Stadspromotie monumenten - Vitruvius

Alsof de eigen tijd onvoldoende inspiratie wist op
te leveren, en wellicht ook of in het bouwbedrijf de
Romantiek zich wilde laten gelden, werd opnieuw
achterom gekeken.
In Nederland bleef de blik rusten op de periode
waarin ons land iets betekende: de Gouden Eeuw.
Het was de tijd van
35
de trapgevels, rode
baksteen en licht
gekleurde zandsteen,
met luiken
voor de vensters en
glas-in-lood. De complete
staalkaart van alle
bruikbare versieringen
hadden de architecten
van deze richting tot
hun beschikking. Zij
werden daarin terzijde
gestaan door de in druk verschenen opmetingen
en plaatwerken. Net zoals de neogotiek, kon de
renaissance, op haar beurt, ook putten uit de bron
van overal zichtbare voorbeelden: klauwstukken,
obelisken, speklagen* en spekblokken*, schelpmotieven
in de boogvelden* | 35 | enz. En alsof men zich
verplicht voelde het rijtje fatsoenlijk af te werken,
kwam na de neogotiek, en de neorenaissance, de
neobarok. Deze laatste richting bediende zich, net
als vroeger, van forse gebaren, plasticiteit, gebogen
frontons en schaduwpartijen. Amersfoortse
voorbeelden zijn: Museum Flehite, Sint Pieters- en
Bloklandgasthuis en Stadsring 248-250.
Eclecticisme*
Een bijzondere vorm van dit zich laten leiden door
architectuur van destijds, is het zogenoemde eclecticisme.
Daarin worden lukraak elementen van
bouwstijlen uit het verleden toegepast. Alsof men,
staande voor de kast, geen keus kan maken en vervolgens
kledingstukken gaat combineren die niet
echt bij elkaar horen. Dan gaan Romaanse lisenen
over in gotische steunberen, en wordt een eveneens
Romaans klimmend boogfries bekroond door een
gotische pinakel. Dat weerhoudt een architect er
niet van om in dezelfde gevel, bijvoorbeeld, een
empire-ingang te maken, met een pseudo-fronton
daarboven. Aan de gevels van het voormalige
Remonstrantse kerkje aan de Herenstraat zijn in
Amersfoort stijlkenmerken van het Eclecticisme
herkenbaar.
Chaletstijl
Georiënteerd op de Alpenlanden, die door het
voor die tijd moderne vervoer gemakkelijker konden
worden bezocht, komen er nieuwe vormen.
Karakteristiek zijn de overstekende daken die op
regelmatige afstanden door schoren worden ondersteund.
De geveltoppen laten ajour uitgezaagde
panelen zien, waaraan voluten en rolwerk zijn te
herkennen* | 36 |. Er worden bekledingen van houten
planken aangebracht en geveltoppen worden
beëindigd met een doorstekende makelaar*, een
18
36
amersfoort
magazine ornamenten
versiering die eveneens is uitgezaagd, dan wel is
gedraaid. In Amersfoort is de chaletstijl herkenbaar
aan de panden Utrechtseweg 106 en de villa op de
hoek van de Snouckaertlaan en de Utrechtseweg.
Jugendstil en Art Déco
Tegen het einde van de 19de eeuw ontstaat eindelijk
een gloednieuwe richting in de architectuur en de
ornamentiek. Belangrijke centra zijn onder andere
Brussel en Nancy. De beweging zal maar enkele
tientallen jaren bestaan.
In Frankrijk
37
spreekt men van
Art Nouveau, in
Engeland heeft men
het over Modern
Style en in Duits
sprekende landen
wordt het Jugendstil
genoemd.
Vooral het ornament
is goed herkenbaar.
Zij bestaat vaak uit krullende lijnen die eindigen
in een ‘zweepslag’* | 37 |. Tegeltableaus hebben
dikwijls bloemmotieven en illustratief uitgewerkte
afbeeldingen. Constructieve elementen, zoals stalen
balken en kolommen, hoeven niet te worden weggewerkt
maar mogen juist worden gezien, al dan
niet afgewerkt met rozetten.
Nauw verwant aan de Jugendstil, vaak in één adem
daarmee genoemd, is de Art Deco. Al in 1899 duikt
de naam op in een artikel over decoratieve kunst.
Tijdens de Wereldtentoonstelling van 1925 in Parijs
is de doorbraak definitief. De curvilineaire uitbundigheid
heeft dan al plaatsgemaakt voor de nieuwe
richting.
Deze onderscheidt zich door de toepassing van
meer ingehouden vormen, waarbij geometrische
composities en symmetrie, in deze periode tussen
de beide wereldoorlogen, opnieuw door het publiek
worden gewaardeerd.
Ook de elementen die zijn ontleend aan flora en
fauna zijn daarbij nog steeds de geijkte middelen
38
om zich uit te drukken. Voor het merendeel zijn ze
terug te vinden aan sierraden. Gebruiksvoorwerpen,
zoals glas- en vaatwerk en klokken, betimmeringen
en meubilair behoren eveneens tot de doelgroep
van de Art Déco* | 38 |. Door de industriële manier
van vervaardigen en de grotere productie komen de
voortbrengselen binnen het bereik van het publiek.
Amsterdamse School
In de architectuur, na de invloeden van Berlage, is
het lastig, in het bijzonder aan het exterieur, met
enige stelligheid Art Déco te herkennen.
De opkomst van de Amsterdamse School, met
namen als die van Van der Mey, De Klerk en
Kramer, toont gaandeweg een eigen manier van
decoreren. Connecties met de Art Déco zijn met
stelligheid aan te wijzen* | 39 |. Echter, het ontwapenende
karakter van de versieringen, dat op de
gebruiksvoorwerpen wél wordt aangetroffen, is
aan de gebouwen van de Amsterdamse School van
een andere orde. Kenmerkend vooral is de karakteristiek
dat de ornamenten deel uitmaken van, en
ook voortvloeien uit, de verwerkte materialen en
de toegepaste constructies. Smeedstalen hekken
en brugleuningen worden voorzien van grillige
decoraties. Zich daartoe lenende onderdelen van
baksteen worden als siermetselwerk uigevoerd,
met voluten, meanders en verticale hoekvertandingen.
Er ontstaat een voorliefde voor parabolen,
trapeziums, horizontale en verticale geledingen,
die worden afgedekt met muurvorsten.
In glas-in-lood-vensters verschijnen naast de
bloemmotieven eveneens geometrische ornamenten.
Toegangsdeuren delen op verschillende
manieren in de voorkeur van de architecten van de
Amsterdamse School. Houten ramen krijgen door
diagonaal geplaatste roeden een verdeling waardoor
andreaskruisen en ook ‘wybertjes’ ontstaan.
Boeken over bouwkunde, met architectuurvoorbeelden
uit de jaren twintig, geven voorbeelden
van winkelpuien en woningcomplexen waarin dit
gegeven een belangrijke rol speelt, ondermeer in
Amsterdam en Zutphen. In maar enkele gevallen
is er sprake van toegevoegde, of later min of meer
‘gemonteerde’ versieringselementen.
Niettemin kan de Amsterdamse School in de
architectuurgeschiedenis aangemerkt worden als
laatste stijl die serieus werk maakt van het toepassen
van decoraties.
De architectuur van de Delftse School van de jaren