Stadspromotie monumenten - Vitruvius

zijn intrede, net als het acanthusblad, dat deze keer
maar eens scherp gestoken wordt, en de guirlandes,
opgehangen aan strikken en knisterende linten.
Een andere groep ornamenten wordt gevormd door
de siervazen* | 31 |, de zuilen met cannelures, consoles,
banden waarin een golfbeweging is opgenomen
en trapbalusters met een amandelvormige doorsnede.
Rozetten en medaillons, parelranden* en
palmetten, laurier en eikenblad, al deze snuisterijen
behoren tot het gangbare instrumentarium van
31
de ontwerper. Deurpanelen krijgen in de hoeken
gesneden vierkante versieringen. Slank uitlopende
stoelpoten worden bovendien voorzien van cannelures.
Deze door de klassieken geïnspireerde opvatting
werd later, net zoals de stijlen onder zijn voorgangers,
naar de naam van de toen heersende Franse
koning genoemd: Lodewijk XVI*.
De term ‘classicisme’ is eveneens gebruikelijk.
Als verwijzing naar deze tot het verre verleden
behorende architectuur zou de term nog een lang
leven tegemoet gaan. Vanaf het moment waarop
Pompeï haar invloed deed gelden, tot in het laatst
van de 19de eeuw zou de Oudheid de bouwwereld
weten te beïnvloeden. In Amersfoort zijn het Huis
met de paarse ruiten en het Oude Stadhuis voorbeelden
van deze stijl.
Empire* en nog meer classicisme
De Franse Revolutie bracht grote beroeringen, en
niet alleen staatkundig en maatschappelijk. Ook de
opvattingen over vormgeving ondergingen veranderingen.
Ten opzicht van de stijl van Lodewijk XVI
is er een versobering te zien. Kroonlijsten worden
eenvoudiger, balustrades worden vaak weggelaten,
om plaats te maken voor frontons, ondersteund
door indrukwekkende zuilen. Voor het beëindigen
van deurpartijen past men bij voorkeur de halve
cirkel toe. Er worden naar Romeins voorbeeld ook
weer triomfbogen gebouwd, ter bevestiging van
geslaagde veldtochten. Als herinnering aan het
optreden van Napoleon in Egypte doen in de wereld
van het ornament de sfinxen hun intrede, samen
met palmen en deze keer aan veren verwante
palmetten. Verder blijft het bijna onuitputtelijke
klassieke magazijn, met zijn Griekse meanders,
parelsnoeren, eier- en bladlijsten, gestileerde kran-
32
amersfoort
magazine ornamenten
sen van eiken en laurierblad, rozetten, medaillons,
elkaar kruisende fakkels, pijlenbundels en nog
veel meer, beschikbaar* | 32 |. Van die tijd zijn ook
de vormen die doen denken vleermuisvleugels*,
aan deurpanelen, deurknoppen en gesmede hekken.
Ook de amandelvorm krijgt voor dit doel een
toepassing. Het is ook de tijd geworden voor de
boven de voordeuren aangebrachte vensters met de
gebogen roeden, in vele variaties. Daarnaast komen
in deze bovenlichten de bekende levensbomen*. Zij
worden in hout uitgevoerd, met snijwerk waaraan
de maker met zichtbaar plezier heeft gewerkt.
Als industrieel product worden ze ook in gietijzer
gemaakt. Uit de talrijke mogelijkheden, grootten en
uitvoeringen kunnen uit de catalogi keuzen worden
gemaakt.
De glasindustrie was inmiddels in staat grotere
afmetingen te maken, zodat gaandeweg de veelheid
van kleine ruitjes plaats kon maken voor andere
formaten. De mogelijkheid zogenoemde empireramen
te maken zijn daarvan het gevolg geweest.
Dit schuifraamtype heeft een brede middenstijl die
opnieuw gelegenheid geeft tot het aanbrengen van
ornament.
Het interieur bouwt voort op Lodewijk XVI, aangevuld
echter met uitingen die door hun forse en
gladde vlakken aansluiten bij de samenleving die,
op haar beurt, sterk werd beïnvloed door militaire
operaties. Schijnbaar losse en toegevoegde ornamenten
tegen betimmeringen en meubilair hebben
de vorm van Pompeïaanse ranken.
Kolomkachels in hun hoge nissen krijgen de vorm
van klassieke Toscaanse* zuilen, vanzelfsprekend
op een piëdestal.
De stijl van het Franse Keizerrijk, die in het interieur
het meest duidelijk is, zal wat betreft de
buitenkant van de gebouwen niet opzienbarend
veranderen. De traditionele stroom, die sterk is
georiënteerd op de klassieken, volgt nog steeds haar
vertrouwde bedding.
De ontwerpen voor belangrijke gebouwen voeren
een stringente symmetrie door en empirevensters
zijn bijna standaard geworden. Forse zuilenportieken,
bekroond door een fronton, verlenen deze categorie
een absolute monumentaliteit. De ingenieurs
van ‘Waterstaat’, die voor het merendeel in Parijs
een gedegen opleiding hebben genoten, fungeren
wanneer het om kerken ging als ‘welstandstoezicht’.
Afgezien van de gangbare basementen en kapitelen,
en de schijnbare natuursteenblokken, blijven versieringen
nagenoeg achterwege.
Volledig gepleisterde gevels worden rond het midden
van de 19de eeuw algemeen. Ook aan deze
façaden zijn lagen en blokverbanden te onderkennen.
Geprofileerde lijsten rond de vensters en
‘wenkbrauwen’*, verdiepte pilasters, kordonbogen*
en gedecoreerde consoles aan de kroonlijsten vormen
de karakteristieke versieringen. Deze consoles
zijn doorgaans van hout en ook wel van terracotta*
gemaakt. Acanthusblad is opnieuw troef. De opengewerkte
gietijzeren roosters in de buitendeuren
kwamen in het begin van de eeuw ook al voor.
De gevel van het Gerechtshof in Leeuwarden is een
33
voorbeeld van Late-Empire-stijl.
In Amersfoort behoren de voorgevels van het
Observantenklooster langs de Westsingel en die van
het Logement De Gaaper aan de Hof tot de sprekende
voorbeelden* | 33 |.
Neogotiek*
In de tweede helft van de 19de eeuw gaat belangstelling
ontstaan voor de bouwkunst van de
Middeleeuwen. In Europa was Engeland daarin
voorgegaan. Omstreeks 1750 waren daar de eerste
symptomen al te zien, die uiteindelijk in 1836 uitmondden
in de bekende Houses of Parliament. Met
de voormalige Koninklijke Manege in Den Haag is
de Neogotiek ook in ons land een feit.
Het herstel van de kerkelijke hiërarchie van 1853
bevorderde de Rooms-katholieke identiteit. De
Neogotiek, die een duidelijke verwijzing inhield
naar de Middeleeuwen, toen er nog sprake was van
slechts één Christelijke religie, werd de belangrijkste
mogelijkheid deze bewustwording uit te
drukken. Een groot aantal neogotische kerken was
daarvan het gevolg.
De architecten moesten, nu vanuit een andere
hoek, een grondige
34
studie van dit speciale
metier maken,
voordat zij konden
putten uit de vormenrijkdom
van
deze nieuwe gotiek*
| 34 |. Het werden
weer, alsof er geen
driehonderd jaren waren voorbijgegaan, spitsboogvensters,
steunberen, zuilen met koolbladkapitelen*
en gewelven. De versieringen komen bekend voor,
al doen de lijnen van deze nieuwe gotische uitingen
soms scherp en spichtig aan. De kleurige en harde
baksteen, in profiel gebakken, is daar niet vreemd
aan.
Andere Neo-stijlen*
Hierboven was al te lezen dat, in het bijzonder
onder invloed van het herstel van de kerkelijke hiërarchie,
men zich wendde tot een vroegere bouwstijl,
de gotiek. Daar zou het niet bij blijven.
17