de schulden. Om zich daaruit te redden, begon hij met 

lesgeven in de theologie. Dit schijnt trouwens in de lijn van zijn interesse en 

bekwaamheden te hebben gelegen. In zijn pastorie, waarin hij ook enkele studenten 

als kostgangers herbergde, diende een groot vertrek als leszaal. Het schoolgeld 

bedroeg dertig gulden. De overige studenten werden ondergebracht in vrij afge 

legen en soms moeilijk bereikbare boerderijen. 

Juist als te Leuven duurde deze filosofische en theologische cursus vier jaar. Hij 

omvatte filosofie, H. Schrift, rubrieken, en als hoofdmoot ,,de Theologie" ; in de 

laatste lag de nadruk op de praktische vorming. 

Ruys schijnt een goed leraar te zijn geweest. Zijn boekenbezit suggereert de 

gewetensvolle docent en wellicht de studax. Het omvatte 142 nummers. De theolo 

gische werken daaronder waren meest in het handboekengenre. Verder preken, 

katechetische werken en meditatieboeken. Niet veel Schriftuuruitgaven, terwijl 

alleen Cornelius a Lapide en Jac. Menochius, s.j., als bijbelcommentators worden 

genoemd. Van de Kerkvaders is alleen Augustinus met De civitate Dei vertegenwoordigd. 

Als handboek voor de praktijk schijnt Ruys, naast of in plaats van 

Bossaert, de Cursus theologiae moralis van de tot het probabilisme geneigde 

Sasserath te hebben gebruikt. Bossaerts Principia Theologiae moralis et scbolasticae 

bestaat uit zes delen, waarvan alleen het eerste aan dogmatiek, de vijf overige aan 

moraal-theologie zijn gewijd. Ruys heeft een nieuwe uitgave ervan bezorgd, met 

eigen aantekeningen aangevuld. 

Het instituut heeft zijn zilveren jubileum niet meer gevierd. In de laatste twaalf 

jaar van zijn bestaan telde het rond de dertig leerlingen. Volgens opgave van Ruys 

in 1821 had het toen reeds meer dan 60 priesters geleverd. 

Ruys was de grootste tijd de enige leerkracht. Alleen in de laatste vier, vijf jaar 

koos hij een begaafde student uit de hoogste klas als assistent. Deze kreeg de lessen 

in filosofie, Schriftuur en rubrieken opgedragen. Van vier van hen vallen de namen 

te achterhalen : Cornelius Van den Brand, Wilhelmus Van den Bergh (of Berg), 

Henricus Van der Velden en Henricus Van den Wijmelenberg. Bij K.B. van 6 april 

1821 werd Huisseling, wat betreft de vrijstelling van militaire dienst, door de 

regering gelijkgesteld met de overige seminaries. Bovendien werd bij K.B. van 

9 november 1821 door de koning aan Ruys een jaarlijkse toelage van 150 gulden 

verleend. 

Ongeveer twee jaar voor zijn dood begon Ruys ernstig met zijn gezondheid te 

sukkelen. Hij zou op 18 ianuari 1824 sterven. Het blijkt duidelijk dat, zeker in die 

laatste jaren, het streven van Borret er op gericht was de theologische school naar 

Uden over te brengen. Als gevolg van de slechte gezondheidstoestand van Ruys 

ging het onderwijs te Huisseling er niet op vooruit. Bovendien beantwoordde het 

instituut niet aan twee andere eisen die het decreet van Trente over de priesteropleiding 

stelde : die van een zekere geestelijke vorming en die van het verblijf in 

een internaat. De accomodatie te Huisseling was van die aard, dat er buiten de lessen 

weinig sprake kon zijn van contact met Ruys of onderling. In Uden, het grootste 

dorp van het Land van Ravenstein, zou het toezicht op de studenten intensiever 

kunnen zijn en het aantal professoren zou er gemakkelijker vergroot kunnen worden 

door de leraren van de Latijnse school in te schakelen. Uden bezat in dit opzicht 

reeds een zekere traditie. Naast hun Latijnse school hadden de kruisheren 

van Uden er een theologische opleiding gesticht. Een van de leraren van de Latijnse 

school, de kruisheer Willem Rijken, had er vanaf 1787 tot 1810 met goed gevolg 

theologie gedoceerd. Ofschoon deze opleiding bedoeld was voor de eigen fraters,

KRONIEK 115 

schijnen er ook anderen in de gelegenheid te zijn gesteld dit onderricht te volgen. 

Als geschikte ruimte voor leslokaal kon een gedeelte van het klooster van de 

Brigitinessen, het vorige kruisherenklooster te Uden, worden benut. Sinds 1820 

gaven er reeds seculiere priesters uit het kerkelijk district Ravenstein-Megen les aan 

de Latijnse school. Wegens het regeringsverbod om novicen aan te nemen ontbrak 

het de kruisheren op de duur aan voldoende krachten om deze taak zelf te blijven 

vervullen. Borret bracht zijn plan geleidelijk, maar systematisch ten uitvoer. Knappe 

koppen en uitstekende leerkrachten benoemde hij tot leerkrachten aan de Latijnse 

school : Van den Brand in 1821 en Henricus Van der Velden in 1823. Ook 

studenten werden zoveel mogelijk naar Uden gedirigeerd, zodat er in 1823 te 

Huisseling maar enkele meer over waren. Borret schijnt de dood van Ruys te 

hebben afgewacht als een geschikte aanleiding om de school te Huisseling definitief 

op te heffen. Ruys daarentegen blijkt zijn school te hebben willen handhaven. Men 

kan zich de ergernis van Borret voorstellen, toen de zieke pastoor in 1823 toch nog 

zijn leerling, de drieentwintigjarige Henricus Van den Wijmelenberg, als zijn assistent 

aanstelde. 

Brakkee acht het zeker, dat, ook in de ogen van Borret, de theologische school 

te Huisseling met het overlijden van Ruys op 18 januari 1823 als opgeheven kon 

worden beschouwd. Enkele weken daarna liet Borret aan de inwoners van Huisseling 

weten, dat alle priesterstudenten zich voorlopig naar Uden hadden te begeven. De 

kostbazen kwamen nu in rep en roer en namen het gemeentebestuur in de arm, dat 

bij de regering alles op haren en snaren zette om de school te doen voortduren. Van 

den Wijmelenberg werd daarin voorgesteld als uitermate bekwaam om dit te verzekeren. 

Een middel dat zij daartoe gebruikten was, het peil van het onderwijs zo 

hoog mogelijk op te schroeven. Vandaar de hoogdravende benaming ,,theologische 

hogeschool", die zij voor het eerst in hun rekest gebruikten. Zij smeekten om 

Van den Wijmelenberg, ,,thans provisioned Professor", definitief aan te stellen. 

Bovendien werd Borret vanuit Den Haag op zijn vingers getikt, omdat hij zonder 

voorkennis en goedkeuring van de regering de school naar Uden had verplaatst. 

Borret heeft zich soms in vreemde kronkels gewrongen om ten slotte toch zijn zin 

te kunnen doorzetten. Hoe boos hij over de tegenstand te Huisseling was, blijkt wel 

mt het kleinerend oordeel dat hij gaf over de capaciteiten van Van den Wijmelenberg. 

Brakkee komt ten slotte tot de volgende conclusies. De theologische school te 

Huisseling hield in 1824 op te bestaan. Over de aard van het theologisch onderwijs 

aldaar en over de manier waarop de lessen gegeven werden blijkt weinig of niets 

wetenswaardigs uit de stukken. Huisseling illustreert ook de bemoeizucht van de 

regering met de priesteropleiding. Merwaardig is eindelijk de vanzelfsprekendheid 

waarmee de katholieken in het Land van Ravenstein en Megen die bemoeienis niet 

alleen verdragen, maar er ook duidelijk gebruik van maken. 

Voor de biografie van Van den Wijmelenberg is de kennisname van dit artikel 

van belang. Deze zou namelijk op 28 augustus 1840 zijn intrede doen bij de 

kruisheren te Uden. Vanaf december 1841 oefende hij de hoogste leiding in de 

kruisherenorde uit, als commissaris-generaal tot 1853, en daarna tot zijn dood op 

25 maart 1881 als magister generaal. In die hoedanigheid heeft hij terecht de naam 

van hersteller van de orde verworven. J. S. 

Zur Nachricht iiber fr Jan Campman, Clairlieu, III, 1945, 63-64 ; XXVII, 1969, 

112-113. 28-2-1970 schrieb Wolfgang Lutsches, Sohn des Herrn P. Lutsches der 

die Nachricht iiber fr Jan Campman gab : ,,Nach der Riickkehr aus der K 2-Haft 

gab mein Vater als Journalist einige zeitschriften heraus. Seine Gesundheit war

116 KRONIEK 

stark herunter sodass er sein Vorhaben Memoiren nieder zu schreiben, wohl nicht 

mehr hat ausfiihren konnen. Am 31-10-1959 verstarb er nach schwerem Leiden". 

A. v. d. P. 

VENLO. In Augustiniana, jg. 21 (1971), pag. 725-767, vervolgt zr. M. Heres- 

WITHA haar verhaal over De Priorij van de Reguliere Kanunniken van het Heilig 

Graf te Sint-Odilienberg (1467-1639). Hier en daar vergelijkt zij het leven van de 

kloosterlingen in de Priorij met dat van de Kruisheren van Venlo, zoals L. Heere, 

o.s.c, het beschreven heeft (zie Publ. Limb. 92-93 (1956-57), pag. 235-368 ; 94-95 

(1958-59), pag. 209-300). Op pag. 726, noot 4, vergist de schrijfster zich : het 

klooster Neufmoustier bij Hoei was geen Kruisherenklooster. 

P. v. d. B. 

Op 21 juni 1974 is de poort, die toegang gaf tot de Klaaskerk van Venlo in ere 

hersteld. Vanwege stadssanering was zij een aantal jaren geleden afgebroken en 

opgeborgen. Nu heeft zij een plaats gekregen als afsluiting van de westzijde van het 

Goltziusmuseum te Venlo. Bij deze gelegenheid was er in het Goltziusmuseum een 

tentoonstelling ingericht van pretiosa, die betrekking hadden op het kruisheren 

klooster van Venlo, terwijl op de openingsavond door prior F. Bull, osc, een 

lezing met lichtbeelden werd gehouden over het grote graduale van Joannes van 

Deventer. De belangstelling hiervoor was zeer groot. - De poort dateert van 1777 

en werd destijds in de Vleesstraat geplaatst door prior Petrus Antonius van Oeyen. 

Een foto van genoemde poort vindt men in Clairlieu, jaarg. 13 (1955), bl. 47. 

P. W. 

ZAIRE en IRIAN-YAYA. In de periodiek voor inwijding in de beeldende kunsten, 

Openbaar Kunstbezit, XII, 1974, p. 91-134, wordt de aandacht besteed aan het 

Volkenkundig museum van de Rijksuniversiteit te Groningen, speciaal aan de 

kollektie ,,Van Baaren", verzamelaar en hoogleraar te Groningen, die in 1968 zijn 

eigen kollektie aan de Rijksuniversiteit schonk. Enkele bladzijden in kleuren- of 

zwartwit-foto's kunnen voor de kruisheren van Zaire en Irian-Yaya belangrijk zijn. 

P. 99-101 : Yandabeeldjes, Za'ire word en enkele gegevens afgedrukt over het geheime 

genootschap dat deze Yandabeeldjes gebruikte, en wordt uitdrukkelijk vermeld dat 

de kruisheren in de jaren 1920-25 een groot aantal van deze Yanda-beeldjes in 

handen kregen. Het missie-museum te Diest bezit er een betrekkelijk groot aantal. 

De twee zeer typische beeldjes waarvan hier de kleurenfoto's, evenals meerdere 

andere maken deel uit van de kollektie ,,Van Baaren". Het korte artikel sluit met 

deze passage : ,,Dat ook vooral de missie sterk gekant was tegen deze 'secte' die 

door haar geslotenheid een moeilijk werkterrein was, is begrijpelijk. Een van de 

paters kruisheren die in het vicariaat Bondo werkte, schreef in 1925, vervuld van 

afschuw over de 'heidense' macht van de yanda en het genootschap, een boekje. 

Hierin staan een aantal yanda die zij hadden 'verzameld', op een foto van een 

opstelling in het toenmalig Missiemuseum in een Nederlands klooster van deze 

paters. Uit deze verzameling kocht Prof. Van Baaren er veel later een tiental ; 

enkele van deze staan hier afgebeeld". Gelukkig dat ze nu tenminste veilig bewaard 

zijn ! Op p. 127-130 staan interessante gegevens en foto's van Asmatschilden, 

Zuidwest Nieuw Guinea. Asmat is de streek waar de Amerikaanse kruisheren hun 

werkterrein hebben (vgl. ook het rijk geillustreerde artikel van M. S. Kirk, The 

Asmat of New-Guinea. Headhunters in Today's World, in National Geographic, 

vol. 141, 1972, 376-408). 

A. R.

REGISTER 

Al volgen mededelingen en bibliographie in de ,,Kroniek" de alfabetische orde 

van de kloosters, toch is er in sommige notds sprake van meerdere kloosters. 

Daarom dit kleine register. 

APEL (TER), bl. 75, 107. 

ASPEREN, bl. 75. 

BRUEGGEN, bl. 75, 88. 

DIEST, bl. 116. 

DUELKEN, bl. 87. 

DUESSELDORF, bl. 94. 

DUISBURG, bl. 76. 

GLINDFELD, bl. 76-80. 

GOES, bl. 80-81. 

HELENENBERG, bl. 81-82. 

's HERTOGENBOSCH, bl. 82, 107. 

HOEI, bl. 82-86, 93, 94, 96, 97. 

HOHENBUSCH, bl. 84, 86-90. 

HOORN, bl. 90. 

IRIAN-YAYA, bl. 116. 

KEULEN, bl. 82, 83, 90-93, 94. 

KOLEN, bl. 93-96, 97. 

LEUVEN, bl. 84, 96. 

LUIK, bl. 83, 85, 86, 97. 

MAASEIK, bl. 93, 97-99. 

MAASTRICHT, bl. 99-102. 

MARIENFREDE, bl. 102, 107. 

NAMEN, bl. 85-86, 102-103. 

OSTERBERG, bl. 108. 

PARIJS, bl. 103. 

ROERMOND, bl. 100, 104-105. 

SCHWARZENBROICH, bl. 86, 88, 105. 

SINT-AGATHA, bl. 107-110. 

SNEEK, bl. 106-107. 

SUXY, bl. 111. 

UDEN, bl. 111-116. 

VENLO, bl. 102, 116. 

WEGBERG, bl. 87, 88, 89. 

WICKRATH, bl. 87. 

ZAIRE, bl. 116.

DRUK N.V. VONKSTEEN 

M ARKTPLEIN 33 

8920 LANGEMARK

.CLAIRLIEU" 

Tijdschrift gewijd aan de gescbiedenis van de Kruisheren. 

Verschijnt tweemaal per jaar op ongeveer vijftig bladzijden per nummer; 

— ofwel in eenmaal op ongeveer 100 bladzijden ; 

— ofwel als dubbele jaargang op minstens tweehonderd bladzijden. 

Artikels en mededelingen aan de redaktie, gelieve men te zenden aan : 

Dr. A. Ramaekers, o.s.c, Sint-Odilialaan 30, B-3581 Acbel (Belgie). 

Voor BELGIE : 

Geschiedkundige Kring ,,ClairHeu" 

Kruisherenklooster, B-3381 Achel. 

postrekening 1226.79 Clairlieu, Achel. 

Voor NEDERLAND : 

ADRES VAN DE MEDEWERKER : 

Daam Fockeiiialaan 10, NL - Amersfoorl. 

giro 816.444 t.n.v. 

Adminislvalew Clairlieu, Amersfoort. 

A. VAN DE PASCH, Kloosterlaan 26, NL. - St.-Agatha-Cuyk

CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?