Die Bonsmara in 'n kruisteelstelsel (826 Kb)
Die Bonsmara in 'n kruisteelstelsel (826 Kb)
Die Bonsmara in 'n kruisteelstelsel (826 Kb)
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Die</strong> <strong>Bonsmara</strong> <strong>in</strong> ’n <strong>kruisteelstelsel</strong><br />
Joggie Briedenhann<br />
<strong>Die</strong> stoetteler word voortdurend blootgestel<br />
aan nuwe tegnologie en wetenskap om<br />
die ras te verbeter – en dit is ook reg so! <strong>Die</strong><br />
vleisbees<strong>in</strong>dustrie is propvol “buzz words”<br />
soos voeromsetdoeltreffenheid, “residual<br />
feed <strong>in</strong>take” karkaskwaliteite, genomiese<br />
profiele en vele meer. Stoettelers moet op<br />
hoogte bly van hierdie verwikkel<strong>in</strong>ge en sover<br />
moontlik dit implimenteer <strong>in</strong> die kudde.<br />
Daar is baie onsekerheid oor hoe seleksie vir<br />
een “belangrike” eienskap die prestasies van<br />
die beeste vir ander eienskappe mag beïnvloed.<br />
<strong>Die</strong> debat oor die langtermyn negatiewe<br />
<strong>in</strong>vloed op reproduksie wat oormatige<br />
seleksie vir voeromsetdoeltreffenheid mag<br />
hê, is ‘n goeie voorbeeld. Niemand kan met<br />
sekerheid sê of die diere met beter voeromsetdoeltreffenheid<br />
meer voer en energie<br />
kanaliseer na basale metabolisme -sowel as<br />
na groei en die stoor van vet – en m<strong>in</strong>der energie<br />
en voer gelei na reproduksie prossesse<br />
nie. <strong>Die</strong> oorweg<strong>in</strong>g agter meeste van die<br />
nuwe tegnologie is om boerdery meer effektief<br />
en w<strong>in</strong>sgewend te maak. Dit br<strong>in</strong>g my<br />
by die tema van die artikel – die ekonomiese<br />
waarde van kruistel<strong>in</strong>g en die effektiewe gebruik<br />
van <strong>Bonsmara</strong>s <strong>in</strong> ‘n kruisteelsisteem.<br />
Kruistel<strong>in</strong>g word werêldwyd belangriker<br />
en speel toenemend ‘n groter rol <strong>in</strong> kommersiële<br />
beesvleisproduksie. Namibië is ‘n<br />
sprekende voorbeeld aangesien 94% van<br />
alle Ekwatho speenkalwers, kruisdiere was.<br />
Verskeie wetenskaplik, gefundeerde studies<br />
het onteenseglik bewys dat groot verbeter<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> vleisbeesproduksie moontlik is deur<br />
gebruik te maak van ‘n weldeurdagte kruistel<strong>in</strong>gsprogram.<br />
Ongelukkig het die studies<br />
ook bev<strong>in</strong>d dat die meerderheid kruistel<strong>in</strong>gsprogramme<br />
nie weldeurdag is nie. Verbaster<strong>in</strong>g<br />
eerder as kruistel<strong>in</strong>g is bereik.<br />
<strong>Die</strong> voordeel van kruistel<strong>in</strong>g word verkry<br />
deur twee prosesse – komplementariteit en<br />
heterose (basterkrag).<br />
Komplementariteit: Dit is die manier waarop<br />
2 of meer eienskappe komb<strong>in</strong>eer of mekaar<br />
komplimenteer om die voortreflikheid<br />
van die dier te bepaal. In gewone taal is dit<br />
hoe die goeie eienskappe (gene) van een<br />
dier/ras die swak eienskappe (gene) van<br />
‘n ander dier/ras aanvul sodat ‘n beter dier<br />
geteel word vir diè spesifieke eienskappe.<br />
<strong>Die</strong> aanpasbaarheid, gehardheid en parasietbestande<br />
vermoë van <strong>in</strong>heemse rasse<br />
(Bos Indicus), gekomb<strong>in</strong>eer met die goeie<br />
groei-eienskappe en produksievermoë van<br />
die uitheemse (Bos Taurus) rasse, is ‘n goeie<br />
voorbeeld van die werk<strong>in</strong>g van komplementariteit<br />
om die voordeel van kruistel<strong>in</strong>g<br />
te verduidelik.<br />
Bogenoemde verwys na die komplementariteit<br />
tussen rasse maar die <strong>Bonsmara</strong><br />
se voordeel is die komplementariteit wat<br />
b<strong>in</strong>ne <strong>in</strong> die ras teenwoordig is. Dit is die<br />
enigste ras waar prestasietoets<strong>in</strong>g verpligtend<br />
is vanaf die ontstaan van die ras. Daar<br />
is tans 1 551 440 <strong>Bonsmara</strong> beeste se volledige<br />
teelwaardes van alle eienskappe op rekord<br />
by Stamboek. Dit is ‘n enorme databasis<br />
wat ‘n groot verskeidenheid van opsies<br />
bied aan die boer wat komplementariteit wil<br />
toepas <strong>in</strong> sy kudde. Vir elke swak eienskap/<br />
eienskappe wat die boer se <strong>Bonsmara</strong> vertoon,<br />
sal hy <strong>in</strong> die <strong>Bonsmara</strong> Nasionale kudde<br />
‘n <strong>Bonsmara</strong> v<strong>in</strong>d wat baie sterk op die<br />
beter eienskap/eienskappe vertoon en deur<br />
die proses van komplementariteit, ‘n nageslag<br />
te teel wat beter presteer m.b.t. die<br />
eienskap/eienskappe. Selektiewe par<strong>in</strong>g is<br />
‘n deel van komplementariteit.<br />
Daar is tans 150 139 geregistreerde <strong>Bonsmara</strong>s<br />
<strong>in</strong> die RSA en Namibië en<br />
daar is ongeveer 120 <strong>Bonsmara</strong> veil<strong>in</strong>gs per<br />
jaar waarop die boer ‘n <strong>Bonsmara</strong> kan soek<br />
wat komplementariteit na sy kudde sal br<strong>in</strong>g.<br />
Dit is meer as 2 <strong>Bonsmara</strong> veil<strong>in</strong>gs per week.<br />
<strong>Die</strong> boer wat kruistel<strong>in</strong>g doen, moet sekerlik<br />
die ras met die meeste getalle en grootste<br />
databasis oorweeg.<br />
Heterose : Dit is die genetiese voordeel wat<br />
die nageslag kry deur die vermeng<strong>in</strong>g van<br />
die ouers se gene. Heterose word uitgedruk<br />
<strong>in</strong> persentasie verbeter<strong>in</strong>g van ‘n spesifieke<br />
eienskap bv. bulle van Ras 1 met ‘n gemiddelde<br />
speengewig van 250 kg word gepaar<br />
met koeie van Ras 2 met ‘n gemiddelde<br />
speengewig van 220 kg. <strong>Die</strong> gemiddelde<br />
speengewig van die ouers is dan (250 + 220)/2<br />
= 235 kg. <strong>Die</strong> eerste kruiskalwers (F1 generasie)<br />
het egter ‘n gemiddelde speengewig van<br />
242 kg. <strong>Die</strong> persentasie heterose is dan (242 –<br />
235)/235 x 100 = 3% (0,0297). Navors<strong>in</strong>g het<br />
bewys dat hoe groter die genetiese diversiteit<br />
<strong>in</strong> die genetiese samestell<strong>in</strong>g is tussen<br />
die rasse wat gebruik word <strong>in</strong> die kruisteelprogram,<br />
hoe groter is die basterkrag effek<br />
op die nageslag. So byvoorbeeld sal daar ‘n<br />
groter heterose effek wees as jy ‘n Simmentaler<br />
met ‘n <strong>Bonsmara</strong> paar as wat jy ‘n Simmentaler<br />
met ‘n Limous<strong>in</strong> paar. Tabel 1 wys<br />
die verskille <strong>in</strong> prestasie tussen suiwer rasse,<br />
kruistel<strong>in</strong>g en die gebruik van komposiet of<br />
saamgestelde rasse vir speengewig per koei<br />
blootgestel aan bul.<br />
Tabel 1: Heterosigositeit en die geskatte<br />
toename <strong>in</strong> die gewig van speenkalwers<br />
per koei <strong>in</strong> verskeie kruiste elstelsels.<br />
Kruisteelstelsel Ras heterosigositeit<br />
(relatief tot<br />
F1) (%)<br />
Suiwer ras 0 0<br />
Twee ras rotasie 66.7 15.5<br />
Drie ras rotasie 85.7 20.0<br />
Vier ras rotasie 93.9 21.7<br />
Twee-ras komposiet<br />
( 5 /8 A, 3 /8 B)<br />
46.9 10.9<br />
Drie ras komposiet<br />
( 3 /8 A, 3 /8 B, 1 /4 C)<br />
65.6 15.3<br />
Vier-ras komposiet<br />
( 3 /8 A, 3 /8 B, 1 /8 C, 1 /8 D)<br />
68.8 16<br />
Toename <strong>in</strong><br />
speengewig<br />
per koei (%)<br />
(A = Vader van kalf)<br />
(B, C , en D = Moeder van kalf se saamgestelde<br />
“kruis<strong>in</strong>gs”-genetika) Bron: Gregory and Cundiff,<br />
1982 uit Scholtz, M.M., Beef Breed<strong>in</strong>g <strong>in</strong> South Africa,<br />
Second Edition (2010): bl. 27<br />
Oor die algemeen sal heterose die groot-<br />
ste verbeter<strong>in</strong>g br<strong>in</strong>g <strong>in</strong> die eienskappe<br />
wat die laagste oorerfbaar is soos reproduksie<br />
en langslewendheid. Baie m<strong>in</strong><br />
of geen heterose word aangetref <strong>in</strong> hoogs<br />
oorerfbare eienskappe soos karkaskwaliteite.<br />
Tabel 2 wys die oorerfbaarheid<br />
en die heterose effek van geselekteerde<br />
eienskappe.<br />
Heterose is nie geneties van aard nie en sal<br />
dus verlore gaan tensy bestuurspraktyke<br />
soos driehoekskruis<strong>in</strong>g gebruik word om<br />
dit sover moontlik te behou.<br />
Tabel 2: Opsomm<strong>in</strong>g van erfbare eienskappe<br />
en vlak van heterose<br />
Eienskappe Erfbaarheid Vlak van<br />
heterose<br />
Karkas eienskappe Hoog Laag<br />
Skeletale afmet<strong>in</strong>gs (0 tot 5%)<br />
Volwasse gewig<br />
Groei tempo Medium Medium<br />
Geboorte gewig (5 tot 10%)<br />
Speengewig<br />
Jaar-oud gewig<br />
Melk produksie<br />
Maternale vermoë Laag Hoog<br />
Reproduksie (10 tot 30%)<br />
Gesondheid<br />
Koei lanklewensheid<br />
Algehele koeiproduktiwiteit<br />
Bron: Kress, D.D. and MacNeil, M.D. Crossbreed<strong>in</strong>g<br />
Beef Cattle for Western Range Environments, Second<br />
Edition (1999). WCC-1 Publ. TB 99-1. Samuel<br />
Roberts Noble Foundation, Ardmore, OK.<br />
Boere wil altyd weet wat is die kilogramme<br />
geproduseer per hektaar want<br />
dit is een van die beste maatstawe om<br />
ekonomiese en doeltreffende boerdery te<br />
meet. Tabel 3 wys die kilogramme speenkalf<br />
(speenkalfopbrengs) per hektaar geproduseer<br />
volgens die ras van die moeder.<br />
<strong>Die</strong> 210 dae speengewig, reproduksietempo,<br />
kalfvrektes, speengewig/koeigewig<br />
verhoud<strong>in</strong>g en drakrag (10ha/<br />
GVE) is saamgevat <strong>in</strong> ‘n formule om die<br />
speengewig geproduseer per hektaar te<br />
bepaal. Slegs <strong>Bonsmara</strong> bulle is op die<br />
koeie gebruik. <strong>Die</strong> werk is deur Els gedoen<br />
op die Vaalhartz navors<strong>in</strong>gstasie<br />
TABEL 3: Speenkalfopbrengs <strong>in</strong> kg/ha<br />
volgens ras van moeder<br />
Speengewig / Ras van moeder<br />
ha (kg)<br />
15.1 – 16.0 A<br />
16.1 – 17.0 C, H, B, ABA, HHA, CBA<br />
17.1 – 18.0 S, HBO, CCA<br />
18.1 – 19.0 BA, SA, CBO, BBA, CSA, BSA<br />
19.1 – 20.0 ACA, AHA, ASA, CHA, HCA<br />
20.1 – 22.0 BO, BBO, CA, SBO, SSA, HA, BHA,<br />
BHA, HAS, SCA, SHA<br />
>22.0 BCA, SBA<br />
A = Afrikaner – Bos <strong>in</strong>dicus<br />
B = Brahman – Bos <strong>in</strong>dicus<br />
BO = <strong>Bonsmara</strong> – Saamgestelde ras<br />
C = Charolais – Bos taurus (Kont<strong>in</strong>entale Europese ras)<br />
H = Hereford – Bos taurus (Britse ras)<br />
S = Simmentaler - Bos taurus (Kont<strong>in</strong>entale Europese ras)<br />
<strong>Die</strong> eerste letter dui die vader van die<br />
kruiskoei aan en sal dus 50% van die samestell<strong>in</strong>g<br />
uitmaak.<br />
Voorbeelde van drieras kruiskoei<br />
BCA = 50% Brahman (vader van koei),<br />
res van koei is 25% Charolais en 25% Afrikaner<br />
SBA = 50% Simmentaler (vader van<br />
April 2012 3
koei),res van koei is 25% Brahman en 25%<br />
Afrikaner<br />
Soos verwag is, het die drie-ras-kruiskoeie<br />
oor die algemeen die beste presteer. Dit<br />
is <strong>in</strong>teressant om te sien dat daar 4 half-<br />
kruiskoeie is naamlik Brahman x <strong>Bonsmara</strong>,<br />
Simmentaler x <strong>Bonsmara</strong>, Charolais x Afrikaner<br />
en Hereford x Afrikaner wat ook baie<br />
goed gedoen het. Baie Namibiese boere is<br />
nog van men<strong>in</strong>g dat jy òf Brahman òf <strong>Bonsmara</strong><br />
moet gaan as moederlyn en besef nie<br />
die waarde van om die 2 rasse te kruis nie.<br />
<strong>Die</strong> heterose effek is baie groot as die Brahman<br />
as Bos <strong>in</strong>dicus/Zebu tipe gepaar word<br />
met die <strong>Bonsmara</strong> wat saamgestel is as Bos<br />
<strong>in</strong>dicus (5/8 Afrikaner) en 3/8 Bos taurus/<br />
Britse rasse (3/16 Hereford en 3/16 Shorthorn).<br />
In effek kry jy e<strong>in</strong>tlik ‘n 4 ras komposiet<br />
kruiskalf.<br />
Verder is dit duidelik dat die 2 beste driehoeks-kruis<strong>in</strong>gs<br />
wat meer as 22kg/ha speenkalfgewig<br />
produseer het, bestaan uit 2<br />
aangepaste rasse, naamlik Brahman en Afrikaner<br />
en ‘n maervleis ras <strong>in</strong> hierdie geval<br />
die Charolais en Simmentaler rasse (beide<br />
Kont<strong>in</strong>entale Europese rasse).<br />
<strong>Die</strong> suiwer <strong>Bonsmara</strong>tel<strong>in</strong>g het dieselfde<br />
produksie prestasies bereik as die driehoekskruis<strong>in</strong>gs<br />
(20,1 – 22,0 kg/ha speenkalfgewig).<br />
Dit wys die waarde van komposiet rasse <strong>in</strong><br />
“kruistel<strong>in</strong>g” ongeag of dit suiwer tel<strong>in</strong>g is,<br />
naamlik <strong>Bonsmara</strong> bul op <strong>Bonsmara</strong> koei.<br />
Soos bogenoem en verduidelik, is die <strong>Bonsmara</strong><br />
‘n 3 ras-kruis<strong>in</strong>g saamgestelde ras. <strong>Die</strong><br />
aantal geregistreerde <strong>Bonsmara</strong>s <strong>in</strong> Suid-<br />
Afrika en Namibië saam is tans 150 139 wat<br />
dit meer as dubbeld soveel maak as die ras<br />
<strong>in</strong> die 2de plek. <strong>Die</strong> boer het dus toegang<br />
tot geweldige groot getalle <strong>Bonsmara</strong>s wat<br />
wydverspreide genetika en genetiese onverwante<br />
diere bied wat <strong>in</strong> alle streke van<br />
die RSA en Namibië mee geboer word. Dit<br />
beteken dat die bul en koei wat gepaar word<br />
geneties onverwant aan mekaar mag wees<br />
en die kalf vertoon geen <strong>in</strong>tel<strong>in</strong>g nie. In suiwer<br />
<strong>Bonsmara</strong> tel<strong>in</strong>g mag dit ook wees dat<br />
beide die <strong>Bonsmara</strong> bul en koei elk komb<strong>in</strong>asies<br />
van rasse verteenwoordig wat nie<br />
presies dieselfde is nie.<br />
Dit kan verklaar word deur die <strong>Bonsmara</strong><br />
se optel<strong>in</strong>gsisteem wat oop is onder. Dit<br />
beteken dat enige suiwer ras koei of enige<br />
kruis<strong>in</strong>gskoei van watter rasse ook al<br />
se nageslag deur ‘n proses van gestruktureerde<br />
optel<strong>in</strong>g tot ‘n geregistreerde <strong>Bonsmara</strong><br />
geteel kan word. Jy kan d<strong>in</strong>k watter<br />
geweldige <strong>in</strong>vloed dit op die heterose effek<br />
van die <strong>Bonsmara</strong> het. Navrae aan van<br />
die Namibiese <strong>Bonsmara</strong> telers het die volgende<br />
rasse uitgewys wat gebruik is <strong>in</strong> ‘n<br />
gestruktureerde optel<strong>in</strong>gsprogram van<br />
vroulike dier nageslag om die genetiese<br />
diversiteit van die <strong>Bonsmara</strong> te verbreed<br />
(lys is nie volledig):<br />
1) Afrikaner – Bos <strong>in</strong>dicus<br />
2) Simmentaler – Bos taurus (Kont<strong>in</strong>entale<br />
Europese ras)<br />
3) Rooi Poenskoppe – Bos taurus (Briste ras)<br />
4) Shorthorn - Bos taurus (Britse ras)<br />
5) Sussex – Bos taurus (Britse ras)<br />
6) Rooi Angus - Bos taurus (Britse ras)<br />
7) Hereford - Bos taurus (Britse ras)<br />
4<br />
April 2012<br />
8) Holste<strong>in</strong>er – Dairy breed<br />
9) Mitteldeutsches Rotvieh/Germany Red<br />
(Kont<strong>in</strong>entale Europese ras)<br />
10) Braunvieh – Bos taurus ((Kont<strong>in</strong>entale<br />
Europese ras)<br />
Ons adviseer altyd nuwe telers wat by die<br />
<strong>Bonsmara</strong> Genootskap aansluit om voort<br />
te gaan met die proses van optel<strong>in</strong>g uit<br />
verskeie ander rasse as deel van hulle teelbeleid.<br />
Dit verhoog die genetiese diversiteit<br />
<strong>in</strong> die ras en <strong>in</strong> effek dra dit baie by<br />
tot die heterose effek van die <strong>Bonsmara</strong><br />
as saamgestelde ras.<br />
Kruisteelstelsel: Kruisteelstelsels kan verskil<br />
van eenvoudige stelsels (soos die gebruik<br />
van saamgestelde rasse wat dit so<br />
maklik soos suiwer tel<strong>in</strong>g maak) tot ekstensiewe<br />
rotasiestelsel met 4 of meer rasse.<br />
Verskillende tipes <strong>kruisteelstelsel</strong>s:<br />
1) Twee – ras rotasiestelsel<br />
2) Drie – ras rotasiestelsel<br />
3) Twee – ras Rotasie/ Term<strong>in</strong>ale Vaar<br />
4) Twee – ras Term<strong>in</strong>ale vaar stelsel<br />
5) Term<strong>in</strong>ale kruis<strong>in</strong>gs met aangekoopte<br />
F1 vroulike diere<br />
6) Roteer verskillende ras bul elke 4 jaar<br />
7) Saamgestelde ras kruistel<strong>in</strong>g<br />
<strong>Die</strong> <strong>Bonsmara</strong> kan met die grootste gerustheid<br />
<strong>in</strong> enige van die <strong>kruisteelstelsel</strong>s met<br />
goeie sukses gebruik word. Saamgestelde<br />
rasse wat opgebou is uit 2, 3 en 4 rasse behou<br />
50%, 67% en 75% onderskeidelik van<br />
die maksimum kalf en moeder heterose en<br />
verbeter die produksie van die koeikudde<br />
met 12%, 15% en 17% onderskeidelik. As jy<br />
alreeds Brahman x Simmentaler koeie het,<br />
kan die 3-ras saamgestelde <strong>Bonsmara</strong> bul<br />
gerus oorweeg word om die maksimum<br />
produksie verbeter<strong>in</strong>g te kry.<br />
<strong>Die</strong> grootste probleem met enige <strong>kruisteelstelsel</strong><br />
is die noukeurige bestuur en beplann<strong>in</strong>g<br />
van die verskillende rasse wat gebruik<br />
moet word. <strong>Die</strong> grootste voordeel wat die<br />
<strong>Bonsmara</strong> as deel van ‘n <strong>kruisteelstelsel</strong> <strong>in</strong>br<strong>in</strong>g,<br />
is die bestuursgemak waarmee die<br />
stelsel bedryf kan word. Met die <strong>Bonsmara</strong><br />
br<strong>in</strong>g jy outomaties ‘n 3 – ras saamgestelde<br />
bees <strong>in</strong> die kruisteelsisteem <strong>in</strong>.<br />
Oor die algemeen is die vlak van heterose<br />
groter <strong>in</strong> swak omgew<strong>in</strong>gstoestande (ekstensiewe<br />
areas met beperkte voed<strong>in</strong>g)<br />
as <strong>in</strong> goeie omgew<strong>in</strong>gstoestande (meestal<br />
<strong>in</strong>tensiewe toestande met oorgenoeg<br />
voed<strong>in</strong>g). Dit is dan ook so dat die persentasie<br />
Bos <strong>in</strong>dicus of Sanga <strong>in</strong> kruisteelprogramme<br />
sal wissel afhangende van die klimaat<br />
en voed<strong>in</strong>gstoestande. In die meer<br />
ongunstige tropiese klimaat van Namibië<br />
word voorgestel dat daar tot 70% Bos <strong>in</strong>dicus<br />
of Sanga <strong>in</strong> die kruisteelprogram<br />
<strong>in</strong>gebou word om maksimum voordeel<br />
te verkry. <strong>Die</strong> <strong>Bonsmara</strong> met sy ⅝ Bos Indicus<br />
verhoud<strong>in</strong>g is ideaal geplaas om <strong>in</strong><br />
die droër areas, deel te vorm van ‘n kruisteelprogram.<br />
Vir die boer wat kruistel<strong>in</strong>g doen, is dit<br />
belangrik om te weet dat die prestasie<br />
en produksievermoë van die kruisdier ‘n<br />
funksie is van die genetiese meriete van<br />
die ouers.<br />
Heterose (basterkrag) kan nooit opmaak<br />
vir swak genetiese ouers nie. Kruistel<strong>in</strong>g<br />
en bulseleksie gaan hand aan hand as die<br />
beste resultate bereik wil word. <strong>Die</strong> beste<br />
kwaliteit bul en koei gee altyd die beste<br />
kwaliteit kruis<strong>in</strong>g.<br />
Daar is oorgenoeg wetenskaplike bewys<br />
dat die <strong>Bonsmara</strong> ‘n uitmuntende rol<br />
kan speel <strong>in</strong> ‘n goed beplande kruisteelprogram.